VISOKA TEHNIČKA MAŠINSKA ŠKOLA

STRUKOVNIH STUDIJA
TRSTENIK

SEMINARSKI RAD
iz predmeta: METODOLOGIJA ISTRAZIVAČKOG RADA

Profesor: Strudent:
dr Radoš Pantić, prof. Biljana Erić S22/2012

1
 1. METODI ISTRAŽIVAČKOG RADA

Naučno-istraživački rad je definisan u dokumentima svih institucija koje se bave

finansiranjem takve delatnosti. Nama, međutim, takva birokratska odrednica ne bi bila od
naročite koristi. Najbitniji zadatak naučno-istraživackog rada je da proizvede novu naucno
relevantnu informaciju. Iako su domeni i ciljevi istraživanja specifični za različite oblasti
nauke, u svim oblastima se nužno koristi isti naučni metod.
Naučno relevantna informacija može biti bilo koji skup podataka koji su prošli rigoroznu
proveru naučnog metoda. Ta informacija može biti korektan i koncizan opis pojava, procesa i
sistema interesantnih nauci ili karakteristika modela koji ih objašnjava.
Svako istraživanje mora sadržavati prepostavljeni teorijski model. To ne mora nužno da bude
teorija. Naš je zadatak da proverimo kako se novi empirijski podaci uklapaju u postojeći
model i da na taj način i sam model podvrgnemo naučnom sudu. Rušenje teorijskih modela,
tj. ustanovljavanje njihovih praktičnih ograničenja, zapravo je pravi put ka saznanju i
konstruisanju boljih modela i teorija. Postojanje proveriljivih hipoteza je osnova istraživačkog
rada. Koristeći logiku i empirijske podatke u stanju smo da proveravamo hipoteze ispitujući
uspešnost njihovih predikcija, odnosno kako se predikcije slažu sa novim podacima i
modelima. Mogućnost testiranja hipoteze je najbitnija karakteristika istraživačkog rada.
Hipoteze koje se ne mogu testirati nisu predmet bavljenja nauke. U ovom tekstu se pominje
eksperiment kao neizostavni deo naučnog metoda. Pojam eksperimenta bi ovde trebalo uzeti u
najširem smislu, tj. kao bilo kakvo kontrolisano empirijsko prikupljanje podataka
(uzorkovanje, posmatranje, klasični eksperiment, anketa, virtuelni i misaoni eksperiment itd.).
Naučno-istraživacki rad je empirijsko, kontrolisano, sistematsko i kriticko ispitivanje hipoteza
o pretpostavljenim relacijama izmedu fenomena, procesa i sistema u prirodi, društvu i
apstraktnim modelima. Mnogim objektima se ne može direktno eksperimentisati, npr. sa
dalekim galaksijama i ranom evolucijom hominida. Ipak, to nas ne sprečava da te objekte, tj.
procese izučavamo eksperimentom nad svetlošću koja nam dolazi iz tih galaksija ili nad
fragmentima DNK iz fosila naših predaka.
Osnovni segmenti naučnog metoda
Posmatranje i uočavanje fenomena - Za početak, trebalo bi u svetu koji nas okružuje uočiti
nešto što ne izgleda baš sasvim obično, što se ne da tako lako opisati ili objasniti, nešto što
nas čini znatiželjnim i što nas tera na istraživanje. Postavljanje pravih pitanja i traženje bilo
kakvih odgovora - To što nas nešto intrigira i zbunjuje nam još uvek ne otvara mogućnost za
njegovo istraživanje. Za tako nešto je neophodno da sami sa sobom raščistimo sledeća pitanja:
1) šta je tačno to što želimo da objasnimo,
2) koji sve faktori utiču na naš fenomen,
3) šta nam je polazna pretpostavka o načinu na koji ti faktori na njega utiču,
4) kako izvojiti uticaj samo jednog od tih faktora, odnosno kako da se tom idealu što više
približimo. Osim toga, potrebno da potražimo odgovore još dva bitna pitanja:
5) da li je još nekoga zbunila ista stvar i
6) da li je neko već rešio problem.
Postavljanje hipoteze - Hipoteza je pitanje koje je postavljeno u formi takvoj da je na njega
moguće odgovoriti eksperimentom. U suštini, to je naše pretpostavljeno rešenje problema.
Naše je da na osnovu predznanja i zdravog razuma pretpostavimo šta bi trebalo dobiti kao
rezultat. Naše istraživanje će biti uspešno u oba slučaja: i ako potvrdimo, i ako opovrgnemo
hipotezu; neuspešno će biti ako na kraju i dalje ostaje nedoumica da li hipoteza važi ili ne.
Složenim problemima je nemoguće doskočiti proveravanjem jedne hipoteze. Često je za
2
rešavanje jednog problema potreban ceo niz hipoteza koje proveravamo odgovarajućim nizom
eksperimenata. Postavljanje pravih hipoteza je često stvar intuicije i iskustva. Pokušajte više
puta.
Ispitivanje različitih metoda za testiranje hipoteze - Sigurno je da svaku hipotezu možemo
testirati na više načina. Na nama je da odaberemo najpouzdanije među onima koje smo u
stanju da primenimo. Ponekad je neobično teško napraviti probu, ali bez toga se zaista na
može. Kako nema metoda koji bi nam sa sigurnošću testirali hipotezu, ne bi bilo loše da imate
dva ili više metoda i da uporedite rezultate koje oni daju. Neobično važna karakteristika bilo
kog eksperimentalnog metoda je pretpostavljeni nivo greške.
Naučni metod se može definisati i kao korišćenje objektivnih, rigoroznih, sistematskih i
kritičkih postupaka pomoću kojih ono što mislimo o stvarnom svetu testiramo onim što
vidimo, odnosno zapažamo preispitujući pri tom sve ono što vidimo u svetlu onoga što već
znamo. Ukoliko nemamo procenu greške, onda su nam svi metodi podjednako verodostojni i
istraživanje tako gubi smisao.
Eksperiment - Izuzetno je važno da postavka eksperimenta omogućava da se eksperiment
ponovi i da se tako dobijeni podaci provere. Rezultat eksperimenta su "sirovi podaci" koje bi
trebalo obraditi da bi zaključili je li polazna hipoteza potvrđena ili opovrgnuta. Često nismo u
stanju da procenimo da li su podaci dovoljno pouzdani da bi uz pomoć njih testirali hipotezu.
Stoga je potrebno da strogo kontrolišemo uslove eksperimenta da bi kasnije bili u stanju da
ponovimo eksperiment u istim ili malo izmenjenim uslovima.
Obrada i interpretacija rezultata - U ovom segmentu naučnog metoda uz pomoć
pretpostavljenih modela i odgovarajućeg matematičko-logičkog aparata od "sirovih"
dobijamo konačne rezultate. Ovi podaci se najčešće prezentuju tabelama i graficima. U
opštem slučaju ne postoji recept za varijantu obrade rezultata koja bi nam omogućila da iz
eksperimenta "izvučemo" maksimum informacija, tako da i u ovom delu istraživanja često
moramo da se oslonimo na intuiciju i iskustvo. U nekim slučajevima, obrada rezultata je
toliko složena da je sama po sebi istraživački rad.
Izvođenje zaključaka - Korektna interpretacija rezultata bi osim same potvrde ili
opovrgavanja hipoteze trebalo i da kvantifikuje neke od polaznih pretpostavki, npr. o
nezavisnosti varijabli, o uticaju šuma, tj. spoljašnjih uslova koje ne možemo da kontrolišemo,
o pouzdanosti eksperimentalnog metoda, o adekvatnosti teorijskog modela itd.

2. OSNOVNE METODE NAUKE

Pod metodom se uglavnom podrazumeva način na koji se dolazi do saznanja o

predmetu koji određena nauka proučava. Metodologija zasnovana na dijalektici pod naučnim
metod podrazumeva dijalektičko jedinstvo:

 logičkih načela i pravila,

 teorijskih saznanja o stvarnosti, i
 praktičnih radnji i tehničkih sredstava koja se primenjuju u istraživačkoj
delatnosti.
Prvi, logički deo, obuhvata logička pravila i na njima zasnovane misaone radnje koje
se koriste u postupku naučnog saznanja. Ovaj deo metoda je univerzalan, jer se postupak
naučnog saznanja u svim naukama vrši po ustaljenim fazama i logičkim pravilima.

Drugi, teorijsko-epistemološki deo, koji se često naziva opštim teorijsko-

metodološkim pristupom, obuhvata prethodna teorijska saznanja (teorijske paradigme) o
predmetu koji se istražuje, kao i osnovna saznajna načela koja služe kao orijentir i opšti
3
putokaz u istraživanju. To nisu konačna, već prethodna saznanja koja pomažu da se dođe do
novih, egzaktnijih i plodonosnijih saznanja. Pored ovog, ovaj deo sadrži i opšte-naučne
metode. Po svemu ovome on je specifičan i poseban za svaku nauku, jer zavisi od predmeta
koji određena nauka proučava. Štaviše, u mnogim društvenim naukama, usled različitog
shvatanja suštine društvenih pojava i njihove epistemološke prirode, primenjuju se različiti
teorijsko-metodološki pristupi.

Treći deo naučnog metoda, koji se često naziva tehnikom istraživanja čine metode i
tehnike koje se koriste u istraživačkoj praksi. Tu spadaju, u prvom redu, metode, postupci i
instrumenti kojima se vrši prikupljanje iskustvene građe, njeno sređivanje, upoređivanje, a
delom i eksplikacija. Neki od tih metoda i postupaka su univerzalni, primenjuju se u svim
naukama, dok su drugi specifični, saobraženi specifičnosti pojava koje se istražuju. Društvene
nauke u svojoj istraživačkoj praksi često koriste naučne metode koje se primenjuju i u
prirodnim naukama, kao što su, na primer, posmatranje, eksperimentisanje, merenje, i dr.

2.1 LOGIČKI DEO METODA

Prema savremenim teorijsko-empirijskim iskustvima u procesu istraživanja koriste se

raznovrsne metode. Metode naučnog rada se mogu klasifikovati i klasifikuju se primenom
raznih kriterijuma. Jedan od kriterijuma je njihovo mesto i uloga u saznavanju pouzdanosti
informacija o stvarnosti, odnosno njihova osnovnost i opštost. Prema kriterijumu osnovnosti i
opštosti postoje osnovne metode koje se istovremeno i opšte. Osnovne metode su sastavni deo
svakog logičkog mišljenja i u osnovi su svih metoda naučnog rada. Njihova osnovnost čini ih
opštim. Samim tim što su osnovne metode u osnovi svakog logičkog mišljenja, svakog oblika
smislenog mišljenja i saznanja, uključujući i naučno, one su i opšte metode naučnog rada. Iz
metodološke lektire proizlazi da se u osnovne metode ubrajaju: analiza i sinteza; apstracija
(apstrahovanje) i konkretizacija; specijalizacija i generalizacija; dedukcija i indukcija. A, neki
autori u ove metode ubrajaju i dokazivanje i opovrgavanje. Prema preovlađujućem mišljenju
naziv osnovne metode naučno je osnovan, logički konzistentan i odgovara istinskom položaju
i ulozi ovih metoda u saznanju uopšte, naučnom saznanju i saznanjima nauke. Osnovne
metode imaju svoju logičku i naučnu osnovu, strukturu, predmet, norme i proceduru.
Postupak je samo deo jednog (metodskog - tehničkog) dela metoda i prvenstveno se odnosi na
izvršavanje određenih radnji u toku istraživanja. A, do iskaza da se radi o metodskim
postupcima dovodi nepreciznost u izražavanju, kao i razlike u konceptualnom pristupu i
shvatanju ovih metoda. Jasno se razlikuju osnovne metode koje su svojim postupcima bliske
analizi (apstrakcija, specifikacija, dedukcija) i one koje su bliske sintezi (konkretizacija,
generalizacija, indukcija). Istovremeno izrazita je njihova uzajamna prožetost i međusobna
uslovljenost.

Dokazivanje (i opovrgavanje) ne smatramo metodom saznanja. Naime, nesumnjiva je

posebnost dokazivanja - opovrgavanja kao procedure otkrivanja istinitosti stavova, sudova i
zaključaka, ali se ne može prevideti da se do stavova, sudova i zaključaka dolazi procesom
mišljenja, odnosno osnovnim metodama kao što su analiza itd. Dokazivanje i opovrgavanje
bave se istinitošću stavova, sudova, zaključaka (predmetnih itd.), ali ne i pojmova, dok se
osnovne metode bave kao svojim predmetima i stvarima, pojmovima, stavovima i
zaključcima. To je bitan razlog da dokazivanje i opovrgavanje ne uvrstimo u red osnovnih
metoda naročito ne naučnih metoda, već da ih tretiramo kao naročito značajan metodski
postupak.
4
ANALITIČKE OSNOVNE METODE

2.2.1 METODA ANALIZE

Po svoj suštini analiza je rastavljanje predmeta istraživanja na njegove sastavne

delove, odnosno na činioce strukture, funkcija, veza i odnosa na određenom prostoru u
određenom vremenu. Rastavljanje može da bude fizičko, duhovno – misaono, i
kombinovano. U smislu naučnog istraživanja nema čisto fizičkih rastavljanja (deoba)
predmeta istraživanja, već je to uvek istovremeno i misaono rastavljanje. Opšti
predmet analize je uvek složena celina. Ta celina ne može imati manje od dva dela
koja su međusobno povezana i nalaze se u međusobnim odnosima. Celina i delovi
imaju svoju prostornu i vremensku odredbu, svoje kvalitativne i kvantitativne odredbe
i svojstva, svoj sastav, svoje spoljašnje i unutrašnje odnose i veze, kretanja, promene,
svoj razvoj itd.

2.2.2 METODA APSTRAKCIJE

U metodološkoj literaturi postoje znatne razlike u poimanju, objašnjenju i prihvatanju

apstrakcije. Te razlike se ispoljavaju u: shvatanju apstrakcije kao saznajnog procesa;
shvatanju njenog odnosa – prvenstveno sa konkretizacijom, ali i sa drugim osnovnim
metodama, i shvatanju osnova i postupaka apstrahovanja. Shvatanja o apstrakciji kao
saznajnom procesu u naučnom radu otvaraju sledeće dileme: da li je apstrakcija samo
jedan od mnoštva procesa saznanja među kojima neki nisu ni dovoljno određeni ili je
to metoda, metodski postupak ili jedan od oblika mišljenja. Naime, metodološka
proučavanja apstrakcija vode sledećim zaključcima: apstrakcija je jedan od osnovnih
metoda naučnog saznanja u sistemu tih metoda. Predmet apstrakcije (istraživanja
metodom apstrakcije - apstrahovanjem) su pojmovi, stavovi, sudovi, zaključci i drugi
celovitiji i širi sistemi iskaza mišljenja u kojima se po pravilu primenjuje misaona
apstrakcija (misaono apstrahovanje). Osnovna naučna metoda apstrakcije ima utvrđeni
metodski postupak - apstrahovanje. U procesu naučnog rada postupak apstrahovanja je
misaoni postupak, koji je usmeren na predmet (opšte i posebno) i koji se odvija po
određenim pravilima. Ovaj postupak sledi analizu predmeta i otkriva u analizom
dobijenim delovima predmeta odredbe, svojstva, sadržaje, oblike, momente itd.
određenog stepena opštosti odnosno posebnosti.

2.2.3 METODA SPECIJALIZACIJE

U osnovi specijalizacije, kao analitičke osnovne metode, su, prema rezultatima

savremenih metodoloških istraživanja, postupci analize odnosno saznavanja posebnog
i pojedinačnog u opštem pri čemu je opšte shvaćeno kao celina sastavljena od delova
koji su svi međusobno povezani izvesnim zajedničkim svojstvima, ali su među njima
zadržane evidentne razlike na osnovu kojih se može identifikovati njihova posebnost u
određenom poretku. Među metodolozima ima shvatanja da je specijalizacija
zasnovana na analitičko - sintetičkoj i apstraktno - konkretizacionoj metodi. Ako je to
tako onda to podrazumeva: konkretizaciju opšteg u posebno; apstrakciju posebnog iz
opšteg; analizu stvarno opšteg. Naučno-istraživačka praksa upućuje nas na zaključak
da specifikacija zaista jeste zasnovana na postupcima rastavljanja, razdvajanja, deobe
jedne celine (jednog opšteg) na njegove delove i da je to saznanje delova posredstvom
celine, ali i saznanje celine pomoću delova..
5
 2.2.4 DEDUKCIJA KAO OSNOVNA METODA

Iz naučne literature koja promišlja, analizira, objašnjava i razumeva pitanja logike

proizalzi da je dedukcija shvatana i razmatrana kao oblik zaključivanja, prvenstveno
logističkog. Dedukcijom se analitički misaono - logički iz premisa - već formiranih
zaključaka po utvrđenoj proceduri izvode novi zaključci. Jedino su ovako izvedeni
zaključci apsolutno (nužno) istiniti jer su analitički. Bitan uslov njihove istinitosti je
strogi postupak u skladu sa pravilima, dok istinitost premisa nije bitan uslov istinitosti
zaključka. Vremenom, sa razvojem dijalektičke logike, formiralo se stanovište da je
istinitost premisa bitan uslov istinitosti zaključaka, kao što je to i strogo pridržavanje
procedure zaključivanja. Dedukcija je analitički i specijalizatorski metodski postupak,
kojim se iz i na osnovu opšteg zakonskog saznanja stiču posebna saznanja i to sa
neuporedivo većim stepenom izvesnosti i pouzdanosti.

2.3 SINTETIČKE OSNOVNE METODE

Na samom početku razmatranja osnovnih naučnih metoda ukazali smo da je moguće

razmatrati grupu analitičkih i grupu sintetičkih osnovnih naučnih metoda. Pod sintetičkim
(sintetizujućim) osnovnim metodama podrazumevamo i razumevamo one koje se zasnivaju na
sintezi, te čiji su metodski postupci razni oblici primene sinteze odnosno postupaka spajanja,
pripajanja, povezivanja, objedinjavanja itd.

2.3.1SINTEZA KAO OSNOVNA METODA

Sinteza, po definiciji, jeste spajanje više činilaca u jednu celinu. Kao osnovna metoda
naučnih saznanja sinteza je shvatanje - saznanje složenih celina preko njihovih
pojedinačnih i posebnih delova, njihovim spajanjem, tj. njihovim stavljanjem u razne
moguće odnose i veze. Dve su tipične situacije: Prva, kada konstatujemo mnogo
raznog pojedinačnog, pri čemu ovo pojedinačno, razno, koje može da bude i suprotno
i protivrečno, spajamo u novu celinu. Tako, na osnovu saznanja o pojedinačnom, o
njihovim funkcijama, odnosima i vezama, o njihovim kvalitetima i kvantitetima,
obrazujemo novu, do tada nepostojeću celinu i o njoj stičemo naučna saznanja.
Druga, kada je jedna celina podvrgnuta analizi kojom su saznati njeni delovi, odnosi i
veze između njih. Ove delove je moguće ponovo spojiti u celinu koja je prethodno
postojala, a moguće je, na osnovu saznanja o delovima, te delove staviti u drugačije
odnose i veze, neka njihova svojstva unekoliko izmeniti ili uneti i nove činioce i tako
dobiti izmenjenu ili potpuno novu celinu. U ovoj (drugoj) situaciji analiza predmeta
istraživanja prethodi sintezi. U oba slučaja predmet istraživanja shvata se - saznaje kao
složeno jedinstvo koje ima sopstvene odredbe. Naravno, stepen tog jedinstva je različit
a sinteza se ostvaruje raznim postupcima kojima se u većoj ili manjoj meri očuvavaju
ili ukidaju posebnosti delova odnosno izražavanja njihovih posebnosti. Prema tome,
sinteza može da bude produktivna, što je jasno iz opisa prve situacije i reproduktivna,
što se vidi iz opisa druge situacije. Predmet sinteze mogu biti pojmovi, stavovi,
sudovi, zaključci, društveni i prirodni realiteti, ali ne u istoj meri i na isti način.
Uopšte uzev, da bi se neki činioci mogli spojiti u određene celine, neophodno je da
imaju odgovarajuća svojstva. Ne može svako pojedinačno da postane neposredno deo
bilo koje složenije i opštije celine, već samo određene, odgovarajuće. Sinteza može da
bude misaona i fizička. U tom smislu ona ima svojstva eksperimentalne metode, jer se
6
 njome proizvode misaone i fizižke tvorevine, čime su faktički domontirane
mogućnosti sinteze.

2.3.2KONKRETIZACIJA KAO OSNOVNA METODA

Iz istorije metodologije proizlazi da klasična formalna logika ne poznaje

konkretizaciju kao metodu. Tek savremena logika i metodologija pokreću i razmatraju
svojstva, mesto i ulogu konkretizacije u procesu naučnog saznanja. Po njihovim
nalazima predmet konkretizacije, generalno uzev, jeste odnos opšteg, posebnog i
pojedinačnog polazeći od opštijeg. Istovremeno njome se saznaju i odnosi apstraktnog
i konkretnog. Naučni postupak konkretizacije se sastoji u konstatovanju apstraktnog
pojma, pa potom dodavanjima jedne ili više oznaka, približavanje tog apstraktnog
konkretnom, dakle, pojmu koji je bliži ili najbliži pojmu koji najneposrednije
označava konkretni realitet.

2.3.3GENERALIZACIJA KAO OSNOVNA METODA

Generalizacija je sintetička osnovna naučna metoda, kojom se saznaje opšte na osnovu

pojedinačnog. Poređenjem metoda konkretizacije i generalizacije možemo
konstatovati da se istovremenim postupkom (sistematičkim) mogu zasnovati razni
predmeti. Dok se konkretizacijom saznaje posebno, pojedinačno i konkretno,
generalizacijom se, na osnovu pojedinačnog i konkretnog, saznaje opšte. U
metodološkoj literaturi se nailazi na shvatanje da se generalizacijom formiraju opšti
stavovi na osnovu pojedinačnih, tj. da se generalizacija ostvaruje uopštavanjem
stavova. Otuda i stanovišta da je generalizacija misaoni prelaz od saznanja
pojedinačnih i posebnih svojstava određene grupe predmeta ka saznanju njihovih
opštih odredaba.

2.3.4 INDUKCIJA KAO OSNOVNA METODA

Među metodolozima postoje mnoge nesaglasnosti i nedoumice o svojstvima, naučno

saznajnim mogućnostima i značaju indukcije. Naime, jedni pod indukcijom
podrazumevaju oblik zaključivanja, drugi metodski postupak, treći oblik osnovne
generalizacije, četvrti metod analize, itd. Pridavana joj je uloga najosnovnije i
najopštije metode odnosno saznajnog postupka koji je u osnovi celokupnog saznanja,
a odricana joj je i svaka pouzdanost saznanja. Istraživačka praksa ukazuje na sledeće
činjenice: Indukcija je osnovna metoda koja jedina omogućava neposredno saznanje o
empirijskom, realno-konkretnom i raznovrsnom, konstituisanom u pojedinačne celine.
Izvorni stavovi indukcije u okvirima datih poredaka, osnov su za izvođenje
generalizacije odnosno opštih i najopštijih stavova; Stavovi indukcije zasnovani na
neposrednom čulnom iskustvu, odnosno na saznajnom iskustvu i naučno istraživačke
prakse, omogućavaju pouzdano saznanje koje može biti kako partikularno tako i
univerzalno, kako verovatne tako i nužne istinitosti odnosno apsolutne pouzdanosti o
određenoj pojavi, predmetu, procesu, odnosu u određenom vremenu i prostoru;
Indukcija je prelazna metoda od analitičkih ka sintetičkim metodama. Indukcija ima
obeležje eksperimentalne metode zahvaljujući svojim empirijski zasnovanim
kvantitativnim numeričkim datama koje je, kao i generalizaciju, čine osnovom opšte
naučne statističke i hipotetičko - deduktivne metode; Mada ima stavova da je
generalizacija najopštija metoda, najčešće primenjivana u naučnom saznanju i u
saznanju uopšte, mirno se može tvrditi da indukcija nije ništa ređe korišćena. I u
7
 teorijskom mišljenju indukcija ima veoma značajnu ulogu. Stavovi teorije se prilikom
istraživanja prvo moraju konstatovati odnosno evidentirati.

3. DISPERZIONA ANALIZA

Disperziona analiza je matematički model testiranja predpostavke o homogenosti svih

elemenata nekog osnovnog skupa (S).Praktična procedura matematičke obrade rezultata
merenja za isti broj ponovljenih eksperimenata na svakom nivou faktora A izvodi se u obliku
određenog broja koraka.Dakle, prvo se izvodi eksperiment i njegovi rezultati upišu u tablicu.
Osnovni zadatak disperzione analize je određivanje značajnosti i stepenainteraktivnosti datog
skupa faktora (A1, A2,..., Ar) na karakteristike stanja objekta ispitivanja (x1, x2 ,..., xr).
Disperzionom analizom se dati skup faktora prvo deli na dve grupe, jednu koja bitno utiče na
izlazne karakteristike i drugu čiji uticaj nije bitan na njih. Zatim se prva grupa faktora rangira
po vrednosti stepena uticaja na izlazne karakteristike. Ovaj postupak selekcije i rangiranja je
od izuzetnog značaja u teoriji eksperimenata. Poznato je, naime, da se pri proučavanju objekta
ispitivanja u proces ispitivanja moraju uključiti svi faktori čiji je značajni uticaj na izlazne
karakteristike procesa nesumnjivili se smatra da bi to mogao biti. Izostavljanjem samo jednog
značajnog faktora znatno se povećava veličina greške eksperimenta što može da ima za
posledicu greške u interpretaciji stanja i ponašanja objekta ispitivanja. Sa druge strane,
istraživač je često suočen pri proučavanju složenih pojava pored velikog broja faktora i sa
problemom nepoznavanja stepena uticaja obuhvaćenih faktora na objekat ispitivanja. Naravno
da svi obuhvaćeni faktori nisu značajni, ali pošto ne postoje prethodne informacije o
njihovom značaju ne sme se ni jedan faktor isključiti iz procesa ispitivanja. Međutim,
uvođenje svih faktora (među njima i beznačajnih) u proces eksperimentalnog ispitivanja ima
za posledicu vrlo dugotrajna i skupa istraživanja. Stoga rangiranje skupa ulaznih faktora
prema njihovom uticaju na izlazne karakteristike objekta ispitivanja, što je krajnji cilj
disperzione analize, ima izuzetan značaj u teoriji eksperimentalnih istraživanja.

Disperziona analiza u slučaju jednakostrukih klasigikacija

Skup (S) =

A1 X11 X12 .... Xij .... X1,n1

A2 X21 X22 .... X2j .... x2,n2
: : : .... : .... :
Ai Xi1 Xi2 .... Xij .... Xi,ni
: : : .... : .... :
Ar Xri Xr2 .... Xnj .... Xr,nn

(i=1,2,....r)- vrste
(j=1,2,....ni)-kolone

Aritmetička sredina svih slučajno promenljivih:

= ; (j = 1,2,....ni)

(i = 1,2,....r)

8
Ako je hipoteza H0 ( = = =............. ) tačna, onda sve slučajne promenljive xij imaju istu

normalnu raspodelu: xij N ( ; S2), a veličina S2 je disperzija uzorka ili skupa (S):

S2= = )2

Veličine :q1 i q2 su realizacije slučajnih promenljivih xij:

2
Q1= (xij -

Q2= - )2

Q= - )2
Srednje vrednosti slučajnih promenljivih:

S12= = 2
* *

S22= = 2
* *

Realizacija slučajne promenljive F:

F0= =

Ako je hipoteza H0 tačna onda F0>c = F = (c- kritična vrednost; - verovatnoća (0,05 ili
0,01)
F0> F - hipoteza se odbacuje,

F0< F - hipoteza se prihvata.

Važno je znati da u slučaju odbacivanja H0 hipoteze neke grupe podataka se mogu isključiti iz
razmatranja a na ostale grupe primeniti disperzionu analizu.

Disperziona analiza sa dvostrukom klasifikacijom

Ako na skup S koji je osnovni skup deluju dva promenljiva faktora A i B sa svojim
modifikacijama A:A1,A2,.....Ar; faktor B:B1,B2.......Bs onda se može uzorak k predstaviti u obliku
n=r x s tipa elemenata.
Aritmetička sredina skupa(S) je:

= ;

q1= - )2=s* - )2

q1= j- )2=r* j- )2
9
q3= - - j+ )2
q1- je vrednost zbira kvadrata odstupanja između vrsta (i)
q2-je vrednost zbira kvadrata odstupanja između kolona (j)
q3-je grška zbirakvadrataodstupanja (rezidijumska ili neprotulmačena varijansa).
2
Xij-nezavisne slučajne promenljive koje imaju Normalnu raspodelu sa istom disperzijom i

srednom vrednošću ij.

Srednje kvadratno odstupanje:
S12=

S22=

S32=

Fišerova raspodela:

F1= ;

k1,k2- stepen slobode

k1=(r-1), k2=(r-1)(s-1)

F2= ;

K1=s-1, k2=(s-1)(r-1)
Zaključak:
Ako je F1<c1 i F2 c2 gde je

c1= , c2= Hipoteza H0 se prihvata da su sve srednje vrednosti jednake a u ostalim

slučajevima se odbaca.

Disperziona analiza koristi se u raznovrsnim oblastima istraživanja sistema i ona je osnov za

verifikovanje realnih sistema.
Može se dogoditi da imamo različite statističke skupove koje imaju jednake aritmetičke
sredine, a da su pri tome njihovi elementi potpuno različiti. To znači da je raspored elemenata
u tim skupovima različit. Informacije o rasporedu elemenata statističkog skupa daju nam mere
raspršenosti ili disperzije elemenata numeričkog statistčkog skupa.
Postoje apsolutne i relativne mere disperzije. Apsolutne mere izražavaju se u orginalnim
jedinicama mere i omogućavaju nam da upoređujemo nizove prema istom obeležiju.
Apsolutne mere su : raspon varijacije, interkvartil, varijansa, standardna devijacija i srednje
apsolutno odstupanje.
- Raspon varijacije je najjednostavnija mera disperzije i predstavlja razliku između
najveće i najmanje vrednosti numeričkog obeležija posmatranog niza.
- Interkvartil je nepotpuna mera disperzije, koja pokazuje disperziju srednjih 50%
elemenata uređenog numeričkog niza.
10
 - Varijansa je prosečno kvadratno odstupanje vrednosti numeričkog obeležija od
aritmetičke sredine.
- Standardna devijacija je pozitivan koren iz varijanse i izražava se u orginalnim
jedinicama mere. Definiše se kao prosečno odstupanje vrednosti numeričkog obeležija
od aritmetičke sredine.
Relativne mere disperzije omogućavaju poređenje nizova sa različitim jedinicama mere.
Izražavaju se u % i najvažniji su: koeficijent devijacije i koeficijent varijacije.

4. PISANJE NAUČNOG RADA

Nakon završetka svakog istraživačkog rada, radi prezentovanja dobijenih rezultata, autorima
predstoji i pisanje naučno-istraživačkog rada. U želji da se umanje eventualne poteškoće
tokom pisanja rada, kao i da se ubrza i ujednači tehnički izgled istih, u tekstu koji sledi
navode se metodološke i tehničke smernice, na koje svaki autor treba da obrati pažnju.
Pisanje istraživačkog rada treba sprovesti na osnovu unapred osmišljenog plana, koncepta,
koji od početka do kraja u svim svojim pojedinostima treba da bude potpuno jasan. Za svako
istraživanje, plan pisanja sadrži strukturu rada i uži plan unutar svake strukture, unutrašnju
strukturu.Struktura rada obuhvata sledeće delove: naslov rada, rezime, uvod, listu simbola,
materijal i metodiku rada, rezultate istraživanja i diskusiju, zaključak, zahvalnost i citiranu
literaturu. Ovi delovi strukture navode se kao podnaslovi u radu, a svaki od njih ima svoju
unutrašnju strukturu, koja će u daljem tekstu biti definisana i opisana.

Naslov rada

Naslov rada je potvrđena ili modifikovana radna formulacija zadatka istraživanja. Naslov
treba da bude kratak, jasan, precizan, privlačan i inventivan. Preporučuje se da maksimalna
dužina naslova bude 70 slova.

Rezime

Rezime je sažeto prikazivanje sadržine čitavog rada. U rezimeu se prikazuju:

-Svrha i cilj istraživanja, odnosno ispitivanja
-Primenjena metoda rada
-Ostvareni rezultati, uz naglašavanje njihovih ključnih vrednosti
-Bitni zaključci Rezime omogućuje da se sa dobijenim rezultatima upozna i svetska naučna
javnost, zato se piše i na jednom od svetskih jezika, najčešće engleskom. Dužina teksta
rezimea je 200 – 250 reči.
Ključne reči: U produžetku rezimea navode se ključne reči na srpskom jeziku. Obično se
odabere do 6 najznačajnijih reči koje asocijativnim svojstvima najbolje prezentuju bit rada.
Skup reči odrediti tako da su prethodne reči najznačajnije za sadržaj prethodnih, tj. da sa leva
na desno značaj reči opada.

Summary

To je isti tekst rezimea, samo preveden na engleski jezik.

Key words: prevod ključnih reči na engleski. Jako je važno da prevod bude adekvatan,
precizan i kvalitetan. 11
Uvod

Uvodom treba da obuhvatit: područje istraživanja, podatke drugih autora koji su poslužili za
sopstvena istraživanja ili su bili predmet proveravanja, cilj istraživanja, odnosno pitanja na
koja će rad dati odgovore.
Bitan deo uvoda predstavlja i pregled ranijih radova na istu temu. Na taj način se ideja rada i
cilj istraživanja povezuju sa onim što je ranije rađeno, a čitaocu se pojašnjuje na čemu se
zasniva dalje istraživačko saznanje. To znači da literaturu u uvodu navodimo tako što se
potpuno sagleda šta je do tada istraženo, šta je sve objašnjeno, odnosno šta bi još trebalo
istražiti.

Pozivanje na literaturu u tekstu može se uraditi na dva načina:

1. navodi se prezime autora i broj (u uglastim zagradama) pod kojim je zaveden u spisku
literature na kraju rada, ili
2. navodi se samo redni broj izvora (u uglastim zagradama) u spisku literature, bez
prezimena autora.
Lista simbola

Lista simbola se navodi ako se u radu operiše sa više od pet simbola. Simbole u listi
navesti po abecednom redu, potom grčka slova, pa brojne oznake. Iza simbola, a pre
njegovog naziva, navesti jedinicu mere. Koristiti isključivo SI sistem jedinica.

Ako u radu ima do pet simbola, onda odmah nakon jednačine navesti simbole se
dimenzijama i značenjima.

Materijal i metode rada

Ovim poglavljem prikazuje se materijal koji je obrađivan, kriterijumi koji su uzeti u

obzir prilikom odabira materijala itd. Takođe, treba prikazati metodiku rada tako da se
čitalac može upoznati sa načinom na koji je autor izveo istraživanje. To znači da treba
predočiti sve pojedinosti o korišćenim instrumentima, aparatima, priboru, kao i
postupcima ispitivanja, tako da i drugi istraživači mogu ponoviti sve opisane postupke.
Treba iskazati verovatnoću iskaza i područje greške merenja.
Za materijal treba navesti sva svojstva, ako je potrebno i fizička i hemijska, količinu,
kao i mesto uzimanja

Rezultati i diskusija

Najvažniji, ujedno i najteži deo rada, sastoji se u interpretaciji dobijenih rezultata.

Ovde se sa kvantitativnih činjenica prelazi na razmatranje, uočavanje odnosa,
donošenje ocena i sudova, potvrde ili odbacivanja prethodno postavljene hipoteze
(zadatka istraživanja).

Interpretacija rezultata je najčešće tekstualna, ali sa vrlo sažetim i preciznim ocenama.

Važno je odvojiti bitno od nebitnog i ne izostaviti razmišljanje o iznešenim
činjenicama. Pri prezentovanju brojnih i statističkih rezultata treba navesti pouzdanost,
odnosno grešku merenja.U diskusiji treba istaći da li se dobijeni rezultati, kao i opšta
razmatranja poklapaju ili ne sa ranijim rezultatima, mišljenjima ili stavovima drugih
autora. U slučaju da se zapažaju značajne razlike, treba istaći u čemu se one sastoje, i
12
 koji je moguć uzrok tome. Autor treba da iznese i one rezultate koji negiraju njegovu
hipotezu.

Zaključak

Autor potvrđuje (ne)ispravnost primenjenih metoda, ističe važnost dobijenih rezultata,

i ukazuje na mogućnost daljeg istraživanja istog problema. Zaključak treba da bude
koncizan i precizan. Ne treba da prelazi deseti deo obima celog rada.
Zahvalnost

Ukoliko autor smatra de je potrebno, na kraju rada se navode imena svih onih koji su
pomogli i doprineli njegovoj realizaciji.

Literatura

U spisak literature unose se izvori koje je autor koristio prilikom izrade svoga rada
(časopisi, knjige, zbornici radova, studije, priručnici, web stranice…). Lista literature
se navodi po redosledu pojavljivanja, uz odgovarajuću numeraciju. Posebnu pažnju
treba obratiti prikazu korišćene literature. On treba da bude jednoobrazan i da čitaocu
omogućava lako pronalaženje originala.Kada je literaturni izvor knjiga: redni broj
literature, prezime i inicijal imena prvog autora, prezime i inicijal imena ostalih autora,
godina izdanja (u malim zagradama), naslov knjige, izdavač, mesto izdanja.
Kada je literaturni izvor zbornik radova: redni broj literature, prezime i inicijal imena
prvog autora, prezime i inicijal imena ostalih autora, godina izdanja (u malim
zagradama), naslov rada, naziv zbornika, izdavač, mesto izdanja.
Kada je literaturni izvor časopis: redni broj literature, prezime i inicijal imena prvog
autora, prezime i inicijal imena ostalih autora, godina izdanja (u malim zagradama),
naziv časopisa, broj izdanja, broj početne stranice, mesto izdanja.
Kada je literaturni izvor web stranica: redni broj literature, celokupni link do stranice
(ne samo naziv sajta).

LITERATURA:

[1]. Šolaja V., “Metod i organizacija naučno istraživačkog rada“, Mašinski fakultet,
Beograd, 1970.
[2]. Gluščević B., “Metode naučno istraživačkog rada“, Poslijediplomske studije -
Skripta, Novi Sad, 1985
[3]. http://www.belgeler.com/blg/2sx5/al-metodologija-naunog-rada
[4]. (http://www.singipedia.com/content/393-Glavne-smernice-za-pisanje-naucno-
istraivackog-rada)

13