आि तकनाि तकदशनानां प रचयः

अ माकं भारतीयदशनानां िवभाग आि तकः नाि तकः इित ि िवधः ा यते । त

चावाकजैनबै दशनािन नाि तकदशनािन सि त । नाि तको वेदिन दकः इित माणात्
अवैिदकदशनमु यते । एतेषु नाि तकदशनेषु थमं मिृ तपथमायातीित थमं तावत्
चावाकमतं िन यते ।
चावाकदशनम्
याकरण ्या चावाकश द य यु पि ः िसि ैवमि त चा = मनोहारी वाकः = वा यं
य य इित यु प ौ पषृ ोदरािद वात् साधःु अ य बाह प यः नाि तकः लोकायितकः इ यािद
नामा तरा यिप सि त ।
य िप चावाकश द य आ ाचाय य च िवषयेऽि त िव ितप यो िवदषु ां तथािह
के षाि चत् मतं पवू ं चेत् अ येषां के षाि चत् खादतामोदतेित मतं । एवं के िचत्
आ ाचाय बहृ पितं म य ते चेत् अ ये के िचत् त य िश यं चावाकं आचाय वेनाङ्गी
कुवि त ।
भौितकवािददशनेषु चावाकदशनम यतमम् । चावाकमते य मेकमेव
माणमङ्गीि यते । अि मन् मते अनमु ानादीनाम येषां माण वं नाङ्गीि यते ।
अनमु ान माणाङ्गीकरणाय या ेः ामा यमाव यकम् , त या ामा यादेव नानमु ान य
ामा यम् । लोके जगित य कु िचदिप काय य वैिच यमवलो य कारणच य
वैिच यमनमु ीयते , तदिप वभाव एवेित , न त कारणवैिच यमनमु ीयत इित कथयि त ।
वभावतः एव व तवु ैिच यं भवित न कारणवैिच यािदित तेषां मा यता वतते । यथा जगित
सिु खनं दःिखनं पु षं वा ्वा धमाधमानमु ानं त य धमाधमक पनमं न यु यते , यतोिह
लोके जनाः वभावतः सिु खनो दःु िखन एवमेव मयरू य प वैिच यं िपके वर य माधयु म्
अ यदिप यदा यकरं सव तत् वाभािवकमेव वतते । इित पवू थले
कायकारण याि िवरोधात् ख डय यनमु न माणम् । एवमेव श दमिप माणकोटौ
नाङ्गीकुवि त ,यथा लोके चलिच ािद मनोर जनायैव भवित एवमेव परु ाणादयोऽिप
मनोर जनायैव िनिमता न वा तिवका इित न श दः माणम् ।
चावाकदशन य त वम्
चावाक य त ववणन ि या असाधारणा वतते – अ मते पिृ थवी जलं तेजः व
रप ट