Sadržaj

DEAN IVANOVI

HIDROENERGIJA

Podgorica, 2014.

I
HIDROENERGIJA

Autor:

Prof. dr De�an Ivanovi�

Izdava�:

Inženjerska komora Crne Gore

Za izdava�a:

Prof. dr Branislav Glavatovi�, predsjednik Inženjerske komore Crne Gore

Recezent:

Prof. dr Milo Mrki�, profesor Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore

Štampa:

AP Print

Tiraž:

200 primjeraka

Odlukom Ure�iva�kog odbore Inženjerske komore Crne Gore u Podgorici

odobreno je izdavanje ove knjige
CIP - �������������� � �����������
���������� ���������� ���� ����, ������
CIP - 978-9940-669-00-3
ISBN �������������� � �����������
���������� ����������
COBISS.CG-ID 25162512���� ����, ������
ISBN 978-9940-669-00-3
COBISS.CG-ID 25162512
 Sadržaj

SADRŽAJ

SADRŽAJ .................................................................................................II
PREDGOVOR.........................................................................................V

1. UVOD....................................................................................................1

2. HIDROENERGIJA..................................................................4

2.1. VRSTE VODNIH (HIDRAULIKIH) TURBINA............................8

2.1.1 FRANSISOVA TURBINA ................................................................ 10
2.1.2 KAPLANOVA TURBINA................................................................... 11
2.1.3 PELTONOVA TURBINA....................................................................12
2.1.4 TURGO TURBINA.............................................................................16
2.1.5 BANKI TURBINA .............................................................................17
2.1.6 TESLINA TURBINA..........................................................................19

2.2. KARAKTERISTIKE TURBINA.....................................................20

2.2.1 RAZVOJ HIDRAULINIH TURBINA.................................................20
2.2.2 KLASIFIKACIJA HIDRAULINIH TURBINA....................................21
2.2.3 OSNOVNI PARAMETRI HIDRAULINIH TURBINA..........................22
2.2.4 TEORIJSKE OSNOVE HIDRAULINIH TURBINA- OJLEROVA
JEDNAINA ZA TURBINE................................................................23
2.2.5 ZAKONI SLINOSTI I ZNAICE HIDRAULINIH TURBINA............24
2.2.6 PRERAUNAVANJE STEPENA KORISTI SA MODELA NA
PROTOTIP TURBINE........................................................................26
2.2.7 KAVITACIJA U HIDRAULINIM TURBINAMA...............................26
2.2.8 KARAKTERISTIKE HIDRAULINIH TURBINA...............................27

2.3. HIDROELEKTRANE.....................................................................29
2.3.1 DJELOVI HIDROELEKTRANE.......................................................38
2.3.1.1 PROVODNICI VODE......................................................................38
2.3.1.2 PRITISNI CJEVOVOD....................................................................40
2.3.1.2.1 VODENI (HIDRAULIKI) UDAR........................................................42
2.3.1.3 VODOSTAN..................................................................................44

I
 Sadržaj
2.3.1.4 PODZEMNA MAŠINSKA ZGRADA..................................................47
2.3.1.5 BRANA..........................................................................................48
2.3.1.5.1 VRSTE BRANA..................................................................................48
2.3.1.5.2 IZGRADNJA BRANE..........................................................................50
2.3.1.5.3 DODATNI ELEMENTI BRANE............................................................51

2.3.1.5.4 RUŠENJE I OSMATRANJE BRANE..................................................... 52

2.3.2 VELIKE HIDROELEKTRANE.........................................................53
2.3.3 REVERZIBILNE HIDROELEKTRANE.............................................55
2.3.4 MALE HIDROELEKTRANE............................................................57
2.3.4.1 DJELOVI MALE HIDROELEKTRANE.............................................57

2.3.4.2 TIPOVI MALIH HIDROELEKTRANA.............................................59

2.3.4.3 PARAMETRI MALIH HIDROELEKTRANA.....................................60

2.3.4.4 INVESTICIONI TROŠKOVI I TROŠKOVI POGONA MHE..............61

2.3.4.5 EKOLOŠKI UTICAJI....................................................................62

2.3.4.6 MALE HIDROELEKTRANE U SVIJETU..........................................63

2.3.5 HIDROELEKTRANE U CRNOJ GORI..............................................64

2.4. HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU................................66

2.4.1 KONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU....66
2.4.1.1 PRINCIP RADA PO POJEDINIM ETAPAMA

KONVENCIONALNIH ELEKTRANA...............................................69

2.4.1.2 UTICAJ NA ŽIVOTNU SREDINU...................................................70

2.4.1.3 ENERGETSKI PRORAUNI..........................................................72

2.4.2 NEKONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU

I OSJEKU......................................................................................73

2.4.2.1 ENERGETSKI PRORAUN...........................................................74

2.4.3 ELEKTRANE ZASNOVANE NA INTERAKCIJI

POTENCIJALNE I KINETIKE ENERGIJE PLIME I OSJEKE........76

2.4.4 HIDROELEKTRANE SA MALIM PADOM ....................................78

II
 Sadržaj
2.5. ENERGIJA TALASA......................................................................79
2.5.1 FIZIKI KONCEPT.....................................................................80
2.5.1.1 SNAGA TALASA.........................................................................81

2.5.1.2 ENERGIJA TALASNA I TALASNI ENERGETSKI FLUKS............82

2.5.1.3 SVOJSTVA GRAVITACIONIH TALASA NA POVŠINI DUBOKE,
SREDNJE I PLITKE VODE PREMA LINEARNOJ
TEORIJI TALASA.......................................................................82
2.5.1.4 KARAKTERISTIKE I MOGUNOSTI DUBOKIH VODA.............83
2.5.2 IZAZOVI U KORIŠENJU ENERGIJE TALASA..........................83

2.5.3 POTENCIJALI ENERGIJE TALASA............................................84

2.5.4 SALTEROVA PATKA..................................................................85

2.5.5 ELEKTRANE NA TALASE NA MORSKOJ OBALI....................... 86

2.5.5.1 LJULJAJUI UREAJ.............................................................88

2.5.6 ELEKTRANE NA TALASE NA OTVORENOM MORU ................88

2.5.6.1 PLUTAE................................................................................88

2.5.6.2 ARHIMEDOVA TALASNA LJULJAŠKA (ARCHIMEDES

WAVE SWING-AWS)............................................................89

2.5.6.3 MORSKA ZMIJA (PELAMIS).................................................89

2.5.6.4 MCCABOVA PUMPA NA TALASE..........................................90

2.5.6.5 CRIJEVNA PUMPA.................................................................91

2.5.6.6 UŠKAŠ (FLAPPER).............................................................91

2.5.6.7 UREAJ U OBLIKU ZMAJA...................................................92

2.5.6.8 DRUGE KONSTRUKCIJE ZA KONVERZIJU

ENERGIJE TALASA..............................................................93

2.6. DOBIJANJE ENERGIJE OSMOZOM......................................94

2.7. KONVERZIJA TOPLOTNE ENERGIJE OKEANA...............97

2.7.1 PRINCIP RADA UREAJA.......................................................99

III
I
 Sadržaj
2.7.1.1 SISTEM ZATVORENOG CIKLUSA.......................................100
2.7.1.2 SISTEM OVORENOG CIKLUSA............................................100
2.7.1.3 SISTEM HIBRIDNOG CIKLUSA............................................101
2.7.2 LOKACIJE NA KOPNU, GREBENU I OTVORENOM MORU.....101
2.7.2.1 LOKACIJE OTEC UREAJA NA KOPNU.............................102
2.7.2.2 LOKACIJE OTEC UREAJA NA GREBENU.........................102
2.7.2.3 LOKACIJE OTEC UREAJA NA OTVORENOM MORU........103
2.7.3 POVEZANE TEHNOLOGIJE...................................................103
2.7.4 POLITIKA PITANJA, TROŠKOVI I EKONOMINOST..........105

2.7.5 TERMODINAMIKA................................................................105
2.7.5.1 PROMJENA TEMPERATURE OKEANA SA DUBINOM............106
2.7.5.2 OTVORENI CLAUDE – JEV CIKLUS...................................106
2.7.5.3 ZATVORENI ANDERSON-OV CIKLUS................................108
2.7.6 UTICAJ NA ŽIVOTNU SREDINU............................................109
2.7.7 TEHNIKI PROBLEMI...........................................................109
2.7.7.1 MIKROBIOLOŠKE NASLAGE NA OKVAŠENIM
POVRŠINAMA ..............................................................109
2.7.7.2 ZAPTIVANJE......................................................................110
2.7.8 KONVERZIJA HLADNI VAZDUH/TOPLA VODA...................110

LITERATURA.....................................................................................112

IV
II
 Sadržaj

PREDGOVOR

Ueše obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji svjetske finalne

energije je u 2010 godini iznosilo 16,7%, sa trendom stalnog rasta, dok je udio
obnovljivih izvora energije u svjetskoj proizvodnji elektrine energije oko 19%,
od ega se 16% elektrine energije prozvodi u velikim hidroelektranama, a 3%
iz novih obnovljivih izvora.

Danas je u upotrebi više oblika korišenja energije vode. Neki oblici su

iskljuivo mehaniki, ali je ipak veina usmjerena ka pretvaranju energije vode
u elektrinu energiju. Meu širim podrujima su: a) vodenice, koje se koriste
vjekovima za pogon mlinova i ostalih mašina; b) elektrina energija dobijena iz
vode, što se uobiajeno odnosi na vodene brane ili objekte uz rijeke; c) energija
vodenih tokova, koja se dobija iz energije kretanja rijeka, potoka i okeana; d)
energija plime i osjeke; e) energija dobijena iz protoka prouzrokovanih plimnim
promjenama (mijenama); f) energija talasa; g) osmotska energija, odnosno
energija gradijenta saliniteta, pomou koje se energija dobija iz razlike u
koncentraciji soli izmeu morske i rijene vode; h) energija morskih struja; i)
energija dobijena iz razlike temperature okeana na razliitim dubinama.
U svijetu se oko 20 % elektrine energije proizvede koristei energiju
vodenih tokova, tj. hidroenergiju snage 720 000 MW. Hidroenergija uglavnom
ne stvara emisiju ugljendioksida CO2 kao ni ostale štetne materije, za razliku od
sagorijevanja fosilnih goriva, i zato nije znaajni uesnik globalnog zagrijavanja
uslijed štetnih emisija CO2. Energija dobijena iz hidroelektrana je znatno
jeftinija od energije dobijene iz fosilnih goriva ili nuklearne energije. Podruja
sa velikim hidropotencijalom privlae indrustriju, meutim i suviše naglašena
briga za životnu okolinu može biti prepreka daljem razvoju hidroenergetike.
Na lokacijama gdje je velika promjena nivoa mora za vrijeme plime i
osjeke može se izgraditi hidroelektrana za proizvodnju elektrine energije, kao
što je ve primijenjeno u Francuskoj, Kanadi i Rusiji. Danas postoji relativno
nova tehnologija koja energiju crpi iz strujanja vode koje se stvara pri morskim
mijenama. Princip rada je slian kao i kod vjetrogeneratora. Ova je tehnologija
u ranoj fazi razvoja i zahtijeva još istraživanja prije nego što postane znaajniji
uesnik u snabdijevanju elektrinom energijom.

Istražena je i mogunost iskorišavanja površinskih okeanskih talasa s

obzirom da daju znatno više energije od plimnih kretanja. Generatori su
I V
 Sadržaj
privršeni na plivajue platforme, a prolaskom vode kroz šuplje betonske
konstrukcije proizvode elektrinu energiju. Oekuje se da bi prototip generatora
iz energije talasa mogao proizvesti energiju od 500 000 KWh godišnje.

U svijetu se danas sve eše koriste male hidroelektrane kao alternativni

izvor energije, a posebno u udaljenim podrujima gdje ostali izvori energije nisu
dostupni. One se mogu instalirati na malim rijekama ili potocima uz mali ili
zanemarljiv uticaj na životnu okolinu a naroito na pojavu poput migracije riba.
Prilikom postavljanja male hidroelektrane potrebno je uzeti u obzir koliinu
vode koja je stalno dostupna, sobzirom da nedovoljno kiše može ugroziti rad
elektrane, kao i pad, odnosno visinsku razliku zahvata i ispusta vode. Isto tako
postoji i potreba za usklaivanjem sa propisima i zakonima o zaštiti voda.
Poslednjih nekoliko godina, mnoge zemlje u svijetu podstiu alternativne izvore
energije, tako da su za male hidroelektrane dostupne mnoge povlastice, kao što
su dotacije, krediti i porezne olakšice.

U ovoj knjizi je tekst o hidroenergiji podijeljen u sedam poglavlja:

1. Vrste hidraulinih turbina

2. Karakteristike turbina

3. Hidroelektrane

4. Hidroelektrane na plimu i osjeku

5. Energija talasa

6. Dobijanje energije osmozom

7. Konverzija toplitne energije okeana

Tekst prati 108 slika, kao i spisak literature sa 146 jedinica.

Knjiga može biti od koristi studentima energetskom smjera na tehnikim

fakultetima, kao i diplomiranim inženjerima hidroenergetske struke.

Blagodarim na korisnim primjedbama i sugestijama od strane italaca ove

knjige.

U Podgorici, marta 2014. Autor

Dr Dean Ivanovi
redovni profesor Mašinskog fakuleta
Univerziteta Crna Gora
VI
II
 Dean Ivanovi

1. UVOD

Pod obnovljivom energijom podrazumijeva se energija koja potie od

prirodnih resursa kao što su sunce, kiša, vjetar, plima i osjeka, talasi,
geotermalna toplota i prirodno je obnovljiva. Udio tradicionalne biomase u
ukupnoj potrošnji svjetske finalne energije je oko 10%, i uglavnom se koristi za
grijanje, dok je udio hidroelektrana, takoe u ukupnoj svjetskoj potrošnji
energije 3,4%, tako da su ostali onovljivi energetski izvori, kao što su male
hidroelektane, savremena biomasa,
3 1- fosilna energija energija vjetra, sunca, geotermalna
energija, biogorivo, a koji ine nove
2- obnovljiva energija obnovljive izvore energije u 2010
2 godini, uestvovali sa 3,3% u
globalnoj energetskoj potrošnji.
3- nuklearna energija
Dakle, udio obnovljivih izvora
1 energije, a naroito novih, u
ukupnoj potrošnji svjetske finalne
energije je u 2010 godini iznosio
Slika 1.1. Udio obnovljive energije od 16,7%
u potrošnji svjetske finalne energije u 2010 god.
16,7%, slika 1.1., sa trendom
stalnog rasta [1]. Znaajno je da je
udio obnovljivih izvora energije u svjetskoj proizvodnji elektrine energije oko
19%, od ega se 16% elektrine energije prozvodi u hidroelektranama, a 3% iz
novih obnovljivih izvora. Po godišnjoj stopi od 20% raste u svijetu upotreba
energije vjetra, tako da su krajem 2011. godine svjetski instalirani kapaciteti
iznosili oko 240 000 MW [2], i u širokoj upotrebi su u SAD, Evropi i Aziji.
Fotonaponska energija kao energetski izvor ima najbrži rast poevši od 2004.
godine i vei je od godišnjeg rasta upotrebe energije vjetra, tako da se od 2007.
godine rast tog onovljivog izvora udvostrui svake dvije godine. Krajem 2011.
godine širom svijeta, snaga instaliranih fotonaponskih kapaciteta (PV) je bila
oko 67 000 MW, i najviše ih je u Njemakoj i Italiji [3]. U Španiji i SAD su
izgraene solarne termalne elektrane od kojih je najvea u pustinji Mojave
snage 354 MW. U Brazilu su razvijeni jedni od najveih programa u svijetu za
iskorišenje obnovljivih izvora energije, a tiu se proizvodnje etanolskog goriva
iz šeerne trske, tako da etanol sada u Brazilu obezbeuje oko 18% svih goriva
za motornih vozila. I u SAD je etanol široko rasprostranjen kao motorno gorivo
[4]. Najvea instalirana geotermalna energija u svijetu snage 750 MW su Gejziri
u Kaliforniji. I pored ovih velikih i novih razvojnih projekata za iskorišenje
obnovljivih izvora energije, dosadašnja tehnologija je veoma zastupljena na

1
Hidroenergija
seoskim podrujima kao i na udaljenim oblastima gdje je energija presudna za
ljudski razvoj [5], tako da su do 2011. godine mali solarni fotovoltažni (PV)
sistemi obezbjeivali struju za nekoliko miliona domainstava, dok mikro
hidroelektrane ak i znatno više. Takope, preko 44 miliona domainstava u
svijetu koristi biogas za osvjetljavanje i/ili kuvanje, dok se preko 170 miliona
domainstava danas oslanja na korošenje nove generacije biomase vee
energetske efikasnosti [6].
Zabrinutost zbog sve prisutnijih klimatskih promjena na globalnom nivou,
kao i visoke cijene nafte, doveli su do sve uoljivijeg poveavanja podrške
vlada u svijetu za primjenu i komercijalizaciju obnovljivih izvora energije [7],
tako da u ovo vrijeme finansijske krize nove vlade sprovode regulativu i
politiku koja ovoj grani industrije daju znatno bolje finansijske mogunosti
nego drugim sektorima. Prema projekciji Meunarodne agencije za energiju
(International Energy Agency-IEA) iz 2011. godine, solarni generatori e
proizvesti u narednih 50 godina najviše elektrine energije u svijetu uz drastino
smanjenje emisije gasova staklene bašte koji itekako ošteuju i zagauju
životnu okolinu [8].
Inae, obnovljivi izvori energije ukljuuju iskorišavanje prirodnih
fenomena kao što su energija sunca, vode, vjetra, plime i osjeke, rast biljaka kao
i geotermalna toplota, a to su sve prirodni procesi koji se stalno obnavljaju.
Dakle, svi ovi obnovljivi izvori energije direktno potiu od sunca ili od toplote
koja se stvara duboko u zemlji. Prema tome definicija obnovljivih izvora
energije podrazumijeva proizvodnju elektrine energije i toplote iz energije
sunca, vjetra, vode, okeana, biomase, geotermalnih resursa, kao i proizvodnja
biogoriva i vodonika. Resursi obnovljivih energetskih izvora sa znaajnim
mogunostima energetske efikasnosti postoje gotovo u svim svjetskim
geografskim podrujima, što je velika prednost u odnosu na druge energetske
izvore koji su uglavnom koncetrisani u malom broju zemalja. Danas, obnovljiva
energija zamjenjuje konvencionalna goriva (ugalj, nafta, gas) u proizvodnji
elektrine energije, grijanju vode i zagrijavanju prostorija, u proizvodnji
motornih goriva, kao i u energetskom servisiranju ruralnih podruja. Tako
obnovljivi izvori uestvuju sa 19% u ukupnoj proizvodnji elektrine energije u
svijetu. Snaga energije dobijena iz obnovljivih izvora se poveava u mnogim
zemljama širom svijeta, tako da samo snaga vjetra u mnogim zemljama
proizvodi znatan dio elektine energije. U Danskoj preko 20%, a u Njemakoj
pokrajini Šlezvig-Holštajn oko 40% . Neke zemlje u svijetu veinu snage
dobijaju iz obnovljivih energetskih izvora, i to u Paragvaju i Islandu 100%,
Norveškoj 98%, Brazilu 88%, Austriji i Novom Zelandu 65%, a u Švedskoj
54% [9].
U mnogim zemljama voda se grije korišenjem solarne energije, pa tako
najmnogoljudnija zemla u svijetu Kina proizvodi toplu vodu ovim putem snage
180 GWh godišnje, što ini oko 70% svjetske potrošnje. Preko 50 miliona
domainstava u Kini ima danas na svojim kuama instalirane sisteme za
dobijanje tople vode na ovaj nain. Takoe je usvijetu zabilježen i porast

2
 Dean Ivanovi
korišenja biomase za dobijanje tople vode, što je dobro. Tako je na primjer u
Švedskoj upotreba biomase za dobijanje tople vode prevazišla u potrebu nafte u
te svrhe. Takoe je u porastu i upoteba geotermalne energije za potrebe
zagrijavanja.
U 2009. godini u svijetu je proizvedeno oko 90 milijardi litara biogoriva, što
je zamijenilo 65 milijardi litara nafte koliko, odnosno 5% svjetske proizvodnje
nafte.
Danas u svijetu postoji veoma snažna podrška za promovisanje obnovljivih
izvora energije, a naroito upotreba solarne energije i energije vjetra. ak i pri
poveavanju troškova države zahtijevaju od svojih preduzea i industrije da što
više koriste obnovljive izvore inergije, tako da se pružaju poreske olakšice za
podsticanje tog razvoja i korišenje svih tih tehnologija. Zato je i prisutan
optimizam da e se ulaganja u korišenje obnovljivih izvora energije dugorono
sa ekonomske take gledanja veoma isplatiti.

Sv jetsk i ka pa citeti ob no vljivih iz v ora, be z h idroe ne rg ije

Instalisana snaga obnovljivih izvora (GW)

K a p a c ite ti ob n o vljivih iz vo ra , b e z h idr o en e rg ije

E n erg ija v je tra

G e ote r m a lna e ne r gija

B iom a sa

So la rn a P V en e rg ija

G o d in a

Slika 1 .2. Sv je tsk i ka pa cite ti ob no vljivih izv or a, be z hidr oe ne rg ije

Instalisana snaga obnovljivih izvora energija 2010. godine u svijetu, bez

hidroenergije iznosila je oko 320 000 MW (320 GW), gdje je energija vjetra
uestvovala sa 200 GW ili 62,5%. Snaga kapaciteta koji koriste biomasu u toj
godini je iznosila 65 GW ili 20,3%, solarna PV energija 40 GW (12,5%), a
geotermalna energija sa 15 GW , odnosno sa 4,7 % ukupnih svjetskih
kapaciteta obnovljivih izvora u 2010. godini, slika 1.2. Za pet godina, od 2005.
do 2010. godine, instalisana snaga svjetskih kapaciteta obnovljivih izvora bez
hidroenergije poveani su sa 120 GW na 320 GW, ili više od 2,5 puta. Dok se u
prve etiri godine, od 2005. do kraja 2009. godine, instalisana snaga poveavala
godišnje od 18% do 25%, to je porast u 2010. godini iznosio itavih 60% u
odnosu na prethodnu 2009. godinu. Sa slike 1.2. se vidi da je zapaženi skok
snage u 2010. godini imala primjena energije vjetra i solarne PV energije.

3
Hidroenergija

2. HIDROENERGIJA

Hidroenergija, ili energija vode (hidraulika energija), je snaga koja je

dobijena iz sile odnosno tekue mase vode, koja se upotrebljava za korisne
svrhe. Prije nego što je elektrina energija postala široko dostupna, energija
vode se koristila za navodnjavanje i pogon raznih ureaja, kao što su vodenice,
mašine u industriji, pilana, luke dizalice itd. Koristio se i kompresor, koji bi
sabijao vazduh pomou mlaza vode, pa se energija tako sabijenog vazduha
mogla koristiti za pogon mašina udaljenih od vode. Od davnina se koristila
energija vode. Tako se u Rimskom carstvu koristila za pogon mlinova koji su
proizvodili brašno, za obradu kamena, rezanje drveta, au Indiji su se gradile
vodenice. U srednjem vijeku, za izdvajanje metalne rude u starom rudarskom
procesu koristila se snaga vodenog talasa ispuštenog iz rezervoara. Kasnije se iz
tog procesa razvilo hidraulino rudarenje koje se koristilo tokom trke za zlatom
u Kaliforniji. Postojali su takoe i sistemi hidraulikih mreža, koji su se sastojali
od cijevi u kojima se nalazila voda pod pritiskom, koja bi prenosila energiju od
izvora, na primjer pumpe, do krajnih korisnika.

Uslijed kretanja vode njena energija se ispoljava kroz djelovanje sile na

korito i obale rijeka, i ta pojava je naroito prisutna u sluaja visokog vodostaja
ili poplava. Snaga vode djeluje na korito i obale rijeke, odnosei s njih talog i
ostale materijale, što prouzrokuje eroziju i ostale promjene u rijenom toku.
Danas je u upotrebi više oblika korištenja energije vode. Neki oblici su
iskljuivo mehaniki, ali je ipak veina usmjerena ka pretvaranju energije vode
u elektrinu energiju. Meu širim podrujima su: a) Vodenice, koje se koriste
vjekovima za pogon mlinova i ostalih mašina; b) Elektrina energija dobijena iz
vode, što se uobiajeno odnosi na vodene brane ili objekte uz rijeke (npr.
vodenice iji se pogon zasniva na primjeni hidraulike); c) Energija vodenih
tokova, koja se dobija iz energije kretanja rijeka, potoka i okeana; d) Vrtložna
energija, koja se dobiva iz vrtloga; e) Energija plime i osjeke; f) Energija
dobijena iz protoka prouzrokovanih plimnim promjenama (mijenama); g)
Energija talasa; h) Osmotska energija, odnosno energija gradijenta saliniteta,
pomou koje se energija dobija iz razlike u koncentraciji soli izmeu morske i
rijene vode; i) Energija morskih struja; j) Energija dobijena iz razlike
temperature okeana na razliitim dubinama.

Danas se u svijetu oko 20 % elektrine energije proizvede koristei energiju

vodenih tokova, tj. hidroenergiju snage 720 000 MW. Još uvijek se projektuju
velike brane, tako da je trenutno najvea hidroelektrana u svijetu Tri klisure

4
 Dean Ivanovi
izgraena u Kini na najdužoj svjetskoj rijeci Jangce. Izuzev u nekoliko zemalja
koje imaju energije vode dovoljno za pokrivanje veine potreba za elektrinom
energijom, danas hidroelektrane uobiajeno pokrivaju vršne potrebe za
elektrinom energijom zahvaljujui mogunosti brzog puštanja u pogon. Isto
tako, hidropotencijal se može koristiti kao veliki rezervoar jeftine energije kada
se pri suvišnoj proizvodnji hidrogenerator koristi kao pumpa, što je zastupljeno
kod reverzibilnih hidroelektrane.

Hidroenergija uglavnom ne stvara emisiju ugljendioksida CO2 kao ni ostale

štetne materije, za razliku od sagorijevanja fosilnih goriva, i zato nije znaajni
uesnik globalnog zagrijavanja uslijed štetnih emisija CO2. Energija dobijena iz
hidroelektrana je znatno jeftinija od energije dobijene iz fosilnih goriva ili
nuklearne energije. Podruja sa velikim hidropotencijalom privlae indrustriju,
meutim i suviše prenaglašena briga za životnu okolinu može biti prepreka
daljem razvoju hidroenergetike.

Sposobnost da pokriju sezonsku i dnevnu vršnu potražnju za elektrinom

energijom je glavna prednost hidroelektrana. Kada se smanji potražnja za
elektrinom energijom, brana jednostavno uva višak vode, tako da po potrebi
daje snažniji tok. Tako neke hidroelektrane koriste brane za uvanje viška
energije, naroito tokom noi, te se onda hidrogenerator koristi kao pumpa koja
vodu vraa u akumulaciju. U sluaju porasta potražnje elektrina energija može
da se opet proizvodi. U praksi se dešava da se korišenje spremljene vode
komplikuje zbog potreba za navodnjavanjem, koje se mogu javiti istovremeno
kad i vršna elektrina optereenja. Sve hidroelektrane ne zahtijevaju branu, jer
neke kao što su manje hidroelektrane koriste protok samo dijela toka rijeke.

Na lokacijama gdje je velika promjena nivoa mora za vrijeme plime i oseke.

može da se iskoristi ta energija za proizvodnju elektrine energije, kao što je ve
primijenjeno u Francuskoj od 1966.godine, kao i u Kanadi i Rusiji. U oba
smjera se voda propušta kroz plimnu branu, koja pokree turbine. Ovakvi
sistemi efikasno proizvode elektrinu energiju, i to u kratkim ciklusima svakih 6
sati, tj. prilikom svake mijene. Ipak ovi kratki ciklusi ograniavaju primjenu
energije plime i oseke, jer iako je ova energija vrlo predvidljiva, ona ne može
zadovoljiti brzo mijenjajue potrebe. Danas postoji relativno nova tehnologija
koja energiju crpi iz strujanja vode koje se stvara pri morskim mijenama.
Princip rada je slian kao i kod vjetrogeneratora. Što je vea gustina vode,
generator može proizvesti veu snagu. Ova je tehnologija u ranoj fazi razvoja i
zahtijeva još istraživanja prije nego što postane znaajniji uesnik u
snabdijevanju elektrinom energijom, pa neki prototipovi ve daju obeavajue
rezultate.

U Velikoj Britaniji i Škotskoj je istražena mogunost iskorišavanja

površinskih okeanskih talasa sobzirom da daju znatno više energije od plimnih
kretanja. Generatori su privršeni na plivajue platforme, a prolaskom vode

5
Hidroenergija
kroz šuplje betonske konstrukcije proizvode elektrinu energiju. Meutim,
brojne tehnike teškoe usporile su dalji razvoj. Oekuje se da bi prototip
generatora iz energije talasa mogao proizvesti energiju od 500 000 KWh
godišnje. Pretvara energije talasa konstruisan je još 2005.godine i poetni
rezultati su nadmašili oekivanja za vrijeme talasa male energije. Energija talasa
se hvata pomou generatora pogonjenog vazduhom i pretvara se zatim u
elektrinu energiju. Državama sa dugakom obalom izloženom jaim talasima,
energija talasa omoguava proizvodnju elektrine energije koja bi bila dovoljna
za potrebe snabdijevanja.

U svijetu se danas sve eše koriste male hidroelektrane kao alternativni

izvor energije, a posebno u udaljenim podrujima gdje ostali izvori energije nisu
dostupni. Ona se mogu instalirati na malim rijekama ili potocima uz mali ili
zanemarljiv uticaj na životnu okolinu a naroito na pojavu poput migracije riba.
Veina malih hidroelektrana ne koristi branu niti vee preusmjeravanje toka
rijeke, nego je zasnovana uglavnom na vodenicama. Prilikom postavljanja male
hidroelektrane potrebno je uzeti u obzir koliinu vode koja je stalno dostupna,
sobzirom da nedovoljno kiše može ugroziti rad elektrane, kao i pad, odnosno
visinsku razliku zahvata i ispusta vode, pošto se pri veem padu može dobiti
vea elektrina snaga. Isto tako postoji i potreba za usklaivanjem sa propisima
i zakonima o zaštiti voda. Poslednjih nekoliko godina, mnoge zemlje u svijetu
podstiu alternativne izvore energije, tako da su za male hidroelektrane
dostupne mnoge povlastice, kao što su dotacije, krediti i porezne olakšice. Male
hidroelektrane, snage ispod 100 kW, omoguavaju mnogim udaljenim i
siromašnim sredinama dobijanje elektrine energije. Isto tako mogu se koristiti i
za direktni pogon osovina mašina za mnoge industrijske primjene.

Vodeni resursi mogu se mjeriti prema koliini dostupne snage, odnosno

energije u jedinici vremena. U velikim akumulacijama dostupna snaga je
uobiajeno funkcija pada i zapreminskog protoka. U akumulaciji pad vode je
razlika izmeu nivoa vode u akumulaciji i njenog nivoa pri ispustu. Svaka
koliina vode može obaviti rad jednak njenoj težini pomnoženoj s padom.
Koliina energije E osloboena spuštanjem vode mase m za razliku visine H u
podruju djelovanja gravitacije je E = mgH , gdje je g ubrzanje sile teže.
Energija raspoloživa pribranskim hidroelektranama je energija koja se može
osloboditi padom vode u kontrolisanim uslovima. Tada je, snaga P (W)
povezana s masenim protokom vode u jedinici vremena m / t (kg/s), padom H
(m) i gravitacionim ubrzanjem g (m/s 2 ), ili ako se gornji izraz podijeli sa t
dobie se: P = E / t = mgH / t . esto se maseni protok vode u jedinici vremena
m / t (kg/s), zamjenjuje preko gustine vode ρ (kg/m 3 ) sa zapreminskim
protokom Q (m 3 /s) u obliku m / t = ρQ , tako da se dobija uobiajeni izraz za
snagu: P = ρQgH . Neki hidroenergetski sistemi, kao što je vodenica, uzimaju
energiju iz protoka mase vode bez mijenjanja visine toka, i u tom sluaju

6
 Dean Ivanovi
iskoristiva je kinetika energija vode koja protie, tako da se snaga glasi
P = ρQv 2 / 2 , gdje je v (m/s) brzina vode. Ako se stavi da je Q = Av , gdje je
A (m 2 ) površina kroz koju voda prolazi, iz prethodnog izraza za snagu P dobija
se: P = ρAv 3 / 2 .

Meutim, elektrina energija dobijena iz hidropotencijala ipak nije bez

nedostataka. Osim toga što brane predstavljaju ozbiljnu prijetnju populacijama
riba i ekosistemima rijeka i potoka, korišenje energije vode može imati
negativan uticaj na protok i kvalitet vode. Niža koliina kiseonika u vodi može
biti prijetnja biljnom i životinjskom svijetu. Ovi nedostaci se mogu riješiti
osiguravanjem prolaza kroz koje se ribe mogu nesmetano kretati, a voda se
može redovno obogaivati kiseonikom kako bi se održala koncentracija
kiseonika koja bi bila dovoljna za životinjski i biljni svijet.
Snaga vode pri njenom padu može da se iskoristi u razliite svrhe. Od
davnina hidroenergija se koristila za navodnjavanje i za rad razliitih
mehanikih ureaja kao što su vodenice, pilane, pogone za preradu tekstila itd.
Danas se uglavnom pod hidroenergijom podrazumijeva proizvodnja elektrine
enegije u hidroelektanama. Naješe je u upotrebi konvecionalna pribranska
hidroelektrana prikazana na slici 2.1. Za odreivanje snage hidroelektrane
koristi se izraz:
P = ηρgQH (2.1)

gdje je: P (W) snaga; η bezdimenzionalni koeficijent efikasnosti turbine;

ρ (kg/m 3 ) gustina vode; g = 9,81 m/s 2 gravitaciono ubrzanje; Q (m 3 /s) protok
vode i H (m) visinska razlika izmeu ulaza i izlaza. Naime, visina H (m) prema
slici 2.1. obuhvata visinsko rastojanje izmeu nivoa vode ispred brane i nivoa
vode u rijeci, umanjeno za igubljenu energiju strujnog toka vode od ulaza do
izlaza, pa se naješe naziva. Prema izrazu (2.1) snaga hidroelektrane, za sluaj
da je koeficijent efikasnosti turbineη =80%, gustina vode ρ = 998 (kg/m 3 ),
protok vode Q = 80 (m 3 /s) i neto pad H = 150 (m), iznosi
P = ηρgQH = 0,8.998.9,81.80.150 = 94.10 6 W = 94 MW .

Brana hidroelektrane

Akumulacija

Dalekovod
H
Mašinska zgrada
Rešetka

Generator

Cjevovod
Turbina
Q
Q Rijeka

Slika 2.1. Popreni presjek hidroelektrane sa

akumulacijom

7
Hidroenergija
Iz akumulacije voda kroz rešetku
ulazi u cjevovod koji prolazi kroz
tijelo brane, nakon ega voda u
turbini pokree turbinsko kolo koje
je vrsto povezano sa osovinom
generatora. I turbina i generator se
nalaze u mašinskoj zgradi. Voda iz
turbine se sprovodi nizvodno u
rijeni tok. Sa generatora se
elektrina energija prenosi
Slika 2.2. Mašinska zgrada hidroelektrane
dalekovodima do potrošaa. Izgled
mašinske zgrade je prikazan na slici
2.2., gdje su prikazani generatori za proizvodnju elektrine energije, koji su
vrstom vezom preko osovine spojeni sa turbinama koje se nalaze u donjem
dijelu mašinske zgrade i koje velikom brzinom okree voda koja se kroz
mlaznice uvodi u turbinu.

2.1. VRSTE VODNIH (HIDRAULIKIH) TURBINA

Turbina je rotaciona mašina koja dobija energiju od pokretne vode.Pronaene

su još u devetnaestom vijeku i bile su u širokoj upotrebi za dobijanje snage u
razliitim industrijskim procesima, i to prije upotrebe za proizvodnju elektrine
energije, što im je danas glavna svrha.
Turbine se dijele na reakcijske i impulsne. Taan oblik turbinskih lopatica je
funkcija pritiska vode koja snabdijeva turbinu i izabranog tipa rotora kojeg ta
Impulsne turbine Reakcijske turbine

Pokretne
lopatice Rotor
Nepokretne Obrtne
mlaznice mlaznice
Pokretne
lopatice
lopatice Obrtne
mlaznice
Nepokretne Rotor
mlaznice
Stator

Rotacija
Pritisak vode Protisak vode

Brzina vode Brzina vode

Slika 2.3. Šema impulsne i reakcijske turbine

8
 Dean Ivanovi
voda okree. Kako su reakcijske turbine u vodi, to voda kreui se preko
lopatica turbine mijenja svoj pritisak kao i brzinu predajui kolu svoju energiju.
Ovaj transfer energije sa vode na lopatice turbine opisuje trei Njutnov zakon
akcije i reakcije. Veina turbina koje su u upotrebi su reakcijske turbine i
uglavnom se koriste za male (H< 30 m) i srednje (H = 30- 300 m) padove.Kod
ovih turbina pad pritiska se pojavljuje i kod nepokretnih i kod pokretnih
lopatica, slika 2.3. Od rekcijskih turbina Najpoznatije su Fransisova I
Kaplanova turbina.
Impulsne turbine mijenjaju brzinu vodenog mlaza koji velikom brzinom
izlazi iz mlaznica i udara u iskrivljene lopatice radnog kola koje mijenjaju
pravac vode, slika 2.3. Promjena koliine kretanja , odnosno impulsa vodenog
mlaza, stvara silu kojom mlaz djeluje na turbinsku lopaticu. Za svo vrijeme dok
voda struji preko lopatica pritisak joj je konstantan, pa je rad nastao iskljuivo
zbog promjene njene kinetike energije. Prije udara vode u turbinsku lopaticu,
pritisak vode tj. njena potencijalna energija zbog pada H, se u mlaznici
pretvorila u kinetiku energiju koja je usmjerena ka lopatici. Kako se od
trenutka udara mlaza u lopaticu pritisak vode ne mijenja to onda i nije potrebno
kuište turbine za njen rad kao što je bio sluaj kod reakcijskih turbina. Ovaj
transfer energije sa vode na turbinu kod impulsnih turbina opisuje drugi
Njutnov zakon, odnosno zakon o promjeni kinetike energije. Impulsne turbine
su naješe u upotrebi kod hidroelektrana sa velikim padovima (H > 300 m).
Kao impulsne turbine naješe su u upotrebi Peltonova, Turgo i Mišel-
Bankijeva turbina.
Uobiajeno je da se Kaplanove turbine koriste pri padovima 2< H < 40 m,
Fransisove za padove 10 < H < 350 m, Peltonove za 50 < H < 1300 m, Turgo

Q
Slika 2. 4. Primjena turbina u zavisnosti od protoka Q i pada H

9
Hidroenergija
pri 50 < H < 250 m, a Mišel-Bankijeva (Cross flow) turbina.što je i prikazano
na slici 2.4. Tako, naprimjer pri protoku vode Q = 5 m 3 /s i padu H = 20 m,
snaga hidroelektrane iznosi P = 1 MW, a u njoj se, prema slici 2.4. može
ugraditi Fransisova, Kaplanova ili Bankijeva turbina. Ukoliko je pak, protok Q
= 2 m 3 /s a pad H = 60 m, snaga hidroelektrane e takoe iznositi P = 1 MW, a
od turbina mogu biti Fransisova, Turgo ili Bankijeva. Za sluaj velikih protoka,
na primjer Q = 100 m 3 /s i pri padu H = 100 m, kada je snaga P = 100 MW, u
hidroelektranu se ugrauje iskljuivo Fransisova turbina. Pri protoku Q = 10
m 3 /s i pri padu H = 1000 m, kada je snaga takoe P = 100 MW, ugrauju se
samo Peltonove turbine.

2.1.1 FRANSISOVA TURBINA

Fransisova turbina je reakcijska turbina koju je 1849. godine konstruisao

Ameriki pronalaza Džejms Fransis (James B. Francis) i to je danas turbina
koja je naješe u upotrebi. Prvenstveno se koriste u hidroelektranama za
proizvodnju elektrine energije i to u veoma širokom dijapazonu pada vode H =
10 – 650 m i snage P = 10 – 750 MW, dok kod mini hidroelektrana one mogu
biti znatno manje. Prenici ulazne cijevi u turbinu, slika 2.5., izmeu 1 i 10 m,
dok se broj okretaja radnog kola sa
lopaticama u minuti kree od 85 do
1000, ili 1,42 do 16,7 obrtaja
/sekunda. Fransisova turbina se
gotovo uvijek sa generatorom spaja
preko vertikalne osovine, da bi
generator bio što udaljeniji od vode
i da bi održavanje cijele instalacije
bilo što lakše. Voda ulazi
horizontalno u cijev spiralnog
Slika 2.5. Presjek vertikalne Fransisove turbine oblika koja omotava turbinsko
rotirajue kolo, a izlazi vertikalno
naniže kroz centar turbine, slika 2.5. Na slikama 2.6. i 2.7. prikazane su
usmjeravajue lopatice pri minimalnom i maksimalnom protoku vode kroz
turbinsko kolo. One usmjeravaju vodu tangencijalno na radno kolo, tako da ovo
radijalno strujanje djelujui na lopatice turbine, u isto vrijeme ih i okreu.

Slika 2.6. Usmjeravajue lopatice pri Slika 2.7. Usmjeravajue lopatice pri
minimalnom protoku vode maksimalnom protoku vode

10
 Dean Ivanovi
Voda izlazi kroz centar kola gdje joj je pritisak znatno manji od onog pod kojim

Slika 2.8. Kolo Fransisove turbine u hidroelektrani snage 750 MWSlika 2.9. Fransisova turbina u hidroelektrani Tri klisure u Kini

je ona ušla u turbinu. Na slici 2.8. je prikazano kolo Fransisove turbine u

hidroelektrani snage 750 MW, a na slici 2.9. Fransisova turbina u najveij

Slika 2.10. Fransisova turbina spojena sa generatorom Slika 2.11. Fransisova turbina za malu hidroelektranu
hidroelektrani u svijetu Tri klisure u Kini. Za male hidroelektrane mogu se
primijeniti Fransisove turbine koje izgledaju kao na slici 2.10. i 2.11.

2.1.2 KAPLANOVA TURBINA

Kaplanova turbina je propelernog tipa sa lopaticama koje se mogu

podešavati, slika 2.12 i 2.13. Austrijski profesor Viktor Kaplan razvio je 1913.
Generator

Stator
Rotor Osovina turbina- generator

Turbina a
Protok vode
Ulazni kanali

Lopatice turbine
Slika 2.12. Presjek Kaplanove turbine i
elektrinog generatora Slika 2.13. Vertikalna Kaplanova turbina

11
Hidroenergija
godine ovu turbinu kombinujui automatsko podešavanje propelernih lopatica
turbinskog kola sa automatskim podešavanjem ulaznih kanala za vodu sa ciljem
postizanja što vee efikasnosti u širokom obsegu razliitih protoka vode kroz
turbinu pri razliitim padovima H. U neku ruku se može rei da je Kaplanova
turbina naprednija Fransisova turbina, u kojoj se može ostvariti vrlo efikasna
proizvodnja energije i pri malim padova (visinska razlika nivoa vode ispred
ulaza u turbinu i nivoa vode nakon izlaza iz turbine, tj. H), a što se nije moglo
ostvariti Fransisovom turbinom. Pri padovima H = 10 – 70 m izlazna snaga
hidroenergetskog posrojenja se kree u granicama P = 5 – 120 MW. Obino je
kod Kaplanove turbine broj okretaja kola u minuti od 80 do 430, dok je prenik
turbinskog kola od 2 do 8 m. Danas su ove turbine u širokoj upotrebi u svijetu
za sve one hidroelektrane koje zahtijevaju veoma velike protoke vode i veoma
niske padove.

2.1.3 PELTONOVA TURBINA

Peltonova turbina, nazvana po pronalazau L.A. Peltonu (Lester Allan

Pelton) iz 1870. godine, pripada grupi impulsnih turbina. Kolo Peltonove
turbine dobija energiju okretanja iz impulsa pokretne voda koja velikom
brzinom izlazi iz mlaznica u udara u lopatice kola. I prije Peltonove turbine

Sectional view of a Pelton turbine installation.

Slika 2.14. Kolo Peltonove turbine Slika 2.15. Popreni presjek Peltonove turbine

postojale su razliite impulsne turbine kod kojih je efikasnost u transferu

energija bila vrlo mala, imajui u vidu da je voda nakon udara u lopatice kola i
dalje sa njih odlazila sa prilino velikom brzinom odnosei sa sobom
neiskorišenu energiju. Tek je Pelton nakon pravilno definisane geometrije
lopatice i pri brzini okretanja kola na 50% od brzine maza vode, uspio da voda
sa lopatica kola odlazi sa veoma malim brzinama, ime se skoro sva energija
mlaza iskoristila, a samim tim i poveala efikasnost turbine, slika 2.14. i 2.15.
Voda iz mlaznice struji u pravcu tangente na obod kola po kojem su postavljene
lopatice u obliku kašike, slika 2.15. Poslije udara vode u lopaticu mijenja se
brzina vode jer ona pratei konturu lopatice ulazi u vei prostor. Pri kontaktu
vode i lopatice, voda vrši pritisak na lopaticu, nakon ega se voda kree u

12
 Dean Ivanovi
suprotnom smjeru od poetka udara i usporavajui napušta lopaticu sa znatno
nižom brzinom od one u trenutku udara. To znai da se koliina energija mlaza
vode u trenutku udara u lopaticu tj. impuls transformiše u energiju obrtanja
kola, odnosno u rad turbine. Turbina je zbog maksimalne snage i njene
efikasnosti konstrusana tako da je brzina vodenog mlaza iz mlaznice dva puta
vea od obimne brine lopatice kola, te je vrlo mala koliina, svega nekoliko
procenata kinetike energije mlaza ostala u vodi. Ta injenica omoguava da se
lopatica prazni istim intezitetom kao što se i puni vodom, što je u skaladu sa
zakonom o održanju mase, tako da je protok vode kroz turbinu bez prekida i
konstantan. Obino se dvije lopatice sastavljaju i montiraju duž ivica, tako da
zajednika ivica cijepa mlaz na dvije simetrine polovine, ime se uravnotežava
bono optereenje na turbinsko kolo i pomaže da se obezbijedi nesmetano i
efikasno prenošenje energije, odnosno impulsa sa vodenog mlaza na turbinsko
kolo. Gotovo svo prenošenje energije sa mlaza na lopaticu dešava se u trenitku
njihovog kontakta, imajui u vidu da su voda kao i druge tenosti nestišljivi
fluidi za koje se smatra da su im gustine konstantne u strujnom toku. Za razliku
od ovih hidraulinih turbina, kod gasnih i parnih turbina, zbog stišljivosti gasa
ili pare, odnosno promjenljivosti njihove gustine, transfer energije sa mlaza na
lopaticu odvija se iz nekoliko faza.

Kakav e biti oblik Peltonove turbine, a koji ne zavisi od njene veliine,

odreuje vrijednost specifine brzine ns , koja omoguava konstrukciju nove
turbine podešenu prema konstrukciji postojee turbine poznatih performansi.
Specifina brzina ns je dimenzionalni parametar koji se daje u obliku:

n s = nP 1 / 2 H −5 / 4 , (2.2)

gdje je: n broj obrtaja kola u minuti, P(kW) snaga turbine i H (m) pad vode [10].

Pošto je za Peltonovu turbinu karakteristino mala vrijednost za specifinu

brzinu ns koja iznosi oko 4, to se na osnovu formule (2.2) vidi da je Peltonova
turbina najpogodnija, pri zahtijevanom broju okretaja n i snage P, za one
aplikacije sa relativno velikim padom vode H. Inae, specifina brzina ns za
Fransisove turbine se kree od 10 do 100, a za Kaplanove preko 100.

Potencijalna energija E p mase vode m, koja se nalazi na visini H u odnosu

na nivo gdje je smještena turbina je E p = mgH (Nm = J). Ako se posmatra
teenje vode od nivoa akumulacije ili nivoa vodozahvata koje je na visini H
iznad turbine, i u kojem nema gubitaka energije uslijed trenja tenosti o zidove
cijevi (idealan sluaj), onda se na osnovu Bernulijeve jednaine potencijalna
2
energija E p transformiše u kinetiku energiju mlaza E k = mv p / 2 , gdje je

13
Hidroenergija
poetna brzina mlaza, odnosno brzina vode na izlazu iz mlaznice. Kada se
izjednae ove dvije energije dobija se za poetnu brzina mlaza v p teoretska,
odnosno maksimalna vrijednost:

v p = 2 gH (2.3)

U trenutku udara mlaza u lopaticu ona e da se pokrene sa nekom obimnom

brzinom u , pa se tenost niz lopaticu kree vrzinom (v p − u ) . Pod
pretpostavkom da je brzina mlaza v p vea od brzine lopatice u , i da se voda
nakon udara u lopaticu ne vraa natrag, ve da je napušta, tada se na osnovu
zakona o održanju mase može smatrati da je masa vode koja ulazi u kolo
jednaka masi vode koja izlazi iz kola. Takoe se voda posmatra kao nestišljiva
tenost a popreni presjek mlaza vode od ulaza u lopaticu pa do izlaza iz nje se
pretpostavlja da je konstantan. Mlaz napušta lopaticu u smjeru suprotnom od
ulaza , pa je njegova izlazna brzina − (v p − u ) = −v p + u , dok je ulazna bila
(v p − u ) . Kako su i ulazna (v p − u ) i izlazna brzina (−v p + u ) ustvari relativne
brzine mlaza u odnosu na obrtno kolo u , to e onda u standardnom referentnom
sistemu konana brzina mlaza na izlazu iz kola biti vk = (−v p + u) + u = −v p + 2u

Najidealnija bzina obrtanja kola e prozrokovati potpuni prelaz kinetike

energije mlaza u obrtnu energiju turbine, i u tom sluaju konana brzina mlaza
vode vk na izlazu iz lopatice mora biti jednaka nuli. Ako se, dakle, stavi da je
vk = (−v p + u) + u = −v p + 2u = 0 , slijedi da je u = v p / 2 , odnosno da brzina
obrtanja kola u treba da iznosi polivinu vrijednosti poetne brzine mlaza v p .

Koristei drugi i trei Njutnov zakon, tj. zakon promjene koliine kretanja i
zakon akcije i reakcije, sila F (N) kojom mlaz vode djeluje na lopaticu kola je
jednaka i suprotna promjeni koliine kretanja vode mase m (kg) od ulaza u kolo
sa brzinom v p , pa do izlaza iz kola brzinom vk , tako da je:

[ ]
F = −m(vk − v p ) = −ρQ (−v p + 2u) − v p = −ρQ(−2v p + 2u) = 2ρQ(v p − u) ,(2.4)

gdje je ρ (kg/m 3 ) gustina vode, a Q (m 3 /s) zapreminski protok vode. Ako je D

(m) prenik kola turbine, onda voda preko sile F stvara obrtni moment M (Nm):

M = FD / 2 = ρQD(v p − u ). (2.5)
Kada je u = 0 obrtni moment M je maksimalan i iznosi M = ρQDv p . Za sluaj
da je brzina kola u jednaka poetnoj brzini mlaza v p , tada je prema izrazu (2.5)

14
 Dean Ivanovi
Obrtni moment M = 0. U koordinantnom sistemu gdje je na ordinati
predstavljen obrtni moment M (Nm), a na apcisi brzina kola u (m/s), promjena
M prema izrazu (2.4) je prikazana pravom linijom izmeu dvije take ( u = 0;
M = ρQDv p ) i ( u = v p ; M = 0).

Snaga turbine P (Nm/s = J/S = W) može da se izrazi kao:

P = Fu = F ( D / 2)ϖ = Mϖ (2.6)

gdje ϖ ugaona brzina kola. Stavljajui u ovaj izraz vrijednost za silu F iz (2.4),
dobija se za snagu sljedea jednaina:

P = 2 ρQ(v p − u )u. (2.7)

Da bi se odredila brzina okretanja kola u pri kojoj je snaga turbine maksimalna

(P max ) potrebno je nai prvi izvod jednaine (2.7) i izjednaiti ga sa nulom, tj.

dP / du = 2 ρQ (v p − 2u ) = 0  u = v p / 2 . (2.8)

Ako se ova naena vrijednost za u iz (2.8) stavi u (2.7) za P max se dobija:

2
Pmax = ρQv p / 2 , (2.9)

ili poslije zamjene v p izrazom (2.3), P max u konanom obliku glasi:

Pmax = ρgHQ . (2.10)

Maksimalna snaga turbine prema (2.10) je jednaka snazi mlaza vode, tako da je
u ovom idealnom sluaju koeficijent efikasnosti 100%, s obzirom da je sva
energija mlaza prešla u energiju obrtanja osovine koja je vstom vezom
povezana sa osovinom rotora koji okreui se u statoru generatora proizvodi
struju. Kada se snaga turbine (2.7) podijeli sa njenom maksimalnom vrijednošu
(2.9) dobija se za turbinsku efikasnost η sljedea zavisnost:

η = P / Pmax = 4u (v p − u ) / v p 2 . (2.11)

Snaga P = 0 , kada je u = 0 i kada je u = v p , što se i vidi iz izraza (2.11). Kada

se obimna brzina kola u poveava i teži ka v p / 2 , snaga turbine se takoe
povea i teži P max , a to znai da se efikasnost η poveava, u idealnom sluaju
bez gubitaka energije usljed trenja, i do 100 %. Sa poveavanjem brzine kola

15
Hidroenergija
u preko v p / 2 , pa sve do v p snaga turbine opada od P max do P = 0, a takoe
opada i efikasnost η opada od 100 % do nule. Za Peltonovu turbinu postoji
nekoliko vrsta efikasnosti η , i to: hidraulina efikasnost, mehanika,
zapreminska, efikasnos kola i opšta efikasnost.

2.1.4 TURGO TURBINA

Turgo turbina je namijenjena za hidroelektrane sa srednjim padom H, slika

2.4., i pripada tipu impulsnih turbina, pri emu koeficijent efikasnosti η dostiže
vrijednost do 87 %. Pri laboratoriskom testiranju efikasnost može dostii i do 90
%. Ova turbina se upotrebljava za padove H od 20 m do 300 m. Gilkes je 1919.
godine konstruisao turgo turbinu modifikujui Peltonovo kolo, i za neke
primjene pokazuje se da ima prednosti u odnosu na Fransisovu i Peltonovu
turbinu. Prednosti se sastoje u tome što je ovo kolo jeftinije napraviti nego
Peltonovo kolo, nije potrebno da ima hermetiki zatvoreno kuište kao kod
Fransisove turbine, ima veu specifinu brzinu ns (2.2) tako da može propustiti
kroz kolo veu koliinu vode nego što to može pri istom preniku omoguiti
Peltonovo kolo, što dovodi do redukcije samog generatora a isto tako i do
sniženja troškova cijele instalacije. Turgo turbine se koriste kod onih

Generator

Mlaznica

Turgo kolo

Slika 2.16. Turgo turbina i generator Slika 2.17. Turgo turbina

hidroelektrana i pri onim padovima H gdje se Fransisove i Peltonove turbine

preklapaju. I pored toga što danas u svijetu postoje mnoge velike Turgo
instalacije, one su naroito popularne kao turbine u malim hidroelektranama
gdje niska cijena igra veoma važnu ulogu.
Prilikom prolaza kroz lopatice impulsne Turgo turbine voda ne mijenja svoj
pritisak i sva njena potecijalna energija prelazi u kinetiku energiju vodenog
mlaza na izlazu iz mlaznice. Veoma brzi mlaz se usmjerava tangencijalno na
lopatice turbine koje skreu vodeni tok, slika 2.16. i 2.17. Uslijed promjene
koliine kretanja mlaza stvara se impuls koji pokree turbinsko kolo, prenosei
energiju na okretanje turbinskog vratila koje je spojeno sa vratilom generatora,

16
 Dean Ivanovi
dok voda izlazi iz kuišta turbine sa veoma malom energijom, što pokazuje da
je koeficijent efikasnosti η izuzetno visok. Pri istoj snazi prenik kola Turgo
turbine iznosi 50 % prenika Peltonovog kola, a specifina brzina ns je dva
puta vea nego kod Peltonove turbine. Koinstrukcija lopatica Turgo turbine je
tako izvedena da se kroz kolo može propustiti vea koliina vode nego kod
Peltonove turbine, jer pri izlasku vode iz jednog lopatinog prostora ne ometa se
izlazak vode iz susjednog prostora. Vrijednost specifine brzine ns Turgo kola
se nalazi izmeu specifine brzine kola Fransisove i peltonove turbine. Turgo
turbine se izgrauje sa jednom ili sa više mlaznica, zavisno od snage turbine. Sa
poveavanjem broja mlaznica poveava se specifina brzina ns kola s obzirom
da je proporcionalna kvadratnom korijenu broja mlaznica. Tako, na primjer,
etiri mlaznice daju duplo veu specifina brzina ns kola, nego kad je u turbini
smještena samo jedna mlaznica, pa prema izrazu (2.2) se može zakljuiti da e
pri veem ns biti vea i snaga P turbine.

2.1.5 BANKI TURBINA

Ovu impulsnu turbinu su razvili Maar Banki (Donát Bánki), Australijanac

Miel (Anthony Michell) Njemac Ozberger ( Fritz Ossberger). Miel je
patentirao ovu turbinu 1903. godine, a Ozberger 1933., tako da se kompanija
koju je osnovao Ozberger i danas smatra da je lider u proizvodnji ovog tipa
turbine.
Za razliku od navedenih turbina kod kojih je strujanje vode kroz turbinsko
kolo bilo radijalno ili aksijalno, ovdje voda prolazi kroz turbinu popreno,
odnosno preko lopatica kola, slika
2.18. Voda ulazi u turbinu sa jedne
Ulaz vode
strane, prelazi preko lopatica, i
napušta kolo na suprotnoj strani
Kolo turbine. Tokom prelaženja vode
preko lopatica kola turbini se daje
Lopatice dodatna efikasnost. Banki turbine su
sporohodne mašine i uglavnom se
smještaju u hidroelektranama sa
Tok vode malim padom H (m)i visokim
Slika 2.18. Poprecni presjek Banki turbine protokom vode Q (m 3 /s). Banki
turbina uglavnom sadrži dvije
mlaznice koje su podešene tako da se voda pri izlazu iz njih ne miješa. Niske
cijene koštanja ovih turbina su uzrokovane njovom relativno jednostavnom
konstrukcijom. Obino se proizvode kao dvije turbine smještenu na istoj
osovini, i oba turbinska kola imaju iste prenike, ali su im lopatice razliite
širine, zbog razliite koliine vode, obino u odnosu 1:2, koje pri istom pritisku
treba da prihvate te iste lopatice.

17
Hidroenergija
Cilindrino kolo Banki turbine nalazi se na horizontalnom vratilu, a po
obodu su radijalno postavljene lopatice kojih ima i do 37, slika 19. i 20. Voda
kroz mlaznice ulazi u kolo pod od 45 0 do 120 0 .

Slika 2.19. Sekcija Ozberger turbine Slika 2.20. Kolo Ozberger turbine
Najvea efikasnost je ipak nešto manja nego kod Fransisove, Kaplanove ili
Peltonove turbie, meutim prednost Banki turbine se ogleda u tome što ima
ravnu krivu efikasnosti za razliita optereenja. Turbina sa ovako podijeljenim
turbinskim kolom i komorom, održava svoju efikasnost sve dok se protok vode i
optereenje mijenja od 1/6 pa do maksimuma.
Pošto ove turbine imaju nisku cijenu koštanja a dobru regulaciju, one se
uglavnom koriste u malim i mikro hidroelektranama snaga manjih od 2000 kW
(2 MW) i pri padovima H manjim od 200 m.

Vodozahvat
Kanal
Bazen

H
Q
Cjevovod

Mašinska zgrada

Slika 2.21. Mala derivaciona hidroelektrana

S obzirom da je nivo vode u rijenim tokovima obino niži po nekoliko

mjeseci, kriva efikasnosti ove turbine daje bolje godišnje perfomanse nego
drugi turbinski sistemi, što je naroito zastupljeno kod malih derivacionih
hidroelektrana, slika 2.21. Zapravo, efikasnost turbina se ogleda u tome dali je
elektrina energija proizvedena u periodima kada je u rijekama niži protok
vode. Ako su upotrijebljene turbine sa visokom maksimalnom efikasnošu, ali
su loše iskorišene s obzirom na mali protok, a to znai pri djeliminom
optereenju, dobija se onda manji energetski uinak nego da se koriste turbine
18
 Dean Ivanovi
koje imaju ravnu krivu efikasnosti.

2.1.6 TESLINA TURBINA

Teslina turbina je bez lopatica, koju je pronašao Nikola Tesla 1913. godine.
Ona umjesto lopatica koristi djelovanje graninih slojeva izmeu fluida
(tenosti, gasova i para) i višestrukih vrhova glatkih diskova. Zbog viskoznosti
odnosno trenja fluida kao i privlanih sila slojeva diska i fluida, ovi granini
djelovi fluida djeluju na diskove. Rotor je veoma vst, jer nema lopatica niti
bilo kakvih isturenih djelova [11, 12]. Razmak izmeu diskova je vrlo mali,
najviše 0,4 mm, a površina mora biti veoma glatka, slika 2.22 2.23. Teslina
turbina nije doživjela komercijalni uspjeh jer u to vrijeme se nijesu mogli nai
takvi materijali za tanke diskove, sobzirom da su se pod optereenjem krivili i
deformisali. Tako da se i danas ispituju naini primjene primjene Tesline
turbine, pa od 2010. godine postoji i konstrukcija ove turbine za vjetroelektrane.

Slika 2.22. Teslina turbina bez lopatica

Slika 2.23. Teslina turbina

Prednost je u korišenju za male snage, a Teslina želja je bila iskoristiti je za

korišenje geotermalne energije. Ona ima više prednosti u odnosu na
tradicionalne turbinane sa lopaticama, a i njena proizvodnja energije nije skupa,
što znai da bi trebala proizvoditi struju po istoj cijeni kao i elektrana na ugalj.
Kako nema lopatica, niži su i opreativni troškovi, jer održavanje ne predstavlja
problem. Turbina se uglavnom nalazi na magnetnim ležajevima, a prednost je i
što se sva njena oprema za proizvodnju elektrine struje nalazi na nivou tla, pa i
to olakšava održavanje. Završni troškovi rada ove turbine e iznositi oko 1,5
ameriki dolar po kWh ili 2/3 troškova konvencionalnih turbina s
lopaticama.Teslina turbina radi tako što koristi viskozni tok fluida koji pokree
turbinu i tako stvara energiju. Ona ima više glatkih diskova sa mlaznicama koje
šalju fluid prema ivicama diska. Fluidi se povlae po disku slijedei naelo
lepljivost odnosno viskoznosti i prijanjanja sloja fluida uz površinu. Kako fluid
usporava i predaje snagu diskovima, tako se on kovitla u središtu ispusta. Kako
rotor nema lopatica, on je snažan i vrst. Diskovi u turbini moraju biti tijesno
rasporeeni da mogu koristiti viskozni tok. Teslina turbina ima naroito tanke
diskove iz razloga da se smanje turbulencije na ivicama diska i tako povea
njihova efikasnost.
19
Hidroenergija

2.2. KARAKTERISTIKE TURBINA

Kako je hidraulina turbina rotaciona mašina koja hidraulinu energiju

nastalu strujanjem vode pretvara u mehaniki rad, to se u današnje vrijeme one
naješe koriste za pokretanje generatora u hidroelektranama radi dibijanja
elektrine energije iz vode, kao jednog od najvažnijih obnovljivih izvora
energije.

2.2.1 RAZVOJ HIDRAULINIH TURBINA

Da bi dobili mehaniki rad ljudi od davnina koriste hidroenergiju. Za pogon

mlinova nekada su korišena obrtna kola koja su pokretali brzi vodotokovi.
Franciski istraživa Johan Andreas Zegner (Segner János András) je oko 1750.
godine konstruisao kolo zasnovano na reakcijskom principu, tkz. Zegnerov
toak, slika 2.22, iji je hidraulini stepen korisnosti iznosio 52 % (η = 0,52), a
to je vrlo malo u odnosu na današnje stepene korisnosti velikih hidraulinih
turbina koji iznose i do 95 %. Švajcarac Leonard Ojler je 1754. godine postavio
osnovnu teoriju reakcijskih hidraulinih
(vodnih ) turbina i konstruisao turbinu
koja je imala hidraulini stepen koristi
η = 0,71 (71 %). Poetkom 19. vijeka
Francuz Klod Burden (Claude Bourdin) je
poboljšao Zegnerovo kolo i nazvao ga
turbinom, koja i danas postoji, s tim što se
koristi energija vrsti goriva umjesto
energije vode. Prvu radijalnu centrifugalnu
Slika 2.24. Zegnerov tocak
turbinu sa sprovodnim aparatom i
mogunošu regulacije turbine mijenjanjem protoka Q pri konstantnom neto
padu H turbine, konstruisao je 1827. godine Francuz Beno Furnejron (Benoît
Fourneyron). Amerikanac Semjuel Haud (Samuel Howd ) je 1838. godine
konstruisao turbinu slinu današnjoj Fransisovoj turbini i postigla je visok
stepen korisnosti, oko 70 %. Novu konstrukciju Haudove turbine sa stepenom
korisnosti η = 0,86 (86 %) je 1868. godine uradio Amerikanac Džejms Bišeno
Fransis (James Bicheno Francis) i otada se sve turbine ovog tipa zovu
Fransisove turbine. Konstrukcijom pokretnih sprovodnih usmjerenih lopatica
Njemac R. Fink je 1878. godine unaprijedio regulisanje Fransisovih turbina,
koje su prije toga regulisane na raznorazne naine što je kvarilo strujno polje na
ulazu u turbinu proizvodei velike hidrauline gubitke. Turbinu pogodnu za
velike padove konstruiše 1880. godine Lester Pelton (Lester Pelton) i ove su
turbine kasnije nazvane Peltonove turbine. Od kraja 19. vijeka poinje nagli
razvoj turbina u pravcu brzohodosti, a to sve zbog primjene turbina za dobijanje
elektrine energije. Naime, bile su potrebne turbine za velike protoke Q sa
malim padovima H. Austrijski pronalaza Viktor Kaplan 1913. godine
20
 Dean Ivanovi
prijavljuje tri znaajna patenta: 1. Obrtno kolo sa radijalnim lopaticama pri
aksijalnom proticanju vode; 2. Stvaranje velikog bezlopatinog prostora gdje
voda skree za 90 0 sa primjenom Finkovog sprovodnog aparata; 3. Lopatice
obrtnog kola se mogu pokretati oko svoje radijalne ose. Poetkom 20. vijeka se
razvijaju cijevne turbine sa nepokretnim sprovodnim aparatom i pokretnim
lopaticama radnog kola i predstavljaju jednu varijantu Kaplanove turbine. Ovo
su najbrzohodije turbine prilagoene ravniarskim rijekama sa velikim
protocima Q (m 3 /s) i malim padovima H (m). Oko 1953. godine razvijena je
dijagonalna turbina, takoe kao varijanta Kaplanove turbine, i mogla je raditi
kao pumpa u reverzibilnoj hidroelektrani. Dakle, namee se zakljuak da ne
postoji univerzalni tip turbine koji e iskoristiti sve padove H i protoke Q, ve
da je potrebna posebna turbina za svaki konkretni sluaj.

2.2.2 KLASIFIKACIJA HIDRAULINIH TURBINA

Zavisno od naina pretvaranja strujne energije vode u mehaniku energiju,

turbine se dijele na: 1. Impulsne (akcijske) turbine koje koriste samo kinetiku
energiju mlaza, dok pritisna energija ostaje skoro nepromijenjena od ulaza do
izlaza iz radnog kola. Ove turbine se esto nazivaju i slobodomlazne turbine.
Ovdje spadaju Peltonova turbina, slika 2.15.,
Turgo, slika 2.16. i Banki turbina, slika 2.18.,
koje ustvari predstavljaju modifikaciju
Peltonove turbine. U ovu grupu spada i
Teslina turbina, 2.23.; 2. Reakcijske turbine
kod kojih se u u radnom kolu mijenjaju sve
tri energije: pritisna, kinetika i potencijalna.
Ovdje je pritisna energija vode vea na ulazu
nego na izlazu iz ranog kola, pa se zato
nazivaju i pritisnim turbinama. U grupu
Slika 2.25. Dijagonalna turbina
reakcijskih turbina spadaju Fransisove, slika
2.5., aksijalne Kaplanove, slika 2.12., aksijalne cijevne i dijagonalne turbine,
slika 2.25.
Pošto je nemogue sa jednim tipom turbine ostvariti kvalitetnu razmjenu
energije za sve protoke Q i padove H, a mnogobrojna eksperimentalna
istraživanja su dovela do tog važnog zakljuka, iz z itavog skupa raznih raznih
turbina razvila su se etiri osnovna tipa: Peltonova, Fransisova, Kaplanova
(aksijalna ) i dijagonalna.
Od specifine brzine obrtanja ns (2.2), zavisie oblik kola kao i konstrukcija
turbine. Da bi se donijela odluka koji e se tip turbine primijeniti koriste se
razni dijagrami: 1) Dijagram prema preporukama firme Fojt Hidro; 2) Dijagram
prema preporukama firme Silcer; 3) Svodni dijagram po ruskoj nomenklaturi u
funkciji (H, P) prema iskustvu velikih firmi. Tip radnog kola zavisi i od
parametara elektrane, pa se na primjer pri konstruisanju reverzibilnog agregata

21
Hidroenergija
mašina projektuje kao pumpa vodei rauna da ona mora da radi i kao turbina.
Prema specifinoj brzini obrtanja ns (2.2), izvršena je klasifikacija turbina:
1. Peltonove turbine za pad H = 100 – 2000 m dijele se na : a) Sporohode
gdje je ns = 4 – 15, i broj mlaznica 1 – 2, b) Normalne sa ns = 15 – 25, a broj
mlaznica 2 – 4, c) Brzohode kod kojih je ns = 25 – 60 i broj mlaznica 5 – 6;
2. Fransisove turbine za pad H = 40 – 700 m dijele se na: a) Sporohode gdje
je ns = 80 – 150, b) Normalne, ns = 150 – 250, c) Brzohode, ns = 250 – 450;
3. Dijagonalne turbine za pad H = 30 – 200 m dijele se na: a) Sporohode
gdje je ns = 230 – 280, b) Normalne, ns = 280 – 340, c) Brzohode, ns = 340 –
500;
4. Kaplanove (aksijalne) turbine za pad H = 3 – 80 m dijele se na: a)
Sporohode gdje je ns = 350 – 450, b) Normalne, ns = 450 – 650, c) Brzohode,
ns = 650 – 1100.
Savremene vodne turbine imaju veoma dobru konstrukciju kao i viske
vrijednosti koeficijenta efikasnosti η koji dostiže i do 95 %, tako da spadaju u
grupu mašina sa najveim stepenom korisnosti i mogu se u poreivati sa
velikim elektrinim motorima i generatorima.

2.2.3 OSNOVNI PARAMETRI HIDRAULINIH TURBINA

Osnovni parametri hidraulinih turbina su:

1. Protok turbine Q (m 3 /s) koji predstavlja onu koliinu vode koja protekne
kroz turbinu u jednoj sekundi, dok je protok kola turbine Q k manji od Q.
2. Bruto jedinini strujni rad Ybr = gH br (J/kg), gdje je g (m/s 2 ) gravitaciono
ubrzanje, a H br (m), koji se inae naziva bruto pad elektrane, predstavlja
razliku ukupne jedinine energije gornjeg nivoa vode u akumulaciji e g i
energije donjeg nivoa vode nizvodno od turbine ed , tj. Ybr = gH br = e g − ed .
3. Neto jedinini strujni rad turbine Yn = gH n (J/kg), gdje H n (m)
predstavlja ukupnu razliku jedininih strujnih energija na ulazu i izlazu iz
turbine, dok se u praksi eše koristi upravo ovo H n kao neto pad turbine.
Obino se neto pad turbine H n oznaava samo kao H (m). Raunski neto pad
turbine H r = H odreuje se prije projektovanja turbine ito na osnovu protoka
vode Q, dimenzija hidroelektrane itd. Bruto pad elektrane H br je vei od neto
pada turbine H n za hidrauline gubitke od akumulacije A do ulaza kroz presjek I
u turbinu H hg A− I i hidrauline gubitke od izlaza kroz presjek II iz turbine do

22
 Dean Ivanovi
donje vode B nizvodno H hg II − B , tj. H br = H + H hg A− I + H hg II − B .
4. Hidraulina snaga turbine Ph (W) koja predstavlja onu koliinu rada u
jedinici vremena koju bi voda razmijenila u turbini kada ne bi bilo energetskih
gubiteka, tj. Ph = ρQY = ρQgH (W), gdje je ρ (kg/m 3 ) gustina vode. Snaga
turbine P (W) je snaga koja se dobija na spojnici turbine i jednaka je razlici
unutrašnje snage turbine Pu (W) i mehanikog gubitka snage u zaptivaima i
ležištima Pmg (W), tako da je P = Pu - Pmg =η Ph = η ρQgH , gdje je η ukupni
stepen korisnosti turbine. Postoji još hidraulini η h , volumetrijski η Q ,
unitrašnji η u , mahaniki stepen korisnosti η m , kao i stepen korisnosti
generatora η G i stepen korisnosti agregata η A .
5. Brzina obrtanja kola turbine n (min −1 ) i ugaona frekvencija kola turbine
ϖ (s −1 ) su povezane vezom: ϖ = 2πn / 60 . Ako su velike turbine spojene sa
sinhronim generatorom naizmenine struje, onda se one moraju okretati stalnom
brzinom kako bi frekvencija mreže f (Hz) imala stalnu vrijednost koja u
Evropi iznosi 50 Hz, a u Americi 60 Hz. Takoe su frekvencija, brzina obrtanja
i broj pari polova generatora p , povezani izrazom: f = pn / 60 = pϖ / 2π . Na
osnovu ovih izraza sinhrona bzina obrtanja za frekvenciju u mreži od 50 Hz
iznosi n = 3000 / p i ϖ = 100π / p .
6. Kavitacioni koeficijent σ koji definiše kavitaciono stanje turbine, tj. dali
se javljaju mjehurovi vodene pare u radnom kolu. Zato se modelskim
ispitivanjem utvruje koja je vrijednost kavitacionog koeficijenta ispod kojeg ne
smije da se ide, tj. kolika mu je kritina vrijednost σ kr , jer e u protivnom doi
do kavitacijskih ošteenja.

2.2.4 TEORIJSKE OSNOVE HIDRAULINIH TURBINA- OJLEROVA

JEDNAINA ZA TURBINE

Teorija turbina se zasniva na osnovnim jednainama mehanike fluida a to

su: jednaina kontinuiteta, jednaina strujanja viskoznog fluida, jednaina
energije i jednaina promjene koliine kretanja ili Navije- Stoksove jednaine.
Ojler je u 18 vijeku izveo jednainu za turbine, koja je doprinijela boljem
razumijevanju procesa razmjene energije u turbinama:
YK = gH K = u1cu 0 − u 2 cu 3 = ϖ (r1cu 0 − r2 cu 3 ) (2.12),
gdje je YK (J/kg) rad kola, u1 i u 2 prenosne ili obimske brzine na ulazu i na
izlazu iz kola, cu 0 i cu 3 apsolutna brzina na ulazu i na izlazu iz kola, r1 i
r2 poluprenici kola na ulazu i na izlazu. Ojlerova jednaina ima i drugi oblik:

23
Hidroenergija
YK = gH K = ϖ (Γ0 − Γ3 ) (2.13),
koja ukazuje na uslove koji se moraju ispuniti da bi se u turbinskom kolu
razmijenila energija. Ti uslovi su da fluid mora ispunjavati strujni prostor, da se
kolo mora obrtati i da mora postojati konana razlika cirkulacije Γ0 od ulaza u
kolo pa do izlaza iz kola Γ3 , tj. Γ0 − Γ3 ≠ 0 .

2.2.5 ZAKONI SLINOSTI I ZNAICE HIDRAULINIH TURBINA

Pošto su modelska ispitivanja turbina mnogo jeftinija od cijene mogueg

promašaja prilikom izrade velike turbine, to se eksperimentalna istraživanja vrše
u hidraulikim laboratorijama na modelima turbina koji su geometrijski slini
velikim turbinama u hidroelektranama, pa se zato i nazivaju glavno izvoenje ili
prototip. Rezultati koji su dobijeni modelskim ispitivanjem se svode na
karakteristine veliine, odnosno znaice, koje zapravo predstavljaju
jednoznanu zavisnost osnovnih veliina utvrenih pomou zakona slinosti
mehanike fluida. Tako je uslov potpune dinamike slinosti dva strujna polja, za
model i glavno izvoenje (prototip), jednakost svih brojeva slinosti:
Re m = Re p ; Frm = Frp ; Eu m = Eu p ; Shm = Sh p , (2.14)
gdje su Re, Fr, Eu, Sh Rejnoldsov, Frudov, Ojlerov i Struhalov broj,
respektivno, a indeksi m i p se odnose na model i prototip. Meutim, potpuna
dinamika slinost prikazani sa (2.14) ne mogu biti zadovoljeni, i pkušaj
zadovoljenja izraza (2.14) dovodi do suprotnih uslova. Tako na primjer pokušaj
zadovoljenja jednakosti Rejnoldsovih brojeva Re = cD /ν i Frudovih brojeva
Fr = c 2 / gD , gdje su: c (m/s) brzina,ν (m 2 /s) kinematska viskoznost vode, D
(m) dužina i g(m/s 2 ) gravitaciono ubrzanje, e dovesti do sljedeih suprotnosti:
a) da bi se ispunio zahtjev Re m = Re p pri istoj kinematskoj viskoznosti vode
mora da bude ispunjen uslov da su brzine cm > c p , jer je D1m < D1 p ; b) dok se
za ispunjenje jednakosti Frudovih brojeva Frm = Frp pri istom gravitacionom
ubrzanju g m = g p = g mora ispuniti uslov da su brzine cm < c p , pod uslovom
da i dalje važi D1m < D1 p .
Nemogue je i ostvariti potpunu geometrijsku slinost prototipa i modela, a
koju bi zapravo trebalo najlakše ostvariti. Naime, pokušaj da se sve dimenzije
prototipa prevedu preko prevodnog koeficijenta geometrijske slinosti na
model, doveše do toga da se sve dimenzije prototipa mogu da smanje za na
primjer 10 puta. Meutim povšinska hrapavost modela nee moi da se smanji
isto toliko, jer se model ne može obraditi ništa bolje od prototipa. Upravo zbog
relativne hrapavosti koja utie na nejednakost bezdimenzijskih hidraulinih
gubitaka energije u modelu i prototipu, ni jednakost Rejnoldsovih brojeva nee
moi da se ostvari. Zato i dolazi do nejednakosti hidraulinih stepena korisnosti

24
 Dean Ivanovi
modela i prototipa. Iz jednakosti bezdimenzijskih brojeva za model i prototip
dobijaju se odreene veliine, odnosno znaice od kojih neke imaju dimenziju,
a neke nemaju:
2
1. Iz Eu m = Eu p dobija se znaica jedininog protoka Q11 = Q /( D1 H),
a to je protok uslovno izabrane turbine koja ima prenik 1 m i radi na padu od 1
m. Ova znaica ima dimenziju (m 0,5 /s), ali se u praksi esto uzima jedinica
protoka (m 3 /s);
2. Iz jednakosti Struhaljevih brojeva Shm = Sh p dobija se znaica jedinina
frekvencija obrtanja kola f11 = D1 f k / Y , i to je frekvencija obrtanja
turbinskog kola koji ima prenik od 1 m i jedinini strujni rad od Y = 1 (J/kg).
3. Umjesto f11 u praksi se eše koristi druga dimenzijska znaica pod
imenom jedinini broj obrtaja n11 = D1 nk / H . Ova znaica je brojno jednaka
broju obrtaja uslovno izabrane turbine prenika 1 m koja radi na padu od 1 m, i
za dimenziju se esto uzima (min −1 ).
2
4. Znaica jedinina snaga turbine P11 = Pu /( D1 H H ) dobija se iz izraza
za unutrašnju snagu turbine i jedininog protoka turbine, a brojno je jednaka
snazi na vratilu turbine prenika 1 m koja radi na padu od 1 m.
3
5. Do znaice jedininog momenta M 11 = M /( D1 H ) dolazi se iz izraza
za jedininu frekvenciju i izraza za obrtni moment na vratilu turbine
( M = Pu / ϖ ). Ova znaica je brojno jednaka momentu na vratilu uslovno
izabrane turbine koja ima prenik 1 m i radi na padu od 1 m.
Zadnjih godina su uvedene drugaije znaice koje direktno zavise od
Struhaljevog Sh i Ojlerovog broja Eu , i one su bezdimenzijski brojevi: 1)
Znaica jedininog strujnog rada kola ψ K = 2 Euη hψ ; 2) Znaica jedininog
2
strujnog rada turbine ψ = 2Y / u1 ; 3) Znaica protoka kola turbine ϕ k = η Qϕ ;
2
4) Znaica protoka turbine ϕ = 4Qη Q /(πD1 u1 ) ; 5) Znaica snage kola turbine
λk = ϕ kψ k = ϕψη Qη h = λη Qη h ; 6) Znaica snage turbine λ .
Pokazalo se da znaice n11 , Q11 i ψ svaka posebno ipak ne mogu
definisati geometrijski oblik turbine. Meutim, meusobni odnos znaica ϕ i ψ
tj. n11 i Q11 ili n11 i P11 definisani za tano odreenu pogonsku taku turbine
mogu da odrede tip turbine. Zapravo, odnos ovih funkcionalnih znaica
ukljuuju sve bitne parametre turbine kao što su protok, pad, snagu i brzinu
obrtaja, tako da predstavlja opšti pokazatelj koji oznaava tip turbine. Tako je
specifina brzina obrtanja, odnosno brzohodost nsp = n Pu / H 5 / 4 brojno
jednaka brzini obrtanja n uslovno izabrane turbine koja pri padu od 1 m daje

25
Hidroenergija
snagu od Pu = 1 (kW). U praksi se esto koristi za specifini broj obrtaja izraz
nsQ = n Q / H 3 / 4 , dok se umjesto nsQ uzima znaica specifina frekvencija
f sQ = f Q Q / Y 3 / 4 , koja je brojno jednaka frekvenciji obrtanja kola uslovno
izabrane turbine koja radi sa jedinanim strujnim radom od 1 (J/kg) i protoku od
1 (m 3 /s). Kombinujui navedene izraze dolazi se do sljedee zavisnosti:
nsQ = 332,6 f sQ = 157,8ϕ 1 / 2 /ψ 3 / 4 = 157,8σ * , (2.15)
gdje se σ * naziva znaica brzohodosti i ima isti znaaj kao i specifini brojevi
obrtaja nsp i nsQ pri odreivanju tipa turbine. Ako se eliminiše broj obrtaja iz
znaica napora i protoka, uz zadržavanje linearne zavisnosti od prenika turbine
D 1 dolazi se do znaice prenika δ = ψ 0, 25 / ϕ 0 ,5 = π Y 0, 75 D1 /( 2 0, 75 Q 0 ,5 ) .
Tip turbine se može u potpunosti definisati na osnovu znaica brzohodosti i
prenika.

2.2.6 PRERAUNAVANJE STEPENA KORISTI SA MODELA NA PROTOTIP

TURBINE

Hidraulini stepen korisnosti η može se prikazati u obliku funkcionalne

zavisnosti:
η = f ( Re , Fr , Eu , S h , δ / D1 , s / D1 ) , (2.16)
gdje je δ apsolutna hrapavost protonih površina, s veliina
procjepa, D1 prenik kola turbine, a Re , Fr , Eu , S h Rejnoldsov, Frudov, Ojlerov i
Struhalov broj, respektivno. Pošto je za apsolutnu slinost modela i prototipa
potrebno ostvariti da izraz (2.16) bude isti za model i prototip, a to je nemogue,
kako je ranije ve navedeno, dolazi se, sobzirom da je stepen korisnosti
prototipa η hp vei od stepena korisnosti modela η hm , do sljedeeg zapažanja:
η hp > η hm  η hp =η hm + ∆η h , (2.17)
gdje je ∆η h popravka hidraulinog stepena korisnosti u odnosu na model, ili
efekt razmjere [13].

2.2.7 KAVITACIJA U HIDRAULINIM TURBINAMA

Kavitacija je dinamiki proces u struji tenost pri kojem dolazi do nastajanja

gasno-parnih mjehurova kao i njihovo naglo nestajanje (mjehurovi su
implodirali). Implozija (nestajanje) mjehurova traje vrlo kratko, vremenski
interval je oko 1 µs (10 −6 s), pri emu lokalni pritisak raste i do 10 000 bara
(10 9 Pa). U hidraulinim turbina kavitacija: 1) Mijenja strukturu strujanja; 2)
Pogoršava stepen korisnosti i snagu turbine, jer se sa smanjenjem stepena

26
 Dean Ivanovi
korisnosti snižava snaga turbine, protok
tenosti i pad, pošto se gubici u kolu
poveavaju; 3) Stvara karakteristian šum,
tj. kavitacionu buku; 4) Prouzrokuje
kavitacione implozije koje uništavaju
zidove protonog trakta, i to je kavitaciona
erozija; 5) Stvara kavitacione udare koji
mogu izazvati vibracije ak i itave
hidroelektrane. Na slici 2.26. prikazana su
Slika 2. 26. Kavitacija na Fransisovoj turbini ošteenja usled kavitacije na Fransisovoj
turbini. Kavitacijski koeficijent turbine
σ T odreuje se iz sledeeg izraza:
c32 m w2
σ T = η sif − K pmin 3 , (2.18)
2Y 2Y
gdje su: K pmin = 1 − ( wA / w3 ) 2 - koeficijent pritiska u taki A na lopatici kola
kada pritisak ima minimalnu vrijednost; w A (m/s) – relativna brzina u taki A
gdje je najniži pritisak; w3 (m/s) – relativna brzina na izlazu iz kola; c3 m (m/s) –
meridijanska komponenta apsolutne brzine na izlazu iz kola; η sif - stepen
korisnosti sifona; Y (J/kg= m 2 /s 2 ) – jedinini strujni rad.
U upotrebi je koeficijent kavitacijske rezerve postrojenja σ koji zavisi od
položaja turbine u odnosu na donju vodu i koji se esto obilježava sa Th i naziva
Tomin broj po Diteru Tomi koji je izveo izraz za σ :
 pb pd c II2 
σ = Th =  − − gH s +  / Y , (2.19)
 ρ ρ 2 
 3991,1 
 18 , 6 − 
t + 233,8 
pri emu su: pd = 133,3e 
- pritisak zasienja vodene pare, a t ( 0 C)
temperatura vode; pb – barometarski pritisak u Pa ; H s - usisna visina odnosno
dubina potapanja u (m); c II - brzina vode na izlazu iz sifona (m/s); Y –strujni
rad (J/kg= m 2 /s 2 ). Kada je σ > σ T onda nema kavitacije, za σ = σ T imamo
poetnu kavitaciju, dok je za σ < σ T kavitacija intenzivna.

2.2.8 KARAKTERISTIKE HIDRAULINIH TURBINA

Karakteristike vodnih turbina prikazuju analitiku ili grafiku zavisnost

geometrijskih, energetskih i kavitacijskih parametara za odreeni tip turbine.
Grafika zavisnost navedenih parametara je eše u upotrebi. Odreuju se na
modelu a zatim preraunavaju na prototip. Ako su turbine jedinane regulacije
onda je regulacija protoka mogua samo na jedan nain i to preko koplja u

27
Hidroenergija
mlaznici Peltove turbine ili preko lopatica sprovodnog aparata kod Fransisove
turbine. Ukoliko su turbine dvojne regulacije onda se regulacija protoka izvodi
na dva naina i to zakretanjem lopatica sprovodnog aparata i istovremenim
zakretanjem lopatica obrtnog kola kod Kaplanovih, cijevnih i dijagonalnih
turbina koji su povezani kombinatorskom vezom α SA = f (ϕ , H ) , gdje je α SA
otvor sprovodnog aparata, ϕ ugaoni položaj lopatica kola, a H neto pad za
najviši stepen korisnosti u toj pogonskoj taki.
Samo promjenom protoka se može ostvariti znaajnija promjena snage
turbine, i tada treba uzeti u obzir da se promjenom protoka mijenjaju i
energetski i kavitacioni parametri turbina. Inae, protok Q (m 3 /s) kroz turbinu
zavisi od geometrijskih razmjera turbine, oblika strujnog toka u protonom
dijelu turbine, brzine obrtanja kola, jedininog strujnog rada, kao i od
koeficijenata korisnosti η h i η Q . Koriste se sledei naini regulisanja protoka:
a) Zakretanjem lopatica sprovodnog aparata kod Fransisovih i propelernih
turbina; b) Zakretanjem lopatica radnog kola kao što je sluaj kod Kapelernih
turbina; c) Istovremenim zakretanjem lopatica sprovodnog aparata i radnog
kola. Regulisanja pod a) i b) nazivaju se jedinanom regulacijom, a nain
regulisanja pod c) dvojnom regulacijom. Kod manjih turbina se za regulisanje
protoka koriste drugi naini manje ekonominosti.
Opšte zavisnosti karakteristika vodnih turbina se mogu dati u obliku:
P = f ( D1 , a0 ,ϕ , Q, n) , H = f ( D1 , a0 ,ϕ , Q, n)
η = f ( D1 , a0 ,ϕ , Q, n) , σ kr = f ( D1 , a0 ,ϕ , Q, n) ,
(2.20)
koji se može pojednostaviti, tako što e se za pojedine veliine smatrati da su
nezavisne promjenljive, dok izmeu ostalih promjenljivih postoji funkcionalna
zavisnost. Ovakve zavisnosti nazivaju se jedinane karakteristike, tako da se u
zavisnosti od veliine koja se nanosi na apcisu mogu definisati sljedee linijske
karakteristike: a) karakteristika brzine obrtaja b) karakteristika protoka c)
karakteristika pada i d) karakteristika snage. Ove linijske karakteristike služe
kao meukorak ka konstruisanju složenih zavisnosti turbina, tj. univerzalnih
karakteristika. Pomou bezdimenzijskih linijskih karakteristika, kao što je na
primjer promjena bezdimenzijskog stepena korisnosti u zavisnosti od
bezdimenzijskog protoka, mogue je uporediti Peltonovu, Kaplanovu,
Fransisovu i propelernu turbinu, tako da je: η * = η /η λ i Q * = Q / Qλ , gdje su
η λ i Qλ vrijednosti stepena korisnosi i protoka u optimalnoj taki. Kompletnu
sliku o energetskim i kavitacijskim osobinama daju topografski dijagrami,
školjkasti dijagrami ili pasoš turbine. Ime ovih karakteristika, odnosno
dijagrama govori o svojstvima ovih karakteristika. Tako univerzalna
karakteristika oznaava opštu važnost karakteristike za sve turbine koje
zadovoljavaju geometrijsku slinost. Topografska ili školjkasta karakteristika
upuuje na oblik linija istog stepena korisnosti i lie na topografske izohipse,
dok pasoš turbine govori o svojstvu karakteristaka da daju sve bitne podatke po

28
 Dean Ivanovi
kojima se geometrija turbina raspoznaje.
Kako sistem za regulaciju obezbeuje jednakost hidraulikog momenta i
momenta koenja turbine koji je zbir momenta na vratilu generatora i moment
sile trenja, to je u normalnim radnim uslovima brzina obrtanja turbine
konstantna. Kada doe do poveanja hidraulinog momenta ili momenta
koenja, regulator smanjuje odnosno poveava otvor sprovodnog aparataime
smanjuje odnosno poveava protok kroz turbinu, ime mijenja i hidraulinu
snagu, tj. vraa brzinu obrtanja kola na zadatu vrijednost. U trenutko kada
nastupi potpuno rastereenje turbine (M G = 0), a to je sluaj raspada elektrine
mreže, ili sluaj neispravnog regulatora ili njegova blokada, dolazi do naglog
poveanja brzine obrtaja rotacionih djelova turbine. Tada se brzo uspostavlja
nova prirodna ravnoteža hidraulinog momenta i momenta sila trenja, ali bez
dejstva regulatora i u to trenutku rotor dostiže maksimalnu brzinu obrtanja za
zateeni otvor sprovodnog aparata i radnog kola, i ova pojava se naziva zalet ili
pobjeg, ili se esto kaže da se turbina otela. Maksimalna brzina obrtanja kola
naziva se brzinom obrtanja pobjega, i sva hidraulina energija se koristi za
savlaivanje gubitaka u turbini. Brzina pobjega se odreuje modelskim
ispitivanjima na ekperimentalnim postrojenjima. Pri pobjegu turbine raste
obimska brzina što izaziva pogoršanje uslova strujanja vode i veliko poveanje
hidraulikih gubitaka u obrtnom kolu i sifonu turbine, pa dolazi do poveanih
vibracija. Isto tako sa poveanjem brzine obrtanja rastu i centrifugalne sile u
rotacionim elementima turbine, a samim tim naponi u materijalu dostižu i
nekoliko puta vee vrijednosti od nominalnih. Pobjeg je dakle, nepogodna i
neželjena pojava, pa je prilikom konstruisanja turbine brzinu pobjega potrebno
svesti na najmanju moguu vrijednost, tako da naponi na elementima turbine ne
preu 0,9 σ d , gdje je σ d dozvoljeni napon materijala od kojeg su napravljeni
obrtni djelovi turbine.
U ostale karakteristike turbina spadaju: 1) Kavitacione karakteristike koje
se odreuju eksperimentalnim ispitivanjima na modelima turbina; 2)
Eksploatacione karakteristike koje se konstruišu za prototip turbine i imaju
praktinu upotrebnu vrijednost u eksploataciji; 3) Kružne karakteristike koje
prikazuju sve mogue pogonske situacije turbine; 4) Univerzalne etvoro
kvadratne karakteristike turbine; 5) Suterov dijagram koji je pogodan za
proraune pomou raunara.

2.3. HIDROELEKTRANE
Hidroelektrana je postrojenje u kojem se potencijalna energija vode
najprije pretvara u kinetiku energiju njenog strujanja, a zatim u mehaniku
energiju okretanja vratila turbine a ova na kraju u elektrinu energiju u
elektrinom generatoru. Hidroelektranu ine i sve graevine i postrojenja, koje
služe za: a) prikupljanje odnosno akumuliranjevode; b) dovoenje i odvoenje
vode, a to su brana, zahvati, dovodni i odvodni kanali, cjevovodi itd.; c)
pretvaranje energije pomou vodnih turbina i generatora; d) transformaciju i

29
Hidroenergija
razvoenje elektrine energije preko rasklopnih postrojenja i dalekovodi i e) za
smještaj i upravljanje cijelim sistemom u mašinskim zgradama i sl.

Hidroenergija je najznaajniji obnovljivi izvor energije, tako da je

iskorištavanje energije vodnog potencijala ekonomski u potpunosti
konkurentno proizvodnji elektrine energije iz fosilnih i nuklearnog goriva. Za
zadnjih trideset godina proizvodnja u hidroelektranama je poveana tri puta,
dok je u nuklearnim elektranama ona poveana za 100 puta, što pokazuje da se
proizvodnja u hidroelektranama brzo poveava, ali ipak znaajno zaostaje za
proizvodnjom u nuklearnim elektranama, kao i u termoelektranama. Razlog leži
u injenici da iskorištavanje hidroenergije ima bitna tehnika i prirodna
ogranienja. Glavno ogranienje jeste zahtjev za postojanjem obilnog izvora
vode tokom cijele godine, pošto je skladištenje elektrine energije skupo i vrlo
štetno za okolinu, a osim toga na odreenim lokacijama je za poništavanje
uticaja oscilacija vodostaja potrebno izgraditi brane i akumulacije. Njihovom
izgradnjom znaajno se poveava investicija, utjecaji na okolinu, potrebna je
zaštita od potresa, a u zadnje vrijeme postoje i znaajne teroristike prijetnje.
Kada se izgradi hidroelektrana više nijesu potrebna sredstva za sve skuplje
gorivo, ne stvara kao kod nuklearnih elektrana veoma opasan otpad, i za razliku
od termoelektrana stvara zanemarljivu koliinu štetnih gasova staklene bašte.
Danas je u svijetu instalirano hidroelektrana sa snagom oko 800 000 MW, koje
daju 3000 milijardi KWh elektrine energije u 2007. godini, i to je otprilike 20
% svjetske proizvodnje elektrine energije svih vrsta, ili 88 % od svih
obnovljivih izvora energije [14, 15, 16], Slika 2.27.

Velike hidroelektrane

Biomasa za grijanje

Solarni kolektori

Energija vjetra

Male hidroelektrane

Proizvodnja etanola (**)

Biomasa
Geotermalno grijanje

Solar-PV energija
Nafta
Ugalj Proizvodnja biodizela (**)
Gas
Nuklearna energija
Geotermalna energija
Hidroenergija
Koncentrisana solarno-
Biomasa termalna energija
Solarna energija Energija okeana, plime i osjeke
Biogorivo
Obnovljiva u odnosu na totalnu energiju Geotermalna ** GWth
Vjetar
** Milijarda litara/god.
Slika 2.27. Obnovljiva energija u svijetu krajem 2008. god. u GW

30
 Dean Ivanovi
Prije 8000. godina prvo korišenje hidroenergije je bilo u Egiptu i
Mesopotamiji, i to za navodnjavanje, dok se
prije 4000 godina poeo koristiti vodeni sat.
Hidroenergija se takoe koristila i za
vodovodne sisteme koji su služili za dovod
svježe vode u vruim i suvim naseljenim
podrujima, i to se uglavnom razvilo u
Persiji i Kini. U Indiji i u Rimskom Carstvu
se za mljevenje žita u brašno koristilo
vodeniko kolo i vodenica. U Rimskom
Slika 2. 28. Vodenicko kolo precnika 13 metara Carstvu hidroenergija se koristila i za
rudarstvo, i to tako što su se potkopavale
planine velikim koliinama vode, koja je dovoena putem akvedukata s
obližnjih planinskih rijeka. Ti isti akvedukti su korišeni za ispiranje velikih
koliina zlata. Ova metoda se kasnije razvila u hidraulino rudarenje, a to je
ustvari korištenje mlazeva vode visokog pritiska, za ispiranje stijena i
sedimenata, što je naroito bilo prisutno za vrijeme zlatne groznice u SAD u 19.
vijeku. Poetkom industrijske revolucije, parna mašina je sve više prisutna, ali
je hidroenergija još uvijek koristila, kao naprimjer za duvanje mjehova za
vazduh kod visokih pei, za mlinove, pogon uspinjaa itd. Francuski inženjer
Bernard Forest de Bélidor 1770. godine opisuje hidrauline mašine sa
horizontalnom i vertikalnom osovinom., Prvi elektrini generatori razvijeni su
krajem 19. vijeka, što je omoguilo izgradnju prvih hidroelektrana, tako da je
1881. na slapovima Nijagare prva moderna hidrocentrala poela da proizvodi
elektrinu struju, što je i oznailo veliku pobjedu Teslinog sistema naizmjenine
struje, koji, za razliku od Edisonove jednosmjerne struje, omoguava prijenos
velikih koliina elektrine energije na daljinu.

Hidroelektrane se mogu podijeliti prema njihovom smještaju, padu

vodotoka, nainu korištenja vode, zapremini akumulacijskog bazena, smještaju
mašinske zgrade, ulozi u elektroenergetskom sistemu, snazi itd. Prema nainu
korištenja vode, odnosno regulacije protoka, hidroelektrane se dijele na: 1)
akumulacijske, kod kojih se dio vode prikuplja, odnosno akumulira, kako bi se
mogla koristiti kada je potrebnije, slika 2.29.; 2) protone, kod kojih se snaga
vode iskorištava kako ona dotie slika 2.30.; i 3) reverzibilne ili pumpno-
akumulacijske, kod kojih se dio vode koji nije potreban pomou viška struje u
sistemu pumpa na veu visinu, odakle se pušta kada je potrebnije slika 2.31.

Slika 2.29. Akumulacijska hidroelektrana Slika 2.30. Protona hidroelektrana Slika 2.31. Cijev reverzibilne hidroelektrane

31
Hidroenergija
Potencijalna energija akumulacijskih hidroelektrana dolazi od akumulacionog
jezera, koji ima branu, i kad je potrebno voda se dovodi do vodne turbine i
elektrinog generatora, da bi se proizvela elektrina energija. Snaga zavisi od
visine vodenog stuba, odnosno razlike izmeu visine površine vode u
akumulacionom jezeru i odvoda vode poslije vodne turbine. Cijev koja vodi od
akumulacionog jezera do vodne turbine naziva se pritisni cjevovod. Kod
protonih hidroelektrana uzvodna akumulacija može da se isprazni za manje od
dva sata rada kod nazivne snage, a može da takva akumulacija uopšte i da ne
postoji. Tu se kinetika energija vode skoro direktno koristi za pokretanje
vodnih turbina. One su jednostavne za izgradnju, pošto nema dizanja nivoa
vodostaja, takoe imaju mali uticaj na okolinu, dok su vrlo zavisne od trenutno
raspoloživom vodenom toku. Kod reverzibilnih hidroelektrana sa reverzibilnim
turbinama voda se iz donjeg akumulacijskog jezera pumpa natrag u gornje
akumulacijsko jezero. Taj proces se dešava u satima u kojima nije vršno
optereenje, zbog uštede energije i raspoloživosti postrojenja u vršnim satima.
Zapravo, donja akumulacija služi za punjenje gornje akumulacije. Iako
pumpanje vode zahtjeva utrošak energije, korisnost se ogleda u tome što
hidroelektrana raspolaže sa više vodenog potencijala za vrijeme vršnih
optereenja, te je osnovna primjena u pokrivanju vršnih optereenja. Iako su
energetski neefikasne, ipak su praktinije od dodatne izgradnje termoelektrana
za pokrivanje vršnih optereenja potrošnje.

Prema smještaju samih postrojenja, a to znai prema vodenom toku iju

energiju iskorištavaju, hidroelektrane mogu biti: 1) "klasine", na kopnenim
vodotokovima: rijekama, potocima, kanalima i sl.; 2) na morske mijene: plimu i
osjeku, slika 2.32.; i 3) na morske talase, slika 2.32. Energija plime i osjeke
spada u oblik hidroenergije koja kretanje
mora prouzrokovano morskim mijenama,
odnosno padom i porastom nivoa mora,
koristi za transformaciju u elektrinu
energiju ili druge oblike energije. Potencijal
nije mali iako za sada još nema veih
komercijalnih dometa na eksploataciji te
energije. Taj nain proizvodnje elektrine
energije ne može pokriti svjetske potrebe,
Slika 2.32. Hidroelektrana na plimu i osjeku ali može dati veliki doprinos u obnovljivim
izvorima energije. Morske mijene su
predvidljivije od energije vjetra i solarne energije. Energija plime i oseke ima
potencijal za proizvodnju elektrine energije samo u odreenim djelovima
svijeta, odnosno tamo gdje su morske mijene nariito naglašene. Tako u
jugozapadnom dijelu Velike Britanije i na pojedinim mjestima obale u zapadnoj
Francuskoj amplituda plime i osjeke dostiže ak i 12 m, a za ekonominu
proizvodnju je potrebna minimalna visina od 7 m. Procjenjuje se da na svijetu
postoji oko 40 lokacija koje bi bile pogodne za instalaciju plimnih elektrana.
Hidroelektrane na talase koriste energiju talasa za proizvodnju elektrine
32
 Dean Ivanovi
energije. Energija talasa je obnovljivi izvor energije, i to je energija koja nastaje
najveim dijelom djelovanjem vjetra o
površinu okeana i mora, tako da se snaga
talasa razlikuje od dnevnih mijena plime i
osjeke kao i od stalnih cirkularnih
okeanskih struja. Za korištenje energije
talasa potrebno je odabrati lokaciju na
kojoj su talasi dovoljno esti i dovoljne
snage. Zavisno od geografskog položaja,
ta snaga varira od 3 kW/m na Mediteranu
Slika 2.33. Hidroelektrana na talase do 90 kW/m na Sjevernom Antlatiku.
Proizvodnja snage iz talasa trenutno nije
široko primijenjena komercijalna tehnologija, iako su postojali pokušaji njenog
korištenja još od ranije.

Prema padu vodotoka, odnosno visinskoj razlici izmeu zahvata i ispusta

vode, klasine hidroelektrane se mogu podijeliti na: 1) niskopritisne, sa padom
do 25 m; 2) srednjepritisne, kod kojih je pad izmeu 25 i 200 m; i 3)
visokopritisne, pri padu veim od 200 m. Za niske padove do približno 40
metara koriste se Kaplanove turbine koje rade slino kao i Fransisove turbine, s
tim da je broj lopatica daleko manji. Za srednje padove do 200 metara koriste se
Fransisove turbine, kod kojih provodni dio sa lopaticama okružuje turbinsko
kolo. U provodnom dijelu ovih turbina potencijalna se energija vode samo
djelimino pretvara u kinetiku, tako da sa odreenim pritiskom dospijeva u
obrtno kolo kome predaje svoju energiju. Za visoke padove preko 200 metara
primjenjuju se Peltonove turbine kod kojih se potencijalna energija vode u
provodnom dijelu u potpunosti pretvara u kinetiku energiju, i u obliku vodenog
mlaza pokree lopatice turbine pretvarajui kinetiku energiju u mehaniku.

Prema nainu punjenja akumulacijskog jezera hidroelektrane mogu biti:

1) sa dnevnom akumulacijom, kod kojih se akumulacija puni po noi, a prazni
po danu; 2) sa sezonskom akumulacijom, gdje se akumulacija puni tokom
kišnog, a prazni tokom sušnog perioda godine; i 3) s godišnjom akumulacijom,
kod kojih se akumulacija puni tokom kišnih, a prazni tokom sušnih godina.

Prema udaljenosti mašinske zgrade od brane hidroektrane se dijele na: 1)

pribranske, gdje je mašinska zgrada smještena neposredno uz branu, i to
naješe ispod nje; i 2) derivacijske, ija je mašinska zgrada smještena dalje od
brane.

Prema smještaju mašinske zgrade hidroektrane se dijele na: 1) nadzemne,

kod kojih je mašinska zgrada smještena iznad nivoa tla; i 2) podzemne, kod
kojih je ona smještena ispod nivoa tla.

33
Hidroenergija
Prema ulozi u elektroenergetskom sistemu hidroelektrane se mogu
podijeliti na: 1) temeljne, koje rade cijelo vrijeme ili veinu vremena; i 2) vršne,
koje se ukljuuju kada se za to pokaže potreba, odnosno za pokrivanje vršne
potrošnje.

Prema instalisanoj snazi hidroelektrane mogu biti: 1) velike; 2) male; 3)

mikro; i 4) piko. Razlika izmeu velikih i malih hidroelektrana, nijesu u svijetu
jednoznano odreeni tako da se mogu kretati od 5 kW u Kini do 30 MW u
SAD-u, dok se kod nas malom smatra HE snage izmeu 50 kW do 5 MW. U
nekim zemljama postoji i dodatna podjela malih hidroelektrana na mikro, mini i
piko elektrane. Velike hidroelektrane su velike graevine i obino imaju snagu
od nekoliko stotina MW do preko 20 GW (20 000 MW). Najvee
hidroelektrane u pogonu su: hidroelektrana Tri klisure u Kini – 22,5 GW,
hidroelektrana Itaipu u Brazil/Paragvaju – 14 GW i hidroelektrana Guri u
Venecueli – 10,2 GW, [17]. Nedostatak tako velikih graevina je negativan
uticaj na okolinu. Kod izgradnje hidroelektrane Tri klisure poplavljeno je ak 29
milijona kvadratnih metara zemlje, potopila su se dva velika i 116 manjih
gradova, raseljeno je više od milijon stanovnika, tako da e u akumulacionom
jezeru završiti sva prljavština potopljenih gradova, fabrika i bolnica, kao i više
od tri hiljade industrijskih i rudarskih preduzea. Za male hidroelektrane se,
meutim, smatra da nemaju nikakav štetan uticaj na okolinu, za razliku od
velikih, ija se štetnost opisuje kroz velike promjene ekosistema, zbog izgradnje
velikih brana, uticaji na tlo, poplavljivanje, uticaji na slatkovodni živi svijet,
poveana emisija metana i postojanje štetnih emisija u itavom životnom
ciklusu hidroelektrane, a vezane su za period izgradnje elektrane, proizvodnje
materijala i transport. Danas se za tehnologiju koja se koristi za hidroenergiju, a
koja se smatra obnovljivim izvorom energije, može rei da je tehniki
najrazvijenija na svjetskom nivou, sa visokim stepenom efikasnosti, zbog ega
do 22% svjetske proizvodnje elektrine energije dolazi iz malih i velikih
hidroelektrana. Granina snaga koja dijeli hidroelektrane na male hidroelektrane
razlikuje se od zemlje do zemlje. Tako neke zamlje, kao što su Španija, Grka,
Belgija i Portugalija, su prihvatile 10 MW kao gornju granicu instalisane snage
za male hidroelektrane. U Italiji je granica 3 MW, u Švedskoj 1,5 MW, u
Francuskoj 8 MW, u Indiji 15 MW, u Kini 25 MW. U Evropi se sve više
prihvata kapacitet od 10 MW instalisane snage kao gornja granica i tu granicu je
podržala Evropska zajednica malih hidroelektrana (ESHA), kao i Evropska
komisija [18]. Prema postojeim propisima u Crnoj Gori, mala hidroelektrana,
odreena je kao postrojenje za iskorištavanje energije vodotokova s izlaznom
elektrinom snagom od 10 kW do 10MW. Mikro hidroelektrane uglavnom
imaju snagu do 100 KW, i obino se grade za male odvojene zajednice ili su
povezane na dalekovode kao izvor jeftine i obnovljive energije. Najvea
prednost takvih elektrana je da nije potrebno gorivo, i dobro se nadopunjuju sa
solarnim fotonaponskim elektranama, jer obino rijeke presuše tokom ljetnjeg
perioda, kada ima najviše Suneve energije. Piko hidroelektrane imaju snagu
ispod 5 kW, i povoljne su za jedno ili nekoliko domainstava. Mogue je
34
 Dean Ivanovi
ugraditi piko vodnu turbine sa padom vode od samo 1 metar, da bi dobili 200 do
300 W energije, i uglavnom se postavljaju kao protone hidroelektrane [19].

Djelovi hidroelektrane su: 1) Dovodni tunel; 2) Pritisni cjevovod; 3)

Vodostan ili vodna komora; 4) Mašinska zgrada; i 5) Odvod iz mašinske
zgrade.

U dovodnom kanalu ili tunelu po pravilu voda ne ispunjava cijeli popreni

presjek ve voda tee sa slobodnim vodnim cicem, tj. iznad slobodnog nivoa
tenosti vlada atmosferski pritisak. Kod cjevovoda to nije sluaj, voda
ispunjac+va cijeli popreni presjek, nema vodnog lica, i voda je pod pritiskom
veim od atmosferskog. Dovodni tunel hidroelektrana obino je kružnog
presjeka, jer je to hidrauliki i statiki najpovoljniji oblik. Prosjena brzina vode
u dovodnom tunelu je od 3 do 4 m/s. Ulazna brzina ne treba iz hidraulikih
razloga biti vea od 1,2 m/s, i zbog toga, ulaz tunela ima ljevkasti oblik.

Pritisni cjevovod (engl. penstock) je uglavnom elini cjevovod, a može dio

cijevi biti i betonski, slika 2.34., koji je
postavljen koso ili u nekim sluajevima i
vertikalno, a služi da se voda dovede do
mašinske zgrade, i završava ravom kojom se
prispjela voda dijeli pojedinim vodnim
turbinama.

Vodostan se gradi u sluaju da je dovodni

Slika 2.34. Cjevovod pod pritiskom tunel dugaak, koji može biti i 10 do 20 km,
jer se pri pokretanju hidroelektrane masa vode
ne može u kratkom roku, a to je 10-20 sekundi, pokrenuti i dobiti brzinu da bi se
na vodnim turbinama stvorila dovoljna snaga za proizvodnju elektrine energije.
Da bi se smanjilo neželjeno djelovanje inertnosti vode, kao i da bi se izbjegli
uticaji koji nastaju zbog njene stišljivosti pri
vodenom udaru, u blizini turbine se grade
vodostani, odnosno vodne komore, slika 2.35.
Prema tome, osnovni zadatak vodostana je da se
pri ulasku turbine u pogon obezbijedi dio vode
prije nego što ona pone da tee u dovoljnoj
koliini kroz dovodni tunel, kao i da prihvati dio
vode koja se kree dovodnim tunelom pri
Slika 2.35. Vodostan zaustavljanju turbina. Na taj nain se izbjegava
nagla promjena brzine u dovodnom tunelu kao i pojava vodenog udara.

Mašinska zgrada je postrojene u sklopu hidroelektrane u kojoj se

potencijalna energija vode najprije pretvara u kinetiku energiju njenog
strujanja, a zatim u mehaniku energiju obrtanja vratila vodne turbine i na kraju
u elektrinu energiju u elektrinom generatoru.

35
Hidroenergija
Nadzemne mašinske zgrade se nalaze uz rijeku, tako da iz turbine voda
otie neposredno u korito rijeke ili kanalom, ako je mašinska zgrada udaljena od
korita rijeke. Kanal se gradi kao kod niskopritisnih hidroelektrana, premda ima
potpuno obloženih kanala, i tada nema poteškoa sa podzemnim vodama. Kod
podzemnih hidroelektrana voda se odvodi tunelom, koji završava u koritu rijeke
ili u odvodnom kanalu. Ako je tunel dug, a protok velik ili se na primjer nivo
vode u koritu u prilinoj mjeri mijenja, voda onda otie pod pritiskom, pa je
zato potreban i donji vodostan, koji se dimenzionira na istim principima, kao i
gornji vodostan. Gornji dio donjeg vodostana povezan je sa atmosferom, i to
obino kroz pristupni tunel. Brzine vode u odvodnom tunelu iznose 2 do 3 m/s.
Pritisni tuneli su obino obloženi radi smanjenja hrapavosti, tj. Radi smanjenja
gubitaka energije vodenog toka.

Kod hidroelektrana je smanjena ili skoro u potpunosti eliminisana emisija

gasova staklene bašte, ako se iskljuivo posmatra samo proces proizvodnje
elektrine energije. Meutim, to se ne može rei za cijelu hidroelektranu, kao
sistem u kojem spadaju brana, turbina, elektrini generator, kao i
akumulacijsko jezero. Ali i pored toga meu svim izvorima energije,
hidroelektrane su najmanji proizvoai gasova staklene bašte, a zatim slijede
vjetroelektrane, nuklearne elektrane i energija dobijena foto naponskim elijama
[20]. Velika prednost je što ne koriste fosilna goriva kao pokreta turbine,
odnosno elektrinog generatora, tako da elektrina energija proizvedena u
hidroelektranama postaje rentabilnija, i nezavisna od cijene i ponude fosilnih
goriva na tržištu. Takoe, hidroelektrane imaju predvieni duži životni vijek
nego elektrane na fosilna goriva. Sa ekonomskog aspekta bitno je i to što
današnje, moderne, hidroelektrane zahtijevaju vrlo mali broj osoblja, zbog
velikog stepena automatizovanosti. Važno je i to da se cijena investicije u
izgradnju hidroelektrane povrati u periodu do deset godina [21].

Osim svoje primarne funkcije akumulacijska jezera hidroelektrana mogu imati

još nekoliko pozitivnih aspekata. Svojom veliinom mogu da privlae turiste, a i
na njihovoj površini mogu se odvijati razni vodeni sportovi. Takoe velike
brane imaju znaajnu ulogu i u navodnjavanju, kao i u regulaciji toka rijeka.

Urušavanje brane, kao kljunog dijela hidroelektrane može dovesti do velikih

katastrofa za cijeli ekosistem nizvodno od
brane. Kvalitet izgradnje, konstrukcije i
održavanje brane nije dovoljna garancija da je
brana osigurana od ošteenja, jer brane su
vrlo primamljiv cilj tokom vojnih operacija,
teroristikih akcija itd. Primjer koji svjedoi o
opasnosti ljudskih života je hidroelektrana Tri
Slika 2.36. Brana HE Tri klisure u Kini
klanca u Kini, slika 2.36. Pošto se elektrana
nalazi na najveoj kineskoj rijeci Jangce,
koja je uz to i najbogatija vodom, to se i opravdava izgradnja hidroelektrane na

36
 Dean Ivanovi
njoj. Meutim, vodeni bazen, odnosno hidroakumulacijsko jezero te brane, je
toliko veliko da svojom težinom optereuje zemljinu koru. Ako se uzme u obzir
da je to podruje geološki nestabilno, tj. da se nalazi na spoju litosfernih ploa,
jasno je da postoji opravdani rizik od potresa, što kod strunjaka izaziva strah
od potresa i urušavanja brane.

U svojem toku rijeka nosi vodeni materijal u obliku pijeska i mulja, i

vremenom dolazi do taloženja toga materijala u akumulacionom jezeru, pa je
posljedica toga smanjivanje dubine vode u jezeru. To se može izbjei

izgradnjom raznih kanala koji imaju ulogu premosnice, tako da se odvodi taj
sediment. Rezultat je da svaka hidroelektrana ima svoj životni vijek, nakon
kojeg postaje neekonomina [22, 23]. Negativni aspekti prilikom gradnje brana
je nužnost uništavanja privrednih, kulturoloških i prirodnih dobara. Prilikom
punjenja akumulacijskog jezera dolazi do nužnog potapanja svega onoga što se
našlo ispod površine samoga jezera,
slika 2.37. Fauna toga podruja je
primorana na preseljenje, kao i ljudi.
Tako se, do 2008.godine, procjenjuje
da je kod gradnji hidroelektrana
preseljeno izmedu 40 do 80 milijona
ljudi širom svijeta. U podrujima,
gdje je temperatura viša, prilikom
truljenja i raspadanja biljnih ostataka
Slika 2.37. Hidroelektrane sa branom potapaju velike površine kopna
zarobljenih pod vodom, u anaerobnim
uslovima, dolazi do stvaranja gasova staklene bašte. U prvom redu nastaju
ugljendioksid CO2 i metan. Ustvari, stvaranje ugljendioksida i nije toliko
zabrinjavajue, jer je on ionako ve kružio u atmosferi te su ga biljke tokom
svojega rasta, u procesu fotosinteze ugradile u svoje tkivo, a i to nije
novoosloboeni CO2, kao što nastaje prilikom sagorijevanja fosilnih goriva.
Zanimljivo je da je emisija CO2, osloboena u akumulacijskim jezerima, vea
nego u elektranama u kojima sagorijeva fosilno gorivo, ukoliko prije punjenja
akumulacije vodom šuma nije bila posjeena i oišena. Zapravo, puno vei
problem je stvaranje metana, koji odlazei u atmosferu pridonosi efektu
staklene bašte.

Kada se posmatra koliina hidroenergije, tj. elektrine energije proizvedene

u hidroelektranama, tokom nekog perioda, treba razlikovati dva pojma: a)
nominalnu snagu koju ta hidroelektrana može ostvariti kada bi cijeli posmatrani
period radila punim kapacitetom, i b) stvarnu proizvedenu snagu u
posmatranom periodu. Odnos godišnje, stvarno proizvedene snage te instalirane
snage je faktor kapacitivnosti. Instalirana snaga je zbir svih generatora neke
države kada bi radili pri nominalnoj snazi tokom cijele godine. U tablici 2.1. se
nalaze podaci o godišnjoj proizvodnji elektrine energije koju je objavio BP
Statistical Review –Full Report 2009

37
Hidroenergija
Tabela 2.1.
Godišnja
Postotak
proizvodnja
Instalirana Faktor od ukupne
Država hidro-
snaga (GW) kapacitivnosti proizvodnje el.
elektrine
energ.
energije (TWh)
Kina 585,2 171,52 0,37 17,18
Kanada 369,5 88,974 0,59 61,12
Brazil 363,8 69,080 0,56 85,56
SAD 250,6 79,511 0,42 5,74
Rusija 167,0 45,000 0,42 17,64
Norveška 140,5 27,528 0,49 98,25
Indija 115,6 33,600 0,43 15,80
Venecuela 86,8 - - 67,17
Japan 69,2 27,229 0,37 7,21
Švedska 65,5 16,209 0,46 44,34
Paragvaj 64,0 - - -
Francuska 64,4 25,335 0,25 11,23

2.3.1 DJELOVI HIDROELEKTRANE

2.3.1.1 PROVODNICI VODE

Provodnici vode su hidrotehnike graevine koje služe za transport vode,

tako što se voda od mjesta zahvata u prirodi dovodi provodnicima do mjesta
korištenja, a koji se koriste i za raspodjelu vode na mjestu korištenja, kao i za
odvod vode nazad u prirodu. Provodnici se razlikuju prema konstrukciji, i zato
se dijele na kanale, tunele i pritisne cjevovode. Na njima se izvode
odgovarajue graevine i ugrauje oprema prema potrebi. Druga podjela prema
kojoj se razlikuju provodnici vode, odnosi se na uslove teenja vode, pa se
razlikuju provodnici kod kojih je teenje sa slobodnim vodnim licem i teenje
pod pritiskom.

Po pravilu dovodni kanali su provodnici sa slobodnim vodnim licem, a

cjevovodi su provodnici s teenjem pod pritiskom. U tunelu teenje može biti sa
slobodnim vodnim licem kao i teenje pod pritiskom. Obino se tuneli u kojima
voda tee pod pritiskom izvode sa kružnim poprenim presjekom, a primjenjuju
se u sluaju veih oscilacija nivoa vode u podruju ulaza u tunel. Hidrauliki
proraun jednak je proraunu cijevi pod pritiskom. Tuneli se vode najkraom
38
 Dean Ivanovi
trasom, prema geološkim i geomehanikim karakteristikama stijena kroz koje
prolaze. Zbog pražnjenja tunel se izvodi sa padom u smjeru teenja vode od 2 -
4 %,a s obzirom na gubitke energije potrebno je da poluprenik krivine tunel
bude vei od 5 prenika. Meutim, tuneli sa teenjem sa slobodnim vodnim
licem, iznad kojeg je atmosferski pritisak, izvode se izduženih poprenih
profila, a dimenzije se odreuju kao i kod kanala uz pretpostavku jednoliko
stacionarnog režima teenja. Iznad nivoa vode ostavlja se slobodni prostor
visine oko 20% visine poprenog profila tunela, dok je pad dna tunela definisan
hidraulikim proraunom i konfiguracijom terena, pa je postavljanje trase
ogranieno u odnosu na tunel sa teenjem pod pritiskom.

Dovodni tunel hidroelektrana obino je kružnog presjeka, jer je to

hidrauliki i statiki najpovoljniji oblik. Pri
malim unutrašnjim pritiscima tuneli obino
imaju oblik potkovice. Prosjena brzina vode
u dovodnom tunelu je od 3 do 4 m/s, dok
ulazna brzina nebi trebalo iz hidraulikih
razloga biti vea od 1,2 m/s, i zato ulaz tunela
ima ljevkasti oblik, slika 2.38. Rešetka na
ulazu u dovodni tunel spreava da u tunel
Slika 2.38 Ulaz u dovodni tunel
dospiju neistoe koje plivaju ili plutaju. U
oknu na kraju ulazne graevine postavlja se zatvara, kojim se upravlja s
površine, slika 2.39. Mehanizam za dizanje ima hidrauliki ili elektrini pogon,
a okno je tako oblikovano da može izlaziti
vazduh kada se tunel puni. Zatvara zatvara
prema uzvodnoj strani, tako da nizvodno okno
može da služi i za ventilaciju. Prilikom
punjenja zatvara se samo malo podigne i tako
ostaje sve dok se tunel ne napuni i dok se ne
izravna pritisak. Ako je dio dovoda izveden kao
Slika 2.39 Zatvarac dovodnog tunela i cistac rešetke cjevovod, zatvara onda mora imati ureaj za
automatsko spuštanje, u sluaju da se ošteti
cjevovod. Ventilacijsko okno služi za spuštanje vozila za kontrolu tunela u doba
održavanje. Koliki e biti visinski položaj ose tunela na ulazu zavisi od
minimalnog radnog nivoa vode u akumulaciji, a u vodostanu od najniže kote
vode, koja se može pojaviti pri naglom otvaranju turbina. Da ne bi ulazio
vazduh u tunel, vrh tunela se na kraju ulazne graevine nalazi jedan do dva
prenika tunela ispod minimalnog radnog nivoa u jezeru, zavisno od brzine
vode u tunelu. Sve ovo važi i za vodostan. Kako voda otežava i poskupljuje
radove, vrela se moraju kaptirati, a kaverne ostaviti nezatrpane da bi se nakon
kiše omoguilo oticanje vode. Posebno su teškoe kada se radovi na tunelu
izvode u kršu, gdje se nailazi esto na velike vodonosne pukotine i kaverne.
Tada se betonska obloga izvodi od prskanog betona, djelimino od montažnih
elemanata ili pomou “teleskopske oplate”. Zbog radijalnog djelovanja pritiska
vode u oblozi pojavljuju se naponi zatezanja, tj. tangencijalni napon, što može
39
Hidroenergija
prouzrokovati pucanje prstena i gubitak vode vei od dozvoljenog, pošto je
obloga relativno tanka s obzirom na prenik tunela i njena debljina je obino
300 do 600 mm. Zato se iza obloge utiskuje cementni malter i cementno mlijeko
pomou inekcija, jer vezno injektiranje omoguava dobru vezu izmeu betona i
okolne stijene a i popunjava šupljine u betonu, odnosno uzrokuje
prednaprezanje obloge, i na taj nain spreava pucanje obloge. Ako je brdski
masiv slabih elastinih svojstava, izvodi se konsolidacijsko injektiranje do
dubine 3 do 5 metara i time poboljšava kvalitet stijene, sprijeavaju se vee
deformacije i pucanje obloge. U profilu broj injekcionih bušotina je vei od tri,
zavisan je od prenika tunela, i njihov raspored uzduž tunela je naizmjenian.
Obloga tunela proraunava se statikim proraunima, i danas se mnogo bolje
može dimenzionisati obloga i utvrditi naponsko stanje u oblozi i oko nje
pomou metode konanih elemenata. Sve metode traže dobro poznavanje
geomehanikih svojstava brdske mase oko tunela, pa se ona u toku izgradnje
statiki i dinamiki ispituje. Prenici tunela su obino od 6 - 8 metara, a mogu
biti i viši. Neobloženi dovodni tuneli mogu se graditi kad su stijene vrste i
vodonepropusne. Za vrijeme rada hidroelektrane urušava se materijal, pa se na
kraju tunela grade velike taložne komore, radi zaštite turbine od ošteenja.
Praksa je pokazala da u takvim tunelima nastaju vea obrušavanja zbog
djelovanja vode pod pritiskon iz tunela.

Pošto se nadzemne mašinske zgrade nalaze uz rijeku, to iz turbine voda

otie neposredno u korito rijeke ili kanalom, ako je mašinska zgrada udaljena od
korita rijeke. Kanal se obino gradi kao i kod niskopritisnih hidroelektrana, iako
ima i potpuno obloženih kanala kada nema teškoa sa podzemnom vodom. Kod
podzemnih hidroelektrana voda se odvodi tunelom, koji završava u koritu rijeke
ili u odvodnom kanalu. Ako je tunel dug, a protok velik ili se nivo vode u koritu
prilino mijenja, voda otie pod pritiskom, pa je potreban donji vodostan, koji
se dimenzioniše kao i gornji. Gornji dio donjeg vodostana povezan je sa
atmosferom, i to obino kroz pristupni tunel. Brzine vode u odvodnom tunelu
iznose 2 do 3 m/s. Pritisni tuneli su obino obloženi radi smanjenja hrapavosti.
Na kraju tunela moraju se predvidjeti mjesta za postavljanje pomonih
zatvaraa i ureaji za njihovo podizanje, da bi se kanal mogao pregledati i
popraviti. Ako je odvod gravitacijski, oblaže se samo proticajni profil, a vrh
tunela se osigurava, sidrima i pocinanom mrežom. Slobodni profil iznad
maksimalnog nivoa, mora biti toliki da se ne zaguši vodni tunel pri otvaranju
turbina. Od uticaja morskih talasa, odvodni tunel se zaštiuje posebnom
konstrukcijom izlazne graevine ili zaštitnim talasobranom. S obzirom na nisak
položaj ovih tunela u poreenju sa nivoom podzemne vode, treba uvijek
oekivati poteškoe. Od podzemnog smještaja nekih mašinskih zgrada moralo
se odustati zbog relativno velikog i stalnog priliva podzemne vode u pristupnom
i u odvodnom tunelu.
2.3.1.2 PRITISNI CJEVOVOD

40
 Dean Ivanovi
Pritisni cjevovod (engl. penstock) je obino elini cjevovod hidroelektrane,
koji se postavlja koso a u nekim sluajevima i vertikalno slika 2.40, i služi da se
voda sprovede do mašinske zgrade, a završava
nesimetrinom r kojom se voda dijeli
pojedinim vodnim turbinama slika 2.41[24].
Voda iz dovodnog tunela ili dovodnog kanala
se dovodi vodnim turbinama nadzemnom ili
podzemnom pritisnom cijevi. Pošto je taj dio
dovoda vode pod najveim unutrašnjim
Slika 2.40 Pritisni cjevovod pritiskom, on je i skup i osjetljiv. Kada se cijev
polaže po površini terena, treba pronai tlo
koje se ne sliježe i koje nije ugroženo od klizanja i spoljnjih ošteenja. Kada je
cijev blago nagnuta, onda je ona dugaka i skupa, a njena zaštita od vodenog
udara veoma složena.

Podzemna mašinska zgrada smanjuje

dužinu cijevi, jer ona onda može biti
vertikalna, tako da su pogon hidroelektrane i
izgradnja cijevi jednostavniji. Za podzemne
mašinske zgrade dio cijevi može biti položen
po površini, a samo donji dio ukopan u
brdskom masivu. Put i tip tog dijela dovoda
Slika 2.41 Racva na donjem dijelu pritisnog cjevovoda
zavisi od položaja mašinske zgrade,
terenskim uslovima, padu kao i troškovima gradnje. Položaj cijevi koja je
položena po površini obezbeuje se vrstim blokovima na mjestu loma
cjevovoda, a izmeu njih cijev se oslanja na sedla medusobno udaljena 10 do 15
metara. Blokovi su betonski i masivni, a kad je to mogue cijev se veže uz tlo
elinim obruima i sidrima. Da bi se izbjeglo djelovanje sila pobuenih
temperaturnim silama, tj. toplotno istezanje, stavljaju se iza blokova posebni
dilatacijski komadi ili sastavi sa zaptivanjem, koji dopuštaju skraivanje ili
produžavanje cijevi. Razmak izmeu blokova nebi trebalo biti vee od 200
metara. Podzemne cijevi se slobodno polažu u rovu ili su izbetonirane i
zainjektirane. Za slobodno položenu cijev rov je obino kos, a za ubetoniranu je
naješe vertikalan, pošto se na taj nain smanjuje dužina, pojednostavljuje
prevoz i kontrola. Ako je stijenski masiv kompaktan, za ubetonirane cijevi može
se smatrati da stijena preuzima dio optereenja, što omoguava da se dopuštena
naprezanja lima poveaju i do 30 %. Na taj nain se postižu velike uštede u
limu, tako da se mogu izvesti cijevi veeg prenika a i lakše je pronai lim
potrebnog kvaliteta. Teži se, zapravo, da lim ne bude deblji od 40 mm, i da se
može zavariti samo sa unutrašnje strane. Za pritisni cjevovod hidroelektrana
proizvode se specijalni limovi, u kosi rov mora se za prevoz cijevi postaviti
kolosjek, ime se produžava trajanje izgradnje. Cijev se inae montira odozdo
prema gore. Polucilindri se zavaruju na gradilištu i sastavljaju u komade cijevi
do 6 metara. Kad je predvieno ubetoniranje cijevi, najprije se elinim
motkama fiksira njen položaj u rovu, zatim se zavari, i nakon toga se ubetonira.
41
Hidroenergija
Zavarena mjesta se kontrolišu ultrazvukom, a krstasti spojevi rendgenskim
snimanjem.

Injektiranje se izvodi na kontaktu elik – beton i beton – stijena. To su

vezne injekcije na slinom principu kao u tunelu. Konsolidacijske injekcije
izvode se onda kada su potrebne. Pritisci su znatno niži, i to za 2 do 4 bara, nego
kad se injektira u tunelu, iz razloga da se cijevi ne bi deformisale. Takoe se
slobodno položene cijevi u rovu i spoljašnje cijevi moraju zaštititi od korozije, i
zato održavanje zahtijeva pranje cjevovoda vruom vodom, antivegatativni
premaz i isušivanje.

Treba voditi rauna da brzina vode na donjem kraju pritisnog cjevovoda

ne bude vea od 6 m/s, jer se tada pojavljuju teškoe sa pojavom vodenog udara
. Zato je u hidroelektranama sa velikim padom potrebno ograniiti porast
pritiska koji nastaje vodenim udarom. To se u Peltonovim turbinama postiže
otklanjaem mlaza, jer on brzo rastereuje turbinu, a regulacijska igla može tada
sporo zatvarati dovod vode. U Fransisovoj turbini to se postiže regulatorom
pritiska, tj. sinhronim ispustom, tako da se regulacijom trajanja zatvaranja tog
ispusta može porast pritiska smanjiti na iznos 10 do 15 % od statikog pritiska.
Ako je instalirani protok vode veliki, onda se uz vei pad mora poveati broj
cijevi, da bi se smanjio njihov prenik. Obino u velikim hidroelektranama
svaka vodna turbina ima svoju pritisnu cijev. Kad su tablasti zatvarai na ulazu
u pritisnu cijev, onda sve cijevi izlaze neposredno iz vodostana. Kada ih ima
više od tri, tada se ravaju iza vodostana, a zatvarai su onda cijevni i moraju se
smjestiti u zasunskoj komori. Bilo da se rava nalazi iza vodostana ili ispred
turbine, ona treba da bude simetrina, da bi hidrauliki gubici bili što manji.
Oigledno da je izvoenje donje rave vrlo složen zadatak u hidroelektrani
visokog pritiska [25].
2.3.1.2.1 VODENI (HIDRAULIKI) UDAR

Vodeni udar ili hidrauliki udar je nagla i znaajna promjena pritiska

usled promjene brzine vode na jednom kraju cjevovoda, i obino se dešava na
nizvodnom kraju cjevovoda usled zatvaranja zatvaraa. Hidrauliki udar se
formira pod uticajem sila inercije i sila elastinosti, slika 2.42. Brzine širenja
promjene pritiska u pritisnom cjevovodu su
vrlo velike, i za eline cjevovode su oko
1000 m/s. Porast pritiska na zatvarau usled
vodenog udara može dostii vrijednosti od
nekoliko desetina bara, pri emu obino
dolazi do vibracija cijevi i pojave buke.
Periodi oscilacije pritiska su po pravilu vrlo
kratki i mogu iznositi nekoliko djelova
Slika 2.42 Ekspanzioni spojevi na parnim linijama sekunde. Kakav e biti efekat hidraulikog
uništeni uslijed hidraulickog (parnog) udara udara, zavisi od protoka kroz pritisni

42
 Dean Ivanovi
cjevovod, njegove dužine, elastinih svojstava cjevovoda, dimenzija cjevovoda
i vremena trajanja manevra sa zatvaraima koji može trajati svega par sekundi
[26]. Kod visokopritisnih hidroelektrana hidrauliki udar se ne prenosi u
dovodni tunel, pošto pri zatvaranju višak vode iz tunela ulazi u vodostan. Pri
naglom otvaranju zatvaraa vodne turbine, a to je trenutak puštanja
hidroelektrane u pogon, sve dok se ne uspostavi stacionarno strujanje tenosti,
manjak vode u pritisnom cjevovodu se nadoknauje iz vodostana. Prema tome,
masa vode iz dovodnog tunela oscilira u sistemu dovodni tunel – vodostan, gdje
dominiraju sile inercije i sile trenja. Vrijeme trajanja ovih oscilacija do
konanog smirivanja vode, a to je pri naglom zatvaranju zatvaraa, može
potrajati vrlo dugo, ak i nekoliko sati. Hidrauliki udar u pritisnom cjevovodu
ni fiziki a ni vremenski se ne podudara sa oscilacijama vode u sistemu dovodni
tunel – vodostan, tako da se ta dva procesa mogu odvojeno izuavati i
proraunavati, jer je pritisak na ulazu u pritisni cijevovod odreen za sve
vrijeme kotom vode u vodostanu. Kada se hidraulini udar rauna za potrebe
dimenzionisanja pritisnih cjevovoda kod visokopritisnih hidroelektrana, onda se
zanemaruje uticaj trenja [27].

Glavni zahtjevi projektnog zadatka pri proraunu hidraulinog udara u

pritisnom cjevovodu je odreivanje maksimalnih vrijednosti pritiska i protoka
na zatvarau i na osnovu toga dimenzionisanje cjevovoda za dati režim
zatvaranja zatvaraa. Isto tako potrebno je proraunati proces naglog puštanja
turbina u pogon, jer u ovom sluaju, kada u poetnoj fazi voda u pritisni
cjevovod dolazi iz vodostana, ne smije se dozvoliti ni pod kojim uslovima
ulazak vazduha u pritisni cjevovod, što bi zbog kavitacije i komprimovanja
vazduha moglo dovesti do velikog ošteenja ili pucanja cjevovoda. Na osnovu
rezultata prorauna hidraulinog udara dobijaju se dimenzije pritisnog
cjevovoda, vrši se provjera rezervi vode iz vodostana i definiše se pouzdani
režim zaustavljanja i puštanja u pogon turbina.

Kljuni doprinos pri izuavanju pojave hidraulikog udara dali su u svojim

radovima N. Žukovski 1899. i L. Allievi 1925.godine. Na osnovu formule
Žukovskog, pri trenutnom potpunom zatvaranju, porast pritiska na zatvarau
dostiže vrijednost: ∆p = ρv0 a (Pa), pri emu je vo (m/s)- brzina vode u
pritisnom cjevovodu prije zaustavljanja strujnog toka, ρ (kg/m 3 )- gustina vode
a a (m/s)- brzina širenja elastinih poremeaja, odnosno brzina zvuka u fluidu
[28]. Zbog 3. Njutnovog zakona kretanja i jednaine kontinuiteta, stvara se
impuls sile i primjenjuju se za usporenje fluida [29].

Osim vodostana, pritisni cjevovodi se od hidraulikog udara mogu štititi i

sa [30]: 1) poveanjem prenika cjevovoda jer se utie na smanjenje brzine, a
time i na veliinu hidraulinog udara; 2) izborom materijala od kojeg se
izgrauje cjevovod, jer veliina porasta pritiska kod hidraulikog udara ∆p
(Pa) zavisi od brzine širenja elastinih poremeaja a (m/s), a koji su u funkciji

43
Hidroenergija
materijala od kojeg je napravljen cjevovod. Tako elastini cjevovod smanjuje
brzinu širenja poremeaja, pa je za elini cjevovod uobiajena brzina širenja
elastinih poremeaja a  1000 m/s, dok plastini cjevovodi još više smanjuju
brzinu širenja poremeaja, kod kojih je a  300 m/s; 3) postepenim zatvaranjem
ili otvaranjem zasuna ugraenog ispred turbine ime se smanjuju promjene
brzine; 4) ozraivanjem, tj. ubrizgavanjem vazduha u cjevovod, kojeg treba
ponovnog ubrizgavanja odstraniti iz cjevovoda; kao i sa 5) ugradnjom odušnog
ventila.
Brzina širenja elastinih poremeaja, odnosno zvuka a ( m/s) u fluidu,
K/ρ
odreuje se preko formule: a = , gdje je: a - brzina širenja
[1 + (K / E )(D / δ )]
hidraulinog udara; K – modul elastinosti (stišljivosti) vode; ρ - gustina vode;
E – modul elastinosti materijala cijevi; D – unutrašnji prenik cijevi i δ -
debljina zida cijevi.

2.3.1.3 VODOSTAN

Vodostan se gradi u sluaju da je dovodni tunel dugaak, koji može biti od

10 do 20 km, tako da se pri pokretanju hidroelektrane ogromna masa vode ne
može u kratkom roku, od 10-20 sekundi,
pokrenuti i dobiti brzinu da bi se na vodnim
turbinama stvorila dovoljna snaga za
proizvodnju elektrine energije. Da bi se
umanjilo neželjeno djelovanje inertnosti vode,
kao i da bi se izbjegli uticaji koji nastaju zbog
njene stišljivosti, a koji se javljaju pri
hidraulinom udaru, u blizini turbine se grade
Slika 2.43 Vodostan
vodostani, slika 2.43 i 2.44. Prema tome,
osnovni zadatak vodostana je da se prilikom puštanja turbine u pogon
obezbijedi dio vode prije nego što ona potee u dovoljnoj koliini kroz dovodni
tunel, kao i da prihvati dio vode koja se kree dovodnim tunelom pri
zaustavljanju turbina, tako da se na taj nain izbjegava nagla promjena brzine u
dovodnom tunelu i pojava hidraulinog udara [24].

Kada turbina radi u jednolikom režimu,

odnosno kvazistacionarnom, tada vodostan
predstavlja pijezometar. Nivo vode u vodostanu
odgovara visini pijezometarske linije nezavisno
od površine poprenog presjeka vodostana.
Promjena režima rada turbine se prvo osjea u
pritisnom cjevovodu, gdje se pojavljuje
hidraulini udar. Vodostan spreava širenje
Slika 2.44 Vodostan

44
 Dean Ivanovi
odnosno napredovanje hidraulinog u dovodni tunel, a to je i glavna funkcija
vodostana. Time je vodosta znatno smanjio dužinu pritisnog cjevovoda, pa je i
veliina hidraulikog udara u njemu manja, pošto se smanjenje protoka može
svesti kao na neko "postupno zatvaranje"[26].

Prilikom ulaska turbine u pogon, a to znai da se protok vode pojavljuje,

dolazi do pražnjenja vodostana, a time i smanjenja pritiska vode na kraju
dovodnog tunela što izaziva pokretanje vode u njemu. Voda se u tunelu ubrzava
do te mjere da je protok u dovodnom tunelu vei od protoka prema turbinama,
pa nivo vode u vodostanu poinje da raste što smanjuje pritisak na kraju tunela,
a time i protok. Uslijed toga se uspostavlja oscilacija mase vode u sistemu
akumulacija - dovodni tunel - vodostan. Oscilacije se smanjuju zbog viskoznosti
vode i trenja koje se pritom javlja. Jedan od zadataka hidraulikog prorauna je
odreivanje najniže kote u vodostanu da nebi došlo do uvlaenja vazduha u
dovodni i pritisni tunel. Prilikom dimenzionisanja vodostana treba voditi rauna
i o njegovoj stabilnosti [27]. I prilikom zaustavljanja rada turbina deševa se
slina pojava, tako da se nivo vode u vodostanu zaustavlja na nivo vode u
akumulacionom jezeru.

Raspon oscilacija nivoa vode u vodostanu pri naglom optereenju ili

rastereenju turbine je veliki, pa su zato i potrebne velike dimenzije vodostana.
Pošto su vodostani uglavnom podzemni objekti, njihova izgradnja je skupa, tako
da se mnogo vodi rauna u nalaženju optimalnog oblika vodostana, koji bi uz
najmanje uloženih sredstava zadovoljio kriterij stabilnosti.

Postoji nekoliko osnovnih tipova vodostana [30]: 1) Cilindrini vodostan;

2) Vodostan sa gornjim proširenjem; 3) Rašlanjeni vodostan; 4) Vodostan sa
prigušivaem; 5) Diferencijalni vodostan; 6) Vodostan na Venturi prolazu; 7)
Vodostan sa vazdušnim prigušivaem; 8) Dvojni vodostan.

1) Cilindrini vodostan ima velike dimenzije, ali je zbog jednostavnosti

ovaj vodostan teorijski najbolje razraen, i ovaj tip se koristi kod idejnih
projekata, dok se na izvedenim objektima ne susree esto, pošto formiraju
relativno sporo prigušenje oscilacija vodenih masa, pa je potrebno veliko
iskopavanje materijala za njihovu izgradnju. Naješe se primjenjuju tamo gdje
postoji opasnost od progresivnih oscilacija, tako da je onda potrebna velika
površina poprenog presjeka.

2) Vodostan sa gornjim proširenjem ima za cilj da smanji maksimalno

podizanje nivoa vode u njemu, tako da dovodni tunel bude izložen manjim
optereenjima nego u sluaju cilindrinog vodostana.

3) Rašlanjeni vodostan smanjuje maksimalne i minimalne nivoe vode u

njemu, ime se štedi prostor vodostana, smanjuje maksimalni nivo vode i
osigurava od uvlaenja vazduha u cjevovode. Danas se naješe susree ovaj tip
vodostana.
45
Hidroenergija
4) Vodostan sa prigušivaem, u odnosu na cilindrini vodostan smanjuje
maksimalno dizanje vode zbog rasipanja energije toka na prigušivau.
Meutim, kod pražnjenja vodostana prigušiva predstavlja nedostatak, jer
smanjuje pritiske u cjevovodu, i zato ga je potrebno oblikovati asimetrino kako
bi u smjeru pražnjenja pružao što manji otpor.

5) Diferencijalni vodostan ima oscilacije u užem oknu sline porastu

pritiska kod tipa vodostana sa prigušivaem.

6) Vodostan na Venturi prolazu koristi se na malim padovima i kratkim

dovodnim tunelima, gdje se nastoji iskoristiti uticaj poveane brzine u suženju
na stabilnost vodostana. Ovaj tip je prethodno potrebno ispitati na hidraulikom
modelu.

7) Vodostan sa vazdušnim prigušivaem zasniva se na injenici da

sabijeni vazduh pri podizanju nivoa vode u vodostanu usporava podizanje vode,
pa kao vodostan sa veim poprenim presjekom.

8) Dvojni vodostan se koristi da bi se poveao njegov popreni presjek.

Ako je dovodni tunel vrlo dugaak može se sagraditi i sistem vodostana, pri
emu tada treba posvetiti posebnu pažnju rezonanciji sistema.

Svaka hidroelektrana mora pri puštanju u pogon biti sinhronizovana na

mrežu, tj. mora proizvoditi struju odreene frekvencije, i to naješe 50 Hz ili
60 Hz, a odstupanja smiju biti reda veliini ±0,2 %. Pošto elektroenegetski
sistem ne dozvoljava promjene frekvencije, u sustavu turbine i elektrinog
generatora mora biti ugraen regulator protoka koji pomaže da se zadovolji taj
uslov. Ustvar regulator protoka na osnovu podataka o promjeni protoka vode ili
njenog pritiska mijenja položaj lopatica sprovodnog kola, a ponekad i lopatica
turbine, tako da bi se prilagodili protok i pad H, pa da snaga ostane konstantna,
jer je jasno da se pri smanjenju pada H mora poveati protok vode Q i obrnuto.
Pri ukljuivanju turbine u pogon prazni se vodostan i u njemu nivo vode opada
ime se smanjuje pad H na turbini. Da bi snaga ostala ista, regulator poveava
protok, ime se dodatno poveava pražnjenje vodostana. Obrnuti ali slian
proces odvija kod zaustavljanja turbine, i tada regulator smanjuje protok i
poveava oscilaciju, odnosno nivo vode u vodostanu. Prema tome, regulator
ima tendenciju poveanja, amplificiranja oscilacija vode u vodostanu. U sluaju
da je vodostan malog poprenog presjeka, pri emu su oscilacije vode u
vodostanu prilino velike, kao i da je vodostan sa relativno malim gubicima koji
slabo prigušuju oscilacije, tada uticaj regulatora može biti vei od uticaja trenja
što prouzrokuje pojavu progresivnih oscilacija. Vodostan, dakle, mora biti tako
dimenzionisan da se oscilacije vode u njemu u svakom sluaju amortizuju.
Stabilnost vodostana se obino ispituje na najnepovoljniji sluaj, a naješe su
to uslovi rada kad je akumulaciono jezero, tj. gornja voda, na najnižoj koti,

46
 Dean Ivanovi
zatim, kada je kota donje vode najviša, kad je tunel glatak i kad je manevar
parcijalnog poveanja snage od 50% - 100% [31].

Izbor oblika i dimenzija vodostana jedan je od složenijih problema u

hidroenergetici i rješavaju ga zajedniki projektant i isporuilac turbine, jer od
toga zavisi pravilan rad hidroelektrane. Proraunate vrijednosti provjeravaju se
za složenije sluajeve na hidraulikom modelu. Ako je i odvod pod pritiskom, u
proraunu treba onda razmotriti spregnuti rad dovoda i odvoda.

Na ulazu u pritisnu cijev, koji može biti u vodostanu ili neposredno iza
njega, postavlja se zatvara. Ako je u vodostanu, onda je on tablastog tipa i sa
mehanizmom za podizanje, koji se nalazi iznad maksimalnog nivoa vode u
vodostanui. Kada se povea brzina vode, zatvara se zatvara automatski i brzo,
a sve zbog pucanja pritisne cijevi. Iza tablastog zatvaraa postavlja se cijev za
odzraivanje pritisne cijevi, a u zatvarau otvor za njeno punjenje. Pošto
vodostan mora biti u donjem dijelu otvoren, gornji dio ima izlaz s pristupnim
tunelom. Ako ima više pritisnih cijevi, teško je smjestiti sve zatvarae u
vodostan, i zbog toga se postavljaju leptirasti zatvarai u pritisne cijevi,
smješteni u posebnoj zasunskoj komori ili neki drugi tip cijevnih zasuna. esto
se ugrauju dva zatvaraa zbog sigurnosti.

2.3.1.4 PODZEMNA MAŠINSKA ZGRADA

Podzemne mašinske zgrade na hidroelektranama poele su se sve više

graditi tek poslije Drugog svjetskog rata, ali ipak još uvijek u upotrebi ima više
nadzemnih mašinskih zgrada. Izbor položaja podzemne mašinske zgrade spada
u dio planiranja položaja cijele hidroelektrane, a prethode mu dugotrajna i
složena istraživanja, kao i ekonomske analize. Za podzemne mašinske zgrade
potrebno je da stijene budu relativno povoljnih elastinih svojstava, kao i da se
ne oekuje vei priliv podzemnih voda. Pri odreivanju položaja mašinske
zgrade potrebno je izabrati povoljnu lokaciju s obzirom na pad slojeva, utvrditi
elastine osobine stijena, diskontinuitete i naprezanja u pojedinim fazama
kopanja i nakon dovršenja iskopa. Metoda konanih elemenata, uz prethodna i
naknadna mjerenja, može pomoi da se riješe svi problemi stabilnosti.
Dimenzije mašinske zgrade zavise od broja vodnih turbina i njihovoj snazi, od
smještaja transformatora i razvoda nižeg napona u mašinskoj zgradi i izvan nje.
Na širinu mašinske zgrade utie i položaj dovodne pritisne cijevi, kao i položaj i
vrsta predturbinskog zatvaraa.

Kod nadzemne mašinske zgrade, transformatori su smješteni ispred ili iza

nje, a rasklopna postrojenja nižeg napona u posebnoj zgradi, dok je komanda
uvijek u produženju glavne zgrade. Meutim, kad je mašinska zgrada podzemna
, transformatori su smješteni u glavnom predvorju ili u posebnoj šupljini, dok
predturbinski zatvarai mogu biti unutar mašinske zgrade ili u posebnoj šupljini,

47
Hidroenergija
paralelno dužoj osi mašinske zgrade. Isto tako, da se raspon mašinske zgrade ne
bi morao poveavati, a da zatvarai ipak
ostanu unutar zgrade, pritisni cjevovod
do turbine se dovodi i pod manjim uglom
od 90º prema dužoj osi mašinske zgrade.
Nosivost glavne dizalice u mašinskoj
zgradi zavisi od težine rotora, a visina od
poda do dizalice od potrebnog prostora
za njegovo prenošenje prilikom ugradnje
Slika 2.45 Mosna dizalica unutar podzemne mašinske zgrade i popravke, slika 2.45. Mašinska zgrada
ima sistem drenaže, koji obezbeuje
zgradu od poplava, tako da se bunar za drenažne pumpe nalazi obino izmeu
turbina. Kabal za vezu s dalekovodima vodi se kroz posebni tunel, koji služi i za
ventilaciju ili kao izlaz u vanrednim okolnostima za nuždu.

Najvea podzemna mašinska zgrada svijetu je u hidroelektrani Robert

Bourassa ,Quebec, Kanada, sa instalisanom snagom od 5 616 MW, i sa 16
vodnih turbina, a pad vode je 137,2 m. Hidroelektrana Churchill Falls,
Newfoundland i Labrador, Kanada ima drugu najveu podzemnu mašinsku
zgrad u svijetu, sa instalisanom snagom od 5428 MW, i sa 11 vodnih turbina.
Mašinska zgrada je dugaka 232 metra, 45 metara visoka, 19 metara široka i
smještena 330 metara ispod nivoa tla. Dva dovodna tunela su duga 1692 metra
svaki, a pad vode je 312,4 metra.

2.3.1.5 BRANA
Brana je hidrotehnika graevina koja pregrauje vodotok ili drugu vodenu
masu radi zadržavanja nivoa vode na potrebnoj visini. Služi za stvaranje
akumulacija zbog kontrolisanog ispuštanja vode ili retencija za privremeno
zadržavanje vode, zatim za zahvat vode radi vodosnabdijevanja ili
navodnjavanja, kao i u druge svrhe. Procjenjuje se da danas ima oko 800.000
brana širom svijeta, od toga 40.000 preko 15 m visine [32].
2.3.1.5.1 VRSTE BRANA

Visina podignutog nivoa vode zove se uspor. Brane mogu biti stalne,
pokretne ili mješovite. Stalne brane su nepomine masivne graevine, koje ne
mogu regulisati vodostaj uzvodno od brane, a višak vode se prelijeva preko
krune brane. Brane mogu biti nasute, i to od kamena, što je danas rijetko ili
armirano-betonske. Ukoliko se vodostaj ne može regulisati, onda se podižu
stalne brane uglavnom samo u gornjem toku planinskih vodotoka ili u duboko
usjeenim koritima, gdje dizanje vodostaja kod prelijevanja velikih voda ne
prouzrokuje štete na obalnom podruju. Stalne se brane grade do visine od
približno 15 m, i ako im je visina vea ili ako zatvaraju dolinu u brdovitom
terenu, zovu se dolinske pregrade, a ako se grade od zemljanog nasipa, tada se
zovu usporni nasipi. Brane koje su visoke do 15 m nazivaju se niske brane, a

48
 Dean Ivanovi
više od toga su visoke. Pokretne brane sastoje se od pokretnih konstrukcija, tzv.
zatvaranica, i njihovim dizanjem ili spuštanjem otvara se potrebni proticajni
presjek vodotoka, tako da se reguliše proticanje vode kroz branu, a time i
vodostaj uzvodno od brane. Prema meunarodnom standardu (engl.
International Commission on Large Dams, ICOLD), u visoke brane spadaju sve
one brane ija visina od temelja do krune iznosi više od 15 m, kao i one više od
10 m koje imaju dužinu po kruni veu od 500 m, vee akumulaciono jezero od
100.000 m3, ili ako preko njih treba propuštati koliinu vode veu od 2000 m3/s.
Sve ostale brane su niske brane [33].

Niska brana uglavnom ima zadatak da skree vodni tok ili da podiže nivo
vode rijeke i na taj nain omoguava plovidbu. Stvara i koncentraciju pada, što
omoguava iskorišenje vodne snage. Može se takoe iskoristiti i za vodene
sportove, može služiti i za zadržavanje nanosa,
zati za sprjeavanje erozije itd. Niske brane
služe i za skretanje vode u cilju napajanja
kanala za navodnjavanje polja, kanala za
snabdijevanje industrijskih postrojenja,
plovnih kanala, kao i tunela koji odvode vodu
do hidroelektrana. Visoke brane, meutim,
služe za stvaranje akumulacionog ili
Slika 2.46 Brana visoka 221m
vještakog jezera koje se može upotrijebiti za
pogon hidroelektrane, navodnjavanje ili dužu plovidbu, slika 2.46

Prema materijalu od kojeg se grade brane razlikuju se masivne brane od

kamena ili od betona i armiranog betona, kao i nasute brane od zemlje, pijeska,
šljunka ili kamena. Na masivnoj pregradi razlikuju se uzvodni dio izdignut
iznad korita odnosno tijelo brane, koje se suprostavlja pritisku vode, i nizvodni
dio, obino u obliku ploe položene po koritu, a zove se slapište. Prednji
uzvodni dio, koji je uglavnom vertikalan, produžuje se do stjenovite ili
nepropusne podloge obala rijeke, a tako isto se i završava Na isti nain se
završava i prag slapišta na nizvodnom dijelu. Danas se masivne brane grade
iskljuivo od betona. Kako je glavni problem u vezi s ovim branama
propuštanje velike koliine vode, to se ostavljaju protona polja ili prelivi u
tijelu brane, na kojima se smještaju pokretne ustave ili zatvaranice. Od
topografskih i hidroloških uslova zavise visine ustava, širina i broj protonih
polja, i one mogu obuhvatati cijelu dužinu brane ili samo jedan dio. Širina
jednog polja može iznositi i do 50 m, i to kod valjkastog tipa ustava, dok kod
drugih ona obino ne prelazi 30 m, i najviše ustave ne prelaze visinu od 20 m.
Nasute brane se dijele u dvije grupe: zemljane brane od homogenog materijala, i
zemljane i kamene brane od nehomogenog materijala, grade se ili na stijeni ili
na tlu zemlje. Materijal od kojeg se grade, u izvjesnoj mjeri propušta vodu, tako
da postoji procjeivanje iz gornje u donju vodu. Zato je brana do depresijske
linije zasiena vodom, a iznad te linije diže se kapilarna voda. Ako je temeljni

49
Hidroenergija
sloj nepropustan, onda voda izlazi na nizvodnoj strani kao izvor, koji se uklanja
postavljanjem drenaža.

Prema nainu suprostavljanja pritisku vode brane mogu biti gravitacijske,

lune i raslanjene. Svojom težinom
gravitacijske brane, slika 2.47, se odupiru
optereenju od vode i drugih sila. Na branu
djeluju spoljašnje sile kao što je pritisak kojeg
stvara voda na uzvodnoj strani brane, zatim
uzgonska sila vode na spoju izmeu temelja i
tla, pritisak leda u akumulacionom jezeru i to
naroito u u hladnim predjelima, pritisak
Slika 2.47 Gravitacijska brana
zemlje, kao i pritisak istaloženog nanosa,
odnosno mulja. Od unutrašnjih sila na branu djeluje sopstvena težina, pritisak
vode u porama ili kapilarama, zatim sile koje nastaju uslijed promjene
temperature betona, kao i sile uslijed
skupljanja betona, tj. zaostala naprezanja.
Dotle, lune brane prestavljaju zapravo
zakrivljene ploe, preko kojih se optereenje
prenosi na temelje u dnu i na bokove, slika
2.48. Ukoliko imaju i neke elemente
gravitacijske brane, onda se one zovu luno-
gravitacijske brane, a ako su dio rotacijskih
Slika 2.48 Lucna brana tijela raznog oblika, zovu se ljuskaste ili
kupolne brane., Lune brane su nastale sa idejom da bi se uštedilo na
troškovima materijala i vremenu izgradnje, i zbog smanjenih dimenzija one
imaju mnogo vee deformacije, tako da je za
njih od velikog znaaja i pitanje vrstoe
betona. Raslanjene brane su obino stubovi
ili potpore na koje se oslanjaju ploe ili
svodovi, slika 2.49, tako da svaki od stubova
mora na tlo prenositi optereenje jednog
polja. Ideja je isto tako ušteda na troškovima
materijala i vremenu izgradnje, i to onda
Slika 2.49 Rašclanjena brana sa lukovima kada se ne mogu izvesti lune brane.
Uglavnom se razlikuju tri tipa brana s meusobno odijeljenim elementima:
olakšane gravitacijske brane, nagnute ploe one na potpore i lukovi oslonjeni na
potpore.
2.3.1.5.2 IZGRADNJA BRANE

Glavni uslov za bezbjednost brane je prikladno izvoenje njenog temelja,

na mjestu koje je po geomorfološkim, litološkim i strukturnim uslovima
pogodno za prihvatanje konstrukcije brane. Zavisno od tipa brane, teren treba da
ima odreena svojstva i to sa gledišta stabilnosti, postojanosti i nepropusnosti, i

50
 Dean Ivanovi
utoliko bolja ukoliko su vea optereenja koja e na branu djelovati. Potreban je
tim strunjaka razliitih profila, s obzirom da prethodna istraživanja moraju da
obuhvate detaljna geološka snimanja, bušenja, istraživanja geotehnikih osobina
stijena, kao i hidrologije terena. Studije se ne smiju vršiti na brzinu, pa je za njih
potrebno ak i nekoliko godina. Isto tako studije i istraživanja moraju
obuhvatati i cijelo podruje budueg akumulacionog jezera. Sva ova ispitivanja
najviše su važna za pravilno odreivanje potrebne visine brane, nepropusnosti
podruja kao i potrebnih tehnikih mjera obezbeenja. Takoe, studije moraju
obuhvatiti i svu ekonomsku problematiku u vezi sa potapanjem podruja i
preseljenjem stanovništva, kulturnih spomenika itd.

Masivne brane obino se grade u dvije ili više faza. Posebnim zagatom
najprije se pregradi korito rijeke na onoj strani gdje su predvieni ispusti, a kada
se ovi izgrade i opreme, pušta se voda preko njih, a zatim se novim zagatom
pregradi preostali dio rijeke. Visina zagata zavisi od trajanja izgradnje brane i
od hidroloških karakteristika rijeke, i obino se odreuje tako da se za vrijeme
izgradnje ne dozvoli plavljenje iskopa. Meutim, za visoke brane takav
postupak nije mogu na veim rijekama, tako da se problem rješava što se cijelo
korito rijeke pregradi pomou uzvodne i nizvodne pomone brane, na dovoljnoj
udaljenosti od graevinskog iskopa, a voda se posebnim obilaznim tunelima
sprovodi izvan rijenog korita. Brana se može betonirati od rijenog šljunka ili
od drobljenog kamena odreene granulacije, koji mora biti prethodno dobro
ispitan. Organizacija radova na betoniranju prestavlja složen problem koji treba
dobro prouiti, a naroito za visoke brane. Pri ugradnji betona pojavljuje se i
termiki problem, jer temperature dostižu 40 ºC, a ponekad i više, pa se mora
kontrolisati termoelementima. Betoniranje blokova brane vrši se naizmjenino
po slojevima visine 1,5 do 2 m. Za sabijanje betona potrebno je koristiti
vibratore sa velikim brojem vibracija, do 10000 (min −1 ). Izmeu horizontalnih
slojeva nastaju radni prekidi, jer se novi sloj može betonirati tek poslije 3 do 5
dana, jer je potrebno ohladiti raniji sloj. Ako su, pak, radovi užurbani, suvišna
toplota mora se odvestii pomou cijevi, koje se polažu na svaki horizontalni sloj
kroz koje tee hladna voda. Zbog bolje nepropusnosti brane zahtijeva se velika
gustina betona, a za lune brane traži se i velika vrstoa.
2.3.1.5.3 DODATNI ELEMENTI BRANE

Prilikon planiranja izgradnji brana potrebno je predvidjeti brodske

prevodnice, riblje staze, korita za propuštanje drva i drugo. Brodske prevodnice
sastoje se od jedne ili dvije brodske komore, što zavisi od prometa na rijeci. To
su obino vrlo skupi dijelovi brane, posebno kada se radi o platformi za dizanje
brodova. Potrebne su i riblje staze da bi se ribe kretale uzvodno ili nizvodno.
Obino se sastoje od niza bazena, iji se nivoi vode postupno snižavaju iz
gornje u donju vodu, a razlika je u visini najviše 4 metra. Brodska prevodnica je
graevina koja služi za izravnavanje plovnog puta, odnosno omoguava
brodovima da svladaju razlikue u nivoima vode, koja nastaje zbog prirodnih ili

51
Hidroenergija
vješakih prepreka na vodnom putu. Kada je na plovnom putu potrebno dignuti
ili spustiti plovilo za visinu plovne
stepenice, to se ostvaruje pomou brodske
prevodnice, brodske platforme za dizanje
ili brodske uspinjae. Granica primjene
brodske prevodnice je visinska razlika od
20 do 25 m na zemljanom tlu, odnosno 30
do 35 m na stjenovitom tlu. Nizom
brodskih prevodnica se može savladati
Slika 2.50 Rotirajuca brodska prevodnica visinska razlika od 40 do 60 m, dok je za
visinske razlike vee od 70 m naješe
opravdana upotreba brodske platforme za dizanje, slika 2.50.

Riblja staza je hidrotehnika graevina koja obilazi brane, ustave i brodske

prevodnice, i omoguava ribama koje se sele, da stignu do mjesta za
mriještenje. Do druge strane pregrade ribe obino prelaze riblje staze plivanjem
ili preskakivanjem, i zato brzina vode mora biti dovoljna da ribe mogu prei
prepreke, ali ne smije biti ni prevelika da se riba ne bi izmorila, te je esto
postavljanje odmarališta na ribljim stazama.
2.3.1.5.4 RUŠENJE I OSMATRANJE BRANE

U Evropi i Sjevernoj Africi do 1970. godine srušilo se 12 brana, a u isto

vrijeme u Americi oko 110 brana, od ega je 65% bilo nasutih. Sva rušenja
obino prate vee ili manje nesree. Prema jednoj statistici uzrok rušenja je u
40% sluajeva bio lom u temelju, u 23 % sluajeva nedovoljan kapacitet
preliva, u 12% sluajeva nedovoljne dimenzije brane, u 10% sluajeva
neravnomjerno slijeganje, a u 15% neki drugi uzrok. Rušenje brane se može
sprijeiti ako se pravovremenim posmatranjem deformacija utvrde poremeaji
tako da se onda može prisilno isprazniti jezero i time ublažiti nesrea ili ak
sauvati brana, ukoliko uklone uzroci.

Mjerenje deformacija visokih objekata i hidroelektrana vrši se sa ciljem

obezbjeivanja od moguih iznenadnih i nepredvidljivih pojava na objektima,
tj. na brani i mašinskoj zgradi, kao i zaštita okoline i nizvodnog podruja od
šteta i katastrofa. Zbog racionalnog održavanja objekata u toku korišenja,
geodetsko-tehnikim praenjem prikupljaju se potrebni podaci pomou
najpreciznijih geodetskih mjerenja. Važno je da se na vrijeme zabilježe svi
dogaaji i stanja koji bi mogli uticati na sigurnost objekata. Geodetska mjerenja
pomjeraja obuhvataju sva mjerenja u svrhu odreivanja promjene oblika objekta
ili tla pod uticajem spoljašnjih ili unutrašnjih sila. Objekt se idealizira
odreenim brojem taaka, iji se položaj odreuje u odnosu na referentnu ili
osnovnu geodetsku osnovu izvan podruja moguih pomjeraja. Zatim se
geodetskim metodama odreuju promjene položaja pojedinih taaka na objektu,
a deformacija se može utvrditi na osnovu rezultata mjerenja pomjeraja. Stvarno

52
 Dean Ivanovi
ponašanje objekta može se utvrditi samo dobro osmišljenim i kvalitetno
izvedenim posmatranjima, kao i strunom obradom podataka.

2.3.2 VELIKE HIDROELEKTRANE

Uticaji koje velike hidroelektrane mogu imati na ekosistem zavise od: 1.

Veliine i brzine protoka rijeke na kojoj je hidroelektrana smještena, 2.
Klimatskih uslova i oblika sredine prije izgradnje hidroelektrane, 3. Vrste,
veliine i konstrukcija elektrane i naina na koji je pogonski voena, 4. Ukoliko
postoji više od jedne elektrana na istoj rijeci, i ako nijesu relativno blizu jedna
drugoj, mogue je da uticaji na ekosistem jedne elektrane zavise od uticaja
druge elektrane.

Tri najvee hidroelektrane u svijetu su: Tri klisure (Kina), Itaipu

(Brazil/Paragvaj) i Huverova (SAD).

Hidroelektrana Tri klisure u Kini, kao najvea hidroelektrana u svijetu,

puštena je u pogon 2009.godine., slija 2.51. Ona e zadovoljiti oko 10%
kineskog konzuma, i sa 26 velikih turbina proizvodie 85 milijardi kilovatsati
struje, što je kao i 18 srednjih
nuklearnih elektrana.
Obuzdae se Jangce, trea
najduža rijeka svijeta, poslije
Amazona i Nila, tako da e se
smanjiti katastrofalne poplave
u kojima je samo u 20. vijeku
stradalo više od pola milijona
ljudi. Visina brane e biti 185
m, dužina 2309 m, dok e na
Slika 2.51. Hidroelektrana Tri klisure u Kini vrhu biti široka 18 m, a uz
dno 124 m. Akumulaciono
jezero e biti dugako više od 600 kilometara. Samim tim plovnost rijeke
Jangce e se poveati, ista hidroenergija e smanjiti upotrebu neistog fosilnog
goriva, tj. uglja, kojim se zagauju šume i stanovništvo ne samo u Kini nego i u
susjednim državama, a olakšae se slanje vode s juga na sušni srednji i sjeverni
dio Kine. Poplavljeno je 29 km 2 , potopljena su dva velika i 116 manjih
gradova, i raseljeno je više od milijon stanovnika, tako da e u vještakom
jezeru završiti sva prljavština potopljenih gradova, fabrika i bolnica, kao i više
od tri hiljade industrijskih i rudarskih preduzea.
Hidroelektrana Itaipu se nalazi na rijeci Parana, tj. na granici Brazila i
Paragvaja, i ona je najvea hidroelektrana na svijetu, i to je zajedniki poduhvat
Brazila i Paragvaja, slika 2.52. Instalisana snaga hidroelektrane je 14 GW, sa 20
generatora od po 700 MW. Rekord u proizvodnji struje je postignut 2000.god.

53
Hidroenergija
kada je proizvedeno 93,4 milijarde kilovatsati energije, a to je 93% ukupne
potrošnje u Paragvaju i 20% ukupne potrošnje elektrine energije u Brazilu.
Sporazum o izgradnji brane i hidroelektrane je zakljuen 1973., vještako jezero
je formirano 1982., prvi generatori sa radom su poeli 1984., a posljednji 2006.
i 2007.godine. Po meudržavnom ugovoru, nije dozvoljeno puštati u rad više od
18 turbina istovremeno.
Ameriko udruženje
graevinskih inženjera je 1994.
godine proglasilo branu Itaipu
za jedno od Sedam uda
modernog svijeta. Za izgradnju
brane upotrijebljeno je 50
milijona tona zemlje i kamena, a
od betona upotrijebljenog za
izradu brane bilo bi mogue
izgraditi 210 fudbalskih
Slika 2.52. Hidroelektrana Itaipu stadiona veliine Marakane u
Brazilu. Od elika koji je
upotrijebljen za izgradnju, moglo bi se napraviti 380 Ajfelovih tornjeva u
Parizu, dok je iskopana koliina zemlje 8,53 puta vea od one iskopane pri
gradnji Eurotunela. Na izgradnji hidroelektrane je radilo oko 40.000 ljudi.
Dužina brane je 7234,5 m, a visina 225 m, dok je maksimalni protok vode 62
000 m 3 /s.
Prošlo je sedamdesetpet godina otkako je izgraena Huverova brana
(SAD), i nije više najviša, niti najvea ni najsnažnija u smislu energije koju daje
njena elektrana, slika 2.53. Huverova brana se nalazi u Crnom kanjonu ( Black
Canyon), na granici izmeu Nevade i Arizone, oko 50 km jugoistono od Las
Vegasa. Hidroelektrana ispod
Huverove (Hoover) brane
nije više najvea, ni u svijetu
niti u Americi, ali sa svojih
17 generatora, proizvodi još
uvijek energije koju bi dale
dvije nuklearne elektra ne
oko 2 078 MW.
Akumulacijsko jezero je
najvee vještako jezero u
SAD, dugako je 177 km,
Slika 2.53. Huverova brana najvee dubine 152 m,
kapaciteta 35 milijardi m 3
vode, što je ekvivalent dvogodišnjeg prosjenog protoka itave rijeke Kolorado.

54
 Dean Ivanovi
2.3.3 REVERZIBILNE HIDROELEKTRANE

Dok kod konvencionalnih hidroelektrana voda iz akumulacijskog jezera

protie kroz postrojenje i nastavlja dalje svojim prirodnim tokom, kod drugih
j vrsta hidroelektrana, tzv.
reverzibilnih hidroelektrana
(pumped-storage plant), postoje
dva skladišta vodene mase, i to:
1. gornja akumulacija koja je
ista kao i akumulacija klasinih
hidroelektrana, tako da se
izgradnjom brane osigurava
akumulacija vode, koja protie
kroz postrojenje i proizvodi
elektrinu energiju; 2.donja
Slika 2.54 Reverzibilna hidroelektrana akumulacija u koju se voda koja
izlazi iz hidroelektrane ulijeva,
umjesto da se vraa u osnovni tok rijeke, slika 2.54., [34].

U razdoblju niske potražnje elektrine energije voda se pumpa iz nižeg u

viši rezervoar vode, dok u razdoblju više potražnje za elektrinom energijom
voda se propušta, kroz turbinu natrag u niži rezervoar i pritom se proizvodi
elektrina struja, slika 2.55, na kojoj je sa 1 oznaen rad pumpe, a sa 2 rad
turbine. Reverzibilna turbina-generator ponaša se i kao pumpa i kao turbina.
Obino se koristi Francis turbina.
Postoje postrojenja koja koriste
2 napuštene rudnike kao niže rezervoa
re, ali u veini sluajeva su to prirod
ni rezervoari ili ak vještaki tj.
iskopani rezervoari. Uzimajui u
obzir gubitke uslijed isparavanja
1 akumulirane vode, kao i gubitke usli
jed pretvaranja, približno 70% do
85% elektrine energije koja se
Sati koristi za pumpanje vode u viši
Slika 2.55 Utrošena i generisana snaga RHE rezervoar može biti ponovo dobije
no. Ova tehnologija je danas najis
plativija u smislu uvanja velike koliine elektrine energije, ali investicijski
troškovi i prisutnost problema s obzirom na razliku u visini izmeu ova dva
rezervoara su glavni faktori pri odluivanju o izgradnji. Niska gustina energije
pumpanog gornjeg rezervoara iziskuje ili veliku koliinu vode ili veliku razliku
u visini nivoa vode izmeu dva rezervoara. Pošto 1m 3 vode, ija masa iznosi
1000 kg, na visini od naprimjer 100 m u odnosu na referentni nivo ima
potencijalnu energiju od oko 0,272 KWh, to jedini nain da se stvori znaajnija

55
Hidroenergija
koliina elektrine energije, je taj da postoji velika koliina vode na što višem
nivou iznad donjeg rezervoara. Na nekim podrujima ovo se pojavljuje
prirodno, a na mjestima gdje toga nema ovjek svojim djelovanjem to
omoguava.

Iako su investicijski troškovi za izgradnju rezervoara sa vodom prilino

visoki, reverzibilni sistem je vrlo ekonomian jer poravnava razlike u
optereenju mreže, dozvoljavajui termoelektranama, nuklearnim elektranama i
obnovljivim izvorima energije da snabdijevaju sistem energijom. Ovo ustvari
omoguava da sistem radi s vršnom iskoristivošu, pri emu se izbjegava rad na
makimalnom optereenju gore navedenih elektrana, ime se ostvaruju velike
uštede sve skupljih goriva. Reverzibilni sistemi sa gornjim pumpnim
rezervoarom (pumped-storage) pomažu kontrolisanje frekvencije elektrine
mreže i omoguavaju stvaranje zaliha. Tako naprimjer, termoelektrane znatno
teže podnose iznenadne promjene za potražnjom elektrine energije, jer ujedno
mogu prouzrokovati nestabilnost frekvencije i napona mreže, dok se
reverzibilne elektrane, kao i ostale hidroelektrane, veoma dobro nose sa
promjenama optereenja.

Reverzibilna hidroelektrana prvi put je izvedena 1890. godine u Italiji i

Švajcarskoj, dok su se reverzibilne turbine pojavile tek 1930. godine, koje mogu
raditi i u režimu turbina-generator i kao pumpa pogonjena elektromotorom.
Posljednja tehnologija na ovom polju su mašine sa promjenjivom brzinom
obrtanja zbog vee energetske efikasnosti, i one proizvode elektrinu energiju u
sinhronizaciji sa frekvencijom mreže, dok kao pumpa djeluju asinhrono. Danas
se reverzibilne hidroelektrane sa sistemom pumpnog rezervoara koriste kako bi
se izjednaio kolebljivi izlaz (output) intermitentnih izvora energije. Pumpni
rezervoar apsorbuje optereenje u razdobljima visoke proizvodnje energije i
niske potražnje, jer tada cijene elektrine energije mogu biti blizu nule ili
povremeno ak i negativne. To zapravo pokazuje da postoji više elektrine
energije nego što optereenje može apsorbovati. Naime, to se dogaa samo
zbog vjetra, jer što se više struje dobija iz vjetra, mogunost za tako nešto raste.
Elektrane sa pumpnim rezervoarom e postati posebno važni kao balans za
proizvodnju elektrine struje iz fotonaponskih (PV) obnovljivih izvora.

Evropska unija je 1999. godine imala 32000 MW instalisane snage u

obliku reverzibilnih hidroelektrana od ukupno 188000 MW instalisane snage
svih hidroelektrana, što je 5,5% od ukupnog kapaciteta proizvodnje u EU, dok
su SAD u 2000. godini imale oko 20000 MW instalisanih u obliku reverzibilnih
hidroelektrana, tj. 2,7% od ukupne instalisane snage.

Danas se ispituje upotreba rudnika soli u svrhu podzemnih rezervoara koji

bi služili kao niže brane i pored nepoželjnog otapanja soli što može predstavljati
problem. Ako se pokažu dostupnima, podzemni sustemi mogli bi uveliko
poveati broj lokacija gdje bi se elektrina energija dobijala sistemom pumpnih

56
 Dean Ivanovi
rezervoara, što je i prednost s obzirom da rastvor soli ima za oko 20% veu
gustinu nego svježa voda. Novi planovi za sisteme pumpnih rezervoara
predviaju da se iskoriste što je mogue više vjetroturbine ili solarna energija za
pogon pumpi. To bi moglo omoguiti da cijeli proces bude mnogo energetski
efikasniji i da se izjednai promjenljivost energije dobijene od sunca ili vjetra.

2.3.4 MALE HIDROELEKTRANE

Male hidroelektrane su postrojenja u kojima se potencijalna energija vode,

a to je transformirana energija sunevog zraenja, najprije pretvara u statoru
turbine u kinetiku energiju njenog strujanja, a zatim u rotoru turbine u
mehaniku energiju obrtanja vratila turbine i, na kraju, u generatoru u elektrinu
energiju. Smatra se da male hidroelektrane nemaju štetan uticaj na okolinu, za
razliku od velikih hidroelektrana ija se štetnost opisuje kroz velike promjene
ekosistema zbog izgradnje velikih brana, utjecaja na zemljište, poplave, uticaji
na slatkovodni živi svijet, poveana emisija metana i postojanje štetnih emisija
u itavom životnom ciklusu hidroelektrane koje su uglavnom vezane za period
izgradnje elektrane, proizvodnje materijala i transport. Takoe se velike
koliine vode u cjevovodima pitke vode nameu kao potencijalni izvor energije,
tako da se posebno na dijelu cjevovoda oko izvorišta, gdje se tok vode kroz
cijevi uglavnom postiže samom gravitacijskom silom, postavljaju turbine i
pripadni elektrini generatori koji ne ugrožavaju transport pitke vode, a u isto
vrijeme i proizvode elektrinu energiju. Tehnologija vezana za hidroenergiju,
koja se smatra obnovljivim izvorom energije, je tehniki najpoznatija i
najrazvijenija danas u svijetu, sa visokim stupenom energetske efikasnosti, tako
da 22% svjetske proizvodnje elektrine energije pripada malim i velikim
hidroelektranama [35],[36].
2.3.4.1 DJELOVI MALE HIDROELEKTRANE

Mala hidroelektrana se sastoji od svih objekata i djelova koji služe za

skupljanje, dovoenje i odvoenje vode, za pretvaranje mehanike u elektrinu
energiju, kao i za transformac
iju i razvod elektrine energi
je. Karakteristini dijelovi ma
le hidroelektrane su: brana ili
pregrada, zahvat, dovod, vod
na komora ili vodostan, pritis
ni cjevovod, mašinska zgrada
u kojoj se nalazi turbina i
generator, i odvod vode. Zavi
sno od tipa hidroelektrane ne
S lika 2.56 Protocna (derivaciona) mH E ki od djelova mogu potpuno
izostati, a u drugim sluajevi
ma može isti dio preuzeti više funkcija, slika 2.56, [34].

57
Hidroenergija
Brane ili pregrade imaju višestruku namjenu i služe za skretanje vode sa
njenog prirodnog toka prema zahvatu hidroelektrane, kao i za poveavanje
nivoa vode zbog postizanja boljeg pada i ostvarivanje akumulacije. Vodu
zaustavljenu pregradom prima zahvat i upuuje je prema hidroelektrani. Postoje
dva tipa zahvata, zahvat na površini i zahvat ispod površine. Dovod spaja zahvat
sa vodnom komorom, odnosno vodostanom, i on može biti izgraen kao kanal
ili tunel. Tunel se gradi kao pritisni ili gravitacijski, i hidroelektrane sa pritisnim
tunelom su znatno fleksibilnije u pogonu jer mogu bez ikakvih djelovanja pratiti
promjene optereenja. Pritisni cjevovod za transport vode iz vodne komore do
turbine naješe se izrauje od elika, a za manje padove može i od betona.
Gravitacijsko dovoenje vode izvodi se u kanalima ija je konstrukcija takva
tako da se postignu najmanji hidrauliki gubici, sa profilom uglavnom
trapeznog oblika i slobodnom nivou tenosti u njemu. Na kraju dovodnog
cjevovoda nalazi se vodna komora, i njeno dimenzioniranje ima veliki uticaj na
pravilno funkcioniranje hedroelektrane. Generatori zajedno sa turbinama se
nalaze u mašinskoj zgradi, i postavljaju se uglavnom vertikalno zbog
ekonominijeg izvoenja hidraulikog dijela elektrane. Hidrogeneratori sa
horizontalnom osovinom montiraju se u postrojenjima manje snage ili kad dvije
Pelton ili Francis turbine pogone jedan generator. Na ulazu u pritisni cjevovod
nalazi se zatvara koji ima sigurnosnu ulogu, i on automatski spreava dalji
dotok vode u cjevovod ako pukne cijev, dok postavljanje zatvaraa na kraju
pritisnog cjevovoda zavisi od broja turbina koje su spojene na jedan cjevovod.

Vodna turbina je pogonski ureaj u kojemu se potencijalna energija vode

pretvara u kinetiku energiju, a zatim promjenom koliine kretanja u radnom
kolu, u mehaniku energiju obrtanja vratila turbine i generatora. Vratilo
turbinskog radnog kola spojeno je sa generatorom u kojem se mehanika
energija obrtanja pretvara u elektrinu energiju. Prema nainu pretvaranja
energije odnosno prema promjeni pritiska vode pri strujanju kroz radno kolo,
vodne turbine se dijele na: predpritisne ili reakcijske i turbine slobodnog mlaza,
odnosno akcijske ili impulsne turbine. Predpritisnim turbinama nazivaju se
vodne turbine u kojima je pritisak na ulazu u rotor vei od onoga na njegovom
izlazu, i u njima se dio potencijalne energije transformiše u kinetiku energiju u
statoru, a dio u rotoru. Zakretanje radnog kola prouzrokuje promjena koliine
kretanja i reaktivne sile, tj. razlika pritiska, Koriolisova sila itd. U predpritisne
turbine spadaju Francisova, Kaplanova, Propelerna (Kaplanova sa nepokretnim
rotorskim lopaticama) i Deriazova turbina. U turbinama slobodnog mlaza
pritisak je na ulazu u rotor jednak pritisku na njegovom izlazu, jer se sva
potencijalna energija transformiše u kinetiku energiju vode u statoru turbine.
Zakretna sila nastaje samo na osnovu promjene koliine kretanja zbog skretanja
mlaza u radnom kolu. Turbine slobodnog mlaza su Pelton, Turgo kao varijanta
Peltonove turbine projektovana da ima veu specifinu brzinu, i Banki-Michell
turbina upotrebljiva za velike vodene tokove i manje padove od Peltonove
turbine koja se obino izvodi sa horizontalnim vratilom.

58
 Dean Ivanovi
2.3.4.2 TIPOVI MALIH HIDROELEKTRANA

Zbog zaštite životne okoline, pod pojmom mala hidroelektrana

podrazumijeva se energetski objekat koji iskorišava hidropotencijal, a
istovremeno ima sljedea svojstva [37],[38]: 1.karakteriše ih protoni rad ili
veoma mala akumulacija, tako da je mali uticaj na vodotok; 2.paralelan rad sa
mrežom i ugradnja asinhronih generatora; 3. ako je instalisana snaga manja od
100 kW nema izgradnje trafostanice ve se predvia postavljanje transformatora
na stubu; 4. postrojenje mHE se sastoji od brane, odnosno niskog prelivnog
praga koji služi da uspori vodotok prije ulaska u dovodni kanal, dovodnog
kanala i/ili cjevovoda, mašinske zgrade i odvodnog kanala; 5. umjesto niskog
prelivnog kanala može se upotrijebiti tzv. tirolski zahvat; 6. ukoliko je dovodni
kanal zatvorenog tipa onda je on predvien samo za voenje zahvaene vode po
strmim obroncima i veim dijelom je ukopan, a može biti i potpuno ukopan; 7.
ako je dovodni kanal otvorenog tipa tada je on predvien za vee koliine vode i
po pravilu se nalazi na manje strmim terenima; 8. potrebno je da pritisni
cjevovod bude što manjih dimenzija i predvien je da vodu najkraim putem
dovede do mašinske zgrade, odnosno turbine; 9. mašinska zgrada je što manjih
gabarita i manipulisanje u njoj je u potpunosti automatizovano; 10. odvodni
kanal je otvoren i kratak i njime se voda vraa iz mašinske zgrade u vodotok.
Ova voda je jako obogaena kiseonikom, i ribe se rado zadržavaju u ovom
podruju. Ukoliko se pri kategorizaciji i projektovanju malih hidroelektrana
projektant drži ovih deset naela uticaji na okolinu su svedeni na minimum.

Kod malih hidroelektrana se ne praktikuje izgradnja velikih rezervoara

ili akomulacija da bi se koristile zalihe vode kada je to najpotrebnije, jer je
cijena izgradnje relativno velike brane preskupa i ekonomski neisplativa.
Meutim, ukoliko je akomulacija ve izgraena za druge svrhe, kao što su
prikupljanje vode za velike gradove, navodnjavanje, zaštita od poplave,
rekreacijska podruja itd, mogue je tada proizvoditi elektrinu energiju
koristei postojei odvod ili prirodni tok vode iz rezervoara ili akomulacije.

Za sluaj da brana nije previsoka može su ugraditi sifonski dovod, koji

omoguva konstrukciju postrojenja do 1000 kW, i visine naješe do 10 m, iako
postoje postrojenja sa sifonskim dovodom instalisane snage do 11 MW kao što
je u Švedskoj i visine do 35 m u SAD.

Takoe postoje dvije konstrukcije malih hidroelektrana koje koriste kanal

za navodnjavanje: 1. Ukoliko je je kanal dovoljno velik za smještaj zahvata,
mašinske zgrade, odvoda i bonog obilaska za vodu, i da bi obezbijedili
snabdijevanje vode za navodnjavanje, postrojenje tada mora da sadrži bono
obilaženje u sluaju gašenja turbine. Ovakvo postrojenje zahtijeva
projektovanje istovremeno kada i projektovanje kanala za navodnjavanje, jer bi
ugraivanje u kanal koji je ve u funkciji moglo biti vrlo skupo; 2. Kad kanal
ve postoji, onda bi on trebao neznatno da se povea i to za smještaj zahvata i

59
Hidroenergija
preliva. Da bi se širina zahvata redukovala na minimum, ugrauje se izduženi
preliv, i voda se zatim od zahvata do turbine dovodi kroz pritisni cjevovod, pa
se kroz kratki ispust vraa u kanal, tako da u kanalima uglavnom nema
migracije riba te su i prolazi za ribe nepotrebni.

esto se male hidroelektrane ugrauju u sisteme za vodosnabdijevanje grada.

Naime, voda za pie se isporuuje u grad transportom vode iz povišenog
rezervoara kroz cjevovod pod pritiskom. U takvim vrstama instalacije na nižem
kraju cjevovoda, tj. na ulasku u postrojenje za proišavanje vode, gubitak
energije vode se ublažava korišenjem specijalnih ventila. I zato je postavljanje
turbine na kraj cjevovoda potpuno opravdano, s obzirom da e ionako izguljenu
energiju moi pretvoriti u elektrinu, uz uslov da se izbjegne hidraulini,
odnosno vodeni udar. Radi obezbjeivanja trajnog snabdijevanja vodom mora
biti ugraen sistem obilaznih ventila. Kod nekih sistema za vodosnabdijevanje
turbina ima ispust u otvoreni bazen ili jezero, gdje sistem za kontrolu održava
nivo vode u njemu, ak i sluaju mehanikog zastoja ili zastoja turbine. Kada
glavni obilazni ventil ispadne iz pogona pojavljuje se predpritisak, tako da se
pomoni obilazni ventil odmah otvara. Kontrolni ssistemi su još složeniji za
sluaj kad je izlaz iz turbine podvrgnut protivpritisku vodene mreže.
2.3.4.3 PARAMETRI MALIH HIDROELEKTRANA

U energetskom pogledu hidroelektrane povezuju sa moguom proizvodnjom,

koja se obino izražava kao srednja godišnja proizvodnja u kWh ili GWh i
dobija se kao aritmetika sredina moguih godišnjih proizvidnji u posmatranom
dužem nizu godina za koje se raspolaže s podacima o ostvarenim dotocima.
Pojam mogua proizvodnja podrazumijeva maksimalnu proizvodnju koja se
može ostvariti korišenjem najvee koliine raspoložive vode pod najpovoljni
jim uslovima, uzimajui u obzir veliinu izgraene hidroelektrane.

Iskoristivi volumen Vi zavisi od veliine izgradnje Qi , tj. od maksimalnog

protoka koji hidroelektrana može propustiti kroz postrojenje, i odreuje se na
osnovu krive trajanja protoka Q=f(t):
Qi

Vi =  tdQ . (2.21)
0

Srednji iskoristivi protok Qsi je onaj konstantni protok pri kojem bi za isto
vrijeme na posmatranom profilu toka protekla koliina vode Vi ,

Vi Vi
Qsi = = 6
(m 3 / s) . (2.22)
t 0 31,5.10

60
 Dean Ivanovi
Neto snaga P [kW], odnosno srednja iskoristiva snaga koju hidroelektrana
daje na prikljucima generatora, odre]uje se iz jednaine:

P = 9,81η tη g Qsi H n [kW], (2.23)

gdje je: H n (m) – neto pad, odnosno tehniki iskoristiva energija vodotoka
smanjena zbog trenja u tunelu i pritisnom cjevovodu, te je neto pad = bruto
pad(prirodni) – gubici energije; η t - stepen korisnog dejstva turbine; η g - stepen
korisnog dejstva generatora; Qsi - srednji iskoristivi protok. Pri normalnom
optereenju u savremenim hidroelektranama ukupni stepen dejstva η = η tη g
iznosi i do 90%, za vea postrojenja oko 80%, a za manja 75%.
2.3.4.4 INVESTICIONI TROŠKOVI I TROŠKOVI POGONA MHE

Osim proizvodnje energije, svako energetsko postrojenje koristi i energiju

za sopstveni rad, pa se ti troškovi nazivaju pogonskim troškovima. Kod sistema
za vodosnabdijevanje u cjevovodima hidraulika snaga, koja se izražava
porastom pritiska vode poništava se prigušnim elementima koji su ustvari
potrošai energije. Samo prigušenje pritiska može se dobiti i postavljanjem
turbina na pogodna mjesta u cjevovodu, tako da je iz cjevovoda za vodosnabdi
jevanje mogue dobiti dio energije potrebne za, na primjer, pogon pumpi.
Ukoliko je mogue dobiti višak energije, ta energija se može dalje eksploatisati
ili prodavati, ime se umanjuju pogonski troškovi postrojenja i dodatno
proizvodi korisna energija uz ekonomske dobiti.

Problemi vezani za projektovanje i puštanje u rad male hidroelektrane leže

u ekonomskim i zakonodavnim zahtjevima. Kako je izgradnja male
hidroelektrane ekonomski zahtjevan projekt, danas je uglavnom kljuni
problem nezainteresovanost odgovornih tijela za ulaganja u obnovljive izvore
energije, kao i nedovoljno djelovanje državnih organa usmjereno na banke da
budu otvorenije ka ulaganju, jer tržišni interes banaka izostaje zbog niskih
kamata za ovakve investicije, nižih nego za ostale tržišne aktivnosti. Takoe,
dodatni problem predstavljaju i esto neriješeni imovinsko-pravni odnosi na
potencijalnim lokacijama izgradnje malih hidroelektrana kao i neriješena
katastarska pitanja i njihovo sporo rješavanje.

Dok velike hidroelektrane imaju manjih poteškoa u konkurenciji sa

drugim konvencionalnim energetskim izvorima, male hidroelektrane, a naroito
vrlo male i one sa malim padom, mogu normalno konkurisati tamo gdje su
uvedene nadoknade za spoljnje troškove povezane sa fosilnim gorivima i
nuklearnom energijom. Poetni investicioni troškovi ulaganja po kW su veliki,
ali su troškovi rada mHE veoma niski, pošto nema potrebe plaati gorivo.
Potreban kapital za mHE zavisi od efektivnog pada, protoka vode, geoloških

61
Hidroenergija
parametara, opreme kao što su turbine, generatori itd., zatim od graevinskih
radova, kao i od dinamike cijelog toka. Korišenje ve postojeih brana,
pregrada, rezervoara i jezera može znaajno smanjiti ekološki utjecaj i same
troškove. Isto tako hidroelektrane sa malim padom i velikim protokom vode
zahtijevaju vea poetna ulaganja, jer graevinski radovi i turbine moraju
podnijeti vei protok vode. Na primjer, ako se uzme u obzir da je 5000 sati puno
godišnje optereenje, investicioni troškovi za malu hidroelektranu od 100 kW
bili bi od 0,95 do 1,8 eura po kWh/god. ili od 475 000 do 900 000 eura, dok je
za malu hidroelektranu od 2 MW taj raspon izmeu 0,55 i 0,75 eura po
kWh/god. ili izmeu 5,5 i 7,5 miliona eura. Postoji i procjena investicionih
troškova:

1. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 16,62 m, Q =

8,04 m 3 /s, P = 791,3 kW - do 2500 €/kW

2. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 5,33 m, Q = 9,81

3
m /s, P = 247,35 kW - 2500 – 4500 €/kW

3. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 3,11 m, Q = 6,69

3
m /s, P = 95,47 kW - 4500 – 6000 €/kW

4. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 0,99 m, Q =

13,08 m 3 /s, P = 73,53 kW - preko 6000 €/kW

Za neke mHE u pogonu troškovi pogona iznose od 1,3 do 2,5 €/MWh.

Tako su pogonski troškovi prema iskustvenim podatcima iz prakse za malu
hidroelektranu snage 1,4 MW oko 2,48 €/MWh), a za malu hidroelektranu
snage 585 kW oko 1,35 €/MWh.
2.3.4.5 EKOLOŠKI UTICAJI

Prednosti male hidroelektrane (mHE) se ogledaju u sljedeem: 1. ekološki su

vrlo prihvatljive jer proizvodei elektrinu energiju ne emituje ugljendioksid u
okolinu, a što je posebno važno; 2. smanjuje se potrošnja fosilnih goriva; 3.
pomažu u zaštiti od poplava, i ne zahtijevaju korišenje velikih površina; 4.
sigurnije i pouzdanije snabdijevanje elektrinom energijom, stupen korisnosti je
i do 90%, a pogonski troškovi su mali; 5. pozitivan društveni uticaj na regiju,
naroito zapošljavanje. Tako jedan GWh (1 GWh = 1 milion kWh) elektrine
energije proizvedene u MHE znai: 1. izbjegavanje emisije od 480 tona
ugljendioksida CO 2 ; 2. godišnje snabdijevanje elektrinom energijom 250
domainstava u razvijenim zemljama, a 450 u zemljama u razvoju; 3. uštedu
220 tona goriva ili uštedu 335 tona uglja.

Što se tie nedostataka mHE, iako su oni prisutni u znatno manjoj mjeri u
odnosu na velike hidroelektrane, jer ove utiu na promjenu vodotoka, ipak je

62
 Dean Ivanovi
dosta vjerovatan uticaj mHE na lokalnu floru i faunu, kao što su migracije i
ozljede riba, kvalitet vode nizvodno i sl. Da bi se ublažili ti uticaji, uvode se
mjere za zaštitu okoline, a u koje spadaju: prolazi za ribe, rezervni tok,
višenamjenski pogoni, tehnike za smanjenje buke i vibracije, skupljanje i
skladištenje smea, prijateljske turbine za ribe kao i bio-dizajn.
2.3.4.6 MALE HIDROELEKTRANE U SVIJETU
Svjetska instalisana snaga mHE je 2000.godine bila oko 37 GW, ili 37 000
MW. Azija, a naroito Kina je postala lider u proizvodnji hidroelektrine
energije, dok se današnji razvoj energije u Australiji i Novom Zelandu fokusira
na male hidroelektrane. Kanada, kao zemlja sa dugom tradicijom korišenja
hidroenergije, razvija male
hidroelektrane kao zamjenu
za dizel elektrane u
udaljenim sredinama bez
razvedene elektrine mreže.
Južna Amerika, bivši
Sovjetski savez i Afrika
takoer imaju veliki,
netaknuti potencijal. Samo u
2005. godini porast je bio od
Slika 2.57 mHE u svijetu-instalisana snaga (%) 8 % u odnosu na 2004.
godinu. i tada je iznosila 66
GW, što je u odnosu na 2000. god. porast za ak 78%, i to više od 50 % u Kini
(38.5 GW), zatim Japan sa 3.5 GW, i SAD sa 3 GW. Meutim, to je u odnosu
na svjetsku potrošnju primarne snage, koja je oko 15 TW (15 milijona MW),
samo oko 0,5%, dok je u svjetskoj proizvodnji elektrine energije to ueše
2006. god. Iznosilu oko 5,12 %, slika 2.57.
Evropa je druga u svjetskom doprinosu u proizvodnji elektrine energije iz
malih hidroelektrana, i to odmah iza Azije. Danas hidroenergija u EU-27 ima
oko 84% udjela u ukupnoj proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih izvora i
oko 13% ukupne proizvodnje elektrine energije u EU-15. Male hidroelektrane
su 2001.god. u EU-15 doprinijele oko 2% u ukupnoj proizvodnji elektrine
energije, i oko 9% u ukupnoj proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih
izvora energije. U novim lanicama Europske unije mHE ine približno 4.6%
ukupne hidroenergetske proizvodnje, i nijedan od drugih obnovljivih oblika
energije, a to su vjetar, biomasa, fotonaponske elije i sl., u tim zemljama, se ne
može mjeriti s malim hidroelektranama. U zemljama EU-15 u pogonu ima oko
14000 mHE sa prosjenom instalisanom snagom od 0.7 MW, dok nove lanice
EU-10 imaju oko 2800 mHE, prosjene snage 0.3 MW, a Rumunija, Bugarska i
Turska oko 400 MHE, prosjene snage 1.6 MW.

63
Hidroenergija
2.3.5 HIDROELEKTRANE U CRNOJ GORI

Do sada je od ukupno 9846 GWh raspoloživog hidropotencijala u Crnoj

Gori, preko izgraenih velikih hidroelektrana HE Peruica i HE Piva, kao i
sedam malih hidroelektrana, realizovano oko 1665 GWh odnosno oko 17% od
ukupnog hidroenergetskog potencijala [39]. Ranije je prednost bila data
iskorišenju glavnih vodotoka izgradnjom hidroelektrana velikih snaga (HE
Peruica – 307 MW i HE Piva – 340 MW), tako da se dugo vremena smatralo
da se iz velikuh hidroelektrana može dobiti dovoljna koliina elektrine energije
za domae potrebe [40]. Crna Gora se zadnjih godina prikluuje trendu
valorizacije potencijala vode kao obnovljivog izvora energije, i to kroz niz
strateških dokumenata u oblasti energetike. U Crnoj Gori postoji sedam malih
hidroelektrana- mHE, ukupne instalisane snage od 8,72 MW, koje ostvaruju
prosjenu godišnju proizvodnju od 21,4 milijona KWh (21,4 GWh). Kako je
ukupna instalisana snaga crnogorskog elektroenergetskog sistema 868 MW, a
od toga veina u dvije velike hidroelektrane (HE Peruica i HE Piva), to je udio
postojeih mHE u snazi proizvodnih jedinica svega 1,1%, dok je udio
proizvodnje mHE u ukupnoj godišnjoj proizvodnji elektroenergetskog sistema

Tabela 2.2. Postojee mHE u Crnoj Gori

Crne Gore oko 0,9%. Crna Gora uvozi približno 1/3 ukupnih potreba za
elektrinom energijom iz drugih sistema, tako da je doprinos mHE u pokrivanju
ukupne potrošnje još manji, s obzirom da se dvije trine elektrine energije
prozvodi u dvije velike hidroelektrane, a jedna treina u termoelektrani TE

64
 Dean Ivanovi
Pljevlja. U Tabeli 2.2. dati su osnovni podaci o postojeim mHE u Crnoj Gori
[41]. Od 2007. godine u Crnoj Gori su izvršena hidrološka mjerenja na 45
vodotoka, dok se za izradu Katastra malih vodotoka za potrebe izgradnje malih
hidroelektrana instalisane snage do 1 MW trenutno vrše mjerenja na 87
vodotoka na teritoriji 13 crnogorskih opština. Prema Tenderu I, Tenderu II i
izdatih energetskih dozvola Crna Gora je do sada dodijelila 16 kocesija za
izgradnju 38 mHE, što se vidi iz Tabele 2.3. [41].

Tabela 2.3. Koncesije u Crnoj Gori za izgradnju mHE

65
Hidroenergija

2.4. HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU

Energija plime i osjeke je oblik hidroenergije koja kretanje mora

prouzrokovano mjeseevim mjenama odnosno padom i porastom nivoa mora,
koristi za transformaciju u elektrinu energiju ili druge oblike energije. Iako je
potencijal ove hidroenergije veliki, do sada još nema veih komercijalnih
poduhvata na njenoj eksploataciji, [42]. U odreenim djelovima svijeta, gdje su
morske mijene izrazito naglašene, energija plime i osjeke ima veliki potencijal
za proizvodnju elektrine energije. I pored toga što su morske mijene
predvidljivije od energije vjetra ili solarne energije, ipak ovaj nain proizvodnje
elektrine energije ne može pokriti svjetske potrebe, ali može dati veliki
doprinos u obnovljivim izvorima,[43]. Zavisno od geografskog položaja, razlika
u visini plime i osjeke varira izmeu 4,5 i 12,5 m. Tako su amplitude plime i
osjeke na Atlanskom, Tihom i
Indijskom okeanu prosjeno od 6
do 8 m, dok su u Jadranskom moru
one oko 1 m. Na pojedinim mjesti
ma obale u zapadnoj Francuskoj,
slika 2.58, i u jugozapadnom dijelu
Velike Britanije amplituda dostiže i
više od 12m. Vremenski razmak
izmeu dvije plime iznosi 12 sati na
Slika 2.58 Elektrana na plimu i osjeku u Francuskoj zapadnoevropskoj atlantskoj obali,
dok na obalama Indokine nastaje
samo jedna plima u 24 sata. Utvreno je da je za ekonominu proizvodnju
potrebna minimalna visina od 7 m. Na svijetu postoji oko 40 lokacija pogodnih
za instalaciju plimnih elektrana. Mnoga tehnološka poboljšanja, kako u
konstruktivnom smislu tako i u tehnološkom aspektu vezano za turbine, uinila
su da raspoloživost snage plime i osjeke budu puno vea, dok su ekonomski i
ekološki troškovi spušteni na prihvatljivi nivo.

Postoje dvije glavne podjele elektrana na plimu i oseku,[44]. Prva

kategorija koristi razliku hidrostatikog potencijala izmeu bazena i mora, dok
druga kategorija koristi kinetiku energiju kretanja vode, kao i kod
vjetroelektrana.

2.4.1 KONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU

Ove hidroelektrane imaju branu sa dvosmjernim propuštanjem vode sa
turbinama kroz koje voda može strujati kako u jednom tako i u drugom,
suprotnom smjeru. Tehnologija koja se koristi za pretvaranje hidroenergije
plime i osjeke u elektri;nu energiju je slina tehnologiji koja se koristi u konven
cionalnim hidroelektranama. Sve dok je plima dovoljno visoka, a to znai do
66
 Dean Ivanovi
trenutka nastajanja potrebne visinske razlike izmeu nivoa vode mora i one u
bazenu, brana spreava ulaz vode u bazen. Tek nakon toga dopušta se da voda
iz mora kroz turbine struji u bazen. Pored plimnog potencijala potrebna je i
brana koja obezbeuje razliku hidrostatikog potencijala izmeu stvorenog
bazena i mora, a to je u periodu osjeke.

Pošto je izgradnja brane veoma skupa graevinska konstrukcija, cilj je da

se štedi na njenoj dužini, tako da su idealna mjesta za njenu gradnju fjordovi,
uša rijeka ili što zatvorenije uvale,[45]. Kada se postigne potrebna razlika
hidrostatikog potencijala, turbine, koje se ugrauju na pogodnim mjestima u
brani, se puštaju u pogon, tako da se elektrina energija može proizvoditi kada
voda tee u bazen i iz bazena. Ta peridinost da voda tee u bazen i iz bazena je
uzrokovana rotacijom Zemlje stvarajui dvije plime i osjeke dnevno.
Proizvodnja elektrine struje je karakteristina po maksimalnoj proizvodnji
svakih 12h sa stajanjem na polovini tog perioda kada je visina vode sa obje
strane brane jednaka. Najvea visina plime tj. njena amplituda, na nekom mjestu
nije uvijek jednaka. Tako na istonoj obali Atlantika u zalivu La Rance
(Francuska) amplituda plime h (m) se mijenja u širokom intervalu, i zavisi od
meusobnog razmaka Sunca, Mjeseca i Zemlje. To uslovljava oscilacije po
kojima se amplituda obino zazlikuje: a) vrlo visoka plima do 14 m (kriva a na
slici 2.59) koja se pojavljuje za vrijeme proljenjeg i jesenskog ekvinocija ili
ravnodnevnice, kada Zemljina osa nije nagnuta ni od ni prema Suncu, a središte
Sunca se u tom trenutku nalazi u ravni Zemljinog ekvatora,[46]. Te pojave
obilježavaju poetak proljea na sjevernoj, a jeseni na južnoj hemisferi (oko 21.
marta) i jeseni na sjevernoj, a proljea na južnoj hemisferi (oko 23. septembra);
b) visoka plima do 12 m (kriva b na slici 2.59) koja se pojavljuje dva puta u
toku 29,5 dana, jedan ili dva dana poslije mladog punog mjeseca; i c) niska
plima do 10 m (kriva c na slici 2.59) koja se isto tako pojavljuje dva puta u toku
29,5 dana, i to jedan ili dva dana nakon prve i druge mjeseeve etvrtine,[47].

67
Hidroenergija

Slika 2.59. Dijagramski prikaz plime i osjeke

Najvea hidroelektrana ovog tipa je La Rance u Francuskoj. Nalazi se na ušu
istoimene rijeke, snage je 240 MW, u upotrebi je od 1966 godine te je i
najstarija elektrana na plimu i osjeku, slika 2.60. Karakteristike elektrane La
Rance su: Alternator je sinhroni; Pbud statika; Nominalni broj obtanja 93,75
o/min; Maksimalno prekoraenje brzine 260 o/min; Izlazni napon 3,5 kV;
Hlaenje sa komprimovanim vazduhom pritiska 2 bara.

Slika 2.60. Elektrana La Rance

Postoji takoe i eksperimentalno postrojenje Annapolis Royal u Novoj Škotskoj
snage snage 20 MW, eksperimentalno postrojenje Murmansk u Rusiji snage 0.4
MW, kao i kanadsko u Annapolisu na malom ulazu u Fundy-ev zaliv snage 17.4
MW, dok je u Kini postavljeno niz malih postrojenja. Na slici 2.61 je prikazano
postrojenje plimne hidroelektrane.

1 Sprovodne lopatice
Popreni presjek Turbina
Straflo
2
elektrane 3 Stator Turbina
4 Rotor

Tok vode
Turbina

Tok vode

Slika 2.61 Postrojenje plimne elektrane

Prednost ovih konvencionalnih elektrana je u tome što se dobija jeftina,
ista i obnovljiva energija. Meutim, malo je pogodnih lokacija za njihovu
izgradnju, troškovi izgradnje su im veliki, a imaju i veliki uticaj na okolinu s
68
 Dean Ivanovi
obzirom da uzrokuju migracije riba, tako da veliki kapitalni troškovi ovakvih
elektrana sa dugim periodom izgradnje do 10 godina ine cijenu struje vrlo
osjetljivom na diskontnu stopu, i zato su ove elektrane trenutno komercijalno
neatraktivne,[48].
2.4.1.1 PRINCIP RADA PO POJEDINIM ETAPAMA KONVENCIONALNIH ELEKTRANA

U prvoj etapi pogona zatvaraju se zatvarai i voda u bazenu ostaje na odreenoj

Poetna taka; Punjenje bazena

Osjeka- spuštanje nivoa vode izvan bazena

Pražnjenje bazena preko turbina i proizvodnja elektrine energije

Ispražnjen bazen; Jednak nivo bazena i mora

P
Plima dolazi; Stvaranje razlike nivoa ∆ h . Punjenje bazena preko turbina uz
proizvodnju elektrine energije. Zatim na poetnu poziciju 1, itd.

Slika 2.62 Prikaz rada hidroelektrane na plimu i osjeku

69
Hidroenergija
koti, a nivo mora opada, slika 2.62. Kada se more spustilo toliko nisko da
postoji dovoljna razlika nivoa vode u bazenu i mora, tj. dovoljan pad,
potencijalna energija vode nagomilane u bazenu e se pretvoriti u mehaniku, a
ova u elektrinu energiju, sve dok razlika nivoa omoguava rad turbine. Turbina
se zaustavlja kada se postigne minimalni pad, ali se bazen nakon toga i dalje
prazni kroz zatvara (etapa 3, slika 2.63), da bi se u njemu postigao što niži nivo
vode, kako bi se ostvario što vei pad za etapu pogona u obrnutom smjeru. Kada
se izjednae nivoi vode u bazenu i moru poinje pumpanje vode, slika 2.63.,

P um pa nje

N iv o v o d e
u b az en u

Slika 2.63 Nain korištenja potencijalne energije plime i oseke za elektranu s

ugraenim turbinama za rad u oba smjera i mogunošu crpljenja vodom.

iz bazena u more (etapa 3 na slici 2.52 i etapa 4 na slici 2.63) da bi se što niže
snizio nivo vode u bazenu. Kada se postigne kota koja odgovara nižoj koti
mora, prekida se rad pumpi, pa voda u bazenu ostaje na konstantnom nivou
(etapa 5 na slici 2.63) sve dok se ne postigne takav pad kod kojeg e turbina
moi raditi u obrnutom smjeru. Poslije toga stavlja se turbina u pogon koristii
vodu iz mora prema bazenu (etapa 4 na slici 2.62 i etapa 6 na slici 2.63) sve dok
se postigne minimalan pad kod kojeg turbina može raditi. Zatim turbina
preastaje sa radom, otvara se zatvara da bi se dalje punio akumulacijski bazen
(etapa 7 na slici 2.63) [49], [50].
2.4.1.2 UTICAJ NA ŽIVOTNU SREDINU

Istraživanja sprovedena na plimne brane utvrdila su ukoliko su izgraene na

ušu rijeke u more, predstavljaju sline prijetnje poživotnu okolinu kao i velike
brane sa velikim akumulacijama, tako da mnoge države u svijetu nevoljno daju
saglasnost za njihovu izgradnju. Naime, izgradnjom velikih plimnih brana
mijenja se tok slane vode iz mora kroz uše u rijeku i obrnuto, što uzrokuje

70
 Dean Ivanovi
promjenu hidrologije i salanitete, ime se stvara mogui negativni uticaj na
morske sisare i njihovo stanište [51],[52]. Francuski istraživai su otkrili da je u
toku izgradnje plimne brane na najveoj elektrani tog tipa u svijetu (La Rance),
izolovanost od uša negativno djelovalo na floru i faunu, meutim poslije deset
godina došlo je do promjenljivog stepena biološkog prilagoavanja na nove
uslove sredine [52]. Zbog izgradnje brane neke vrste su izgubile svoja staništa,
dok su opet neke druge vrste živog svijeta popunile taj napušteni prostor, ime
je stvorena promjena u razliitosti. Nestale su pješane obale i plaže, dok je tok
vode povean u blizini brane, a naroito u kanalima sa zatvaranicama.

Mutnoa, ili koliina materije u suspenziji u vodi, se smanjuje kao rezultat

manje koliine vode koja se razmjenjuje izmeu bazena i mora, i ovo
omoguava da suneva svjetlost prodire dublje u vodu poboljšavajui uslove za
fitoplanktone. Promjene se ogledaju u propagaciji lanca ishrane, uzrokujui
opšte promjene ekosistema.

Plimne ograde i turbine mogu imati razliite uticaje na životnu sredinu u

zavisnosti od toga da li su ili nijesu one konstruisane po propisima u odnosu na
zaštitu životne sredine. Glavni uticaj na životnu sredinu od strane turbina je
njihov uticaj na ribe. Ako se turbine okreu dovoljno polako, sa 25 do 50
obrtaja u minuti, ubijanje riba je svedeno na minimum, tako da mulj i druge
hranljive materije su u stanju da struje kroz turbinsko kolo. Plimne ograde
blokiraju kanale, što otežava ribama i divljim životinjama da se sele kroz te
kanale. Radi smanjenja pomora riba poveava se prostor imeu zida kuišta i
turbinskog kola, koji e dozvoliti prolaz riba. Vei morski sisari kao što su foke
ili delfini mogu da se zaštite od turbina koristei razne varijante ograda ili
autokoioni sonarni senzor, koji automatski iskljuuje turbine kada se morski
sisari detektuhu. Za razliku od brana, plimne ograde i turbine ne blokiraju
kanale kojim se voda usmjerava prema izlazu iz uša u more, ne prekidaju
migracije riba niti mijenjaju hidrologiju, tako da ova rešenja omoguavaju
proizvodnju elektrine energije bez težeg uticaja na životnu sredinu.

Kao rezultat manje razmjene vode iz bazena u more i obrnuto, prosjeni

salinitet vode u bazenu, odnosno slivu se smanjuje, što takoe utie na
ekosistem. Velike koliine razliitog nanosa kreu se u toku rijeke prema ušu u
more, tako da pored štetnog uticaja na ekosistem ti sedimenti mogu uticati i na
normalno funkcionisanje brane, odnosno hidroelektrane.

Kroz ustave ribe se kreu bezbjedno , meutim kada su one zatvorene, ribe
e potražiti put prema turbinama i pokušati da plivaju kroz njih. Neke ribe nee
biti u stanju da pobjegnu od brze vode blizu turbine, i jednostavno e biti
usisane. I pored svog dizajna turbina prilagoenog ovom problemu sa ribama,
stradaju približno 15%, i to od pada pritiska vode, od kontakta sa lopaticama
rotora turbine, kao i usled kavitacije. Alternativne tehnologije za prolaz riba,
kao su rilje lestvice, liftovi, riblje pokretne stepenice, do sada nijesu uspjele da

71
Hidroenergija
riješe ovaj problem za plimne brane, ili pak ove tehnologije nude veoma skupa
rešenja ili ono koje može koristiti samo manji dio riba, dok su istraživanja na
principu zvunog vodia riba u toku. Zapaženo je da je kod velikih veoma
sporih rotirajuih Kaplanovih turbina postavljenih pod uglom, smrtnost riba
manja od 5%, tako da ovaj koncept turbine izgleda veoma pogodan za
adaptaciju plimskih turbina.
2.4.1.3 ENERGETSKI PRORAUNI

Energija dostupna iz ograenog basena plimne hidroelektrane, zavisi od

zapremine vode smještene u tom basenu. Potencijalna energija E p sadržana u
toj zapremini vode daje se u vidu izraza [53]:
1
Ep = Aρgh 2 ,
2
gdje je h (m) vertikalno rastojanje slobodnog nivoa vode izmeu plime i osjeke,
A (m 2 ) površina horizontalnog nivoa vode u ograenom basenu za vrijeme
plime, ρ = 1025kg / m 3 je gustina vode i za slanu vodu gustina varira izmeu
1021 i 1030 kg / m 3 , i g = 9,81( m / s 2 ) . Koeficijent 1/2 u gornjem izrazu
podrazumijeva injenicuda se hidraulina visina h, kako voda prolazi kroz
turbine, smanjuje od njene maksimalne vrijednosti pa sve do nula, kada se
pojavljuje osjeka.

Neka je površina slobodnog nivoa tenosati ispred brane hidroelektrane A =

9 km 2 = 9. 10 6 m 2 , a vertikalno rastojanje slobodnog nivoa vode izmeu plime
i osjeke h = 10 m. Gustina morske vode je ρ = 1025,18kg / m 3 , pa ukupna masa
vode koja za vrijeme trajanja ciklusa plima –osjeka, može da proe kroz turbine
hidroelektrane iznosi: m = ρAh = 1025,18.9.10 6.10 = 92.10 9 kg .Potencijalna
energija E p sadržana u toj zapremini vode, na osnovu gornjeg izraza iznosi:
1 1
Ep = Aρgh 2 = .9.10 6.1025,18.9,81.10 2 = 4,5.1012 J ,
2 2
Svakog dana javljaju se dvije plime i dvije osjeke, a u trenutku osjeke je
E p = 0 . Prema tome, ukupna dnevna potencijalna energija e iznositi:
E p = 2.4,5.1012 J = 9.1012 J , tako da snaga vode iznosi:
Ep 9.1012 J
P= = = 104.10 6 W = 104 MW . Pri stepenu korisnosti
dan 86400 s
η = 30 % = 0 ,3 , snaga hidroelektane iznosi: PH = ηP = 0,3.104 = 31MW .

72
 Dean Ivanovi
2.4.2 NEKONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU

Rad ovih hidroelektrana u principu je isti kao i kod vjetroelektrana, samo

što kao fluid umjesto vazduha služi voda, jer morske struje mogu prenositi
jednake koliine energije kao i
vjetrovi. Turbine kod ovih hidro
elektrana grade se na dubinama
od 20-30 metara ispod mora, i
to obino na mjestima gdje su
jake morske struje, slika 2.64.
One proizvo de 3 do 4 puta više
energije nego konvencionalne, a
i ekološ ki su prihvatljivije.
Trenutno ne postoji ni jedna
izgraena elekt rana ovog tipa.
Slika 2.64 Prototip turbine nekonvencionalne plimne elektrane
Zbog smanjenja velikih kapital
nih troškova razvi jene su turbine koje rade po istom principu kao što rade
vjetroelektrane, koristei energiju morskih struja izazvanih plimom i osjekom u
kanalima. Prednost ovih hidroelektrana je u pouzdanoj periodinosti morskih
struja iju energiju koriste. Od strane European Commission's energy
programme finansi rana su dva projekta i to Kvasalund i Devon. Brzina struje u
Kvasalundskom kanalu
iznosi 2,5 m/s. Treba da
se ugradi prototipna turbi
na snage 300 kW ukup
nih procjenjenih troškva
od 11 miliona USD.
Turbina ima podesive
lopatice radijusa 10 m i
ugrauje se na dubinu od
50 m sa centrom rotacije
20 m od morskog dna.
Ukupna masa cijelog
Slika 2.65 Kvasalundski kanal ureaja je oko 200 tona.
Zbog spore rotacije lopatica ova turbina nema negativan uticaj na migraciju riba
a njeno postavljanje na veliku dubinu omoguava nesmetan prolazak brodova
iznad turbine slika 2.65. Meutim, postoji objektivni problem održavanja zbog
potrebe obavljanja svih poslova pod vodom. Pilot elektrana Devon koja koristi
struju plime i osjeke nalazi se na 1,5 km od obale, slika 2.66 i 2.67.
Projektovana je za proizvodnju 300 kW elektrine energije pomou rotora
dužine 11 m sa 20 obrtaja u minuti. Ovako mali broj obrtaja rotora ne ugožava
populaciju riba. Ureaj je konstruisan tako da se može izvaditi iz vode i
popravke se mogu obavljati na suvom. European Marine Energy Centre
prepoznaje uglavnom šest glavnih vrsta energetskog konvertora plime i osjeke:

73
Hidroenergija
1. Turbine sa vodoravnom osom koje po pravilu koriste isti princip kao i
tradicionalne vjetroelektrane koristei pritom vodu umjesto vazduha, slika 2.68,
[54- 58].Upravo se najviše prototipova ove vrste trenutno radi. 2. Turbine sa
vertikalnom osom, i Gorlov spiralna turbina kao prototip postavljena je duž
Sjeverne Koreje, [59- 62]. 3. Oscilirajui ureaji: Oni ne koriste rotirajue
ureaje nego djelove aerotijela koje gura snagom vode. Tokom 2003. godine
150 kW oscilirajuih ureaja bilo je testirano po obali Škotske, slika 2.69. [63-
65]. 4.Venturijev ureaj koji se koristi za ubrzavanje vode kroz turbinu, a može
se postaviti vodoravno ili vertikalno. 5. Arhimedov zavrtanj i 6. Plimni zmaj.

Slika 2.66 Šema turbine na struju plime i osjeke-Devon Slika 2.67 Izgled turbine na struju plime i osjeke-Devon

Slika 2.68 Turbine sa horizontalnom osom Slika 2.69 Venturijev ure]aj

2.4.2.1 ENERGETSKI PRORAUN

Snaga turbine:
Pretvarai energije plime i osjeke mogu da funkcionišu na razliite naine,
pa im je stoga i razliita izlazna snaga. Ako je koeficijent snage C P poznat
odgovarajua jednaina može da se koristi za izraunavanje izlazne snage
turbine kao hidraulinog podsistema cijelog ureaja za pretvaranje energije

74
 Dean Ivanovi
plime u elektrinu energiju. Ovaj koeficijent se ne može odrediti bez primjene
Becovog (Betz) limita [66] vezanog za taj
koeficijent, iako se ovo u izvjesnoj mjeri
može zaobii stavljanjem turbine u
zaštitnom omotau cilindrinog oblika ili
u kanalu., slika 2.70. U suštini, ovaj
omota otklanja vodu koja nebi prolazila
kroz rotor turbine, tako da se popreni
presjek cilindra ili kanala u kojemu je
smještena turbina uzima za frontalnu
površinu A (m 2 ) kroz koju tee brzinom
Slika2.70 Turbinasmještena u omotacu v (m/s) morska struja izazvana plimom i
osjekom, tako da Bezovo ogranienje i dalje važi za ureaj u cjelini. Prema
tome, izlazna snaga turbine P (W) može da se izrauna prema formuli:
ρAv 3
P = CP , gdje je ρ = 1027 kg/m 3 gustina slane vode. Ukoliko je C P =
2
0,6 a A = 1 (m 2 ), pri brzinama vode v = 1 (m/s); 2 (m/s) i 3 (m/s), snaga
turbine e na osnovu ove formule iznositi P = 0,31 (kW); 2,5 (kW); 8,4 (kW).
Za sluaj da je A = 25 (m 2 ) i pri istim brzinama snaga turbine iznosi P = 7,25
(kW); 62,5 (kW); 210,0 (kW), dok za A = 100 (m 2 ) snaga e biti P = 31,0
(kW); 250,0 (kW); 840,0 (kW). U odnosu na otvorenu turbinu koja je bez ovog
omotaa smještena u slobodnoj morskoj struji, ova „oklopljena“ turbina, slika
2.70, je u stanju da ima 3 do 4 puta veu izlaznu snagu [67], radei u oba pravca
ime se pokazuje kao veoma efikasna u doprinosu integrisanog
elektroenergetskog sistema odreenog podruja [68]. Ova turbina je obavijena
Venturijevim oblikovanim omotaem ili kanalom, ime se stvara podpritisak iza
turbine. Venturijeva obavijena turbina ne podliježe Becovom ogranienju i radi
sa veim koeficijentom efikasnosti nego turbina bez omotaa pri poveanju
brzine teenja morske struje kroz turbinu. Becovo ogranienje od 59,3% za
koeficijent pretvaranja energije plime u elektrinu energiju i to za turbinu bez
omotaa u slobodnoj struji, je i ovdje primjenljivo ali samo za one obavijene
turbine kod kojih je površina ulaznog poprenog presjeka mnogo vea od
ulaznih površina malih turbina. Male turbine se obino postavljaju na mjestima
gdje je morska struja plitka i gdje se voda sporije kree, zbog ega je iskljuena
mogunost ugradnje velike turbine. Sve turbine na plimu treba da budu
postavljene pod korektnim uglom u odnosu na glavni tok vodene struje, i tada
rade sa maksimalnim koeficijentom energetske efikasnosti, u protivnosti javlja
se trenutno haotino i vihorno strujanje koje smanjuje efikasnost turbine. Kod
turbina sa manjim koeficijentom efikasnosti cijena omotaa turbine mora biti
opravdana, dok kod turbina sa veim koeficijentom efikasnosti ta cijena
75
Hidroenergija
omotaa ima manji uticaj na povraaj sredstava. Prednosti turbina sa omotaem
su:
1. Pogodna geometrija omotaa može poveati brzinu vode kroz turbinu 3 do
4 puta u odnosu na turbinu bez omataa;
2. Više proizvedene energije podrazumijeva vei povraaj investicije;
3. Broj pogodnih lokacija za ove turbine je povean u odnosu na ranije
lokacije, tako da komercijalni razvoj postaje održiv;
4. Gdje velike i glomazne turbine nijesu pogodne, manje obavijene turbine
mogu biti montirane u plitkim rijekama ili zalivima omoguavajui bezbjednu
plovidbu na plovnim putevima [69];
5. Smještena u omotau manje je vjerovatno da e turbina biti ošteena od
strane plutajuih krhotina;
6. Sa malim obrtajem kola ove plimne turbine ne ometaju morski život i
imaju mali ili gotovo beznaajni uticaj na životnu sredinu, a nedostaci:
1. Veina obavijenih turbina imaju fiksirani položaj osovine turbinskog
kola, tako da turbina mijenja svoju efikasnost sobzirom na promjenu pravca
strujnog toka. Zato u narednoj fazi istraživanja neophodno je na osovini
turbinskog kola ugraditi neku vrstu zgloba, nalik na vjetrogenerator ili ruicu sa
iglom na gramofonskoj ploi, tako da pravac strujnog toka ostaje normalan na
ulaznu povšinu turbine ime se postiže maksimalne energetska efikasnost;
2. Pošto su obavijene turbine optereenije 3 do 4 puta u odnosu na
neobavijene, to je neophodan prilino robustan sistem za njenu montažu.
Meutim, montažu omotaa oko turbine treba tako sprovesti da se umanji velika
turbulencija, kao i pojava talasa visokog pritiska oko turbine, što umanjuje
njene perfomanse;
3. Ove turbine mogu biti opasne za život riba i morskih sisara, jer mogu biti
usisani od strane lopatica turbine kroz Venturijev omota.

Procjena resursa:
Iako poetne procjene raspoložive energije poivaju na upotrebi kinetike
energije strujnog toka, izraunavanje proizvedene energije ovih turbina je
znatno komplikovanije. Na primjer, maksimalna mogua energija izvuena iz
moreuza koji povezuje dva velika bazena sa morskom vodom može se izrainati
po formuli [70], [71]: P = 0,22 gρ∆H max Qmax , gdje je ρ = 1027 kg/m 3 gustina
slane vode, g = 9,81 m/s 2 , ∆H max (m) maksimalna razlika nivoa vode kroz
kanal (moreuz), Qmax (m 3 /s) maksimalni zapreminski protok vode kroz kanal.

2.4.3 ELEKTRANE ZASNOVANE NA INTERAKCIJI POTENCIJALNE I

KINETIKE ENERGIJE PLIME I OSJEKE

76
 Dean Ivanovi
Ove elektrane koje bi radile na principu interakcije potencijalne i kinetike
energije plime i osjeke (Dynamic tidal power – DTP) predstavljaju obeavajuu
tehnologiju u bliskoj budunosti, koja
ukljuuje izgradnju veoma duge brane
koja bi išla paralelno sa obalom, iji je
popreni presjek u obliku slova T, slika
2.71, gdje svijetla boja prikazuje osjeku
a tamnija plimu. Ova dugaka T –
brana bi ometala odbijanje
hidrodinamikog plimnog talasa od
obale stvarajui razliku nivoa vode sa
obje strane brane što omoguava
pokretanje itave serije dvosmjernih
Slika 2.71 T - brana
turbina instaliranih u branu a samim
tim i proizvodnju elektrine energije. Ovi oscilirajui plimni talasi velike
hidrauline energije naroito su prisutni u Kini, Koreji i Velikoj Britaniji, [72],
[73], [74], [75].

Procjenjuje se da bi u neku od najveih brana, dugakih i preko 30 km,

mogli da se instaliraju kapaciteti i preko 15 GW (15 000 MW), [76]. Brana sa 8
GW instalisanih kapaciteta i efikasnosti oko 30% , mogla bi proizvesti godišnje
i do 21 TWh (milijardi kWh) elektrine energije. Ako se u Evropi prosjeno na
godišnjem nivou po glavi stanovnika potroši oko 6800 kWh, to znai da bi
jedna ovako dugaka brana na plimu i osjeku mogla da snabdije energijom za
godinu dana oko 3,1 milion Evropljana.

Zbog deterministike prirode same plime i njene nezavisnosti od vremenskih

prilika i klimatskih promjena, konverzija plimne u elektrinu energiju je veoma
predvidljiva. Izlazna snaga turbina se mijenja zavisno od faza plime i osjeke,
koje mogu prouzrokovati i poplave, ali to se može izbjei kombinovanjem dvije
brane koje se postavljaju na odreenoj udaljenosti jedna od druge i to 150 – 250
km u redu, tako dok jedna proizvodi maksimalnu elektrinu energiju, druga e
generisati minimalnu energiju. Ovo obezbjeuje prilino stabiilno optereenje
energetske mreže, za razliku od energije vjetra ili solarne energije.

Ove elektrane za svoj rad ne zahtijevaju naroitu visoku razliku nivoa plime
i osjeku, ve iskljuivo dugaku i slobodnu obalu duž koje se prostire plima.
Takvi plimni uslovi se mogu nai na mnogim mjestima u svijetu, tako da je
teoretski potencijal ovakvih elektrana veoma visok. Na primjer, duž Kineske
obale ukupan iznos raspoložive snage se procjenjuje na 80 – 150 GW .

Dugaka brana može takoe da posluži i u druge svrhe, kao što je zaštita
obale, kontrolisanje dubine mora pri izgradnji luke za teni prirodni gas, da se
uklopi u objekte akvakulture, kao i da uspostavi vezu imeu ostrva i kopna. Sve

77
Hidroenergija
ove dodatne funkcije mogu da uestvuju u dijeljenju troškova ulaganja,
pomažui da se snizi cijena po kWh.

Testiranje koncepta ovakve elektrane na modelu malih dimenzija nebi bilo

efikasno jer bi se dobila gotovo zanemarljiva snaga. To ak važi i za branu
dužine 1 km, jer je princip rada ove elektrane takav da generisana snaga raste sa
kvadratom dužine brane, tako da se procjenjuje da e ekonomska isplativost biti
postignuta za brane dužine oko 30 km.

U Kini se razmatra jedan demonstracioni projekat koji nebi podrazumijevao

izgradnju brane, ve bi se koristio izgraeni kanal kroz dugako poluostrvo, koji
može omoguiti pad 1 – 2 m za pokretanje dvosmjernih turbina slinih onom
tipu koje se koriste kod ovih hidroelektrana za konverziju energije plime i
osjeke u elektrinu energiju.

Do sada nije nigdje u svijetu izgraena brana za ovaj tip hidroelektrane, iako
za njenu igradnju postoje svi neophodni tehnološki zahtjevi. Na eksperimentima
su sprovedeni razliiti matematiki i fiziki modeli sa predvienim padovima
neophodnim za rad turbina. U Holandiji je ve prouena interakcija plime i
dugake brane, kao i interakcija plime i prirodnog poluostrva, pa se ovi podaci
upotrebljavaju za kalibraciju neophodnih numerkih modela za ovaj tip
elektrane. Pri projektovanju neki od kljunih zahtjeva moraju biti ukljueni: 1)
Dvosmjerne turbine sa malim padom sposobne za generisanje energije u oba
smjera, a to znai da su u pogonu i kad je plima i kad je osjeka. Ove turbine
moraju biti prilagoene morskoj vodi sa dostizanjem efikasnosti i preko 75 %;
2) Metode izgradnje brane. To se postiže modularnim plivajuim kesonima, tj.
betonskim graevinskim blokovima, koji bi se izgradili na obali a potom bi se
odvukli do mjesta lokacije brane; 3) Pogodna lokacija za branu. Pilot projekat
za ovu elektranu može biti integrisan sa planiranim razvojnim projektima nekog
primorja, kao što su: mostovi preko mora, veza ostrva i kopna, dupoka morska
luka, vjetrogeneratora itd.

2.4.4 HIDROELEKTRANE SA MALIM PADOM

Ove elektrane koriste pad do 20 m, i postavljaju se na rijenim tokovima

ili na lokacijama gdje ima plimnih strujanja, i ne zahtijevaju branu radi
obezbjeivanja tog pada, sobzirom da je on svega nekoliko metara. Ovaj
obnovljivi izvor enegije ima minimalni uticaj na životnu sredinu.

Hidroelektrane bez brana koriste kinetiku energiju vodenih tokova rijeka,

kanala, preliva, sistema za navodnjavanje, plima i okeana [77]. Izgradnja brane
nosi sobom mnoge uticaje na životnu sredinu. Tako pregraivanje rijeke
branom i stvaranje akumulacije blokira kretanje riba u oba pravca, i spreava
njihovo mriješenje uzvodno. Isto tako se vegetacija nadolazeom vodom
raspada i formira metan kao znatno gori gas staklene bašte od ugljendioksida. I
zato hidroelektrane sa malim padom bez brane, mogu znatno redukovati
78
 Dean Ivanovi
sljedee: 1) Izbjegava se rizik od poplava izazvanih probijanjem brane; 2)
Ekološke komplikacije s obzirom da su potrebne riblje staze, kao i formirani
mulj u akumulacijama; 3) Trošak projektovanja i izgradnje brane; 4)
Održavanje, jer se mora ukloniti akumulirani muljh.

Turbine sa veoma niskim padom, a koje su pogodne za upotrebu, razlikuju

se od Fransisove, propelerne, Kaplanove ili Peltonove turbine, koje se inae
koriste u velikim hidroelektranama.

2.5. ENERGIJA TALASA

To su elektrane koje koriste energiju talasa za proizvodnju elektrine
energije. Energija talasa spada u obnovljive izvore energije, i ovu energiju
prouzrokuje najveim dijelom djelovanje vjetra na površinu mora ili okeana.
Dnevne mijene plime i osjeke kao i stalne cirkulacije okeanskih struja utiu na
snagu talasa. Za korišenje energije
talasa potrebno je odabrati lokaciju
na kojoj su talasi dovoljno esti i
dovoljne snage.

Sa dubinom talasa njegova

energija naglo opada, tako da na
dubini od 50 m iznosi svega 2% od
energije neposredno ispod površine.
Na slici 2.72. prikazano je kretanje
estice u okeanskom talasu. Sa A je
Slika 2.72 Kretanje cestice u okeanskom talasu oznaena estica u dubokoj vodi, sa
B je estica u plitkoj vodi, 1
pokazuje smjer talasa a 2 je vrh talasa. Slika 2.73. prikazuje plutajui objekat
koji se na talasu pomjera gore dolje
Elipticna putanja stvarajui eliptinu putanju.
Plutajuci
Snaga talasa se procjenjuje na
objekat
oko 2 milijona MW, emu odgovara
Talasi snaga od 10 kW na 1m talasne linije.
Meutim, ta snaga varira zavisno od
geografskog položaja, i to od 3
kW/m na Mediteranu do 90 kW/m na
Sjevernom Antlatiku. Energija talasa
se mijenja tokom vremena, jer ih u
Slika 2.73 Plutajuci objekat na talasu stvara elipticnu putanju
zimskom periodu ima više a i vei
su, i imaju sluajni karakter.

Proizvodnja snage iz talasa danas nije široko primijenjena isplativa tehnologija,

iako još od 1890. godine postoje pokušaji njenog korišenja [78]. U Portugalu
79
Hidroenergija
se 2008. g. pokušalo napraviti tkz. „farma talasa“, koja se sastojala od tri
Pelamis ureaja svaki snage po 750 kW, poznatijih pod nazivom „morska
zmija“. Dva mjeseca nakon otvaranja, Pelamis ureaji su vraeni natrag u luku
zbog tehnikih problema sa ležajevima [79].

Prvi poznati patent koji je koristio energiju okeana potie još iz 1799.
godine od strane Girarda [80], dok je 1910. godine Bochaux-Praceique
konstruisao prvi ureaj za korišenje snage talasa kako bi njime napajao svoju
kuu blizu Bordoa u Francuskoj [81], i to je bio prvi tip sa primjenom
oscilirajueg vodenog stuba [82]. Od 1855. do 1973. ve je postojalo 340 takvih
patenata samo u Velikoj Britaniji [80]. Eksperimenti od strane Yoshio Masuda
1940. godine [83] su bili prvi pravi nauni eksperimenti sa kojima je testirao
razne koncepte predviene za iskorišavanje energije talasa na moru, sa
nekoliko stotina jedinica korišenih za pogon navigacijskog svijetla. Meu
njima je bio i koncept koji je pretvarao snagu talasa preko ugaonog kretanja
meu zglobovima plutae, i kojeg je patentirao 1950. godine [84]. Kako je
1973. godine zavladala naftna kriza, došlo je do ponovnog interesovanja za
energiju talasa. Veliki broj univerzitetskih istraživaa je ponovo istražilo
potencijal eksploatacije okeanskih talasa, meu kojima su se istakli Stephen
Salter sa Univerziteta u Edinburgu, Kjell Budal i Johannes Falnes sa Norveškog
Tehnološkog Instituta, David Evans sa Univerziteta u Bristolu, Michael French
sa Univerziteta u Lankasteru, John Newman i Chiang C. Mei sa Masausetskog
Tehnološkog Instituta – MIT u SAD. Kako se, meutim, u 1980-im godinama,
cijena nafte spuštila, to su ulaganja u eksploataciju energije talasa drastino
opala. Ipak, nekoliko prvih generacija prototipova je testirano na moru. U
posljednje vrijeme, s obzirom na problem u klimatskim promjenama, postoji
poveani interes za razvojem obnovljivih izvora energije, ukljuujui i energiju
talasa, i to širom itavog svijeta [85].

2.5.1 FIZIKI KONCEPT

Dok se god talasi, koji nastaju zbog kretanja vjetra preko površine mora,
kreu sporijom brzinom od brzine vjetra nad talasima, postojae razmjena
energije sa vjetra na talase. Zbog razlike u pritisku vazduha izmeu prednje i
zadnje strane talasnog brijega kao i zbog trenja na površini vode koje stvara
kretanje vjetra, javlja se smiue naprezanje koje uzrokuje porast talasa [86].
Visina talasa je odreena brzinom vjetra, trajanjem duvanja vjetra, dometa tj.
udaljenost preko kojeg vjetar pobuuje talase, dubinom kao i topografijom
morskog dna koja može fokusirati ili ublažiti energiju talasa. Postoji jedna
odreena brzina vjetra preko koje talasi više ne rastu, i tada se kaže da je more
„potpuno razvijeno“. Inae, vei talasi su jai, i snaga talasa je odreena
njegovom brzinom, talasnom dužinom i gustinom vode. Na površini vode je
najizraženije njeno oscilatorno kretanje koje opada eksponencijalno sa
dubinom. Za stojee talase u blizini obale, od koje se oni odbijaju, odnosno
reflektuju, energija talasa je takoe prisutna i to zbog oscilacija pritisaka na

80
 Dean Ivanovi
veoj dubini, proizvodei mikroseizme ili mikro potrese. Ti skokovi pritisaka na
veim dubinama su ipak premali da bi bili interesantni sa gledišta eksploatacije
snage talasa. Talasi su najjai na površini okeana i snaga talasa se prenosi, kako
vertikalno, tako i horizontalno sa grupnom brzinom, koja predstavlja brzinu sa
kojom ukupan oblik talasnih amplituda poznat kao modulacija ili envelopa
talasa se širi kroz prostor. Srednja
vrijednost transporta energije
talasa kroz vertikaknu ravan po
jedinici širine talasa naziva se
talasni energetski fluks ili snaga
talasa, i ne treba je miješati sa
aktuelnom snagom dobijenom na
nekom ureaju postavljenom da
koristi energiju talasa. Na slici
2.74 je data fotografija eliptine
putanje djelia vode ispod
Slika 2.74 Elipticne putanje djelica vode ispod talasa u kanalu progresivnog i periodinog
površinskog gravitacionog talasa u
kanalu, u kojemu je dubina vode h = 0,76m , visina talasa H = 0,1 m, talasna
dužina λ = 1,96m i period T = 1,12 s [87].

2.5.1.1 SNAGA TALASA

U dubokoj vodi, gdje je njena dubina vea od polovine talasne dužine λ ,
slika 2.75, energetski fluks talasa P po jedinici dužine talasnog brijega, iznosi:
ρg 2 2
P= H m 0T , gdje su: ρ = 1023kg / m 3 gustina vode, g = 9,81 m/s 2 gravita
64π

Elevacija ciono ubrzanje, H m 0 (m) znaajna

Brijeg Amplituda talasna visina (obino brijeg talasa) i
T (s) talasni period. Ovaj izraz se
esto daje u približnom obliku:
P ≈ 0,5 H m2 0T (kW/s), iz kojeg se
vidi da je snaga talasa P (kW/m)
λ Dolja proporcionalna talasnom periodu T
Talasna dužina
(s) i kvadratu visine talasa H m 0 (m)
2.75 Talas [88], [89], [90]. Ako se u vidu
primjera posmatraju srednji okeanski
talasi u dubokoj vodi na nekoliko kilometara od obale, pri emu je talasna visina
H m 0 = 3 m, a talasni period T = 8 s, tada se na osnovu prethodnog izraza dobija
P ≈ 0,5H m2 0T ≈ 0,5.32.8 ≈ 36 kW/m, što znai da je snaga talasa 36 kW po
jednom metru talasnog brijega.

81
Hidroenergija
Kod velikih oluja, najvei talasi daleko od obale, imaju visinu i po 15 m i
talasni period oko 15 s, tako da prema navedenoj formuli ovi talasi posjeduju
snagu od 1,7 MW po jednom metru dužine talasnog fronta, tj.:
P ≈ 0,5H m2 0T ≈ 0,5.152.15 ≈ 1700kW / m = 1,7MW / m . Meutim, ureaji koji
koriste energiju talasa za proizvodnju elektrine energije, mogu ta „uzmu“
znatno manji dio od ove izraunate teorijske vrijednosti snage talasa. I kao
rezultat toga, talasi e biti manje visine u regionu iza tog montiranog ureaja za
konverziju energije talasa u elektrinu energiju.
2.5.1.2 ENERGIJA TALASNA I TALASNI ENERGETSKI FLUKS
Prema linearnoj teoriji talasa [86], [91], srednja gustina energije E ( J/m 2 )
po jedinici površine ( 1 m 2 ) gravitacionih talasa na površini vode je proporcio
nalna gustini vode ρ ( kg / m 3 ) , gravitacionom ubrzanju g (m/s 2 ) i kvadratu
1
visine talasa H m 0 (m), i iznosi [92]: E = ρgH m2 0 . Ova energija E ( J/m 2 )
16
predstavlja zbir gustine kinetike i potencijalne energije po jedinici površine.
Na osnovu teorema klasine statistike mehanike, potencionalna energija je
jednaka kinetikoj energiji [86], i obje po pola doprinose ukupnoj energiji talasa
E ( J/m 2 ). Kod okeanskih talasa efekti površinskih napona se zanemaruju kada
su talasne dužine iznad nekoliko decimetara.
Kako se talasi šire, njihova energija se transportuje, i brzina tog energetskog
transporta se naziva grupna brzina. Kao rezulat toga, talasni energetski fluks P
(W/s) kroz vertikalnu ravan po jedinici širine koja je normalna na pravac
talasnog širenja, se daje u obliku [86], [93]: P = Ec g , gdje je c g (m/s) grupna
brzina, koja ima razliite vrijednosti za dubinu vode h (m) kod dubokih,
srednjih i plitkih voda.

2.5.1.3 SVOJSTVA GRAVITACIONIH TALASA NA POVŠINI DUBOKE, SREDNJE I

PLITKE VODE PREMA LINEARNOJ TEORIJI TALASA
λ ω
Fazna brzina c p (m/s) koja iznosi: c p = = , gdje je λ (m) talasna dužina,
T k
2π 2π
T (s) talasni period, ω = (rad/s) ugaona frekvencija i k = (rad/m)
T λ
talasni broj, za duboku vodu gdje je dubina vode h (m) vea od polovine talasne
g
dužine λ (m), tj. h > 1/2 λ , glasi: c p = T , za plitku vodu ( h < 0,05 λ ):
2π
gλ  2πh 
c p = gh , i za srednju dubinu za sve λ i h : c p = tanh  .
2π  λ 
82
 Dean Ivanovi
∂ (λ / c p ) ∂ω
Grupna brzina c g (m/s) koja se prikazuje u obliku: c g = c 2p = , za
∂λ ∂k
g
duboku vodu ( h > 1/2 λ ) iznosi: c g = T , za plitku vodu ( h < 0,05 λ ):
4π
 
 
1  4πh 1 .
c g = gh , i za srednju dubinu za sve λ i h : c g = c p 1 +
2  λ  4πh  
 sinh  
  λ 
cg cg 1
Odnos za duboku vodu ( h > 1/2 λ ) iznosi: = , za plitku vodu ( h <
cp cp 2
 
 
cg 1  4πh
cg 1 .
0,05 λ ): = 1 , i za srednju dubinuza sve λ i h : = 1+
cp cp 2  λ  4πh  
 sinh 
  λ 
g 2
Talasna dužina λ (m) za duboku vodu ( h > 1/2 λ ) iznosi: λ = T , za plitku
2π
vodu ( h < 0,05 λ ): λ = T gh , i za srednju dubinu za sve λ i h pri datom
talasnom periodu T (s), talasna dužina λ (m) se odreuje iz jednaine:
2
 2π  2πg  2πh 
  = tanh  .
 T  λ  λ 

2.5.1.4 KARAKTERISTIKE I MOGUNOSTI DUBOKIH VODA

Duboke vode se odnose na one vode ije su dubine h (m) vee od polovine
talasne dužine λ (m), što je uobiajena situacija kod mora i okeana. U dubokoj
vodi talasi sa dužim talasnim periodom T (s) se šire, odnosno propagiraju, brže,
pa se samim tim i brže transportuje njihova energija. Tako grupna brzina c g
(m/s) iznosi 50% od fazne brzine c p (m/s), dok je u plitkoj vodi kod koje je
talasna dužina λ (m) vea oko dvadeset puta od dibine vode h (m), a što je
prilino esto blizu obale, grupna brzina c g (m/s) jednaka faznoj brzini
c p (m/s), [94].

2.5.2 IZAZOVI U KORIŠENJU ENERGIJE TALASA

83
Hidroenergija
Glavni izaovi pri korišenju energije talasa sa ciljem proizvodnje
elektrine energije su:

1. Ureaj ili naprava treba da zahvati dobar dio energije u nepravilnim

talasima pri širokom spektru morskih stanja;

2. Uzeti u obzir jake fluktuacije snage u talasima;

3. Ureaj treba da uspješno pretvori kretanje talasa u elektrinu struju.

Uopšteno govorei, snaga talasa je dostupna pri niskim brzinama talasa i sa
velikom silom koja ne djeluje samo u jednom smjeru. Veina serijskih
elektrinih generatora radi na veim brzinama, a isto tako i veina serijskih
turbina zahtijeva konstantan i miran tok;

4. Ureaj treba biti u mogunosti da preživi ošteenja od oluja i koroziju

zbog slane vode. Mjesta na kojima naprava može da zakaže su ležajevi, varovi,
konopci za sidrenje, i zato konstruktori moraju napraviti prototipove tako
predimenzionirane da je nepotrebno pitanje da li se isplate tolike investicije na
tom podruju;

5. Pošto je ukupna cijena elektrine energije visoka, snaga talasa e biti

uporediva tek onda kad se ukupna cijena proizvodnje energije smanji;

6. Iako buka i dizajn svake elektrane znatno varira, postoji potencijalna

opasnost od uticaja na morski eko sistem. Ukoliko se ne vodi rauna uticaj buke
bi, na primjer, mogao imati neugodan efekat [89];

7. U smislu sociološko ekonomskih izazova, farme elektrana na talase

mogu biti pogodne što se tie smanjenja broja odgovarajuih mjesta za
komercijalni i rekreativni ribolov [95];

8. Procijenjeno je da je ukupna snaga talasa oko 2 700 000 MW, i da samo

oko 500 000 MW može biti iskorišeno sa današnjom tehnologijom za
proizvodnju elektrine energije [96].

2.5.3 POTENCIJALI ENERGIJE TALASA

Talasi najvee snage se pojavljuju na zapadnim obalama i to na podruju

od 40 do 60 stepeni geografske širine na sjevernoj i južnoj hemisferi, slika 2.76.
Energija talasa na tom podruju varira izmedu 30 i 70 kW/m a može biti i do
100 kW/m u Atlantiku. Za vrijeme zime visina talasa je najviša, a to se i
poklapa sa vremenom najvee potrošnje elektrine energije. Kinetika energija
talasa poinje da se efikasno transformiše u elektrinu energiju kada je visina
talasa vea od 1 m. Kad se odreuje prikladnost talasa eksplataciji ne može se
uzeti samo parametar snage po dužnom metru, ve i amplituda, frekvencija i

84
 Dean Ivanovi
oblik talasa su podjednako važni parametri koji se moraju tražiti unutar
energetski prihvatljive zone talasa.

Zbog prirodnog potencijala

talasa, visokog tehnološkog stepena
današnjeg razvoja, kao i zbog velikih
energetskih zahtjeva i ekološke
svjesti, najdalje u razvoju
komercijalnih elektrana na talase su
došle visoko industrijalizovane
pomorske zemlje Velika Britanija,
Japan, Skandinavske zemlje i
Australija. Sjeverne i južne tempe
Slika 2.76 Talasi u Jadranskom moru raturne zone imaju najpogodnija pod
ruja za eksploataciju snage talasa.

Ako su kategorisana po metodi kojom prihvataju talase, danas su uglavnom

poznata tri naina korišenja energije talasa, i to preko plutaa, pokretnog klipa
i njihalica ili lopatica. U fazi istraživanja i ispitivanja su još crijevna i
McCabova pumpa, uškaš, kao i morska zmija. Mogu se podijeliti još i po
lokaciji, odnosno kao elektrane na talase na otvorenom moru i na morskoj obali.
Meutim, ni jedan od navedenih naina za korišenje energije talasa ne može
danas konkurisati klasinim izvorima elektrine energije. Inae, talasi su vrlo
predvidljivi ak i pet dana unaprijed.

2.5.4 SALTEROVA PATKA

Godine 1974., zbog tadašnje naftne krize, profesor S. Salter sa Univerziteta

u Edinburghu, zapoeo je istraživanja vezana za energiju talasa i usavršio je
ureaj „Salterova patka“ ili „Klimajua patka“, iako je službeno nazvana
„Edinburška patka“. Ovaj ureaj je samo jedan od mnogih oblika pretvaraa
energije talasa (wave energy converter –WEC), koji potencijalno može snagu
talasa pretvoriti u korisnu energiju. Za vrijeme naftne krize, kada je alternativna
energija dobivala puno zamaha, to „Salterova patka“ je bila najzanimljivija
mogunost. Od tada, i drugi su uspješno izradili neke druge vrste pretvaraa
energije talasa, poput ureaja Pelamis u Portugalu, a koji se sastoji od niza
cilindrinih ureaja koji pogone generatore. Pelamis je inae konstruisan od
strane Salterovih bivših studenata. Meutim, u poreenju sa Salterovom
patkom, ti moderni ureaji su sa relativno manjom efikasnošu. Salterova patka,
koja spada u klasu pretvaraa energije talasa (WEC), poznata je kao terminator,
s obzirom da postavljena normalno na smjer talasa i uništava talase koji nailaze,
ostavljajui mirnije more sa druge strane. Patka je oblikovana poput kapljice, a
mnoge od tih „kapljica“ su spojene na dugaku sajlu i ine cijeli Salterov
sistem. Nos kapljice je okrenut prema nadolazeim talasima i kapljice se klate
kako oni prolaze, što znai da to ukljuuje prenos ili „zarobljavanje“ energije

85
Hidroenergija
talasa, slika 2.77. Ovaj proces njihanja kapljica bi mogao da sakupi i do 90%
ukupne energije talasa [97], i ta energiju bi se kori stila da održi klipove u
pokretu, koji naizmjenino kompimuju hidrauliko ulje. Kada je ulje dovoljno
komprimi rano, ono ulazi u hidrauliki motor, gdje se proizvodi elektrina
energija. Cijeli sistem bi teorijski
trebao da iskoristi oko 90% sauvane
energije, tako da ova visoka energe
tska efikasnost ini patku najboljim
od svih pretvaraa energije talasa,
odnosno WEC-a. Salter i njegovi
saradnici testirali su patku u posebnim
rezervoarima sa vještaki proizve de
nim talasima, ali prije nego su bili u
Slika 2.77 Salterova patka mogunosti testirati patku na moru,
procijenili su da su bili blizu proizvo
dnje elektrine energije pod dovoljno niskim troškovima da bi mogli konkurisati
drugim izvorima energije [98].

Kada je prošla naftna kriza, interesovanje za obnovljivu energiju nije u

potpunosti išezlo. Salter i saradnici morali su se nadmetati za subvencije sa
drugim obnovljivim izvorima, poput nuklearne energije. Pošto se smatralo da je
nuklearna energija sa ekonomske take gledišta izvodljivija, Salterova grupa je
izgubila novanu potporu u ranim 1980. godinama, prije i nego su dobili priliku
testirati mehanizam na okeanu, što je trebalo prilino da košta, sa ubjeenjem
da su nuklearni zagovornici preuveliali troškove struje koju bi patka proi zvo
dila. Da su Salterovu grupu nastavili sa finansiranjem, možda bi danas patka
bila primijenjena u svijetu, obezbjeujui dio svjetske energije. Meutim i da je
patka uspjela, mnogi tvrde da bi je samo djelovi svijeta pogoeni jakim talasima
mogli koristiti, što znai da iako je možda mogla riješiti naftnu krizu u Škotskoj,
koja je pogaana velikim talasima na obali, vjerojatno je ne bi ni mogla riješiti u
SAD-u, gdje samo odreeni djelovi morske obale imaju jake talase [99].

2.5.5 ELEKTRANE NA TALASE NA MORSKOJ OBALI

Prednosti izgradnje elektrana u neposrednoj blizini obale u odnosu na

U la z va zd u ha Izl az vaz d u h a plutajue sisteme su sljedee: 1.
lakša izgradnja jer se koriste klasine
T urb ina
grae vinske mašine; 2. lakše
G en era to r održavanje postrojenja jer nijesu
potrebni ronioci i brodovi; 3. lakša i
brža kontrola i zamjena pokvarenih
S m je r dijelova; 4. mogu služiti i kao
T a la sa lukobran. Jedan od naina rada
S lik a 2 .7 8 Prikaz rada elektrane na ta lase
hidroelektrane na talase prikazan je
na slici 2.78 .

86
 Dean Ivanovi
Ureaj radi tako što talasi svojim kretanjem uzrokuju pokretanje nivoa
vode u zatvorenom stubu prilikom ega dolazi do potiskivanja vazduha kroz
turbinu na vrhu stuba. Najvei uspjeh je elektrana Limpet nazivne snage 500
kW koja je uspješno ukljuena u elektrosistem Škotske.

Tehnika ogranienja ovih konstrukcija su: 1. izbor pogodne lokacije, a to

znai što dublje more i što vei talasi; 2. mala energetska efikasnost turbine
zbog stohastine prirode talasa, a samim tim i protoka; 3. niski stepen
efikasnosti Wellsove turbine, slika 2.79,
tj. 50-60 %, jer je to dvosmjerna turbina,
simetrinog profila lopatica koja koristi
usis i isis vazduha kao prednost nad
ventilima s obzirom da oni imaju potrebno
odreeni period za djelovanje a i trajnost
sistema opada. Wellsova turbina je ustvari
niskopritisni vjetroagregat, koji se može
okretati neprestano, bez obzira da li
vazduh ulazi u turbinu ili se vraa, imajui
2.79 Wellsova turbina u vidu da je turbina dvosmjerna. Njegove
lopatice lie krilu aviona (aeroprofil
krila), slika 2.81, ali su za razliku od njega simetrine, što smanjuje nešto stepen
iskorištenja turbine, i on iznosi od 0,4 do 0,7. Wellsovu turbinu je otkrio Alan
Arthur Wells, profesor na Univerzitetu u Belfastu. Prvi put se Wellsova turbina
ugradila na probnoj elektrani na
talase LIMPET, i to 1991., na
škotskom ostrvu Islay, slika 2.80.
Prvi prototip koji je ugraen 1991.,
imao je snagu 75 kW, dok je 2000.
godine, na istom ostrvu sagraena
druga elektrana na talase, koja je
imala snagu 500 kW, [98]. U
španskom mjestu Mutri ku, u
2.80 Šematski prikaz LIMPET elektrane lukobranu, spolja nevidlji va, nalazi
se vrlo moderna elek trana na morske
talase, tj. pos trojenje od 300 kW koje
je 2011.godine pušteno u pogon i
danonono proizvodi elektrinu
struju, i zasad strujom snabdijeva oko
600 ljudi, i u sklopu ovog postrojenja
nalazi se 16 Wellsovih turbina, [99],
[100], [101], [102], U Velikoj
Britaniji zapoelo se sa još dva
2.81 Wellsova turbina projekta, koja su u izgradnji, i to:
elektrana na talase Orkney (Škotska),

87
Hidroenergija
snage 2,4 MW i elektrana na talase Siadar (Škotska), snage 4 MW, i obje e
koristiti Wellsove turbine, [103], [104]. Na slici 2.82 dat je prototip Mighty-
Whale oscilirajueg vodenog stuba (Oscilating Water Column – OWC) i taj
ureaj je ispitan u Japanu. Razlikuje se od
ostalih OWC po tome što talasi horizon
talno ulaze u usisnu komoru OWC. Slika
71. Slike su vezane za pilot projek ART-
OSPREY (fotografija A. Lewisa) 1995.
prilikom polaganja ureaja došlo je o
njegovog uništenja
2.5.5.1 LJULJAJUI UREAJ
Slika 2.82 Pprototip Mighty-Whale OWC uredaja

Ovaj ureaj funkcioniše tako što se

kinetika energija talasa pretvara u rad kretanja zaustavne ploe i hidraulike
pumpe koja pogoni generator. U Japanu postoji eksperimentalni model, ali
tehniki podaci o konstrukciji i
rezultati mjerenja nijesu poznati,
Hidraulicka pumpa slika 2.83.

2.5.6 ELEKTRANE NA TALASE

Ulazni talas
NA OTVORENOM MORU

Prednosti izgradnje elektrana

Ljuljaška na otvorenom moru su: 1. Iskoriš
enost talasnog potencijala je bolja i
Faradejev kavez
vea je raspoloživa površina za polja
Slika 2.83 Ljuljajuci uredaj elektrana, a tim ujedno i vea ukup
na snaga za odreenu lokaciju; 2. mogu nost napajanja offshore objekata; 3.
mogunost napajanja raznih tipova senzora kao auto nom nim energetskim
sistemom. Nedostaci plutajuih objekata na otvorenom moru su njihova
pouzdanost uslijed korozivne i mehaniki nepredvidljive okoline. Kako je
offshore naftna industrije danas u velikom razvoju mnogo toga je mogue
tehniki izvesti u izgradnji ovih elektrana,
što nije bilo mogue prije 30 ili 40 godina,
kada su ti projekti i tada bili ekonomski
veoma zanimljivi.
2.5.6.1 PLUTAE

Snaga ovih ureaja, slika 2.84., se

kree do 50 kW, i njihova prednost im je u
mogunosti polaganja velikog broja na
Slika 2.84 Plutaca
odreenoj površini ime se nadoknauje
mala pojedinana snaga, i posebno su

88
 Dean Ivanovi
interesantni za aktivne okeanske senzore kao što su svjetionici, mamci za ribe,
sonare, komunikacijske repetitore i sl.
2.5.6.2 ARHIMEDOVA TALASNA LJULJAŠKA (ARCHIMEDES WAVE SWING-AWS)

Ova ljuljaška na talasima sastoji se od cilindrine, vazduhom napunjene

komore koja se može pomjerati vertikalno u odnosu na usidreni cilindar manjeg
prenika. Vazduh u 10 do 20m širokom gornjem plutajuem cilindru omoguuje
njegovo plutanje. Kada talas pree preko plutae njena dubina se mijenja u
skladu sa promjenom pritiska uzrokujui njeno pokretanje gore-dolje. Relativno
kretanje izmeu usidrenog i plutajueg dijela se koristi za proizvodnju energije.
Do sada najvea snaga izgraene AWS elektrane iznosi 2 MW., i nalazi se u
Portugalskom akvatoriju.

Slika 2.85 Šematski prikaz AWS Slika 2.86 Prototip koji se isprobava u Portugalu

2.5.6.3 MORSKA ZMIJA (PELAMIS)

Zglobni plutajui prigušnik Pelamis ili samo Pelamis se sastoji od serije

poluuronjenih valjkastih sekcija, koje su zglobno povezane, a prigušni ureaj
pretvara samo dio energije talasa u elektrinu energiju i na taj nain može da
preživi velike oluje [105], [106]. Talas stvara relativ no kretanje valjkastih sekc
ija, a hidraulika pumpa po mjera visokopritisno ulje kroz hidrauliki motor,
koji pogoni elektrini generator. Dobijena elektrina energi ja se sa svih veza
prenosi jednim jedinim kablom na spojnicu, na morskom dnu [107], [108], i
nekoliko ureaja može biti meusobno povezano i spojeno sa obalom jednim
kablom. Prigušnici ili atenuatori se uvijek postavljaju paralelno širenju talasa.
Ovaj ureaj radi radi na principu spojenih plutaa, koje pretvaraju
vertikalno pomjeranje talasa u horizontalno pokretanje klipova pumpi na
kardanskom principu. Sistem je u potpunosti odvojen od mora. Radi tako da
pumpa sabija vazduh u rezervoar, koji zatim pokree vazdušnu turbinu i
elektrini generator. Na taj nain je postignuta jednolikija rotacija generatora
manje zavisna od stohastine prirode talasa. Ureaj je u fazi izrade prototipa i
ispitivanja u radnim uslovi ma u škotskom akvatoriju [109], [110]. Dimenzije
ureaja su 120 m dužine, prenika 3,5 m i mase 750 tona, a maksimalna snaga

89
Hidroenergija
je 750 kW, slika 2.87, i slika 2.88. Pod a) je prikazan prednji dio zglobnog
plutajueg prigušnika Pela
mis P-750, u hidro elektrani
a) na talase Aguça doura (Portu
gal), pod b) su dva od tri
zglobna plutajua prigušnika
Pelamis P-750, i pod c) je dat
b) prototip morske zmije na
lokaciji EMEC-a (Evropski
pomorski energetski institut).
c) Tri metalne „zmije“
duge oko 150 metara trebalo
Slika 2. 87 Morska zmija (Pelamis)
je da proizvode struju za oko
5 000 ljudi, ali kako je bilo
tehnikih problema, firma je ostala bez sredstava, i postrojenje je u meuvreme

Slika 2.88 Prikazi morke zmije

nu napušteno. Ipak, najvei svjetski privatni energetski koncern E.ON i dalje

polaže nade u postrojenje Pelamis i ve je razvio usavršeni model, koji je 2010.
godine ugraen na ostrvima ispred Škotske obale, gdje se isprobava [110].

Hidroelektrana na talase Aguçadoura, slika 2.87 je prva komercijalna

elektrana na talase, i otvorena je 2008.godine, kod Aguçadora Wave Parka, u
Portugalu. Koristila je 3 zglobna plutajua prigušnika Pelamis P-750 i imala je
ukupno instaliranu snagu 2,25 MW. Zimi te iste godine elektrini generatori su
izvaeni iz mora, a poetkom 2009. godine projekat je zaustavljen na
neodreeno vrijeme. Druga faza projekta u kojoj je trebalo biti ugraeno
dodatnih 25 Pelamis P-750 ureaja i koja je trebala poveati snagu na 21 MW,
je u pitanju zbog povlaenja nekih partnera s projekta.

2.5.6.4 MCCABOVA PUMPA NA TALASE

90
 Dean Ivanovi
McCabeova pumpa na talase je u razvoju od 1980.godine i originalno je
dizajnirana za desalinizaciju morske vode koristei reverznu osmozu, i ovi
ureaji izvlae energiju iz
talasa pomou rotacije ponto
na oko nosaa preko linear
nih hidraulikih pumpi, slika
2.89. Konstrukcije mogu biti
sa zatvorenim krugom koris
tei ulje ili sa otvorenim kru
gom koristei morsku vodu.
2.5.6.5 CRIJEVNA PUMPA

Ovaj ureaj se sastoji od

Slika 2.89 Šema konstrukcije McCabove pumpe elastinog crijeva koji sma
njuje unutrašnju zapreminu
dok se rasteže. Crijevo je povezano za plovak koji oscilira sa površinskim tala
sima. Rezultirajue pritiskanje
vode u crijevu pomjera vodu
vani kroz protiv povratni
ventil na turbinu. Niz takvih
pumpi mogu da se povežu na
centralnu turbinu za vee
sisteme, slika 2.90 i 2.91.
2.5.6.6 UŠKAŠ (FLAPPER)

Polaže se na otvorenom
moru pomou pontona ili
Slika 2.90 Neka tehnicka rješenja crijevne pumpe
bova. Ureaj se sastoji od
niza plutajuih pontona koji su oblikovani poput bregaste osovine, tako da je
svaki ponton u principu zub koji rotira odvojeno prilikom prelaska talasa preko
njega. Na taj nain se pogone kapilarne pumpe koje pomjeraju radni medij kroz

Slika 2.91 Crijevna pumpa snage 20 kW Slika 2.92 uškaš

91
Hidroenergija
zajedniko crijevo na turbinu. Zbog vertikalnog položaja na talase ureaj je
pogodan za nemirno more kao i oluje, slika 2.92.
2.5.6.7 UREAJ U OBLIKU ZMAJA

Ovo je plutajui usidreni pretvara energije talasa u elektrinu energiju, i

nalazi se na sjeveru Danske, kao prvi u svijetu off-shore pretvara, slika 2.93.
Ovaj ureaj u obliku zmaja je
zajedniki EU istraživaki projekat,
koji ukljuuje partnere iz Danske,
Njemake, Austrije, Portugala, Irske,
Velike Britanije i Švedske, [111].

Prvi prototip težine 237 tona je

testiran 2003. godine, koje je trajalo
sve do 2005.god. Ovaj pretvara
energije se može postaviti u moru kao
jedna cjelina, ili u nizovima do 200
Slika 2. 93 Uredaj u obliku zmaja
jedinica, iji bi se kapacitet tada mo
gao porediti i sa tradicionalnom elektranom na fosilna goriva. Ureaj ukljuuje
postojeu, i ispitanu off-shore
Prelivanje tehnologiju hidroturbina, tako da je
primijenjena Kaplanova turbina
Rezervoar
testirana na Tehnikom Univer zi
tetu u Minhenu. Ova turbina koristi
sifonski ulaz, dok narednih 6 ins
taliranih turbina e biti opremljene
sa cilindrinom kapijom koja e
Izlaz
startovati i zaustavljati vodu na
Turbine
ulazu u turbinu, [112], slika 2.94.
Slika 2.94 Konstrukcija uredaja u obliku zmaja Ureaj se sastoji od dva talasna
reflektora koji usmjeravaju talase prema rampi. Iza rampe veliki rezervoar, koji
se nalazi iznad nivoa mora, sakuplja i privremeno skladišti usmjerenu vodu,
koja zatim kroz hidroturbine napušta rezervoar, slika 2.94, [113]. Tri su koraka
pretvaranja energije: 1) Prelivanje; 2) Skladištenje u rezervoaru i 3) Dobijanje
snage preko turbine sa niskim padom. Glavne komponente ureaja su: 1)
Glavno tijelo sa dvostruko zakrivljenom rampom izgraeno od armiranog beto
na i/ili od elika; 2) Dva talasna reflektora takoe od armiranog betona ili
elika; 3) Sistem za sidrenje; 4) Propelerne turbine i 5) Generatori sa stalnim
magnetom [113]. Ovi ureaji za konverziju energije koriste iskljuivo kretanje
fluida ili njegov pritisak, i ne sadrže kao drugi ureaji oscilirajue vodene ili
vazdušne stubove i žiroskopsko-hidraulike elemente. Ovo je teška i izdržljiva
konstrukcija i sadrži samo jednu vrstu pokretnih djelova, a to su turbine. Ovo je
suštinski važno za bilo koji ureaj koji radi u off- shore zoni, gdje ekstremni

92
 Dean Ivanovi
uslovi mogu ozbiljno uticati na bilo koje pokretne djelove ureaja. Testiranje
modela ovog ureaja je obavljeno zbog: 1) optimiziranja prelivanja; 2)
detaljnijih hidraulinih odgovora na turbini; 3) redukovanja naprezanja na
talasnim reflektorima i 4) smanjenja troškova izgradnje, održavanja i
operativnih troškova. Glavno tijelo ili platforma se sastoji od jednog velikog
plutajueg rezervoara. Da bi platforma bila stabilna, i da bi se izbjeglo njeno
ljuljanje na talasima, ona mora biti i velika i teška. Prototip u Danskoj je u
obliku broda i to je jedna konstrukcija, slika 2.93, sastavljena od elinih ploa
debljine 8 mm. Težina elika glavnog dijela ureaja i rampe iznosi 150 tona,
tako da je potrebno dodati još 87 tona vode, da bi sa ukupnom težinom ureaja
od 237 tona, on mogao stabilno da radi.
2.5.6.8 DRUGE KONSTRUKCIJE ZA KONVERZIJU ENERGIJE TALASA

Na slici 2.95 su date neke druge konstrukcije sa kojima je teorijski mogue

iskoristiti energiju talasa [50].

Slika 2.95 konstrukcije sa kojima je teorijski mogue iskoristiti energiju talasa

93
Hidroenergija

2.6. DOBIJANJE ENERGIJE OSMOZOM

To je proces dobijanja elektrine energije na osnovu procesa osmoze.

Elektrane koje rade na principu osmoze sastoje se od dva rezervoara koja su
ispunjena vodom razliitog stepena saliniteta. Salinitet je inae stepen slanosti
rastvora natrijumovog hlorida u vodi, i prikazuje se u promilima težine, a to
znai da salinitet od 1 promila pokazuje da je u kilogramu vode rastvoren 1
gram soli. Salinitet je jedno od najvažnijih svojstava morske vode, i prosjena
slanost iznosi oko 35‰. Tako su
slanija ona mora koja primaju
manju koliinu padavina i koja
imaju manji dotok tekue vode,
a intenzivnije isparavaju. U
suprotnim sluajevima slanost je
manja. Visoki salinitet Crvenog
mora i to od 40‰ objašnjava se
veoma jakim isparavanjem, kao i
Površinski salinitet u promilima vrlo malim doticanjem tekue
vode. Takoe, salinitet Baltikog
mora iznosi samo 6‰, što je
Slika 2.96 Površinski salinitet mora i okeana u promilima posljedica velikog priticanja i
relativno slabog isparavanja. Važno je napomenuti da se slanija mora sporije
zaleuju, slika 2.96.

Zbog razlike koncentracije natrijumovog hlorida izmeu dva rezervoara

ispunjenih tenošu dolazi do pojave osmoze. Osmoza je proces difuzije
rastvora koja se uoava pri razdvajanju dviju rastvorenih tenosti selektivno
polupropusnom membranom, koja je
propusna na rastvara ali ne i na
rastvorenu materiju. Rastvara se,
zbog razlika u koncentracijama
rastvorenih materija, tj. jona ili mole
kula, preko membrane kree sa mjes
ta vee na mjesto manje koncentra
cije, kako bi se izjednaile koncentra
cije sa obje strane membrane. Osmo
za se objašnjava na taj nain što rast
vorene materije sa veom koncent
racijom sadrže i veu koliinu slobo
Slika 2.97 Kompjuterska simulacija osmoze
dne energije, pa s ozirom da polupro
pusna membrana propušta samo molekule rastvora, a ne i rastvorene materije,

94
 Dean Ivanovi
molekuli rastvaraa teže da prou kroz membranu sa mjesta vee slobodne
energije na mjesto manje energije, slika 2.97. Za vrijeme difuzije molekula
rastvaraa kroz membranu dolazi do
porasta nivoa tenosi na jednoj strani
membrane i smanjenja nivoa tenosti
na drugoj strani. Ovaj porast nivoa
tenosi sa jedne strane membrane
stvara hidrostatski pritisak koji se
suprotstavlja osmozi tj. osmotskom
pritisku koji djeluje na membranu,
tako da kada se ova dva pritiska
izjednae, uspostavlja se ravnoteža a
time se i završava proces difuzije, što
Slika 2.98 Osmoza
znai da više nee doi do podizanja
nivoa tenosti. Pritisak pri kome se uspostavlja ova ravnoteža naziva se
efektivni osmotski pritisak. Osmotski pritisak je vei što je koncentracija
rastvora vea, i obrnuto. Molekuli rastvaraa teže difuziji iz rastvora sa nižom u
rastvor sa višom koncentracijom rastvorene materije. I zato koncentracija
natrijumovog hlorida u odvojenim rezervoarima teži izjednaavanju, pa slatka
voda poinje, kroz polupropusnu membranu koja osigurava jednosmjeran tok
vode, proticati u rezervoar sa slanom vodom, slika 2.98. Pritisak, koji se javlja
u rezervoaru slane vode, jednak je pritisku na dubini od 120 metara pod morem,
pa ga je mogue iskoristiti za pogon turbine u generatoru. Prema tome,
tehnologija dobijanja energije osmozom u potpunosti se oslanja na obnovljivim
izvorima [114], [115], [116].

Inae, difuzija je spontani transport materije ili energije pod uticajem

odgovarajueg gradijenta iz zone više u zonu niže energije ili koncentracije.
Kao i mnogi spontani procesi, difuzija je entropijski voen proces u kojemu se
energija ili materija koja difunduje uniformno rasporeuje u raspoloživom
prostoru podižui time entropiju sistema. Svaki proces difuzije odvija se pod
uticajem odgovarajueg gradijenta. Tako se difuzija materije odigrava pod
uticajem gradijenta koncentracije, dok difuzija toplote pod uticajem gradijenta
temperature. Difuzija je direktna posljedica drugog principa termodinamike,
koji kaže da entropija nekog neravnotežnog sistema može samo da raste, sve
dok sistem ne doe u ravnotežu. S obzirom da materija difunduje iz oblasti vee
koncentracije u oblast manje koncentracije, sistem prelazi iz ureenijeg u manje
ureen sistem, a to znai da entropija raste.

Difuzija se kvantitativno opisuje Fikovim zakonima (prvi i drugi). Prvi

Fikov zakon kaže da je fluks (J) proporcionalan gradijentu koncentracije (c),
dok se drugi Fikov zakon izvodi iz jednaine kontinuiteta. U jednodimenzional
∂c ∂J
nom sistemu jednaina kontinuiteta glasi: = − , gdje je x pravac odvija
∂t ∂x

95
Hidroenergija
∂c
nja procesa, a t vrijeme. Prvi Fikov zakon glasi: J = − D , a drugi:
∂x

 ∂c 
∂ D 
= 
∂c ∂x 
, pri emu za konstantan koeficijent difuzije D drugi Fikov
∂t ∂x
∂c ∂ 2c
zakon izgleda: = D 2 . Rešavanje ove difuzione jednaine je po pravilu
∂t ∂x
veoma komplikovano, i mogue ju je riješiti samo uz pomo primene numerike
matematike. U gasovima i tenostima kretanje estica kao što su joni, molekuli,
ili koloidne estica, prouzrokuje miješanje dviju ili više materija, dok u kod
vrstih materija atomi i joni razmjenjuju mjesta u kristalnoj rešetki. Difuzija je
najbrža u gasovima, sporija je u tenostima, a najsporija u vrstim materijalima.
Kao što govori prvi Fikov zakon difuzije brzina difuzije materije u nekom
smjeru srazmjerna je gradijentu koncentracije, i uglavnom se poveava sa
porastom temperature, jer se estice kreu brže, a smanjuje se sa porastom
gustine. Veoma važna za mnoge biološke procese (osmoza) kao i hemijske
reakcije. Na difuziji su zasnovani neki tehnološki procesi kao što je
proizvodnja elektronskih poluprovodnikih komponenata, zatim oblikovanje
površinskih slojeva u metalurgiji, difuzijska vakuumska pumpa itd.

Tokom sedamdesetih godina prošlog vijeka profesor Sidney Loeb u SAD-u,

razvio je koncept dobijanja energije osmozom. Zbog niske cijene elektrine
energije u to vrijeme ozbiljan
razvoj nije planiran. Meutim,
koncept je 1996. godine prezen
tiran norveškoj firmi Statkraft,
tako da se u decembru 2009. godi
ne otvara prvi prototip osmotske
elektrane u Toftu, Norveška, slika
2.99. Instalisana snaga prototipa
elektrane iznosi 10 kWh i primar
na svrha prototipa je daljnje
istraži vanje i razvoj tehnologije
Slika 2.99 Prototip osmotske elektrane u Toftu, Norveška
[117]. Pokazalo se da je glavna
prepreka do potpune komercijalne
elektra ne, ustvari relativno niska efikasnost polupropusne membrane koja
trenutno iznosi 1 W/m 2 , a cilj istraživanja je dostii efikasnost od 5 W/m 2 ,
tako da se oekuje da e potpuna komercijalna elektrana biti u pogonu do 2015,
slika 2.99, [114].

Svugdje gdje se susrijeu slatka i slana voda mogue je graditi osmotske

elektrane, i energija proizvedena u ovim elektranama u potpunosti je obnovljiva

96
 Dean Ivanovi
energija bez emisija štetnih gasova, i kao takva u potpunosti je neutralna prema
okolini. Godišnji svjetski potencijal osmotske energije procjenjen je na oko
1600 milijardi kWh, a to je polovna godišnje proizvodnje energije u Evropskoj
uniji, [114], [115].

2.7. KONVERZIJA TOPLOTNE ENERGIJE OKEANA

Konverzija toplotne energije okeana (Ocean thermal energy conversion-

OTEC) je postupak dobijanja elektrine energije pomou temperaturske razlike
izmeu dubokih i plitkih slojeva okeana. Ova temperaturska razlika omoguava
pokretanje toplotne mašine, a samim tim i generatora. Ukoliko je razlika
temperature izmeu slo
jeva okeana vea, efika
snost i snaga su time
Dužina bolje. Temperaturska
Širina razlika izmeu dubokih
i plitkih slojeva okeana
se poveava sa opadaju
om geografskom širi
Ekvator nom, tj. blizu ekvatora
i tropskog pojasa, slika
Temperaturska razlika izmedu površine i dubine okeana od 1000 m
2.100, [118]. Naješa
tempe ratura površine
Manje od
okeana iznosi 27 °C, a
Više od u dubo kim vodama
Dubina manja od tempera tura rijetko pa
da ispod 5 °C. Osnovni
tehniki izazov OTEC-
Slika 2.100 Temperaturska razlika izmedu površine i dubine okeana od 1000 m a je proizvesti znaajan
dio energije iz jako ma
lih temperaturskih razlika. Maksimalna teorijska efikasnost ovog sistema se
postiže sa poveavanjem efikasnosti toplotne razmjene u novijim konstrukci
jama. Kako Sunce neprestano grije okeane i mora koji prekrivaju skoro 70%
Zemljine površine, smatra se da oni sadrže veliki energetski potencijal koji bi se
mogao upotrijebiti za proizvodnju energije i toplote. Pod uslovom da se
tehnologija pokaže ekonomski isplativa i da se krene u masovnu upotrebu, ovaj
obnovljivi izvor energije, mogao bi riješiti sve energetske probleme u svijetu.
Ukupna raspoloživa energija je jedan ili dva puta vea nego kod ostalih
tehnologija vezanih za okean, kao što je naprimjer energija talasa. Meutim,
male temperaturske razlike izmeu dubokih i plitkih slojeva okeana ine ovu
tehnologiju, uporeujui je sa drugim tehnologijama, prilino skupom, i to
najprije zbog niske toplotne iskoristivosti. Ustvari to je i jedan od kljunih

97
Hidroenergija
problema ovog sistema. Raniji sistemi za konverziju toplotne energije okeana su
imali iskoristivost od 1 do 3%, a teorijski se smatra da je maksimalna
iskoristivost od 6 do 7%,[119]. Smatra se da e trenutni sistemi koji se razvijaju
raditi blizu maksimalne toplotne iskoristivosti. Morska voda, iako je besplatna,
ima odreene troškove koji su vezani za transport vode iz okeana, kao što su
troškovi pumpi i njihovih materijala.

Ipak, iako OTEC sistemi imaju nisku efikasnost, oni mogu funkcionisati
kao energetski sistemi koji e moi pokrivati minimalnu potražnju energije.
Smatra se, da kada ova metoda postala jeftinija i postala konkurentna s ostalim
konvencionalnim tehnologijama tada bi OTEC mogao proizvoditi gigavate
elektrine struje i zajedno sa elektrolizom bi mogao prozvoditi dovoljno
vodonika koji bi potpuno nadomjestio potrošnju svih globalnih fosilnih goriva.
Inae, svi OTEC sistemi koriste skupe, velike dovodne cijevi koje su uronjene
više od kilometar u okean, i to sve sa ciljem dovoenja jako hladne vode na
površinu, tako da je upravljanje troškovima i dalje glavni izazov za ovu
tehnologiju.

Još 1881. godine francuski fiziar Jacques Arsene d'Arsonval, pokušao je

prvi iskoristiti toplotnu energiju okeana. Tek je 1930. godine njegov
student, Georges Claude uspio izgraditi prvo OTEC postrojenje na Kubi,
[120], [121], koje je proizvodilo 22 kW elektrine energije pomou
niskopritisne turbine, [122]. S vremena na vrijeme, postojalo je mnogo
pokušaja razvijanja ovakve vrste tehnologije. I Nikola Tesla je isto tako
prepoznao mogunost iskorišava nja ovakvog oblika energije, ali je na kraju
došao do zakljuka kako bi takva tehnologija bila nepraktina za široku
upotrebu, [123]. Claude je 1935. godine izgradio još jedno postrojenje koristei
teretni brod od 10000 tona kojeg je usidrio kod obale Brazila. Meutim, loše
vrijeme i talasi uništili su postrojenje prije nego što su generatori poeli
proizvoditi elektrinu energiju [122]. Francuski naunici su 1956. godine poeli
sa konstrukcijom postrojenja od
3 megavata za Abidjan, tadašnji
glavni grad Obale Slonovae, ali
zbog velikih koliina jeftine nafte
50-ih godina prošlog vijeka
postrojenje nije završeno. J. H.
Anderson i J. H. Anderson 1962.
godine završavaju ono što je
Claude zapoeo, tako što su se
koncentrisali na razvoj novih i
efikasnijih elemenata konstrukci
Slika 2.101 OTEC pogon na obalama Havaja
ja, i 1967. godine, patentirali su
svoj sistem zasnovan na zatvorenom ciklusu [124]. Iako nema nikakvog
potencijala Japan je znatno doprinio razvoju OTEC tehnologije i to najviše

98
 Dean Ivanovi
zbog izvoza tehnologije u druge države. Japanska elektroprivreda je 1970.
godine uspješno izgradila i postavila 100 kilovata OTEC postrojenje tipa
zatvorenog ciklusa na ostrvskoj državi Nauru [125]. Postrojenje je krenulo u
rad 1981. godine i prozvodilo je 120 kilovata elektrine energije, tako što je 90
kilovata upotrijebljeno za rad samog postrojenja, a ostatak struje se
upotrebljavalo za snabdijevanje škole i ostalih lokacija na ostrvu. Ovo je
postavilo novi svjetski rekord u
proizvodnji struje pomou OTEC
sistema gdje je struja poslata na
pravu elektrinu mrežu [126].
1974. godine SAD su se ukljuile
u istraživanje OTEC sistema, i na
Havajima je osnovana laboratorija
koja je ubrzo postala vodei
svjetski centar za istraživanje
OTEC tehnologije. Zbog tople
površin ske vode, i lako dostupne
Slika 2.102 OTEC sistem u Indiji duboke i hladne vode, kao i zbog
injeni ce da troše najviše struje, Havaji se nalaze na najboljem položaju u
SAD-u za iskorišavanje ove vrste energije, slika 2.101., [127]. Takoe je i
Indija postavila OTEC postrojenje od 1 megavat, slika 2.102, [128], i Indijska
vlada je i dalje veliki sponzor u istraživa nju plivajuih OTEC postrojenja.

2.7.1 PRINCIP RADA UREAJA

Princip rada ovakvih sistema zasniva se na koncepciji toplotnog ureaja koji

je uobiajen u Termodinamici. Toplotna mašina je termodinamiki ureaj koji
je smješten izmeu dva rezervoara, i to jednog visoke temperature, a drugog
niske. Kako toplota protie od jednog do drugog rezervoara toplotna mašina
dio toplotne energije pretvara u mehaniki rad, a to je princip rada kod parnih
turbina. Jedini toplotni ciklus koji je pogodan za OTEC je Rankinov ciklus
koristei uz to niskopritisnu turbinu. Pritom sistemi mogu biti izvedeni kao
otvoreni ili zatvoreni ciklusi. Mašine zatvorenog ciklusa koriste amonijak ili
tetrafluoretan kao uobiajene radne materije, dok kod otvorenog ciklusa koristi
se toplota površine vode kao radna materija.

Prema lokaciji, ovi ureaji za pretvaranje termalne energije okeana mogu

biti sa pogonom na kopnu, sa pogonom na grebenima i sa pogonom na
otvorenom moru.

Prema vrsti ciklusa ovi sistemi mogu biti sa otvorenim ciklusom, sa

zatvorenim ciklusom i hibridnim ciklusom. Hladna morska voda je sastavni dio
svakog od ova tri tipa OTEC sistema, i da bi sistem uspješno radio, hladna
morska voda se mora dopremati iz dubina na površinu. To se postiže upotrebom
pumpi. Drugi nain je destilacijom morske vode blizu morskog dna, što

99
Hidroenergija
smanjuje gustinu morske vode, tako da zbog razlike gustina morska voda e sa
dna strujati kroz cijev na površinu, [129].
2.7.1.1 SISTEM ZATVORENOG CIKLUSA

Ovaj sistem koristi tenost sa niskim stepenom kljuanja, i to naješe

amonijak, tako da se na taj nain pokree turbina koja proizvodi elektrinu
energiju. Topla morska voda na površini se pumpa kroz razmjenjiva toplote i
zahvaljujui niskoj taki
kljuanja fluid (amonijak)
okeana
isparava, tako da nastala
para pokree turbogene ra
Razmjenjivac Razmjenjivac
toplote toplote tor. Hladnija morska voda
iz dubina se zatim upum
pava kroz drugi razmjenji
va toplote i zahvaljujui
kondenzaciji opet iz pare
fluid prelazi u teno sta nje
ime kružni proces opet
dolazi na svoj potak, slika
Slika 2.103 Šema zatvorenog ciklusa OTEC pogona 2.103, slika 2.104, [130].
Ovakav mini OTEC sistem bio je usidren na 2,5 km od Havajske obale i
proizvodio je dovoljno struje da osvijetli brodske sijalice, televiziju i raunare.

Slika 2.104 Šema zatvorenog ciklusa OTEC pogona

2.7.1.2 SISTEM OVORENOG CIKLUSA

Na principu parne turbine funkcioniše sistem otvorenog ciklusa. Ovaj sistem
koristi toplotu površine tropskih okeana i stvara elektrinu energiju na taj nain
što se topla voda doprema u rezervoar sa niskim pritiskom i gdje zahvaljujui

100
 Dean Ivanovi
niskom pritisku voda prokljua i prelazi u paru. Dobijena para se širi i pokree
turbinu spojenu sa elektrinim generatorom. Zbog izloženosti hladnoj vodi ta

S l i k a 2 . 1 0 5 Š em a o v o re n o g c ik l u s a O T E C p o g o n a
para se kondenzuje i opet se nazad vraa u teno stanje, slika 2.105.
1993.godine OTEC pogon sa ovakvim otvorenim ciklusom snage od 50 kW
postavljen je nedaleko od Havaja, i oborio je rekord od 40 kW japanskog
sistema iz 1982. godine [131].
2.7.1.3 SISTEM HIBRIDNOG CIKLUSA
Sistem hibridnog ciklusa izveden je na takav nain da se kombinuju dobre
osobine zatvorenog i otvorenog ciklusa. Princip rada hibridnih sistema zasniva
se na korišenju tople površinske morske vode koja ulazi u vakuumsku komoru
gdje se ona pretvara u paru, a to je zapravo i karakteristika otvorenog sistema.
Poslije toga ova vodena para omoguava radnoj tenosti (amonijak) niske take
kljuanja, da ispari preko razmjenjivaa toplote, što je ustvari i karakteristika
zatvorenih sistema. Na kraju para radne materije pokree turbinu, a samim tim
se i stvara elektrina energija.

2.7.2 LOKACIJE NA KOPNU, GREBENU I OTVORENOM MORU

OTEC ima potencijal da proizvede gigavate elektrine snage i u kombinaciji

sa elektrolizom moglo bi se proizvesti dovoljno vodonika da u potpunosti zami
jeni svu projektovanu svjetsku potrošnju fosilnih goriva. Meutim, i dalje ostaje
neriješeni izazov smanjenja troškova izgradnje ovakvih ureaja, koji zahtijevaju
dugake usisne cijevi velikog prenika koje se potapaju kilometar ili više u
okeanske dubine, da bi dopremile hladnu vodu na površinu. Na slici 2.102
lijevo prikazane su cijevi za ureaj OTEC, a na desnoj strani je dat OTEC
plivajui ureaj izgraen u Indiji 2000. godine.

101
Hidroenergija
2.7.2.1 LOKACIJE OTEC UREAJA NA KOPNU

Ureaji izgraeni na kopnu ili u blizini obale posjeduju tri glavne prednosti u
odnosu na one objekte locirane u dubokoj vodi. Tako elektrane izgraene na
kopnu ili blizu obale ne zahtijevaju posebni ili neki sofisticirani vez, niti
dugake elektrine kablove, kao ni ekstenzivnije održavanje same elektrane
kakvo je potrebno u sluaju izgradnje na otvorenom okeanu. Elektrane ovog
tipa mogu biti instalirane u zaštienim podrujima tako da budu relativno
obezbijeene od jakih oluja. Preko skele mostova, može se iz okoline ovog
postrojenja do korisnika na kopnu, prenijeti kako elektrina energija tako i
desalinizirana voda kao i hladna i za ishranu neophodna morska voda. Lokacija
ovim elektranama omoguava da one budu uspješno povezane sa srodnim
pomorskim industrijskim granama. U svakom sluaju, dužine usisnih cijevi su
veoma kratke što znatno snižava ukupnu cijenu koštanja ovih ureaja.
Ovakvi ureaji mogu poboljšati i unaprijediti raznovrsnost primorskih
kultura. Naime, rezervoari ili lagune izgraeni u sklopu ovih ureaja omogua
vaju da se posmatra i kontroliše minijaturna morska sredina, tako da se morski
proizvodi mogu isporuiti tržištu standardnim transportom.
Dodatni trošak u konstrukciji i održavanju ovog ureaja je i injenica da se
mješovito ispuštanje hladne i tople morske vode mora obaviti na nekoliko
stotina metara od samog ureaja zbog postizanja odgovarajue dubine na kojoj
se to ispuštanje obavlja. Ovi sistemi ne mogu izbjei dodatne troškove koji bi se
pojavili ukoliko bi njegova lokacija bila smještena u morskoj zoni predvienoj
za surfovanje. I zato ukoliko se grade blizu obale, neophodno je da se dubina
vode kree u rasponu od 10 do 30 m. Ovaj tip elektrane bi tada koristio krae, a
samim tim i jeftinije usisne cijevi kao i cijevi za pražnjenje, ime se osigurava
njihova bezbjednost od jakih talasa. Elektrana mora biti zaštiena od morske
okoline sa lukobranima i temeljima otpornim na eroziju, dok bi njen izlaz
trebalo direktno povezati sa obalom [132].

2.7.2.2 LOKACIJE OTEC UREAJA NA GREBENU

Da bi se izbjegla turbulentna morska zona surfovanja, kao i da se bude što

bliže hladnim vodnim resursima, OTEC elektrane mogu da se postave na
kopnenom grebenu i to do dubine od 100 m. Složenost rada ovih elektrana u
dubljoj vodi ini ih skupljim od onih izgraenih na kopnu. Problemi ukljuuju
uslove otvorenosti mora i znato teža isporuka struje. Jake okeanske struje i
veliki talasi poskupljuju inženjering i konstrukciju ovog ureaja. U tom sluaju
platforme zahtijevaju ekstenzivne pilinge radi održavanja stabilnosti. Za
isporuku snage zahtijevaju se dugi podvodni kablovi sve do kopna. Iz ovih
razloga OTEC ureaji locirani na grebenu su manje atraktivni.

102
 Dean Ivanovi
2.7.2.3 LOKACIJE OTEC UREAJA NA OTVORENOM MORU

Iako su ovi ureaji potencijalno optimalni za velike sisteme, kod njih se kao
kod plutajuih objekata pojavljuju nekoliko poteškoa. Teškoa sa vezivanjem
elektrane postavljene da pluta po dubokim vodama komplikuje isporuku
elektrine energije. Kablovi prikljueni plutajuim platformama su osjetljiviji
na ošteenja, posebno za vrijeme oluja, i ukoliko su postavljeni na dubinama
veim od 1000 m teže se održavaju i popravljaju. Isto tako treba voditi rauna
da kablovi koji povezuju elektranu i morsko dno budu tako konstruisani da
izbjegnu zapetljavanje. Jake oluje u uzburkano more može slomiti uslovno
vertikalnu cijev za hladnu vodu, a isto tako može i prekinuti unos tople vode.
Da bi se sprijeili ovi problemi cijevi mogu biti napravljene od fleksibilnog
polietilena, dok kao alternativa cijevima za toplu vodu može se površinska voda
kao toplija direktno uvui u platformu.
Povezivanje plutajueg ureaja sa kablovima za napajanje elektrinom
energijom zahtijeva da postrojenje ostaje relativno nepokretno. Sidrište je
prihvatljiv metod, ali trenutna tehnologija sidrenja je ograniena do dubine od
2000 m, jer ak i pri pliim dubinama troškovi sidrenja platforme se znatno
poveavaju.

2.7.3 POVEZANE TEHNOLOGIJE

Pored proizvodnje elektrine energije OTEC ureaji utiu i na razvoj

drugih tehnologija i ljudskih djelatnosti.
Hladna morska voda oko 5°C koja se dobija ovom tehnologijom stvara
mogunost hlaenja postrojenja koji su povezani sa pogonom ili koja su u
blizini pogona. Hladna morska voda se dovodi u rashladnike vode koji zatim
omoguavaju klimatizaciju zgrada i kua. Procjenjuje se da cijev prenika 0,30
m može da isporui i do 40 lit/sekund vode. Voda na temperaturi od 6 °C može
da obebijedi više nego dovoljno rashlaivanje za veliku zgradu. Radei 8000
sati godišnje umjesto elektrinih rashladnih ureaja, prema procjeni iz
1989.godine, ovom bi se tehnologijom moglo uštedjeti 200000 – 400000
amerikih dolara godišnje [133]. Kod ovih OTEC sistema za rashlaivanje
zgrada, hladna morska voda se dovodi kroz izmjenjiva toplote koji hladi pijau
vodu u zatvorenom kružnom sistemu, nakon ega se ova pijaa voda pumpa
prema zgradama i direktno hladi vazduh [134].

Isto tako OTEC tehnologija omoguava poboljšava razvoj poljoprivrede

korišenjem hladnom tla. Naime, hladna morska voda, tokom prolaska kroz
podvodne cijevi, hladi okolno tlo, tako da dolazi do temperaturske razlike
izmeu korijena biljaka na hladnom tlu i listova biljaka na toplom vazduhu što

103
Hidroenergija
omoguava uzgoj mnogih biljaka i kultura koje se ne mogu nai u suptropskim
podrujima. Više od 100 razliitih usjeva može da se gaji koristei ovaj nain.

Najpoznatiji nusprodukt OTEC tehnologije je akvakultura, i to je jedan od

najvažnijih naina kako smanjiti finansijske i energetske troškove dovoenja
velikih koliina vode iz dubina okeana. Kako duboka okeanska voda sadrži
visoke koncentracije neophodnih hranljivih materija koje su zbog biološke
potrošnje iscrpljene na površini okeana, ova, može se rei, „vještaka uzlazna
struja kroz cijev“ zamjenjuje prirodnu uzlaznu struju, bez koje nije mogue
održavanje i plodnost najveeg svjetskog morskog ekosistema i životom
najgušeg podruja na planeti. Poznato je da hladnomorske ribe, kao što su
losos i jastog, žive u dubokoj morskoj vodi bogatoj hranjivim materijama. I
zato, kombinujui u razliitim odnosima hladnu duboku morsku vodu i toplu
površinsku morsku vodu, OTEC tehnologija može stvoriti temperaturno
pogodnu okolinu u kojoj bi se održavali optimalni uslovi za akvakulturu, tako
da morski živi svijet koji nije toliko prisutan u tropskim vodama, kao što su
losos, jastog, kamenica, pasrmka i druge vrste školjki, može sada biti uzgajan na
ovakav nain i ovdje. Na taj nain se poveava raznovrsnost svježih morskih
plodova na lokalnom tržištu. Takoe, niski troškovi hlaenja dobiveni hladnom
morskom vodom mogu održati ili ak poboljšati kvalitet domae ribe koja brzo
propada u toplim tropskim krajevima.

Pitka voda može biti dobijena iz morske vode pomou sistema otvorenog,
slika 2.105, ili hibridnog ciklusa koristei površinski kondenzator, u kojem
neravnim kontaktom hladna morska voda kondenzuje potrošenu paru.
Kondenzat je u takvom kondenzatoru relativno ist i može biti prikupljen i
poslat na mjesta koja su ograniena zalihama prirodne vode za poljoprivredu ili
domainstva. Tako bi postrojenje od 2 MW moglo proizvoditi oko 4300 kubnih
metara pitke, odnosno desalinizirane vode svaki dan. Drugi sistem stvara
kondenzat regulišui dotok duboke hladne vode kroz površinski kondenzator
koji je u korelaciji sa fluktuirajuim temperaturama take rose.

Upotrebljavajui struju proizvedenu OTEC procesom, pomou elektrolize

može biti proizveden vodonik. U svrhu poveanja ukupne efikasnosti dodaju se
elektrolitne mješavine i proizvedena para može biti upotrebljena kao relativno
isti medij za elektrolizu. OTEC tehnologija je u mogunosti da proizvodi
velike koliine vodonika potrebnog za snabdijevanje rastueg svjetskog tržišta.
OTEC postrojenja na ostrvima, platformama, tegljaima i brodovima imaju
potencijala za proizvodnju vodonika u velikim koliinama kao i za snabdije va
nje velikih luka pomou tankera. Ipak su glavni izazovi troškovi proizvodnje,
transporta i distribucije u odnosu na ostale izvore energije i goriva. Uzimajui u
obzir poveanje cijena nafte na svjetskom tržištu, pitanje je vremena kada e
troškovi masovne proizvodnje i distribucije vodonika ovom OTEC tehnologi
jom, biti stavljeni u drugi plan.

104
 Dean Ivanovi
Nerazvijeni potencijal okeana je i mogunost vaenja minerala iz morske
vode koji su sadržani u solima i drugim oblicima rastvaraa. Razne ekonomske
analize su pokazale da je neprofitabilno iskorišavati okean u svrhu dobijanja
tragova elemenata rastvorenih u rastvorima, upravo zbog velikog trošenja
energije potrebne za crpljenje velike koliine vode, a isto tako skupo je i
odvajati minerale iz morske vode. Uopšteno govorei, ova OTEC metoda je
ograniena na minerale koji se mogu pronai u visokim koncentracijama i koji
se zatim mogu lagano izdvojiti, kao što je na primjer magnezijum. Pošto je sa
OTEC postrojenjima riješen problem dopremanja velikih koliina vode, ostaje
samo problem troškova ekstrakcije. Tako su Japanci nedavno zapoeli istraživa
ti koncept kombinovanja ekstrakta urana rastvorenog u morskoj vodi sa tehnolo
gijom elektrana na talase, a i mišljenja su da razvoj ostalih tehnologija, naroito
razvoj materijala, poboljšava izglede za ekstrakciju minerala.

2.7.4 POLITIKA PITANJA, TROŠKOVI I EKONOMINOST

Imajui u vidu da su OTEC postrojenja uglavnom nepokretne površinske

platforme, njihova tana lokacija i pravni status bi mogao biti u nadležnosti
sporazuma Konvencije Ujedinjenih nacija o pravu mora (UNCLOS). Taj
sporazum daje zakonski autoritet primorskim zemljama u razliitim zonama od
3, 12 i 200 nautikih milja, što bi vjerovatno moglo dovesti do odreenih
sukoba i regulacijskih prepreka izgradnji OTEC postrojenja, kao i njihovom
vlasništvu. Prema sporazumu, OTEC postrojenja bi se smatrali kao „vještaka
ostrva“ koja ne bi imala nikakav zakonski autoritet.

Da bi ova OTEC tehnologija bila održiva u pogledu globalne upotrebe,

ona mora imati jednak porezni i subvencijski tretman kao i ostale tehnologije.
Prorauni troškova ove tehnologije su i dalje nepouzdani zbog toga što OTEC
pogoni još nijesu široko rasprostranjeni. Meutim, razne analize pokazuju da bi
troškovi proizvodnje elektrine energije bili 0.07 $/kWh dok subvencionirane
vjetroelektrane imaju na primjer 0.05-0.07 $/kWh potrošnje, [136].

2.7.5 TERMODINAMIKA

Prorauni pokazuju da OTEC tehnologija pri temperaturskoj razlici od

20 °C daje isto energije koliko i hidroelektrana sa padom od 34 m pri istom
protoku vode. Niske temperaturske razlike izmeu površinske i duboke vode,
podrazumijeva da dovedene koliine vode moraju biti velike da bi se izvukla
korisna koliina toplote [137], [138]. Tako bi se od OTEC elektrane snage 100
MW oekivalo da ispumpa sa velike dubine oko 45 miliona litara vode u minuti,
odnosno 45000 tona/minuti, ili 0ko 750 m 3 /s, [137]. To znai da za proizvodnju
49,8 MW elektrine energije ovom tehnologijom, samo za pumpanje, odnosno
dovoenje vode sa velikih dubina, potrebno je utrošiti oko 20 MW struje, a to se

105
Hidroenergija
može smatrati parazitskim odlivom energije. Za OTEC sisteme koji koriste
razmjenjivae toplote, da bi se obradila ovako velika koliina prispjele vode
razmjenjivai moraju biti ogromni u poreenju sa onim koji se upotrebljavaju u
konvencionalnim termoelektranama [138], inei ih jednim od najkritinijih
komponenti zbog njihovog uticaja na ukupnu efikasnost postrojenja. Takva
OTEC elektrana snage od 100 MW bi, dakle, zahtijevala najmanje 200
razmjenjivaa toplote od kojih bi svaki bio duži od brodskog kontejnera dužine
7 metara, a to ih i ini jednim od najskupljih komponenti cijele elektrane [139].
2.7.5.1 PROMJENA TEMPERATURE OKEANA SA DUBINOM

Ukupna solarna energija zraenja ili insolacija, koju prime okeani i mora, a
pokrivaju oko 70% površine Zemlje, pri indeksu jasnoe 0,5 i prosjenom
energijom zadržavanja od 15%, iznosi: 5,45.10 18 (MJ/godina). 0,7. 0,5. 0,15 =
2,87.10 17 (MJ/godina). Za odreivanje koliine solarne energije koju absorbuje
dI (h)
voda koristi se Lambert-ov zakon: − = µI , gdje je h dubina vode,
dh
I (h) intenzitet absorbovane solarne energije a µ je absorbcioni koeficijent.
Rešenjem ove diferencijalne jednaine dobija se: I (h) = I 0 e − µh , gdje je I 0
intenzitet absorbovane solarne energije na površini mora. Absorbcioni koeficije
nt µ se kree od 0,05 m −1 za veoma jasnu svježu vodu do 0,5 m −1 za veoma
slany vodu. Kako intenzitet absorbovane solarne energije I (h) po gore
navedenoj formuli pada eksponencijalno sa dubinom vode h , uoava se da je
absorbovana toplota skoncentrisana u gornjim slojevima vode. Tako su u
tropskim predjelima površinske temperature mora i okeana negdje oko 25 °C, a
na 1 km dubine izmeu 5–10 °C. To znai da kod toplijih voda na površini, koje
su inae i lakše nego u dubinama, nema toplotnih konvektivnih struja. Zbog
malog temperaturskog gradijenta po dubini, prenos toplote provoenjem
odnosno kondukcijom je isuviše mali da bi se temperature mogle izjednaiti.
Prema tome, okean je u isto vrijeme i beskonani izvor toplote i beskonani
izvor hlaenja. Ova temperaturska razlika izmeu površine mora i njegove
dubine se mijenja zavisno od geografske širene i godišnjeg doba, a najvea je u
tropskim, subtropskim i ekvatorskim vodama. Zato su tropska podruja i
najpogodnija za postavljanje OTEC ureaja.

2.7.5.2 OTVORENI CLAUDE – JEV CIKLUS

Topla površinska voda temperature oko 27 °C ulazi u ispariva u kojem je

pritisak nešto ispod pritiska zasienja što dovodi do isparenja. To stanje je na T-
s dijagramu na slici 2.106 prikazano sa takom 1. Ako se sa H f oznai entalpija
tene vode na ulaznoj temperaturi T1 , onda važi: H 1 = H f . Voda se djelimino

106
 Dean Ivanovi
pretvara u paru u kojoj preovladava dvofazna ravnoteža. Ako se pretpostavi da
se pritisak u isparivau održava na pritisku zasienja i da se temperatura nešto
spustila ispod T1 , onda za to novo stanje, prikazano sa takom 2, pri temperaturi
T2 < T1 , važi sledea relacija:
T – s dijagram otvorenog ciklusa
H 2 = H 1 = H f + x2 H fg , gje
Temperatura

je x2 dio mase vode koja

isparava, dok se maseni
protok tople vode po jedinici
turbinskog masenog protoka
može oznaiti sa 1 / x2 . Nisak
pritisak u isparivau se
Entropija s održava vakuum pumpom
koja takoe otklanja
Slika 2.106 Šema ovorenog Claude-ovog ciklusa osloboene nekondezovane
gasove iz isparivaa. Sada ispariva sadrži mješavinu vode i pare niskog
kvaliteta. Para se zatim odvaja od vode kao zasiena para. Preostala voda je
zasiena i ispušta se u okean u otvorenom ciklusu. Para pod ovako niskim
pritiskom je u isto vrijeme i radni fluid visoke specifine zapremine, koja
ekspandira u specijalnoj turbini niskog pritiska, ime na dijagramu prelazi u
stanje prikazano sa takom 3, gdje je tempratura T3 = T2 , dok je entalpija H 3
ista kao i entalpija H f koja odgovara temperaturi T2 , što znai da je:
H 3 = H f . Za idealnu izentropsku, tj. povratnu adijabatsku turbinu može se
napisati: s5, s = s3 = s f + x5,s s fg , i ova jednaina odgovara temperaturi T5 na
izlazu iz turbine, dok je x5,s maseni udio pare u stanju 5. Entalpija pri
temperaturi T5 je: H 5,s = H f + x5,s H fg , i ona je nešto niža. Prema tome,
povratni adijabatski turbinski rad iznosi H 3 − H 5,s , dok je stvarni turbinski rad:
WT = η ( H 3 − H 5,s ) , gdje je η politropski koeficijent efikasnosti, tako da je:
H 5 = H 3 − stvarni rad. Kako su temperatura i pritisak u kondezatoru niski, i
kako se kroz izlaz turbine ispušta izduvni fluid nazad u okea, to se kondezator
preko direktnog kontakta koristi za miješanje ispusta sa hladnom vodom, što
dovodi do toga da je voda skoro zasiena, i ta se voda sada prazni nazad u
okean. Za temperaturu T5 važi da je H 6 = H f , slika 2.106. Temperatura T7
odgovara stanju 7 kada se izduvni fluid iz turbine miješa sa hladnom morskom
vodom i kada je sadržaj pare zanemarljiv, tako da se pri temperaturi T7 može

107
Hidroenergija
staviti: H 7 ≈ H f . Sve navedene temperaturske razlike izmeu stanja
predstavljaju spoljnju ireverzibilnost, odnosno nepovratnost, koja smanjuje
ukupnu razliku temperature. Protok hladne vode po jedinici turbinskog masenog
H5 − H6
protka fluida iznosi: mC = , dok je turbinski maseni protok:
H6 − H7
*
W *
M T = T , gje je WT zahtijevani turbinski rad. Takoe se za maseni protok
WT
tople vode može staviti da je: M w = M T mw , a za maseni protok hladne vode:
M c = M T mc .

2.7.5.3 ZATVORENI ANDERSON-OV CIKLUS

U ovom ciklusu, kojeg je poetkom 1960. godine razvio J. H. Anderson, sa

QH se oznaava toplota transformisana u isparivau sa tople morske vode na
radni fluid. Radni fluid koji je blizu take rose, izlazi iz isparivaa. Gas visokog
pritiska i visoke temperature ekspandira u turbini predajui turbini rad WT .
Radni fluid je malo pregrijan na izlazu iz turbine, i prema reverzibilnoj
adijabatskoj ekspanziji turbina obino ima efikasnost oko 90%. Nakon izlaza iz
turbine, radni fluid ulazi u kondenzator gdje mu se hladnom morskom vodom
dovedenom iz dubina oduzima toplota − QC , i prelazi u tenost. Teni kondezat
se potom sabija na najvei pritisak u ciklusu zahtijevajui pumpni rad WC .
Andersonov zatvoreni ciklus je dakle Rankinov ciklus parnom ciklusu u
konvencionalnim termoelektranama, s tom razlikom što se kod Andersonovog
ciklusa radni fluid nikada ne pregrijava više od nekoliko stepeni Celzijusa.
Zahvaljui viskoznim efektima pritisak radnog fluida opada i u isparivau i
u kondezatoru. Ovaj pad pritiska, koji zavisi od primijenjenog tipa razmjenji
vaa toplote, mora se uzeti u obzir u konanom proraunu, meutim, zbog
pojednostavljenja analize ovdje se zanemaruje. Prema tome sraunati „parazits
ki“ pumpni rad WC e biti manji nego kada se uzme u obzir pad pritiska usled
razmjenjivaa toplote. Inae, u OTEC elektranama se glavni dodatni parazitski
energetski zahtjevi odnose na rad pumpe za dovod hladne vode WCT kao i na
rad pumpe za transport tople vode WHT . Oznaavajui sve druge parazitske
energetske zahtjeve sa W A , neto rad OTEC elektrana WNP iznosi:
WNP = WT + WC + WCT + WHT + W A .
Termodinamiki ciklus radnog fluida može se analizirati bez detaljnog
posmatranja ovih parazitskih energetskih zahtjeva. Tako se na osnovu prvog
zakona termodinamike, za energetski bilans radnog fluida sistema može

108
 Dean Ivanovi
napisati: WN = QH + QC , gdje je WN = WT + WC neto rad termodinamikog
ciklusa. Za idealizovan sluaj u kojem nema pada pritiska radnog fluida u
 
razmjenjivaima toplote, su: QH = TH ds i QC = TC ds , tako da neto rad
H C
termodinamikog ciklusa glasi:
WN =  TH ds +  TC ds
H C

2.7.6 UTICAJ NA ŽIVOTNU SREDINU


Ugljendioksid rastvoren u dubokoj hladnoj vodi koja je pod visokim pritiskom
dospijeva, preko OTEC elektrana, na površinu i tu se oslobaa kako se voda
zagrijava. Miješanje duboke hladne okeanske vode sa pliom toplom vodom,
omoguava da hranljive materije budu u punoj mjeri dostupne i dovoljne za
život bia u plitkoj vodi. Ovo može da bude prednost za akvakulturu
komercijalno znaajnih vrsta, ali u isto vrijeme sve ovo može i dovesti do
narušavanja ravnoteže ekološkog sistema oko OTEC elektrane.

2.7.7 TEHNIKI PROBLEMI

2.7.7.1 MIKROBIOLOŠKE NASLAGE NA OKVAŠENIM POVRŠINAMA

Pošto sirova morska voda mora proi kroz razmjenjiva toplote, mora se
voditi rauna da se održi dobra toplotna provodljivost. Na djelovima OTEC
elektrane, slika 2.107, koji su u kontaktu sa vodom pojavljuju se naslage
mikroorganizama, biljaka, algi itd, slika 2.108, tako da na primjer slojevi

Slika 2.107 OTEC elektrana Slika 2.108 Naslage na okvašenim površinama

naslaga od 25 do 50 mikrometara ( 1 mikrometar µm = 10 −6 m) mogu da
pogoršaju performanse toplotnog razmjenjivaa i do 50% [140], [141].

109
Hidroenergija
Oigledna nesrazmjera izmjeu debljine naslaga i pogoršanja prenosa toplote je
zbog rasta mikroba u veoma tankom sloju morske vode na površini
razmjenjivaa toplote, [141]. Razne druge studije su utvrdile da ove naslage i
pored dosta estih skidanja, naješe struganjem, ponove se stvaraju i to u
znatno tvem obliku, [140], [142], ime se itekako pogoršavaju performanse
ugraenih elemenata na OTEC elektranama. Hlorisanje okvašenih površina
može da uspori ali ne i da zaustavi rast mikroba. Granica hlorisanja od 1mg po
litru i to jedan sat dnevno, može biti efikasna za dugorono funkcionisanje
postrojenja [140]. Uoeno je da se naslage javljaju kod onih površina
razmjenjivaa toplote koje su u kontaktu sa toplom vodom, dok ih nema na
onim površinama razmjenjivaa gdje je hladna voda ili ako ih i ima to su
minimalne naslage neorganskog sadržaja, [140].
Pred uticaja temperature, na rast naslaga mikroorganizama na površinama
konstrukcije OTEC elektrane, utie i poveanje sadržaja hranljivih materija u
vodi, [143]. Stopa rasta naslaga zavisi i od vrste materijala od kojeg je izgraen
razmjenjiva toplote. Tako cijevi od aluminijuma usporavaju rast živih mikroba,
iako sloj oksida koji se formira na unutrašnjoj strani cijevi komplikuje išenje
što dovodi do veeg gubitka efikasnosti [142]. Suprotan je sluaj ukoliko su
cijevi od titanijuma, na kojima se naslage brže stvaraju, ali je išenje znatno
efikasnije.

2.7.7.2 ZAPTIVANJE
Kako turbina, ispariva i kondezator rade pri vakuumu u rasponu od 3 do
1% od atmosferskog pritiska, to sistem mora biti veoma pažljivo zaptiven da bi
se sprijeio ulaz atmosferskog vazduha što bi moglo dovesti do prestanka rada
sistema, tj. elektrane. U zatvorenom ciklusu OTEC elektrane specifina
zapremina pare niskog pritiska je veoma velika u poreenju sa radnim fluidom
koji je pod pritiskom, i komponente moraju imati velike protone presjeke, koji
bi, prema jednaini kontinuiteta, obezbijedili da brzine pare ne dostignu
pretjerano visoke vrijednosti.

2.7.8 KONVERZIJA HLADNI VAZDUH/TOPLA VODA

Zimi u primorskim oblastima Arktika dešava se da je morska voda i do

40°C toplija od okolnog vazduha, tako da bi ovoliku temperatursku razliku
izmeu vazduha i vode za svoj rad mogli da eksploatišu sistemi zatvorenog
ciklusa. Eliminisanjem dugakih usisnih cijevi kaje su prisutne kod OTEC
elektrana, na ovaj nain bi se mogao, korišenjem ovoliko velike temperaturske
razlike, moglo napraviti znatno jeftinije postrojenje za proizvodnju elektrine
energije. Ovu tehnologiju je razvio H. Barjot, i kao kriogenu materiju predložio
je butan zbog njegove take kljuanja od − 0.5 °C i njegove nerastvorljivosti u

110
 Dean Ivanovi
vodi [144]. Prorauni pokazuju da je koliina elektrine energije proizvedene sa
jednim kubnim metrom vode temperature 2 °C pri temperaturi okolnog vazduha
od −22 °C , jednaka koliine energije proizvedene takoe sa jednim metrom
kubnim vode ali u hidroelektrani sa padom od 1200 m, [145]. Polarne elektrane
tipa Barjot mogu biti locirane na ostrvima u polarnom regionu ili konstruisane
kao plivajue platforme uz ledenu kapu, [146].

111
Hidroenergija

LITERATURA

1 REN21 (2011). "Renewables 2011: Global Status Report". p. 17, 18.

http://www.ren2
1.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf.

2. REN21 (2011). "Renewables 2011: Global Status Report". p. 15.

http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf
3. European Photovoltaic Industry Association (2012). "Market Report 2011"

4. "America and Brazil Intersect on Ethanol". Renewableenergyaccess.com.

http://www.renewableenergyaccess.com/

5. World Energy Assessment (2001). , Renewable energy technologies, p. 221.

6. REN21 (2011). "Renewables 2011: Global Status Report". p. 14.

http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf

7. United Nations Environment Programme Global Trends in Sustainable

Energy Investment 2007: Analysis of Trends and Issues in the Financing of
Renewable Energy and Energy Efficiency in OECD and Developing Countries
(PDF), p. 3.

8. Ben Sills (Aug 29, 2011). "Solar May Produce Most of World’s Power by
2060, IEA Says". Bloomberg. http://www.bloomberg.com/news/2011-08-
29/solar-may-produce-most-of-world-s-power-by-2060-iea-says.html

9. REN21 (2010). Renewables 2010 Global Status Report p. 53.

10. Sayers, A. T. (1990). Hydraulic and Compressible Flow Turbomachines.

Mcgraw Hill Book Co Ltd.

11. Miller G. E., Sidhu A., Fink R., Etter B. D., (1993). Evaluation of a multiple
disk centrifugal pump as an artificial ventricle, journal = Artificial Organs

12. Miller G. E., Fink R., (1999). Analysis of optimal design configurations for
a multiple disk centrifugal blood pump, journal = Artificial Organs

112
 Dean Ivanovi
13. Benišek M., (1998). Hidrauline turbine, Mašinski fakultet u begradu
ISBN 86-7083-323-9.

14. Renewables 2011 Global Status Report, page 25, Hydropower, REN21,
published 2011.

15. Worldwatch Institute (January 2012). "Use and Capacity of Global

Hydropower Increases".

16. "History of Hydropower". U.S. Department of Energy. http:// www1. eere.

energy.gov/windandhydro/hydro_history.html

17. Renewables Global Status Report 2006 Update, REN21, published 2006

18. "Micro Hydro in the fight against poverty". Retrieved 2012-07-22.

19. "Pico Hydro Power". Retrieved 2010-07-16. T4cd.org. http://www.

t4cd.org/Resources/ICT_Resources/Projects/Pages/ICTProject_287.aspx.

20. Technical Report, Version 2 Rabl A.: "Externalities of Energy: Extension of

Accounting Framework and Policy Applications", publisher European
Commission, 2005.

21. "Hydropower – A Way of Becoming Independent of Fossil Energy?", 2010

22. Patrick James, H. Chansen: "Teaching Case Studies in Reservoir Siltation

and Catchment Erosion", publisher TEMPUS Publications, 1998.

23. Dentürk Fuat: "Hydraulics of dams and reservoirs", publisher Water

Resources Publications, 1994.

24. Z. arija, "Vodne turbine", Tehniki fakultet Rijeka, 2010.

25. S. Tešnjak, D. Grgi, I. Kuzle, "Vrste hidraulikih turbina", Fakultet

elektrotehnike i raunarstva, Zagreb, 2010.

26. "Hidraulika sistema pod tlakom" info.grad.hr, 2011.

27. V. Srzi, "Optereenja u tlanim cjevovodima" Graevinsko-arhitektonski

fakultet, Split, 2011.

28. K. Melvyn, "Practical Hydraulics" , publisher: Taylor & Francis, 2008.

29. Bruce S., Larock E., Jeppson R. W., Watters G.Z., "Hydraulics of Pipeline
Systems", CRC Press, 2000.

30. "Vodni udar u tlanom cjevovodu" , info.grad.hr, 2011.

113
Hidroenergija
31. M. Marriott "Nalluri & Featherstone's Civil Engineering Hydraulics",
publisher:Wiley Blackwell, 2009.
32. "Is it Worth a Dam?", "Environmental Health Perspectives", 1997

33. "Vrste brana" Graditeljstvo.tvz.hr, 2011.

34. S. Hrastovina, "Idejno rješenje mHE-Štitska", Maš. Fak., Podgorica, 2013.

35. Renewables Global Status Report 2006 Update, REN21, published 2006.

36. Crettenand, N. (2012) "The facilitation of mini and small hydropower in

Switzerland: shaping the institutional framework. With a particular focus on
storage and pumped-storage schemes". Ecole Polytechnique Fédérale de
Lausanne (EPFL). PhD Thesis N° 5356.
37. ESHA, Guide on how to develop a small hydropower plant, European Small
Hydropower Association, Brisel, 2004.

38. Milenkovi D., Risti B., Male hidrelektrane- vodne turbine, Nauna knjiga,
Beograd, 1996.

39. Sekuli G., Mogunost korišenja hidroenergetskog potencijala Crne Gore u

njenom daljem razvoju, Crna Gora u XXI stoljeu u eri kompetitivnosti –
energija, CANU, 73/7, 2010.

40. Mrki M., Male hidroelektrane u Crnoj gori- razvojna istraživanja i

projektovanje, Mašinski fakultet, Centar za hidroelektrane, Podgorica 2003.

41. Mitrovi D., Idejnorješenje male hidroelektrane Šeremet, Završni rad,

Mašinski fakultet, Podgorica 2013.

42. Ocean Energy Council (2011). "Tidal Energy: Pros for Wave and Tidal
Power".http://www.oceanenergycouncil.com/index.php/Tidal-Energy/Tidal
Energy.html.

43. "Microsoft Word - RS01j.doc" (PDF). http://www.kentar chaeology.ac/auth

ors/005.pdf. Retrieved 2011-04-05.

44. Minchinton, W. E. (October 1979). "Early Tide Mills: Some Problems".

Technology and Culture (Society for the History of Technology) 20 (4): 777–
786. doi:10.2307/3103639. JSTOR 3103639.

45. Dorf, Richard (1981). The Energy Factbook. New York: McGraw-Hill.

114
 Dean Ivanovi
46. Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics (2 ed.). Cambridge,
England, UK: Cambridge University Press. pp. 136–137. ISBN 978-0-521-
66624-4.

47. George E. Williams (2000). "Geological constraints on the Precambrian

history of Earth's rotation and the Moon's orbit". Reviews of Geophysics 38 (1):
37–60. Bibcode 2000RvGeo..38...37W.

48. DiCerto, JJ (1976). The Electric Wishing Well: The Solution to the Energy
Crisis. New York: Macmillan.

49. Evans, Robert (2007). Fueling Our Future: An Introduction to Sustainable

Energy. New York: Cambridge University Press

50. Dui, N., Osnove energetike- Introduction to Energy Management, Zagreb

2008.; http://powerlab.fsb.hr

51. Pelc, Robin and Fujita, Rob. Renewable energy from the ocean., 2010.

52. Charlier, Roger. Forty candles for the Rance River TPP tides provide
renewable and sustainable power generation, 2011

53. Lamb, H. (1994). Hydrodynamics (6th ed.). Cambridge University Press.

ISBN 978-0-521-45868-9. §174, p. 260.

54. ""Read about the first open-sea tidal turbine generator off Lynmouth,
Devon"". REUK. Retrieved 2013-04-28.

55. MIT Technology Review, April 2007. Retrieved August 24, 2008.

56. Marine Current Turbines. "Technology." Marine Current Turbines. Marine

Current Turbines, n.d. Web. 5 October 2009.
<http://www.marineturbines.com/21/ technology/>.

57. "Ocean Flow Energy company website". Oceanflowenergy.com. Retrieved

2013-04-28.

58. Nigel Adlam (2010-01-29). "Tidal power project could run all homes".
Northern Territory News. Retrieved 2010-06-06.

59. "Gorlov Turbines in Koreas". Worldchanging.com. 1999-02-22. Retrieved

2013-04-28.

60. "South Korea starts up, to expand 1-MW Jindo Uldolmok tidal project".
Hydro World. 2009.

115
Hidroenergija
61. "Proteus". Neptunerenewableenergy.com. 2013-02-07. Retrieved 2013-04-
28.

62. "Tide is slowly rising in interest in ocean power". Mass High Tech: The
Journal of New England Technology. August 1, 2008. Retrieved 2008-10-11.

63. Don Pratt. "EU Grant reported by The Engineer". Theengineer.co.uk.

Retrieved 2013-04-28.

64. "HAO turbine". Hydrolienne.fsg.ulaval.ca. Retrieved 2013-04-28.

65. Seth Wolf (2004-07-27). "San Francisco Bay Guardian News". Sfbg.com.
Retrieved 2013-04-28.

66. "Betz Limit". Ndsu.nodak.edu. Retrieved 2013-04-28.

67. http://www.cyberiad.net/library/pdf/bk_tidal_paper25apr06.pdf tidal paper

on cyberiad.net

68. "The Race Rocks Tidal Energy Project". Clean Current Power Systems
Incorporated. Retrieved 2008-07-09.

69. "Verdant Power". Verdant Power. 2012-01-23. Retrieved 2013-04-28.

70. Atwater, J.F., Lawrence, G.A. (2008) Limitations on Tidal Power

Generation in a Channel, Proceedings of the 10th World Renewable Energy
Congress. (pp 947–952)

71. Garrett, C. and Cummins, P. (2005). "The power potential of tidal currents
in channels." Proceedings of the Royal Society A: Mathematical, Physical and
Engineer

72. K. Hulsbergen, R. Steijn, G. van Banning, G. Klopman (2008). "Dynamic

Tidal Power – A new approach to exploit tides". 2nd International Conference
on Ocean Energy. Brest, France.

73. Marieke Aarden (28 November 1998). "Getijdenkracht lift mee naar
Schiphol in zee" [Tidal power gets a free ride to Schiphol in the sea] (in Dutch).
Volkskrant. Retrieved 2010-04-15.

74. Rijkert Knoppers (16 January 1999). "Dertig kilometer electriciteit" [Thirty
kilometers of electricity] (in Dutch). NRC Handelsblad. Retrieved 2010-04-15.

75. Bas Keijts (1998). "Meer vermogen met eb en vloed" [More power from
low and high tides]. Land en Water (in Dutch) 12.
76. Chiang Mei (3 March 2012). "Note on tidal diffraction by a coastal barrier
(full article on POWER website)"

116
 Dean Ivanovi
77. I. I. Ivanov, G. A. Ivanova, V. N. Kondrat'ev and I. A. Polinkovskii (1991-
01). "Increase of the efficiency of small hydroelectric stations" (PDF). Power
Technology and Engineering (Springer New York) 25 (1): 1–4.
doi:10.1007/BF01428128.

78. Christine Miller (August 2004). "Wave and Tidal Energy Experiments in
San Francisco and Santa Cruz". http://www.outsidelands.org/wave-tidal3.php.
Retrieved 2008-08-16.

79. Joao Lima. Babcock, EDP and Efacec to Collaborate on Wave Energy
Projects Bloomberg, September 23, 2008.

80. Clément et al. (2002). "Wave energy in Europe: current status and
perspectives". Renewable and Sustainable Energy Reviews 6 (5): 405–431.
doi:10.1016/S1364-0321(02)00009-6.

81. "The Development of Wave Power" (PDF). http://www.mech. ed.ac.uk/

research/wavepower/0Archive/EWPP%20archive/1976%20Leishman%20and%
20 Scobie%20NEL.pdf. Retrieved 2009-12-18.

82. Morris-Thomas et al.; Irvin, Rohan J.; Thiagarajan, Krish P. (2007). "An
Investigation Into the Hydrodynamic Efficiency of an Oscillating Water
Column". Journal of Offshore Mechanics and Arctic Engineering 129 (4): 273–
278. doi:10.1115/1.2426992.

83. "Wave Energy Research and Development at JAMSTEC". Archived from

the original on July 1, 2008. http://web.archive.org/web/ 20080701162330
/http://www.jamstec.go.jp/jamstec/MTD/Whale/. Retrieved 2009-12-18.

84. Farley, F. J. M. and Rainey, R. C. T. (2006). "Radical design options for

wave-profiling wave energy converters". International Workshop on Water
Waves and Floating Bodies. Loughborough. http://www.iwwwfb.org/Abstracts/
iwwwfb21/iwwwfb21_15.pdf. Retrieved 2009-12-18.

85. Falnes, J. (2007). "A review of wave-energy extraction". Marine Structures

20 (4): 185–201. doi:10.1016/j.marstruc.2007.09.001.
86. Phillips, O.M. (1977). The dynamics of the upper ocean (2nd ed.).
Cambridge University Press. ISBN 0-521-29801-6.
87. Wiegel, R.L.; Johnson, J.W. (1950), "Elements of wave theory",
Proceedings 1st International Conference on Coastal Engineering, Long Beach,
California: ASCE, pp. 5–21, http://journals.tdl.org/ICCE/article/view/905

88. "Wave Power". University of Strathclyde. http://www.esru.strath. ac.uk/

EandE/Web_sites/01-02/RE_info/wave%20power.htm. Retrieved 2008-11-02.

117
Hidroenergija
89. "Wave Energy Potential on the U.S. Outer Continental Shelf" (PDF). United
States Department of the Interior. http://www.ocsenergy.anl.gov/documents/
docs/OCS_EIS_ WhitePaper_Wave.pdf. Retrieved 2008-10-17.

90. Academic Study: Matching Renewable Electricity Generation withDemand:

Full Report. Scotland.gov.uk.

91. Goda, Y. (2000). Random Seas and Design of Maritime Structures. World
Scientific. ISBN 978-981-02-3256-6.

92. Holthuijsen, Leo H. (2007). Waves in oceanic and coastal waters.

Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-86028-8.

93. Reynolds, O. (1877). "On the rate of progression of groups of waves and
the rate at which energy is transmitted by waves". Nature 16: 343–44. Bibcode
1877Natur..16R.341..doi:10.1038/016341c0. Lord Rayleigh (J. W. Strutt)
(1877). "On progressive waves". Proceedings of the London Mathematical
Society 9 (1): 21–26. doi:10.1112/plms/s1-9.1.21. Reprinted as Appendix in:
Theory of Sound 1, MacMillan, 2nd revised edition, 1894.

94. R. G. Dean and R. A. Dalrymple (1991). Water wave mechanics for

engineers and scientists. Advanced Series on Ocean Engineering. 2. World
Scientific, Singapore. ISBN 978-981-02-0420-4. See page 64–65.

95. Steven Hackett:Economic and Social Considerations for Wave Energy

Development in California CEC Report Nov 2008 Ch2, pp22-44 California
Energy Commission|Retrieved 2008-12-14

96. McCormick, Michael E., and R. Cengiz Ertekin. Mechanical Engineering-

CIME 131.5 (2009): 36. Expanded Academic ASAP. Web. October 5, 2009.

97. "Energija valova", www.svijetokonas.net, 2011.

98. "Naini pretvorbe energije valova i plime i oseke u elektrinu energiju",

www.obnovljivi.com, 2011.

99. "Elektrane na energiju valova", www.hrastovic-inzenjering.hr, 2011.

100. Heath, T.V. "A Review of Oscillating Water Columns". RSTA.

101. "Performance of a Wells Turbine in an OWC Device in Comparison to

Laboratory Tests".

102. Okuhara, Shinya; Manabu Takao, Akiyasu Takami, Toshiaki Setoguchi

(2013-07-24). "Wells Turbine for Wave Energy Conversion". Open Journal of
Fluid Dynamics 3 (2A). doi:10.4236/ojfd.2013.32A006.

118
 Dean Ivanovi
103. Wengenmayr, Roland (2012). Renewable Energy : Sustainable Energy
Concepts for the Energy Change. Germany: Wiley-Vch Pub. pp. 101–104.

104. Whittaker, T.J.T. "The LIMPET Wave Power Project – The First Years of
Operation".

105. "Update on EMEC activities, resource description, and characterisation of

wave-induced velocities in a tidal flow". Retrieved 2010-12-03.

106. "Pelamis Wave Power". Retrieved 2012-07-10.

107. "Pelamis Technology". pelamiswave.com. Retrieved 2013-03-15.

108. "Pelamis P2". Pelamis Wave Power. Retrieved 29 June 2012.

109. "Making Waves". Scottish Government. Retrieved 2011-04-07.

110. "ScottishPower Renewables Purchase Pelamis Wave Power Device".

ScottishPowerRenewables.com. Retrieved 2010-06-16.

111. "Europe at the forefront in research on solar, wave and geothermal

energies. Press release IP/04/350". Euroepan Commission. 2004-03-16.
Retrieved 2008-05-31.

112. Keulenaer, H. http://www.leonardo-energy.org/wave-dragon, 2007-04-13.

Retrieved on 2013-01-23:

113. Wave Dragon Wave Dragon Homepage, Retrieved on 2008-04-10:

114. http://www.statkraft.com/energy-sources/osmotic-power/
115. Jones, A.T., W. Finley. “Recent developments in salinity gradient power”.
Oceans. 2003. 2284-2287.)

116. Brauns, E. “Toward a worldwide sustainable and simultaneous large-scale

production of renewable energy and potable water trough salinity gradient
power by combining reversed electrodialysis and solar power?” Environmental
Process and Technology. Jan 2007. 312-323.

117. http://www.power-technology.com/projects/statkraft-osmotic/
118. DiChristina, Mariette (May 1995). "Sea Power". Popular Science: 70–73.
119. Berger LR, Berger JA (June 1986). "Countermeasures to Microbiofouling
in Simulated Ocean Thermal Energy Conversion Heat Exchangers with Surface
and Deep Ocean Waters in Hawaii". Appl. Environ. Microbiol. 51 (6): 1186–
1198
120. Chiles, James (Winter 2009). "The Other Renewable Energy". Invention
and Technology 23 (4): 24–35.

119
Hidroenergija
121. "Power from the Sea" Popular Mechanics, December 1930, pp 881-882

122. Takahashi, Masayuki Mac; Translated by: Kitazawa, Kazuhiro and

Snowden, Paul (2000) [1991]. Deep Ocean Water as Our Next Natural
Resource. Tokyo, Japan: Terra Scientific Publishing Company.

123. Tesla, Nikola (December 1931). "On Future Motive Power". Everyday
Science and Mechanics: 230–236. http://www.tesla.hu/ tesla/articles/ 19311200/
index.htm.

124. US patent 3312054, J.H. Anderson, "Sea Water Power Plant", issued
1967-04-04
125. Bruch, Vicki L. (April 1994) (PDF). An Assessment of Research and
Development Leadership in Ocean Energy Technologies. SAND93-3946.
Sandia National Laboratories: Energy Policy and Planning Department.

126. Mitsui, T.; Ito, F.; Seya, Y.; Nakamoto, Y. (September 1983). "Outline of
the 100 kW OTEC Pilot Plant in the Republic of Nauru". IEEE Transactions on
Power Apparatus and Systems PAS-102 (9): 3167–3171.
127. "Average Retail Price of Electricity to Ultimate Customers by End-Use
Sector, by State". Energy Information Administration. September 2007.
http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epm/table5_6_a.html.

128. "Deep Pipelines for Ocean Thermal Energy Conversion". http://www.

makai.com/p-otec.htm. Retrieved 2009-02-16.

129. US patent 4311012, Warren T. Finley, "Method and apparatus for

transferring cold seawater upward from the lower depths of the ocean to
improve the efficiency of ocean thermal energy conversion systems", issued
1982-01-19
130. Trimble, L.C.; Owens, W.L. (1980). "Review of mini-OTEC perfor man ce
". Energy to the 21st century; Proceedings of the Fifteenth Intersociety Energy
Conversion Engineering Conference 2: 1331–1338
131. "Achievements in OTEC Technology". National Renewable Energy
Laboratory. http://www.nrel.gov/otec/achievements.html.

132. "Design and Location". What is Ocean Thermal Energy Conversion?.

National Renewable Energy Laboratory. http://www.nrel.gov/otec/ design_
location.html. Retrieved 22 January 2012.

133. U.S. Department of Energy, 1989

134. "YouTube video on the OTEC air-conditioning system used at the
InterContinental Resort and Thalasso-Spa on the island of Bora Bora". http://
www.youtube.com/watch?v=zTGvPrrkVAA. Retrieved 2007-05-28

120
 Dean Ivanovi
135. "NREL: Ocean Thermal Energy Conversion - Markets for OTEC".
Nrel.gov. http://www.nrel.gov/otec/markets.html. Retrieved 2012-06-12.

136. "NREL: Ocean Thermal Energy Conversion Home Page". Nrel.gov.

http://www.nrel.gov/otec/. Retrieved 2012-06-12.

137. Hartman, Duke (October 2011), "Challenge And Promise Of OTEC",

Ocean News, http://virtual.ocean-news.com/display_article.php?id=864488,
retrieved June 2012

138. Da Rosa, Aldo Vieira (2009). "Chapter 4:Ocean Thermal Energy

Converters". Fundamentals of renewable energy processes. Academic Press.
pp. 139 to 152. ISBN 0-12-374639-6.

139. Eldred, M., Landherr (July 2010), "Comparison Of Aluminum Alloys And
Manufacturing Processes Based On Corrosion Performance For Use In OTEC
Heat Exchangers", Offshore Technology Conference 2010 (OTC 2010), Curran
Associates, Inc., doi:10.4043/20702-MS

140. Berger LR, Berger JA (June 1986). "Countermeasures to Microbiofouling

in Simulated Ocean Thermal Energy Conversion Heat Exchangers with Surface
and Deep Ocean Waters in Hawaii". Appl. Environ. Microbiol. 51 (6): 1186–
1198.

141. Aftring RP, Taylor BF (October 1979). "Assessment of Microbial Fouling

in an Ocean Thermal Energy Conversion Experiment". Appl. Environ.
Microbiol. 38 (4): 734–739.
142. Nickels JS, Bobbie RJ, Lott DF, Martz RF, Benson PH, White DC (June
1981). "Effect of Manual Brush Cleaning on Biomass and Community Structure
of Microfouling Film Formed on Aluminum and Titanium Surfaces Exposed to
Rapidly Flowing Seawater". Appl. Environ. Microbiol. 41 (6): 1442–1453.

143. Trulear, MG; Characklis, WG (September 1982). "Dynamics of Biofilm

Processes". Journal of the Water Pollution Control Federation 54 (9): 1288–
1301.
144. "Science: Cold Power". Time. 1929-04-22. http://www.time.com/ time/
magazine/article/0,9171,751867,00.html.

145. "Achmed Khammas - Das Buch der Synergie - Teil C – Temperatur gradie
nt". Buch-der-synergie.de. 2007-10-25. http://www.buch-der-synergie.de/c_ neu
_html/c_06_10_wasser_temperaturgradient.htm. Retrieved 2012-06-12.

146. "Denmark - Myggbuka". Globalbioclimatics.org. http://www.globalbio

climatics.org/station/de-myggb.htm. Retrieved 2012-06-12.

121