Elementi specijalne teorije

relativnosti (STR)
 Relativnost

Klasična, Specijalna Opća

Galileijeva teorija teorija
relativnosti relativnosti

v<<c v c v c
v jednolika v nije jednolika
neakcelerirani sistemi akcelerirani sistemi

17. vijek Einstein 1905.g. Einstein 1915.g.

 Klasičan princip relativnosti

Newtonovi zakoni vrijede jednako

bez obzira miruje li sistem
(u kojem ih provjeravamo)
ili se jednoliko translacijski kreće
(nerelativistički-brzinom puno manjom
od brzine svjetlosti).
 z z’

Ovaj sistem se kreće

jednoliko brzinom
v puno manjom od c
(u smjeru osi x)
S S’
x x’

y y’
 z

S
x

y
 z z’

S S’
x x’

y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – mašinovođa koji sjedi (miruje) u vozu
koji se giba jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 z z’ T

S S’
x x’

y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – mašinovođa koji sjedi (miruje) u vozu
koji se kreće jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 Zadatak za obojicu: opišite položaj točke T

z z’ T

S S’
x x’

y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – vlakovođa koji sjedi (miruje) u vlaku
koji se giba jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 Zadatak za obojicu: opišite položaj točke T

z z’ T

r (x,y,z)
r ’ (x’,y’,z’)

S S’
x x’

y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – mašinovođa koji sjedi (miruje) u vozu
koji se kreće jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 U kakvoj su (matematičkoj) vezi r i r’ ?

z z’ T

r
r’

S S’
x x’

y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – mašinovođa koji sjedi (miruje) u vozu
koji se kreće jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 U kakvoj su (matematičkoj) vezi r i r’ ?

z z’ T

r
r’

S S’
x’
vt
y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – vlakovođa koji sjedi (miruje) u vlaku
koji se giba jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
Galileijeve transformacije koordinata

r = r’+ vt
 Galileijeve transformacije

Transformacije koordinata

x = x’+ vt koordinata u smjeru kretanja

y = y’
z = z’

t = t’
 Zadatak za obojicu: izmjerite brzinu putnika P

z z’

S S’
x x’

y y’
peron vlak
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – mašinovođa koji sjedi (miruje) u vozu
koji se kreće jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 Zadatak za obojicu: izmjerite brzinu putnika P

z z’
brzina (u S) je u brzina (u S’) je u’

S S’
x x’

y y’
peron voz
Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – mašinovođa koji sjedi (miruje) u vozu
koji se kreće jednoliko (brzinom
v puno manjom od c)
 U kakvoj su (matematičkoj) vezi u i u’ ?

z z’
brzina (u S) je u brzina (u S’) je u’

S S’
x x’

y y’
peron voz

u = u’+ v
Galileijeve transformacije brzina

u = u’+ v

Sabiranje (slaganje) brzina

Galileijeve transformacije - klasična relativnost

Transformacije koordinata

x = x’+ vt koordinata u smjeru kretanja

y = y’
z = z’
t = t’

Transformacije brzina
u = u’+ v slaganje ili sabiranje brzina
Galileijeve transformacije i Newtonov zakon kretanja

dx dx'
Zapišimo brzine u= = xɺ u' = = xɺ '

FIZIKA 1
dt dt '

u' = u − v

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

Relacija sabiranja brzina je tada

d
xɺ ' = xɺ − v /
dt
ɺxɺ' = ɺxɺ − 0 /⋅ m
mɺxɺ' = mɺxɺ
F'= F
Newtonov zakon kretanja je invarijantan na Galileijeve transformacije
 Klasičan princip relativnosti

Newtonovi zakoni vrijede jednako

bez obzira miruje li sistem (u kojem ih provjeravamo)
ili se jednoliko translacijski kreće
(nerelativistički-brzinom puno manjom od brzine svjetlosti).
 Mjere li oba opažača isto vrijeme ?
z z’

S S’
x x’

y Peron y’ Voz
Prometnik... Mašinovoña...

Klasična fizika (mehanika, relativnost): DA

Zagarantirana istodobnost
 Što se dogaña ako v c?

Vrijedi li i tada sabiranje brzina ?

z z’

S S’
x x’

y y’
Zadatak za obojicu: izmjerite brzinu putnika P

z z’
brzina (u sistemu S) je u brzina (u sistemu S’) je u’

S S’
x x’

y y’ raketa
peron

Opažač O Opažač O’
- prometnik stoji (miruje) na peronu – pilot koji sjedi (miruje) u raketi koja
se kreće jednoliko brzinom v
uporedivom s c
 Problemi sa Galilejevim transformacijama
• Mawellove jednačine nisu invarijatne u odnosu na Galilejeve transformacije

Rješenje problema:

• 1. Maxwellove jednadžbe su pogrešne - ispravna teorija elektrodinamike je

invarijantna pri Galilejevim transformacijama.

Ili

• 2. Galilejev princip relativnosti je ispravan, ali u elektromagnetizmu postoji

preferirani IRS ≡ eter, pa je prostiranje svjetlosti kroz eter analogno
prostiranju mehaničkog vala kroz neko sredstvo.

Ili

• 3. Postoji novi princip relativnosti koji važi i za mehaniku i za

elektromagnetizam koji nije zasnovan na Galilejevim transformacijama - ova
mogućnost zahtijeva promjene osnovnih zakona mehanike!
 Michaelson - Morley eksperiment
1881.g.

SPECIJALNA RELATIVNOST
krah klasične relativnosti
krah koncepta etera

Specijalna teorija relativnosti

Albert Michaelson
(1852-1931)
Michaelson - Morley eksperiment - ideja
Zemlja u ovoj tački putanje ide
ususret svjetlosti zvijezde

Svjetlost udaljene zvijezde

Zemlja u ovoj tački putanje ide

od smjera kretanja svjetlosti zvijezde
 Michaelsonov interferometar, 1887
ogledalo M

Smjer kretanja Zemlje

Polupropusno ogledalo

ogledalo
izvor O
N

OM=ON

detektor:
nije opažen pomak interferencijskih pruga tj.
svjetlost je uvijek imala istu brzinu bez obzira na smjer!
 Michaelsonov eksperiment

• Rezultati su začuñujući- svjetlost ima istu brzinu u svim

smjerovima!!!!!

• Konstantnost brzine svjetlosti ruši sve predstave o

sabiranju brzina, prostoru i vremenu u mehanici

• Galilejeve transformacije ne vrijede za svjetlost

• Einstein uvodi relativiziranje vremena i prekida sa

tradicionalnim shvatanjima- vrijeme nije apsolutno
 Principi specijalne relativnosti (Einstein)

• Sistem koji se kreće konstantnom brzinom zove se

“inercijalni sistem”

• 1. Svi prirodni zakoni su isti u svim inercijalnim

sistemima referencije

• 2. Brzina svjetlosti u vakuumu je ista u svim sistemima

referencije

• Nema apsolutnog prostora ni vremena

 Lorentzove transformacije
Transformacije koje zadovoljavaju Einstenov zahtjev bi trebale
zadovoljiti drugačije uslove od Galilejevih

• Transformacije izmeñu inercijalnih sistema moraju biti takve da

brzina svjetlosti ostane konstantna

• Svi prirodni zakoni su invarijantni s obzirom na takve transformacije

• Zahtjev da prostor bude homogen ukazuje da su transformacije

linearne
Lorentzove transformacije

x' = ax + bt (1)

t ' = Ax + Bt (2)

Konstante a,b, A i B su nepoznate i treba ih odrediti.

Neka se crtani sistem udaljava brzinom v od mirnog sistema.
Ishodište crtanog sistema x’=0 opisuje u necrtanom
sistemu kretanje x=vt. Uvrstimo to u (1):

⇒ 0 = a ( vt ) + bt ⇒ b = −av
x ' = ax − avt = a ( x − vt ) (3)
• Možemo sad pretpostaviti da crtani sistem miruje, a necrtani se
prema njemu kreće.
• x koordinata necrtanog sistema biće izražena na isti način sa x’ i
t’, samo što ispred brzine dolazi pozitivan predznak jer se necrtani
sistem prema crtanom kreće u suprotnom smjeru:

x = a ( x '+ vt ') (4)

Konstantu a možemo odrediti iz uslova da se svjetlosni signal u oba

slučaja širi jednakom brzinom.
Pustimo u početnom trenutku t=t’=0 signal iz ishodišta obaju sistema.

U jednom sistemu širenje signala opisuje jednačina

x=ct,
a u drugom
x’=ct’.
Uvrstimo to u prethodne dvije jednačine:
 ct ' = a ( ct − vt )
⇒
ct = a ( ct '+ vt ')

Nakon množenja lijevih i desnih strana ovih jednačina, dobivamo

c 2tt ' = a 2tt ' ( c 2 − v 2 )

⇒ a=
1
v 2
Označava se sa γ

1− 2
c
Uvrštavanjem x’ iz (3) u jednačinu (4) i uz korištenje a iz (5) dobivamo izraz za
t’
Lorentzove transformacije

x' = γ ( x − vt ) γ ∈ (1, ∞)
v
t ' = γ (− 2 x + t )
c
1 av
a = =γ A=− 2
v2 b = −av B=a c
1− 2
c

x' = ax + bt x' = γ ( x − vt )
t ' = Ax + Bt ⇒ v
t ' = γ (− 2 x + t )
c
 Posljedice Lorentzovih transformacija
1. Kontrakcija dužine

U sistemu koji miruje dužina objekta koji se kreće je kraća

nego u sistemu koji se kreće.

2. Dilatacija vremena
U sistemu koji miruje vrijeme se produžava u odnosu na vrijeme
proteklo u sistemu koji se kreće.

Paradoks blizanaca
 Posljedice specijalne teorije relativnosti

Kontrakcija dužine
- sistem S’ se jednoliko translacijski kreće duž osi x u odnosu na S

FIZIKA 1
- u S’ miruje štap dužine d o

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

dužina štapa u sustavu u kojem štap miruje (S ’)
vlastita dužina štapa, dužina mirovanja
d o = d ' = x2 '− x1 '

Koliku dužinu štapa d mjeri opažač iz S?

 Kontrakcija duljine

Dužina štapa koju mjeri opažač iz S:

d = x2 − x1

FIZIKA 1
Odnos d i d’ ? Lorentzove transformacije

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

x' = γ ( x − vt )
1
x'1 = γ ( x1 − vt1 )
γ=
v2
1− 2 x'2 = γ ( x2 − vt2 )
c

d ' = x'2 − x'1 = γ ( x2 − vt2 ) _ γ ( x1 − vt1 )

= γ ( x2 − x1 ) − γv(t 2 − t1 )

d 0 jer se mjerenje mora obaviti

u istom trenutku
 Kontrakcija duljine

d '=γd γ=
1
v2
1− 2

FIZIKA 1
c

vlastita dužina štapa

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

dužina štapa mjerena
u sistemu S

Budući da je γ ≥1 d 〈d '

Kontrakcija ili skraćenje dužine

(u smjeru kretanja)
 Dilatacija vremena
Vrijeme koje mjeri opažač iz S:
∆t = t 2 − t1
Odnos ∆t’ i ∆t ? Lorentzove transformacije

FIZIKA 1
v v
t = γ ( 2 x'+t ' ) t1 = γ ( 2 x1 '+t1 ' )

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

c cv
t 2 = γ ( 2 x2 '+t 2 ' )
1
γ=
v2
1− 2
c
c

v v
∆t = t 2 − t1 = γ ( 2 x2 '+t 2 ' ) γ ( 2 x1 '+t1 ' )
_
c c
v
= γ 2 ( x2 '− x1 ' ) + γ (t2 '−t1 ' )
c
0 jer se dogañaj zbiva
na istom mjestu
∆t '
 Dilatacija vremena

∆t = γ∆t '
1
γ=
v2
1− 2

FIZIKA 1
c
Vrijeme mjereno

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

u sistemu S Vlastito vrijeme

Budući da je v≤c γ ≥1 ∆t 〉 ∆t '

Dilatacija ili produženje vremena
 Slaganje brzina

(u − v)
u' =
vu
(1 − 2 )
c

Za v<<c u’=u-v što je Galileijev izraz za slaganje brzina

Relativistička masa

nije svojstvo tijela nego je

m = moγ

FIZIKA 1
ovisna o brzini kojom se tijelo giba

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

m
1
γ=
v2
1− 2
c

mo

c v
Količina kretanja
  
p = mv = moγv
Relativistički izraz za silu

 dp
F=  d 

FIZIKA 1
dt F = (mo v γ )
   dt
p = mv = moγv

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

1
γ=
v2
1− 2
c

Relativistički oblik 2. N.z.

(Lorentz invarijantan)
Relativistički izraz za energiju

Kinetička energija

FIZIKA 1
Ek = Fs
dEk = Fds = Fvdt

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

 d (mv ) d (mv)
F=
dEk = vdt
dt dt
= vd (mv)
= v[mdv + vdm]
Diferencijal kinetičke energije = mvdv + v 2 dm

 Relativistički izraz za energiju

Iz izraza za relativističku masu:

mo 2
m=
v2

FIZIKA 1
1− 2
c

Izv. prof. dr. sc. Rajka Jurdana Šepić

2
mo m
2 2
o c
m =
2
= 2 2 d
m c − m v = mo c
2 2 2 2 2 2
v2 c −v
1− 2 dt
c
2mc 2 dm − (2mv 2 dm + 2m 2 vdv) = 0

mvdv + v 2 dm = c 2 dm
Usporedbom s izrazom
za diferencijal kinetičke energije dobivamo

dEk = c 2 dm
 Relativistički izraz za energiju

dEk = c 2 dm

dEk = d (mc2 ) ∫
Ek m
dE =
∫ k ∫ d (mc2
)
0 mo

Ek − 0 = c2 (m − mo )

Ek = mc2 − moc2
Kinetička Ukupna Energija
energija energija mirovanja

E= mc2 – ukupna energija (princip ekvivalencije mase i energije)

E0=m0c2- energija mirovanja
 2 2
m 0v
p =
2

v2
1− 2
c
E 2 m02 c 2
⇒ E =m c +p c
2 2 4
0
2 2

2
=
c v2
1− 2
c
 Fotoni
E = hν = ℏω

Prema teoriji relativnosti ako je m0=0 dobijamo da je za foton E=pc

Foton ne može postojati u stanju mirovanja, tj. postoji samo kad se kreće brzinom
prostiranja svjetlosti. Impuls fotona je:

E hν ℏω 2π ℏ
p= = = = = kℏ
c c c λ
 
p = kℏ