34567

JULIO-SEPTIEMBRE 2011

BIBLIAP
SUQTA
PROFECIASNIN
juntakuchkan
34567 ´
6
Kay revistaqa
42.162.000 URQHUKUN
188 QALLUSPI
JULIO-SEPTIEMBRE 2011

KAY TORREMANTA QHAWAQ REVISTAQA, Jehova Diosta tukuy imamanta Kamachiqtajina jatunchanapaq urqhukun.
Unay tiempopiqa, torremantapacha imachus karupi kasqanta qhawaq kanku. Kikillantataq, kay revistaqa, imaynata-
´
chus kunan tiempopi Bibliap profeciasnin juntakuchkasqanta rikuchiwanchik. Torremanta Qhawaq revistaqa, Jehova
Diospa Reinon, saqra kaqta chinkachinanta, juk paraisoman Jallpata tikrachinanta ima, willaspa runasta sunquchan.
˜ ˜ ˜ ˜
Chantapis, kamachiq Rey Jesucristopi iniyninchikta winachin, payqa nuqanchik winay kawsayta taripananchikpaq
˜
wanurqa. Kay revistataqa, 1879 watamantapacha Jehovamanta sutinchaqkuna urqhuchkanku, Diospa Palabranta ja-
tunpaq qhawasqankuraykutaq, tukuy nisqanta Bibliamanta urqhunku. Kay revistaqa, mana politicaman satikunchu.
Kay Torremanta Qhawaq revistaqa, tukuy pachapi Bibliamanta yachachinapaq urqhukun, kaytaq runa qullqita munasqanmanjina
´ qusqanwan ruwakun. Mana
vendenapaqchu. Tukuy Bibliamanta rimaykunaqa, “Diosmanta Qhelqasqa” Bibliamanta urqhukun; NM rikhuriptintaq Traduccion del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras
(con referencias), niyta munan.

WAK YACHAQANAS
˜
11 Iniyniyuqkunamanta yachakunapaq: “Creeni”
16 Bibliap yachachiykunasnin:
¿Imatataq Diosninchik Jallpapaq munan?
18 ¿Yacharqankichu?
19 Diosman qayllaykuy:
Waynaman, sipasman ima kutiptinchik
˜
25 Nawiriqkuna yachayta munanku
30 Waynaspaq, sipaskunapaq:
Saqra runaswan puriyta qhisachay

CHANTAPIS
20 Ni jaykaqjina leyesta wasanchakurqa
´
TAPANPI: jallpa ikhakuy chanta unquy: ˘ William
26 Diospa llaqtan sumaq sutinta jarkan
Daniels/Panos Pictures; yarqhay: ˘ Paul Lowe/Panos ´ ´
˜
Pictures; petroleop qusnin: U.S. Coast Guard photo 32 “¿Imapı Jallpanchik tukunqarı?”
 SUMAQ
SUYAKUY
“Khepa tiempospi manchay phutiy
sajra punchaycuna jamonka.”
(2 TIMOTEO 3:1, Dios Parlapawanchej)

¿M AYKAQLLAPIS kayjinapi rikukurqankichu chayri uya-

rirqankichu?
˜
˘ Achkha runasta unquy wanuchin.
˜
˘ May chhika runasta yarqhay wanuchin.
˜
˘ Jallpa ikhakusqanrayku waranqas wanunku, achkhastaq
mana wasiyuq qhipakunku.
Qhipan paginaspi kayjinas pasasqanmanta tukuchinawan-
chikpaqjina qhawasunchik. Bibliap profeciasnin kay “khepa
tiempospi” juntakuchkasqanta reparanki.1
Kay yachaqanasqa mana saqra pachapi kawsachkasqanchikta
creenallaykipaqchu qillqakun, manaqa suyakuyniyuq kanay-
kipaq. Bibliap suqta profeciasnin juntakuchkasqanqa “khepa
tiempos[...]” tumpamantawan tukukunanta reparanaykipaq ya-
napasunqa. Wakin runaspa yuyasqanku sutinchakunqa, ima-
raykuchus qhipapaq sumaq kawsayta suyananchikta ima.
˜
1 Imaraykuchus Dios runas nakarinankuta saqisqanta, kay ¿Imatapunitaq Biblia
yachachin? libromanta 11 yachaqananpi kutichiyninta tarinki. Kaytaqa Jehovaman-
ta sutinchaqkuna urqhunku.

3

“[Jallpamanta yachaq runas]
sinchi jallpa ikhakuykuna
kasqanta niyku, wak
runaspaqtaq may llakiylla.”
(KEN HUDNUT,
´
SERVICIO GEOLOGICO NISQA
ESTADOS UNIDOSMANTA)
˘ William Daniels/Panos Pictures
34567
6 ´
¿Astawan yachakuyta munankichu? ¿Bibliaman-
˜ ˜
ta mana ni imata manaspalla yachachisunankuta
munankichu? Jehovamanta sutinchaqkunaman,
kaypi rikhuriqman qillqawaq. Maskallawaqtaq
www.watchtower.org/address nisqapi.
4 Guaynabo, PR 00970. Venezuela: Apartado 20.364, Caracas, DC 1020A.
1. JALLPA IKHAKUYKUNA
“Kallanqataj sinchi jallpa ikhakuykuna.” (LUCAS 21:11)
˘ Haitipi, periodistas jallpa ikhakusqanta telepi rikuchinan-
˜
kupaq llamkachkaptinku, thunisqa wasimanta wawitap wa-
qayninta uyarisqanku, sutinqa Winnie kasqa, wata kuraqni-
yuqtaq. Payllata kawsachkaqta urqhumusqanku, tatasnintaq
˜
chaypi wanupusqanku.
¿IMATAQ YACHAKUN? Haitipi 2010 enero killapi sinchita
˜
jallpa ikhakusqanrayku 300.000 runasmanta astawan wanur-
´
qanku chanta juk ratollapi 1.300.000 mana wasiyuq qhipa-
kurqanku. May llakiy karqa, chaywanpis mana chay suyulla-
pichu pasarqa. Kay 2009 abrilmanta 2010 abrilkama chunka
pusaqniyuq sinchi jallpa ikhakuykunamanta uyarikurqa.
´ ˜
¿IMATA WAKIN YUYANKU? Jallpa ikhakuykuna nawpa
tiempomanta nisqaqa mana yapakunchu, manaqa radio, te-
´
levision, Internet ima rikhurisqanraykulla astawan chayku-
namanta yachanchik.
YUYASQANKU, ¿CHIQACHU? Bibliaqa qhipa punchayku-
namanta parlaspa, mana willarqachu machkha jallpa ikha-
kuykuna kananmanta, manaqa “sinchi jallpa ikhakuykuna”
kananta, “kaynejpi jaqaynejpitaj” rikhurinanta, chayray-
ku kay tiemponchikpi sutimanta chaykuna rikukunan karqa
(Marcos 13:8; Lucas 21:11).
´
¿IMATA YUYANKI? Bibliap profeciasnin sinchi jallpa ikha-
kuykuna kananta nisqan, ¿juntakuchkanchu?
´
Jallpa ikhakuykunallaqa, icha mana qhipa punchaykuna-
pipunichu kawsachkasqanchikta rikuchin, manaqa Bibliap
juknin profecian juntakuchkasqanta rikuchiwanchik. Juk-
˜
nintanataq qhawarina.
˜
Argentina: Casilla 83 (Suc. 27B), C1427WAB Cdad. Aut. de Buenos Aires. Ruwaqkuna: Associaçao Torre de
´
Bolivia: Casilla 6397, Santa Cruz. Brasil: CP 92, Tatuı, SP, 18270-970. Cana- Vigia de Bıblias e Tratados. Sede
´ ´
da: PO Box 4100, Georgetown, ON L7G 4Y4. Chile: Casilla 267, Puente Alto. e grafica: Rodovia SP-141, km 43,
´ ´
Colombia: Apartado 85058, Bogota. Dominicana, Rep.: Apartado 1742, San- Cesario Lange, SP, 18285-000, Bra-
´
to Domingo. Ecuador: Casilla 09-01-1334, Guayaquil. Espana: Apartado 132, sil. Diretor respons avel: Augusto
´
28850 Torrejon de Ardoz (Madrid). Estados Unidos: 25 Columbia Heights, dos Santos Machado Filho. ˘ 2011
Brooklyn, NY 11201-2483. Italia: Via della Bufalotta 1281, I-00138 Roma RM. Watch Tower Bible and Tract Society
´ ´
Mexico: Apartado Postal 895, 06002 Mexico, D.F. Paraguay: Casilla 482, of Pennsylvania. Todos los derechos
´ ´
1209 Asuncion. Peru: Apartado 18-1055, Lima 18. Puerto Rico: PO Box 3980, reservados. Brasilpi ruwasqa.
Vol. 132, No. 13 Monthly and supplemental quarterly editions QUECHUA (BOLIVIA)
 2. YARQHAYKUNA
“Manchay yarkhaycuna canka.”
(MARCOS 13:8, Dios Parlapawanchej)

˘ Juk runa Quaratadji (Niger) nisqa ranchoman ripun. Pri-

mosnin, wawqisnin, panasnin ima, chayllamantaq yarqhay-
manta ayqispa ripunku. Paytaq masta pataman sapallan wik-
´
chukun. ¿Imarayku? “Familianman mana mikhunata quyta
atisqanrayku, paykunata mana qhawayta munanchu”, jinata
chay ranchomanta kamachiq Sidi willawanchik.
¿IMATAQ YACHAKUN? Tukuy jallpantinpi
´ 7 runamanta 1
yarqhachikullanpuni, astawanraq Africa subsaharianapi 3 ru-
namanta 1 may pisi mikhuywan kawsakun. Tukurina juk fa-
miliapi, maypichus tata, mama, juk wawa imalla kanku.
Mikhuna iskayllapaq kaptinqa, ¿pitaq mana mikhunqachu,
mamachu chayri tatachu? Ajinapi achkha familias sapa pun-
chay rikukunku.
´
¿IMATA WAKIN YUYANKU? Jallpa tukuypaq achkha mi-
khunata puquchipuwanchik, allinta apaykachanallamanta
kachkan.
YUYASQANKU, ¿CHIQACHU? Ni jaykaqjina kay tiempopi,
tukuy imasta puquchikun, tukuyniqmantaq apakun. Kama-
chiqkunataq chaykunata allinta apaykachaspa jallpamanta “Chujuwan, qichalirawan,
yarqhayta chinkachinkuman. Achkha watasta yarqhayta tu- wak unquykunawan ima,
kuchiyta munaspapis mana atinkuchu. sapa 3 wawas
´ ˜
¿IMATA YUYANKI? Marcos 13:8 nisqan, ¿juntakuchkan- wanusqankumanta
chu? Mikhuna kananpaq tukuy imata ruwaptinkupis, ¿ma- 1 wawallapis allinta
nachu jallpantinpi yarqhay kallanpuni? mikhunman chayqa
˜
Jallpa ikhakuykuna, yarqhaykuna ima kasqanqa unquy- mana wanunmanchu.”
(ANN M. VENEMAN, UNICEF
kunata rikhurichin, chaytaq qhipa punchaykunapi kawsa- NISQAPI DIRECTORA KARQA)
chkasqanchikta rikuchillawanchiktaq.
˘ Paul Lowe/Panos Pictures

´ ´ ´
KAY REVISTAQA 188 QALLUSPI URQHUKUN: acho- holandes,67 hungaro,67 ibo, ilocano, indonesio, ingles67 ruso,67 samoano, sango, sepedi, serbio, serbio (alfabeto
´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ latino), sesoto, shona, silozi, sranangtongo, suajili, suati,
li, afrikaans, albanes, aleman,67 amarico, arabe, armenio, (tambien en braille), islandes, isoko, italiano,67 japones,67
´ ´ ´ ´
armenio occidental, aymara, azerı, azerı (alfabeto cirılico), kannada, kaonde, kazajo, kikongo, kikuyu, kiluba, kim- sueco,7 tagalo,7 tahitiano, tai, tamil, tartaro, telugu, te-
´ ´ ´ ´ ´ ˜
baule, becol, bengalı, birmano, bislama, bulgaro, cambo- bundu, kiniaruanda, kirguıs, kiribatiano, kirundi, kwangalı, tum, tigrina, tivo, tok pisin, tongano, totonaco, tshiluba,
´ tshwa, tsonga, tsotsil, tsuana, tumbuka, turco, tuvaluano,
yano, cebuano, checo,7 chichewa, chino simplificado, chi- kwanyama, leton, lingala, lituano, luganda, lunda, luo, lu- ´
´ ´ ´ ´ ´ twi, ucraniano, umbundu, urdu, uruund, uzbeko, vendal,
no tradicional7 (grabacion solo en mandarın), chitonga, vale, macedonio, malayalam, malgache, maltes, maratı,
´ ´ ´ ´ ´ vietnamita, wallisiano, waray-waray, wolaytta, xhosa, ya-
chuukes, cibemba, cingales, congo, coreano,67 criollo de marshales, maya, mixe, mizo, more, nepales, niueano, no- ´ ´ ´
´ pes, yoruba, zande, zapoteco del Istmo, zulu
las Seychelles, criollo haitiano, criollo mauriciano, croata, ruego,67 nyaneka, oromo, osetico, otetela, palauano, pan-
´ ´ ´
danes,7 efik, endebele, endonga, enzema, eslovaco, es- gasinan, panjabı, papiamento de Curazao, persa, pidgin 6 CD nisqapi urqhukun.
˜ ´ ´ ´ ´ ´
loveno, espanol,67 estonio, ewe, finlandes,7 fiyiano, fran- de las islas Salomon, polaco,67 ponapes, portugues,687 8 MP3 CD-ROM nisqapi urqhukun.
´ ´ ´
ces,687 ga, georgiano, griego, groenlandes, guaranı,687 quechua ancashino, quechua ayacuchano, quechua boli- 7 Internetpi uyarinapaq www.jw.org, nisqapi
˜ ´
gujarati, gun, hausa, hebreo, hiligaynon, hindi, hiri motu, viano, quechua cuzqueno, quichua, rarotongues, rumano, urqhukun.

´ ˜
“Juk leon mikhuykuwachka-
sunman chayqa maytapuni
˜ ˜
nakarichiwasunman,
astawanraq juk unquy
pisimanta pisi ukhunchikta
mikhuykuchkasqanta
reparakuyqa mayta
˜
nakarichillawanchiktaq.”
(MICHAEL OSTERHOLM, DOCTOR)
˘ William Daniels/Panos Pictures
6 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011
3. UNQUYKUNA
˜
“Kallanqataj [...], wanuchej onqoykuna.” (LUCAS 21:11)
˘ Africamanta juknin suyupi maypichus maqanakuykuna
kachkarqa, centro de saludpi llamkaq Bonzaliqa, qhuya ru-
˜ ˜
nasman wanuchiq unquy Marburgo sutiyuq wanuchichkas-
qanrayku paykunata jampiyta munaspa tukuy imata ruwa-
˜
chkarqa.1 Kamachiqkunamanta yanapata manakuptinpis,
tawa killas pasaytaraq chayamurqanku. Yanapa chayamup-
˜ ˜
tintaq Bonzali wanusqana karqa. Qhuya runasta jampiyta
˜
munasqanrayku wanuchiq unquyninkuwan chimpachi-
kusqa.
¿IMATAQ YACHAKUN? Tukuy jallpantinpi astawan runas
˜
wanunku chuju, qichalira, sida, tuberculosis, paludismo
ima unquykunawan. Kay phichqa unquykunaqa 2004 wata-
˜
pi, chunka jukniyuq millonestajina wanuchirqa, sapa kimsa
˜
segundospi juk runa wanusqanta nisunman.
´
¿IMATA WAKIN YUYANKU? Runaqa yapakuchkallanpuni,
chayraykutaq astawan unqunku.
YUYASQANKU, ¿CHIQACHU? Jallpapi runa yapakuptin-
pis, ima unquywanchus kachkasqankuta yachanankupaq,
imawanchus, imaynatachus jampichikunankupaq ima, tu-
kuy ima rikhurimullantaq. Chayrayku, ¿manachu unquy-
kuna pisiyanan kanman? Unquykuna pisiyananmantaqa as-
tawan yapakuchkallanpuni.
´
¿IMATA YUYANKI? Bibliap profeciasnin nisqanmanjina,
˜
¿wanuchiq unquykunawanchu runas nakarichkanku?
May chhika runasta jallpa ikhakuykuna, yarqhaykuna,
unquykuna ima nakarichichkan. May chhika runastaq fa-
˜
miliankuta jarkanankumantaqa, paykunallataq nakarichi-
chkanku. Bibliap profeciasnin imatachus chaymanta niwas-
qanchikta qhawarina.
´
1 Marburgo unquyqa runap ukhunta kajarichin, yawartataq suruchin, ebola
unquymantaq rikchakun.
 4. FAMILIAPI MUNAKUY
CHINKAPUCHKAN
“Runasqa kay jina kanqanku:
[...] mana sunquyuqkuna.” (2 TIMOTEO 3:1-4)

˘ Chrisqa, Gales llaqtapi familiasta yanapanapaq institu-

cionpi llamkan. Pay nin: “Juk punchay manchay maqasqa
warmi jamurqa, manataq riqsiyta atirqanichu. Wak warmis-
taq yanapata maskaq jamuspa may estropeasqa kasqanku-
rayku ni pita qhawayta munaspa kumuykachasqalla purin-
ku” nispa.
¿IMATAQ YACHAKUN? Africap juknin suyunpi sapa chun-
ka warmismanta kimsa warmisllatapis wawallaraq kachkap-
tinku abusarqanku. Chay suyullapitaq sapa kimsa qharis-
manta jukllapis, warminta maqayta mana saqrapaqchu qha-
´
wan. Mana warmisllachu maqachikunku. Canada suyupi
sapa chunka qharismanta kimsallapis warmisninkuwan ma-
qachikunku, estropeachikunku ima.
´
¿IMATA WAKIN YUYANKU? Unaymantapacha familia
ukhupi maqanakuy karqapuni, kunantaq chaymanta asta-
wan parlakun chaylla.
YUYASQANKU, ¿CHIQACHU? Kay qhipa tiempospi ach-
kha runas maqanakuy mana allinchu kasqanta niptinkupis,
¿maqanakuy pisiyanchu? Mana. Familia ukhupi munakuy-
qa astawanraq chinkapuchkan.
´
¿IMATA YUYANKI? Kay 2 Timoteo 3:1-4 nisqanmanjina,
¿juntakuchkanchu? Familiankupi munakuy, ¿chinkapu-
chkanchu? “Kay tiempopi runasqa
Bibliap phichqa kaq profecian Jallpanchikmanta parlan, familiapi maqanakuykuna
kunan juntakuchkasqanta rikullanchiktaq. Biblia imatachus kasqantaqa pakanku.
chaymanta nisqanta qhawarina. Juk warmi kimsa chunka
phichqayuq kutistaraq
qusanwan maqachikuspa
policiaman apachin.”
(GALES LLAQTAMANTA
FAMILIASTA YANAPANAPAQ
INSTITUCIONPI LLAMKAQ)

TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011 7

 5. KAY PACHATA
TUKUCHICHKANKU
“[Dios] kay pachata tukuchejkunatapis tukuchin[qa].”
(APOCALIPSIS 11:18, Qheshwa Biblia)

˘ Pirri sutiyuq runa, palmerasmanta vinota tantaspa Kpor

´
(Nigeria) llaqtapi ranqhan, achkha petroleota Nıger mayus-
man jichakusqanrayku, palmera sachasta chakichin. Llakis-
˜
qa nin: “Challwasta wanuchin, unquchiwayku, mayusniyku-
tapis chichichan. Manataq wakjinamanta llamkayta atini-
chu”, nispa.
¿IMATAQ YACHAKUN? Yachayniyuq runasqa, sapa wata
suqta millones khuskanniyuq toneladas qupata mama qu-
chaman wikchukusqanta ninku. Chay qupamanta khuskan-
´
taq plasticos, kaytaq pachak watasmanta astawan unaypiraq
chinkanqa. Runasqa Jallpata mana chichichachkallankuchu,
manaqa ni jaykaqjina kapuyninta tukuchichkanku. Yachaq
runasqa, jallpa imastachus chunka qanchisniyuq killaspi pu-
quchisqanta, chunka iskayniyuq killasllapi runas tukukapus-
´
qankuta ninku. Australia suyumanta juk periodico Sydney
Morning Herald sutiyuq nin: “Runas, imastachus necesitas-
qanku ima kay 2035 watapaq yapakullanqapuni chayqa, is-
kay Jallpastajina necesitasunchik”.
´
¿IMATA WAKIN YUYANKU? Runaqa may yuyayniyuq kas-
qanrayku Jallpata allinchayta, salvayta ima atin.
YUYASQANKU, ¿CHIQACHU? Grupos ecologistas nisqa,
wak runas ima, Jallpata jarkanapaq mana saykuspa yuyay-
chaptinkupis, ni jaykaqjina Jallpata chichichakuchkallan-
puni.
´
¿IMATA YUYANKI? Jallpata allinchanapaq Dios nisqan-
“Kacha huerta manjina, ¿yanapayninta necesitanchikchu?
kapuwasqanmanta,
Kay phichqa profeciasta ukhunchasqanchikmantaqa, Bi-
qupa wikchunaman
blia kay qhipa tiemponchikpi sumaq ruwaykuna juntaku-
tukun.” nanta nillarqataq. Jukninta qhawarina.
(ERIN TAMBER,
ESTADOS UNIDOS
COSTA SUR NISQAPI
TIYAKUQ ´2010 ¿Dioschu juchayuq?
WATAPI PETROLEO
˜ ˜
JICHAKUSQANRAYKU NIRQA) Bibliapi nawpaqmantana yachachin? libromanta
˜
nakariy kawsaymanta par- 11 yachaqananpi kutichiy-
U.S. Coast Guard photo
lasqan, ¿Dioschu jucha- ninta tarinki. Kaytaqa Jeho-
8 yuq kasqanta nisunman? vamanta sutinchaqkuna
Kay ¿Imatapunitaq Biblia urqhunku.
 6. JALLPANTINPI
WILLAKUCHKAN
“Janaj pacha reinomanta evangelio
tukuynejpi willasqa kanqa.” (MATEO 24:14)
´ ´
˘ Elenaqa1 Pacıfico juknin churunpi Tuamotu chiqapi tiya-
´
kun. Pusaq chunkajina juchuy churuspi, 803.000 kilometros
cuadradospi 16.000 runaslla tiyakunku. Chaywanpis Jehova-
manta sutinchaqkuna Elenata, vecinosninkuta ima watukuq
´
rirqanku. ¿Imarayku chayjina karuta rinku? Tukuy runasman
Diospa Reinonmanta yachachiyta munasqankurayku.
¿IMATAQ YACHAKUN? Reinonmanta willayqa Jallpa ku-
chusninkama chayan. Jehovamanta sutinchaqkuna kay
2010 watallapi 1.600 millones horasta willarqanku, 236 su-
yuspi, llaqtaspi ima, kaytaq sapa Jehovamanta sutinchaq 30
minutosllatapis sapa punchay willasqanta rikuchin. Pasaq
chunka wataspitaq Bibliamanta yachachinapaq 20.000 millo-
nes publicacionesta ruwakurqa, runasmantaq jaywakurqa.
´ ˜
¿IMATA WAKIN YUYANKU? May unaymantana evangelio-
ta willakuchkan.
YUYASQANKU, ¿CHIQACHU? Achkha runas tukuyniqpi
Bibliamanta willayta munarqanku. Kaytataq pisi tiempolla-
ta achkhas ruwarqanku, manataq karumanchu chayarqan-
ku. Jehovamanta sutinchaqkunataq jallpantinpi may chhika
runasman willayninkuwan chayanku. Atiyniyuq kamachiq-
kuna unaymantapacha mayta churanakuptinkupis willa-
chkallankupuni (Marcos 13:13).2 Chantapis Jehovamanta su-
tinchaqkunaqa tiempochakuspa willaq lluqsinku, publica-
˜
cionestapis mana qullqita manaspalla saqinku. Ruwayninku-
taq runa qullqita munasqanmanjina qusqanwan ruwakun. ´ ´
´ “Jehova maykaqkamacha
¿IMATA YUYANKI? “Reinonmanta evangelio”, ¿tukuy pa- munanqa sunqu kajaywan
´
chantinpichu willakuchkan? Kay profecıa juntakusqan qhi- allin willaykunata
paman sumaq kawsayta, ¿suyanapaqjinachu?
willamullasunpuni,
1 Wakin sutisqa mana chaychu. astawan runasman
2 Kaymanta astawan yachayta munanki chayqa kay Fieles ante las pruebas, chayayta munaspa
´ ´ ´ ´
Los triangulos purpuras chanta Los testigos de Jehova se mantienen firmes ante el
ataque nazi, nisqa videosta qhawariy. Kaykunatataq castellano qallupi Jehova- tukuy imata ruwasun.”
manta sutinchaqkuna urqhunku. (ANUARIO ´ DE LOS TESTIGOS
DE JEHOVA 2010)

TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011 9

SUMAQ ˜ KAWSAY
QAYLLAPINA
˜
“Tumpamantawanqa manana sajra
runas kanqankuchu [...]. Llampu son-
´
qoyojkunatajrı kay pachata herenciata
jina japenqanku, allin kawsaypitaj
kusisqa kanqanku.” (SALMO 37:10, 11)
´ ´
K AY profecıa juntakunanta, ¿munawaqchu? Arı, kay
´
profecıa pisi tiempomantawan juntakunantapuni ya-
chakun.
˜
Nawpaq yachaqanaspiqa Bibliap wakin profeciasnillan-
ta ukhuncharqanchik, chaykunataq sutimanta “khepa
tiempospi” kawsakuchkasqanchikta rikuchin (2 Timoteo
3:1-5, Dios Parlapawanchej). Dios, Bibliata qillqaqkunata
yuyaycharqa imaynachus kay qhipa punchaykuna kanan-
manta willanankupaq, ajinamanta suyakuyniyuq kanan-
´
chikpaq (Romanos 15:4). Kay profecıas juntakuchkasqan-
˜ ˜
taq tukuy nakariykuna pisi tiempollapaqna kasqanta ri-
kuchiwanchik.
Qhipa tiempos tukukuptin, ¿imataq kanqa? Diospa Rei-
non runata kamachinqa (Mateo 6:9, 10). Bibliapi kayjina
kananta nin:
˜
˘ Yarqhay manana kanqachu. “Nacionnimpeqa ashkha
trigo ka[nqa]; orqo puntaspipis trigoqa wayrawan puj-
lla[nqa].” (Salmo 72:16.)
˜
˘ Unquykuna manana kanqachu. “Mana pipis nenqa-
´
chu: Onqosqa kani, nispaqa.” (Isaıas 33:24.)
˘ Jallpa kutirinqa. “Chin pampapis, tojra pampapis
kusikonqanku. Qara pampapi kusikuspa, qhallallarishaj
´
rosas jina tikanqa.” (Isaıas 35:1.)
´
Kay profecıas juntakusqanqa wakillan kanku, imaray-
´
kuchus tumpamantawan wak profecıas juntakunqa. Asta-
wan yachayta munanki chayqa, Jehovamanta sutinchaq-
˜
kunata sumaq kawsay qayllapina kasqanpi creesqankuta
˜
sutinchasunankuta manakuy.
 ˜
INIYNIYUQKUNAMANTA
YACHAKUNAPAQ

“Creeni”
MARTA, turanta chayri hermanonta jatun rumiwan atiykuspa pampay-
kusqankutaqa mana qunqayta atichkarqachu. Phutikuyninqa jatun,
˜
may llakiytaq karqa. Hermanon wanupusqantaqa mana creeyta ati-
˜
chkarqachu. Wanusqanmantapacha achkha waturikuq, sunquchariq ima jamurqanku,
chay tawa punchaykunaqa sunqu nanaypuni karqa.
´
Pitachus Lazaro astawan munakurqa, chay
˜
runa paypa nawpaqinpi kachkarqa. Jesusta
watiqmanta rikuspataq hermanonmanta yu-
yarikurqa, imaraykuchus paylla sanoyachiy-
ta atinman karqa. Jesuswan Betania ranchop
jawanpi parlaspataq sunquchakurqa. Khuya-
kuyninta rikuchisqanraykutaq chay rato kall-
˜
pachakurqa. Tapuykunawantaq, iniyninpi,
kawsarimuy kasqanta creeyninpi ima asta-
wan yuyananpaq yanaparqa. Martataq parla-
risqankumanta jinata nirqa: “Noqa creeni
qan Cristo kasqaykita, Diospa Churin, pichus
kay pachaman jamunan karqa, chay”, nispa
( Juan 11:27).
˜
Marta jatun iniyniyuq warmi karqa. Biblia
˜
paymanta pisita parlaspapis iniyninchikta
mayta kallpachananchikpaq yanapawanchik.
Chaywanpis manaraq yachakuchkaspa qha-
warina imaynatachus Biblia paymanta par-
layta qallarisqanta.

“Ancha phutisqa kashanki,

musphashankitaj”
˜ Marta phutisqa kachkaspapis,
Kaytaq Betaniapi nawpaq killasllapi karqa. ˜ ´
´ iniyninta Jesus kallpachananta saqirqa
Lazaro allillan kachkaspa Jesucristota wasin-
´ ´
man waqyarikurqa. Lazaro, Marta, Marıa ima
juk wasillapi tiyakuq kanku. Wakin yachay- chikchu, chaywanpis Jesuswan allin amigos
niyuq runasqa Marta kuraq kasqanta ninku, ruwakusqankutaqa yachanchik. Judeapi wi-
wasinman jamuqkunata sumaqta sirvisqan- llachkaspa runas churanakuptinkupis, chiq-
˜
rayku, sutintataq nawpaqta uqharikusqan- niptinkupis amigosninpa wasinkupi qhipa-
rayku ( Juan 11:5). Kimsantinkumanta may- kuq. Chay wasipiqa sunqu tiyasqa, allintaq
qillanpis casarakusqantaqa mana yachan- kayta atirqa.

TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011 11

 Martaqa wasinman waqyarisqa kaqkuna-
ta sumaqta sirviq, wasinpi qhipakunanku-
paqtaq tukuy imata wakichiq. Payqa kuchi
warmi karqa, wasinpi imatapis ruwaykuchka-
´ ´
llaqpuni, astawanraqcha Jesus jamunanpaq-
qa. Chayrayku Jesuspaq, paywan riqkunapaq
ima juk sumaq mikhunata wakichirqa mis-
kichikunankupaqjina, maypichus tukuy ima
mikhunapaq karqa. Jesuspa tiemponpi wak-
kunata wasiman waqyarikuytaqa allinpaq
qhawakuq. Wasiman waqyarisqa chayaptin-
qa muchaykuq kanku, jukutasninta lluchuq
kanku, chakisninta mayllaq kanku, uman-
mantaq qapachkaq aceitewan jawiykuq kan-
ku (Lucas 7:44-47). Wasinkupi qhipakuqkuna
samarikunankupaq, mikhunankupaq ima,
mana imapis pisiyananchu karqa.
Martawan Mariawanqa achkha ruwanasni-
´ ´ ˜ ˜
yuq karqanku. Iskayninmanta nisqaqa Marıa
Diosta yupaychaypi allin sayasqa karqa, ma-
´
naraq Jesus chayamuchkaptintaq hermanan-
´ ˜
ta ruwaysichkarqa, Jesus chayamuptintaq
˜
manana. Chay kutipitaq Jesusqa, sumaqta ya-
chachirqa. Chay tiempomanta religionesta
´
kamachiqkunamanta nisqaqa, Jesus warmis-
Marta ‘ancha phutisqa kachkaspa,
musphachkaspa ima’, llampu
sunquwan kamichikuqta saqirqa
ta jatunpaq qhawasqanrayku Diospa Reinon-
´
manta kachamanta willaq. Chayraykutaqcha
´ ˜
Marıa Jesuspa nawpaqinpi tiyaykukuspa tu-
kuy parlasqanta kusiywan uyarirqa.
˜
Marta chayta rikuspaqa ichapis phinakur-
qa. Wasinman waqyarisqa kaqkunapaq mi-
khunata wakichisqanmanjinataq astawan-
´ ˜
cha phinakuchkarqa. Hermananta chaypi ti-
yaykukuspa mana imapi yanapaysikusqan-
´
ta rikuspataq, uyan jukjinayanmancha karqa.
Imaptinchus sapallan mana tukuy imata ru-
wayta atichkarqachu.
˜ ˜
Marta may phinasqa kasqantaqa manana
´
pakayta atirqachu. Jesus yachachichkasqanta
˜
pantachiytawan nirqa: “Senor, manachu ri-
˜ ˜
kunki nanay mana ruwaysiwasqanta? Niy ari
yanapanawanta”, nispa (Lucas 10:40). Chay-
´
wanqa Marıa yanapaysikunanta nichkarqa.
Jesus nananta kamispa, ruwaykunasninman
˜
kutinanpaq kamachinanta manachkarqa.
Jesuspa kutichisqanqa ichapis Martata tu-
kuchirqa, imaynatachus Bibliata nawiriqku-
natapis tukuchillantaq ajinata. Munakuywan napaq mana imapis pantachiwananchikta
kutichirqa: “Marta, Marta, ancha phutisqa ka- saqinachu tiyan (Mateo 5:3, Dios Parlapawan-
shanki, musphashankitaj chay chhika ruwa- ˜
chej). Martajina nuqanchikpis hermanosta
naswan. Ujllamin aswan walejqa. Mariaqa aj- wasinchikman waqyarikusunman, chaywan-
llakun chay aswan walej kajta. Chaytaqa mana pis mana jatun mikhunatapunichu wakichi-
pipis qhechonqachu”, nispa (Lucas 10:41, 42). nanchik tiyan, manaqa allin kaqta akllayta
´ ´
¿Imata Jesus niyta munachkarqa? ¿Marta ru- yachananchik tiyan, imaraykuchus herma-
waykunasninpichu astawan yuyachkasqanta noswan tantakuyqa puraqmanta kallpacha-
nichkarqa chayri waykuchkasqantachu pisi- ´
kunapaq chanta espiritup ima yanapayni-
paq qhawachiyta munachkarqa? llanmantapis parlarinapaq kanan tiyan (Ro-
Jesusqa mana chaytachu niyta munachkar- manos 1:11, 12). Pisi mikhunata wakichiyqa
qa. Imaraykuchus Martap ruwasqanta allin- astawan kallpachakunanchikpaq yanapawa-
´
paq qhawarqa. Jesus sumaq mikhunata wa- sunman.
kichiyqa mana juchachu kasqanta yacharqa,
˜ Munasqa hermanonku kawsarinpun
imaptinchus nawpaq kutillapi Mateop wasin-
man juk “jatun mikhuyta” wakichipusqan- Jesuspa kamisqanta Marta, ¿japikurqachu
´ ´ ´
kuman rirqa (Lucas 5:29). Mikhunaqa mana chanta yachakurqachu? Arı. Apostol Juan La-
imapischu karqa manaqa Marta imatachus zaromanta parlayta qallarichkaspa nirqa: “Je-
˜ ˜ ˜
nawpaqman churasqan, achkha mikhuna- susqa mayta munakoj Martata, nananta, La-
´
ta waykuspa musphaykachachkarqa aswan zarotapis”, nispa ( Juan 11:5). Jesus Betaniapi
´ ˜
allin kaqtataq chinkachirqa. ¿Imamanta par- kasqanmantapacha achkha killasna pasarqa,
lachkanchik? chayrayku Martaqa paywan mana sunqu na-
´ ˜
Jesus Diospa kata Churin Martap wasin- nasqachu, nitaq phinasqachu kasqanta repa-
´
man chiqa kaqta yachachiq rirqa. Jesuspa ya- ranchik. Jesus allinmanta kamisqanta tukuy
˜
chachisqanwan ni ima miski mikhunapis, sunquwan japikurqa. Martap iniyninmanta
imatachus pay kallpachakuspa waykusqan- mayta yachakusunman, imaptinchus tukuy-
wan kikinchakunmanchu karqa. Chiqaman- pis kaminawanchikta necesitanchikpuni.
´ ´ ´
tacha Jesus llakikurqa chay kutipi amigan Lazaro unquykuptin Marta qhawarqa. Sa-
˜ noyakunanpaqtaq tukuy atisqanta ruwar-
iniyninta kallpachananmantaqa, wak ruway-
´ qa, chaywanpis astawan unquykuchkallarqa-
kunasta akllasqanmanta. Chayraykucha Je-
susqa Mariata uyarinanta saqillarqa. puni. Chayjinapi rikukuspapis hermanasnin-
˜ qa qhawallarqankupuni. Martaqa hermanon
Martap phinakuyninta reparachinanpaqqa
´ unqusqa kasqanta rikuspa, wawamantapacha
Jesus kachamanta sutinta kutin kutita uqha-
rirqa. Sutimanta nirqa: “Ancha phutisqa ka- khuska kusiypi, llakiypi ima kawsakusqanku-
´
shanki, musphashankitaj chay chhika ruwa- ta yuyarikullaqpunicha.
naswan”, nispa Jesusta sumaqta uyarinanku- ´
Hermanasninqa Lazaro mana sanoyaku-
paq ichapis juk mikhuyllata wakichiyqa allin nanpaqjina kasqanta reparaptinkutaq, Jesus-
´ ˜
kanman karqa. Chaywanpis Jesusqa Marıa man willachimurqanku: “Senor, munasqa
uyarinanpaq “aswan walej kajta” akllasqanta kawsaqeykeqa onqosqa kashan”, nispa, chay-
ni imarayku pantachinmanchu karqa. ta nirqanku imaraykuchus pay Betaniaman-
´
Marta mikhunata wakichisqanpi, kay tiem- ta iskay dıa puriypi willachkarqa ( Juan 11:
´
popi Jesuspa discipulosninqa achkha yuyay- 1, 3). Jesus hermanonkuta mayta munakus-
chaykunata tarisunman. Sutincharinapaq qanta, unquyninmanta sanoyachinanpaqtaq
“Diosmanta pisiskas caskan[chik]ta” junta- tukuy imata ruwayta atisqanta yacharqanku.

TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011 13

 ´
Chaywanpis Jesusta suyakunankukama Laza- purqa: “[¿]Chayta creenkichu?”, nispa, pay-
˜
ro wanupurqa. taq imatachus kay yachaqanap qallariyninpi
Iskayninku hermanonkurayku mayta wa- tarinchik chayta kutichirqa. Ajinamanta, Je-
´ ´
qarqanku, pampanankupaqtaq wakichikur- sus, Cristo chayri Mesıas, Diospa churin kas-
qanku, Betaniamanta, qayllanniqmanta ima qanta creerqa, profetas willasqankumanjina-
´ taq kay pachaman jamunanta yacharqa ( Juan
achkha waturikuq rirqanku. Jesus mana ri-
khurisqanraykutaq, Martaqa astawan llaki- 5:28, 29; 11:25-27).
´ ˜ ´
kuchkarqa. Lazaro wanupusqanmanta tawa Jehova, Jesucristo ima kayjina creeyta, ¿ja-
´
punchaymantaq Jesus jamuchkasqanta, qay- tunpaqchu qhawanku? Chay tiempopi pa-
llapitaq kachkasqanta yacharqa. Chayjina lla- sasqanqa ajinapuni kasqanta sutita rikuchi-
kisqa kaspapis usqhayllata jatarikuytawan, wanchik. Martaqa hermananta usqhayllata
Mariata mana imata nispalla Jesusta taripaq ´ ´
maskaq rirqa. Chanta Jesus imaynatachus
rirqa ( Juan 11:20). Mariawan, paywan jamuqkunawan ima par-
Jesusta rikuytawantaq imachus iskaynin- laspa, sunqunta wawayachikusqanta rikurqa.
˜
kuta chay punchaykunapi llakichichkasqan- Marta imaynatachus pillapis wanuptin may-
˜ ´ ´
ta willarqa: “Senor, kaypichus kawaj karqa ta llakichiwanchik, ajinallatataq Jesus Lazaro
˜ ˜
chayqa, turay mana wanupunmanchu kar- wanusqanmanta sinchita phutikuspa waqas-
˜ ´
qa”, nispa. Chayta nispaqa iniyninta, suya- qanta rikurqa, chanta hermanonpa aya pam-
kuyninta ima mana chinkachisqanta rikuchi- pananmanta rumita kuyuchinankuta kama-
´ chisqanta uyarillarqataq ( Juan 11:28-39).
chkarqa, chanta nillarqataq: “Chaywampis
˜ ˜
noqa yachani, imatachus Diosmanta mana- Martaqa hermanon tawa punchayna pam-
kunki, chayta pay qosunanta”, nispa. Jesustaq ˜
pasqa kasqanrayku asnachkasqantana nirqa.
suyakuyninta kallpachananpaq nirqa: “Tu- Chaywanpis Jesusqa yuyarichirqa: “[¿]Mana-
rayki kawsarimonqa”, nispa ( Juan 11:21-23). chu nerqayki, creenkichus chayqa Diospa ja-
´ tun kayninta rikunki?”, nispa. Martataq creer-
Martaqa, Jesus qhipa punchaykunaman-
ta parlachkasqanta yuyarqa, chayrayku ku- qa, Jehovap jatun kaynintataq ni jaykaqjina
´ rikurqa. Chay ratopachataq Dios, Churinman
tichirqa: “Arı, noqa yachani kawsarimunan-
˜ atiyta qurqa Lazarota kawsarichinanpaq. Je-
ta qhepa punchaypi, wanusqas kawsarimon-
´
qanku chaypacha”, nispa ( Juan 11:24). ¡May sus, Lazarota lluqsimunanpaq kamachisqan-
˜ ta; vendaswan maytusqa kawsarimuytawan
jatun iniyniyuq kasqanta rikuchichkarqa! Sa-
´
duceos —judiospa religionmanta yachachiq- puririsqanta uyarisqan; Jesus kamachisqan-
kuna— mana kawsarimuypi creeptinkupis, ta “phaskaraychej, saqeychejtaj ripunanta”,
´
Martaqa, Diospa Palabran kawsarimuymanta nispa chanta may kusiywan kimsantin her-
sutita yachachisqantaqa creerqapuni (Daniel manos mayta abrazanakusqankuta ima Mar-
´ tap yuyayninpi qhipakurqa ( Juan 11:40-44,
12:13; Marcos 12:18, 19). Martaqa, Jesus kaw-
sarimuymanta willasqanta, wakkunata kaw- Qheshwa Biblia). Jinallapitaq jatun llakiynin-
sarichisqanta ima yacharqa, chaywanpis ajina qa chinkarqa.
˜ ˜
punchayniyuq wanusqata manaraq jatari- Wanuymanta kawsarimuy kasqanta yacha-
chisqachu. Martataq imachus kananta mana kusqanchikqa mana musquychu, imaptin-
yacharqachu. chus Diospa Palabran jinapuni kasqanta ri-
´
Jesustaq ni jaykaqjina Tatan qhipaman wa- kuchiwanchik. Jehova, Jesucristo ima, imay-
˜ natachus Martata, Mariata, Lazarota ima
nusqasta kawsarichinanpaq atiyta qusqan-
ta rikuchirqa. Nirqataq: “Noqa kani kawsari- tinkarqanku, kikillantataq kamachisninman
˜
muy, kawsaytaj”, nispa. Jesustaq Martata ta- iniyninkurayku tinkayta munanku. Marta-

14 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011

 Martap creeynin
tinkasqa karqa hermanon
kawsarimusqanta rikuspa
˜
jina iniyninkuta kallpachaqkunaqa achkha
tinkasta japinqanku.1
“Martaqa mikhuyta jaywarasharqa”
Bibliaqa juktawan Martamanta parlawan-
´ chanku, iniyninkuraykutaq wakkunata ya-
chik. Chaytaq Jesus kay jallpapi kawsayninta
manaraq quchkaptin qhipa kaq semanap qa-
˜ kachallapunicha kanman karqa. Jinata ru-
llariyninpi karqa. Qhipaman nakarinanta ya-
chaspa, watiqmanta Betaniaman amigosnin-
pa wasinkupi samarikuq rirqa. Chaymantapa-
cha Jerusalenkama kimsa kilometrosta puriq.
Jesuswan Lazarowan, lepra unquyniyuq Si-
monpa wasinpi mikhuchkaptinku, “Martaqa
mikhuyta jaywarasharqa”, chaymantapacha-
˜ munarqanku, imaptinchus pay kawsarimus-
taq manana Martamanta parlakunchu ( Juan
12:2).
Bibliaqa Martamanta parlayta qallarichkap-
tin achkha ruwanaswan kachkarqa, parlay-
ta tukuchkaptintaq ruwaykuchkallarqapuni,
1 Kawsarimuymanta astawan yachakunaykipaqqa, kay
¿Imatapunitaq Biblia yachachin? libromanta, 7 yachaqa-
˜
nanta nawiriy. Kaytaqa, Jehovamanta sutinchaqkuna ur-
qhunku.
TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011
kallpachakuspa wakkunata atiendespa. Mar-
taqa sumaq llamkaq warmi karqa. Kay tiem-
popipis qutuchakuypi Martajina achkha her-
manas tiyan, pikunachus waqyarikuyta ya-
˜
napanankupaq kallpachakunku. Martaqa
´
wasqanqa allinpuni karqa, chaywanpis qhi-
paman wak champaykunapi rikukullarqataq.
Pisi punchayninmantaq, puraq uya runas
˜
munasqa Yachachiqnin Jesusta wanuchirqan-
ku, chaytataq Marta muchunan karqa. Pay-
´ ˜
kunallataq Lazaro hermanonta wanuchiyta
qanrayku Jesuspi achkha runas creerqanku
( Juan 12:9-11). Qhipamantaq Martata, her-
˜
manosninta ima wanuy taqarqa. Mana ya-
chanchikchu maykaqchus, imaynatachus
˜ ˜
wanusqankuta, chaywanpis Martata, iniynin
˜ ´
wanunankama muchunanpaq yanaparqacha.
˜
Martap iniyninmanta, ¡maytapuni yachaku-
sunman!
15
 BIBLIAP YACHACHIYKUNASNIN

Kay yachaqanaqa tapuykunasniykiman

Bibliaykipi kutichiykunasta tarinaykipaq
¿Imatataq Diosninchik yanapasunqa. Munaptiykiqa
Jehovamanta sutinchaqkunawan kay

Jallpapaq munan? yachaqanata ukhunchayta atiwaq.

1. ¿Imatataq Dios Jallpapaq munan?

Dios angelesta janaqpachapi kawsananku-
paq ruwaytawan, runata kay Jallpapi kawsa-
´
nanpaq ruwallarqataq (Job 38:4, 6, 7). Jehova
˜ ´
nawpa kaq runata juk kacha huerta Eden suti-
yuqpi churarqa, payta, jamuq miraynintapis,
˜ ´
winaypaq kawsayta atinankupaq ruwarqa (Ge-
˜
nesis 2:15-17; Salmo 115:16 nawiriy).
´
Jallpapi Eden huertaqa juk chiqallanpi kar-
qa. Adanwan Evawan wawasniyuq kaspa, mi-
rasqankumanjina Jallpantinta juk kacha huer-
´
taman tukuchinkuman karqa (Genesis 1:28).
Bibliaqa Jallpa ni jaykaq chinkananta willan.
˜
(Salmo 104:5 nawiriy.)

2. ¿Imaraykutaq kunan Jallpa

mana juk kacha huertachu?
´
Adan, Eva ima Diosta mana kasukuspa, Edenman-
ta qharquchikurqanku. Chayrayku kacha huerta chin-
karqa, nitaq pipis watiqmanta sayarichiyta atinchu.
´
Chayraykucha Biblia niwanchik: “Kay pachataqa ju-
chasapaspa makinkuman churan”, nispa (Job 9:24;
´ ˜
Genesis 3:23, 24 nawiriy).
Jehovaqa munayninta mana qunqapunchu, nitaq
´
imatachus nisqanta jinallata saqirparinchu (Isaıas 45:
18). Diosqa watiqmanta runata imaynachus qallariypi
˜
karqa ajinaman kutichipunqa. (Salmo 37:11 nawiriy.)

3. ¿Imatataq Dios Jallpapi allin kawsay

watiqmanta kananpaq ruwanqa?
´
Runas allinpi kawsakunankupaq Jehova saqra ru-
nasta chinkachinan tiyan. Chayqa jatun maqanakuy
Armagedonpi ruwakunqa, maypachachus angelesnin
´
paypa enemigosninta chinkachinqanku. Chanta Sata-
´
nas waranqa watasta wisqasqa kanqa, Diosta muna-
kuqkunataq musuq pachapi kusisqas kawsakunqan-
˜
ku. (Apocalipsis 16:14, 16; 20:1-3; 21:3, 4 nawiriy.)
 ˜
4. ¿Maykaqtaq nakariy chinkanqa?
´
Jesus waranqa watasta Jallpata janaqpacha-
manta kamachichkaptin, tika pachaman tuku-
chinqa. Chantapis Diosta munakuqkunap ju-
˜
chasninkuta pampachanqa, jinamanta wanuy-
ta, machuyayta, unquyta ima chinkachinqa.
´ ˜
(Isaıas 11:9; 25:8; 33:24; 35:1 nawiriy.)
´
Chanta, ¿maykaqtaq Dios saqra kaqta chin-
˜
kachinqa? Jesusqa juk ‘senalta’ qurqa chay
˜
punchay qayllapina kasqanta yachanapaq. Kay
tiempopi saqra ruwaykunaqa, runaspa kaw-
sayninta mana allinman tukuchichkan, chay-
taq ‘kay pachap tukukuyninpi’ kawsachkas-
qanchikta rikuchiwanchik. (Mateo 24:3, 7-14,
˜
21, 22; 2 Timoteo 3:1-5 nawiriy.)

5. ¿Pikunataq tika pachapi

kawsakunqanku?
Jesusqa discipulosninta kamachirqa wakkunata ya-
chachisqasninman tukuchinankuta chantapis muna-
kuq Diosjina kanankupaq yachachinankuta (Mateo
28:19, 20). Jehovaqa Jallpantinmanta may chhika ru-
nasta musuq pachapi kawsanankupaq wakichichkan
´
(Sofonıas 2:3). Jehovamanta sutinchaqkunap Tanta-
kunapaq Wasinkuman riqkuna sumaq qusas, tatas
ima kanankupaq yachakunku. Familiasqa imarayku-
chus qhipaman aswan sumaq kawsay kananpi atie-
nekuna kasqanta chaypi yachakunku. (Miqueas 4:1-4
˜
nawiriy.)
Tantakunapaq Wasipi Diosta munakuqkunata,
paypa munayninta juntayta munaqkunata ima tarin-
˜
ki. (Hebreos 10:24, 25 nawiriy.)

¿Imatapunitaq 17
Astawan yachakuyta munaspaqa, kay librop 3 yachaqananta BIBLIA
˜
nawiriy. Kaytaqa Jehovamanta sutinchaqkuna urqhunku. YACHACHIN?
 ¿YACHARQANKICHU?

´
¿Imasmantataq Barrabas juchayuq karqa?
ˇ Evangelios nisqanmanjina kamachiq pi puriqkuna, runata nakarichisqanku-
romano Poncio Pilato, Jesusta kachari-
˜
chinanmantaqa “runa wanuchi suwa”
runata kacharichirqa, pichus “uyarisqa
sajra runa [...], carcelpi wisqasqa ka-
sharqa” (Mateo 27:16; Juan 18:40). Chay
´ ´
kutipi romanos Jerusalen llaqtapi payta
presochasqanku “waj runaswan, piku-
˜
nawanchus chajwapi runata wanuchis-
qanku, chaykunawan” khuska (Marcos
15:7).
Wak librospi imasmantachus Barra-
´
bas juchayuq kasqanta mana willakun-
“BARRABASTA chu, chaywanpis yachayniyuq runas Ba-
MUNAYKU”, ´
rrabas wak runaswan Israelpi chaqwa-
CHARLES MULLER (1878)
ta rikhurichisqankurayku, kamachiqpa
contranpi uqharikunankupaq tuqpas-
pi purisqanta yuyanku. Unay tiempo
runasmanta qillqaq Flavio Josefo, chay
tiempopi achkha kita suwas tuqpas-
˜
rayku may riqsisqas kasqankuta nirqa.
Chay kita suwasqa, kamachiqkuna cam-
˜
po runa judiosta nakarichichkasqankuta
nispalla saqrata ruwaq kanku. Phichqa
chunka wata qhipamantaq romanospa
chanta judiosta kamachiqkunap con-
trankupi uqharikusqankurayku, achkha
champaykunata rikhurichirqanku. As-
wan qhipamantaq 66 watapi, chay tuq-
pasllataq wak judioswan khuskacha-
kuspa Judeamanta romanosta qharqur-
qanku.
Kay The Anchor Bible Dictionary nin:
“Barrabasqa llaqtap jawasninmanta juk-
´
nin suwa tuqpasmantacha karqa. Kay
suwa tuqpasqa, qhapaq israelitasta su-
wasqankurayku, romanospa contranku-
pi uqharikusqankurayku ima, riqsisqas
karqanku”.

´ ´
“Qan ninki” rimaywan, ¿imata Jesus niyta munachkarqa?
´
ˇ Judiospa kuraq sacerdotenku Caifas, nin: “Qamkuna ninkichik” nispa. Kay ku-
˜
Jesusta tukuypa nawpaqinpi Diospa tichiywan, leymanta yachachiq runa wa-
˜
churin Cristopunichus kasqanta ninan- nusqantapuni yachanankupaq karqa.
paq kamachirqa, paytaq kutichirqa: Jesusqa, kuraq sacerdoteman may-
“Qan ninki” nispa (Mateo 26:63, 64). chus kaqta kutichinan kasqanta yachar-
´ ´
¿Imata Jesus niyta munachkarqa? qa. Chinlla kakunman karqa chayqa,
Jesusqa, Caifaspa tapuyninta mana mana Cristochu kasqanta rikuchinman
pantachiytachu munachkarqa. Judiosqa karqa. Chayrayku “qan ninki”rimaywan-
kay rimayta uqhariqllapunisina kanku, qa kuraq sacerdotep tapuyninman ku-
´
arı nispa kutichinankupaq. Sutincha- tichispa ajinapuni kasqanta nichkarqa.
rinapaq: Judiospa religionninkumanta, Marcos libropi, Jesusta Mesiaschus ma-
´
300 watamanta qhipamanraq qillqa- nachus kasqanta ninanpaq Caifas ka-
´
kusqan “Talmud de Jerusalen” nisqa li- machichkaptin, mana manchachikuspa
˜
bropi, leymanta yachachiq runa wanus- “noqa kani” nispa kutichisqanta nillan-
˜
qantachus manachus ninanpaq juk ju- taq (Marcos 14:61, 62; nawirillaytaq Ma-
diota tapuptinku, jinata kutichisqanta teo 26:25; Marcos 15:2).

18 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011

 DIOSMAN QAYLLAYKUY
Waynaman, sipasman ima kutiptinchik
M ACHUYAYTAQA mana pipis munanchu,
imaraykuchus nanaykuna rikhurin, kall-
˜
pa pisiyan, aycha kusuyapun, nawi chharpu-
˜
yan, ninripis mana uyarinnachu... ¿Jinapichu ri-
kukuchkanki? Wayna chayri sipas kasqaykita
´
yuyarikuspa tapukunkicha: “¿Imaraykutaq ma-
chuyanay tiyan? ¿Imaptintaq Dios jinata ruwa-
´
warqanchik?”. Jehova mana chaypaqchu ru-
´
wawasqanchikta yachaspa kusikunkicha. Mayta
˜
munakuwasqanchikrayku machuyayta winay-
paq chinkachinqa. ¿Jinachu kanman? Qhawa-
rina imatachus Job 33:24, 25 willawasqanchikta.
Jehovaqa unay tiempomanta chiqa sunqu
Jobta mayta munakurqa. Satanastaq mana Job
yachanallanta, tukuy imata qusqanraykulla Dios-
ta sirvisqanta nirqa. Chaywanpis Diosqa ya-
˜
charqa Job chiqa sunqu kananta, ima naka-
riynintapis allinchayta atisqanta. Chayrayku Ku-
raq Supay Jobta “chaki puntanmanta uma pun-
tankama” millayta unquykuchinanta saqillarqa
(Job 2:7). Cuerponman khuru, sarna ima jun-
taykurqa, aychanpis yanaman tukuchkarqa, llu-
churpakuchkarqataq (Job 7:5; 30:17, 30). May-
´ ˜
tacha nakarinman karqa, chaywanpis Diosta˜ ni
imaynamanta wasancharqachu, nirqataq: “Nu-
˜ ´
qaqa, wanupunaykama junta sunqullapuni ka-
saq” nispa (Job 27:5, NM).
˜ ta nuqanchikrayku wanunanpaq kachamusqan
Job wanunanpaqjina kachkasqanta yuyaspa,
aswan yachayniyuq kasqanta nisqanpi may-
˜ suspa wanuyninpi iniqkunata Jallpapi mana
ta pantarqa, chayrayku “Diospa nawpaqem-
pi mana juchayoj” kasqanta nirqa (Job 32:2).
Jehovaqa Eliuniqta chay nisqanmanta kamir-
qa, ajinapis “kacharichina preciota” tarisqanray-
˜ tiyan? Bibliap kutichiyninta maskanaykita ma-
ku “wanuymanta payta libra[nanta]” nirqa. Ni-
llarqataq “cuerponqa llampuman tukonqa wa-
waj aychanmantapis aswan llampuman, imay-
nachus wayna kashaspa ˜karqa, chay kikinman”,
nispa (Job 33:24, 25). Nakariynin Jobta mana
˜ ´
wanuyman apananta yachaspa maytacha sun-
TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011
qucharqa. Chantapis juchanmanta pesachikup-
tin Diosqa “kacharichina preciota” qunanman-
ta allinpaq qhawaspa, llakiyninmanta libranman
karqa.1
Job llampu sunqu kasqanrayku kamichikuq-
ta saqirqa, juchanmantataq pesachikurqa (Job
42:6). Jehovaqa Job kacharichi-
na preciota jaywasqanta allin-
paq qhawarqa, allinyakunan-
paqtaq punkupis kicharikun-
manjina karqa. Chayrayku “Job-
ta bendecerqa chay wataspi,
˜
nawpaj watasmanta nisqaqa as-
tawan” (Job 42:12-17). ¿Imay-
´
nata? Unquyninmanta sanoya-
chispa, aycha cuerponta “wawaj
aychanmantapis aswan llampu-
man” tukuchispa ima. May ku-
´
siy, ¿icharı?
Chaywanpis kacharichina pre-
ciota qusqanqa mana unaypaq-
chu karqa, Job juchayuqllapuni kasqanraykutaq
˜
qhipaman wanupurqa. Jehovaqa Jobta kacha-
richisqanmanta nisqaqa aswan sumaq kachari-
chiyta yanapachikunanchikpaq tukuyman qu-
wanchik. Chaytaq Jehova munakuywan Jesus-
˜ ˜
kachkan (Mateo 20:28; Juan 3:16). Diosqa Je-
˜ ˜
˜
machuyaspa winaypaq kawsanankuta saqin-
qa. Aychanchik “wawaj aychanmantapis aswan
´
llampuman” tukunanpaq, ¿imata ruwananchik
˜
nayku.
1 Bibliapi ‘kacharichina precio’ rimayqa, “imatapis pa-
kanapaq, imallawanpis qhatay” niyta munan. Diosqa chay
´
kutipi, Job kacharichina preciota qusqanta —icha uywata
qulachispa— allinpaq qhawarqa, juchanta qhataykunan-
paq chayri perdonananpaq (Job 1:5).
19
NI JAYKAQJINA LEYESTA
WASANCHAKURQA
˜
N AWPA tiempo juiciosmantaqa pi-
silla may riqsisqa kanku. Bibliap
tawa evangeliosninpi, imaynatachus
Jesusta presochasqankuta, juzgasqan-
˜
kuta, wanuchisqankuta ima willawan-
˜ ˜
chik. Chantapis Jesusta wanuchinan-
kupaq juzgasqanku, ¿imaraykutaq inte-
resanawanchik tiyan? 1) Yachachisqas-
˜ ˜
ninman wanuyninta yuyarinankuta
kamachisqanrayku, 2) imasmantachus
Jesusta tumpasqankuta chiqata yacha-
´ ˜
nanchikrayku, 3) Jesus wanuyninwan
qhipaman kawsayta quyta atiwasqa-
chikrayku (Lucas 22:19; Juan 6:40).
Romanos chay tiempopi Judea llaq-
tata kamachichkasqankurayku, reli-
gionta kamachiqkunata leyesninku-
manjina juzganankupaq atiyta qurqan-
ku. Chaywanpis juchallikuqkunata wa-
nuchinankupaq mana atiyniyuqchu
karqanku. Judiospa religionninkuta
kamachiqkuna Jesusta presochaptin-
kupis, romanos wanuchirqanku. Jesus-
pa willayninta mana allinpaqchu qha-
˜
warqanku, wanuchinankupaqtaq ya-
chachinakurqanku, leyesninkuman-
jina chiqanta ruwachkankumanpisjina
rikuchiyta munaspa. Leyesmanta ya-
chaq runa Jesusta juzgasqankumanta jinata
nirqa: “Leyes kasqanmantapacha ni jaykaq
kayjina saqrata ruwakusqanmanta uyarikurqa-
chu”.1
Ni imapi chiqan kaqta ruwakurqachu
Kay tiempokama tukuy leyesta urqhukus-
´
qanmantaqa, Moises Israel llaqtaman Leyesta
qusqan “aswan sumaq wakichisqa, maychus
kaq” kasqanta sutichakun. Leyesta yachachiq-
kuna Jesuspa tiemponpi, mana qillqasqa ka-
machiykunata yapaykurqanku, watas pasas-
qanmanjinataq jatunpaq qhawasqa libronku-
˜ qa punchaypi. Chantapis, runas uyarinankuta
pi Talmud nisqa wakinta qillqakurqa (“Nawpa
cristianospa tiemponpi judiospa leyesninku”,
˜
nisqa recuadrota 22 paginapi nawiriy). ¿Bi-
´
blia kamachisqanjinachu chanta chay tiempo-
manta leyesmanjinachu Jesusta juzgarqanku?
Leyes nisqanmanjina Jesusta presochanan-
˜ manataq tumpasqa runachu declarananku kar-
kupaqqa iskay testigos juecespa nawpaqin-
pi imamantachus tumpachkasqankuta decla-
raspa juchachananku karqa. Palestinapi, chay
tiempopi juk runa leyta pakikusqanta creeq-
˜ wayta munachkarqa.
qa, juecespa nawpaqinpi imasmantachus tum-
pachkasqanta declaranan karqa. Juecesqa tes-
tigospa tumpasqallankuta sutinchanankupaq
churasqa karqanku. Testigoslla tumpaqkuna
karqanku. Juicio qallarinanpaq iskay testigos-
llapis kikinta declarananku karqa, juchanray-
ku pitapis presochanankupaq (Deuteronomio
19:15). Judiospa religionninkuta kamachiqku-
nataq “maskasharqanku imaynamantachus
˜ Chaymanta Jesusta presochaqkuna kuraq sa-
Jesusta wanuchinankuta”. Chayrayku chisinpi
“mana runaj rikusqallanta” presochananku-
paq paykuna yachachinakurqanku (Lucas 22:
2, 5, 6, 53).
Jesusta presochachkaptinku, ni pi contran-
pi declararqachu. Presochasqa kaptinraq sa-
cerdotes, judiospa jatun juntanmanta jueces
ima testigosta maskachkarqanku, nitaq iskay
testigospa declarasqankupis kikinchu karqa
˜
1 Cristianos nichikuqkuna Jesusta wanuchisqankuman-
ta Bibliapi willakusqanta, judiosta chiqninankupaq uqha-
´
rinku. Chaywanpis evangeliosta qillqaqkunaqa judıos kar-
qanku, manataq judiosta chiqninapaqchu qillqarqanku.
TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011
(Mateo 26:59). Chaywanpis jatun juntaqa
mana testigosta maskananchu karqa. Juk abo-
gado A. Taylor Innes sutiyuq nin: “Juk runata
˜ ˜
wanuchinapaq juchachachkaptinku, nawpaq-
ta imamantachus tumpachkasqankuta mana
sutinchakuptinqa may saqra ruway”.
Jesusta presochaspa, kuraq kaq sacerdote
Anaspa wasinman pusarqanku, paytaq tapuy-
kachayta qallarirqa (Lucas 22:54; Juan 18:
12, 13). Manataq leymanjinachu karqa, imap-
˜
tinchus wanuchinankupaq tumpasqankuqa,
mana chisinpichu atiendekunan karqa, mana-
ruwakunan karqa, manataq wisqasqa wasipi-
´
chu. Jesus leymanjina mana ruwachkasqanku-
ta yachaspa, Anasman kutichirqa: “Imaraykutaj
noqata tapuwankiri? Parlasqayta uyariwajku-
nata tapuy ari; paykuna yachanku imatachus
parlasqayta”, nispa ( Juan 18:21). Testigoslla,
qa. Jesuspa nisqanwan chiqanta juzgaq juez
maychus kasqanmanjina juzgananta entien-
denman karqa, Anastaq mana chaytachu ru-
´
Jesus kutichisqanwan juknin soldado laqa-
˜
nallanpaq karqa, chaytaq chay chisi nakaris-
qanmanta juknillan karqa (Lucas 22:63; Juan
´
18:22). Bibliapi Numeros 35 taqapi pakakuna-
paq llaqtasmanta kamachiypi, tumpasqa runa
manaraq juchayuq kasqanta nikuptin, jarka-
nankuta nirqa. Jesusta ajinata jarkananku
karqa.
˜
cerdotep Caifaspa wasinmannataq pusarqan-
ku, maypichus chisintinta mana chiqan kaq-
manjina juzgachkallarqankupuni (Lucas 22:54;
Juan 18:24). Chaypi sacerdotes, “maskashar-
qanku imallatapis, chaymanta Jesusta tumpas-
˜
pa payta wanuchinankupaj”, nitaq ni mayqin
testigos Jesuspa nisqanmanta kikinta decla-
rarqankuchu (Mateo 26:59; Marcos 14:56-59).
´ ´
Chanta Caifas, Jesusllataq tumpakunanpaq
tapurqa: “[¿]Manachu imatapis kutichikun-
ki? [¿]Imasmanta kaykuna chatasunku?” nis-
pa (Marcos 14:60). Ajinata Jesusta urmachiyta
21
 ˜
Nawpa cristianospa tiemponpi Jesusta mana
judiospa leyesninku leyesmanjinachu
˜
Judiospa usunkumanta kamachiykuna nawpa juzgarqanku
cristianospa tiemponkumanta qhipamanraq
qillqakurqa. Chaykunamanta wakin kaykuna kanku. ˇ Juzgaqkunaqa, Jesusman
sayaykuspa declaranankupaq
˜ ˜
ˇ Wanuchinankupaq juchachachkaptinku, mana
˜
testigosta mana manarqankuchu
juchayuq kasqanta rikuchinanpaq, nawpaqta ˇ Juezkunamanta ni mayqin
uyarinankuraq karqa payman sayaykukurqachu
˜
ˇ Jueces tumpasqa runata mana wanuywan ˜
ˇ Wanuywan juchachanankupaq
juchachanankupaqqa tukuy imata ruwaq kanku sacerdotes llullakuq testigosta
ˇ Juecesqa tumpasqa runaman sayaykuyta atiq kanku, maskarqanku
manataq contranpichu ˇ Chisinpi, wisqasqa wasipitaq
ˇ Testigosmanta sayaqkunataqa, makinkupi kawsay juzgarqanku
kasqanta niq kanku ˇ Juicioqa juk diallapi qallarirqa,
˜
ˇ Testigota mana wak testigop nawpaqinpichu tapukuq tukukurqa ima, fiesta qayllapitaq
ˇ Testigospa nisqankuqa tukuy imapi kikin kanan karqa ˇ Manaraq presochachkaptinku,
(maykaq, maypi, ima ratopi, wakkunapiwan ima) ni imapis contranpi karqachu
˜ ´
ˇ Wanuywan juchachanapaq juiciosqa, punchaypi ˇ Mesıas kani nisqanmanta
ruwakunan karqa, punchayllapitaq tukukunan karqa tumpasqankutaqa mana
˜ sutinchakurqachu
ˇ ´ Wanuywan juchachanapaq juiciosqa, fiesta chayri ˜
sabado qayllata mana ruwakunanchu karqa ˇ Pilatop nawpaqinman ˜
˜ pusaspaqa wak imamantanataq
ˇ Wanuywan juchachanapaq juiciosqa, tumpasqa runa
mana juchayuq kasqanta nikuptin kikin punchaypi tumparqanku
˜ ˇ Llullakuspa tumparqanku
tukukunan karqa, wanunanpaq juchachaptinkutaq
˜
qayantinraq tukukunan, wanuchisqa ima kanan karqa ˇ Pilatoqa, ni ima juchata paypi
ˇ Kayjina juiciospiqa iskay chunka kimsayuq juecesllapis tarisqanta nirqa chaywanpis
˜
kananku karqa wanuchinankuta kamachirqa
˜
ˇ Tumpasqa runa wanunanpaq chayri kacharichisqa
kananpaq, musuq juezkunamanta qallarispa, tukuyninku
votacionpi yaykuq kanku, leymanta yachachiqkunataq
chay votasqankuta anotaq kanku
ˇ Tumpasqa runa kacharichisqa kananpaq ˜
juk
´
votollawanpis kuraq kanan karqa, wanuchinankupaqrı
iskay votoswan, mana jina kaptintaq iskay juecestawan
yapaq kanku, machkha kutitachus necesitakusqanjina,
leyes kamachisqanta ruwakunankama
ˇ Tumpasqa˜ runaman ni mayqin juezpis sayaykuqchu
chayqa, wanuywan juchachasqankuqa mana valeqchu,
˜
“qhasimanta wanuchiyta munasqanku paykunalla
wakichisqankuta” sutita rikuchiq
munarqa. Taylor Innes nin: “Tumpasqaman ta-
˜
puykachay, kutichisqanmanjinataq wanuchiy-
ta munayqa leyesta pakiywan ninakurqa”.
Kuraq sacerdoteqa, Jesusta tapullarqataq:
“[¿]Qanchu Cristo kanki, yupaychasqa Diospa
´
Churin?”, nispa. Pay nirqa: “Arı, noqa kani.
Qankunataj rikunkichej Runaj Churinta Tu-
˜
kuy Atiyniyoj Diospa panampi tiyashajta, cie-
loj phuyuspitaj jamushajta”, nispa. Sacerdotes
chayta uyarispa, Diospa contranta saqrata ri-
masqanta yuyarqanku, “tukuyninkutaj Jesusta
˜
wanuchisqa kanampaj juchacharqanku” (Mar-
cos 14:61-64).1
˜
Dios Moisesman Ley qusqanpi, runaspa naw-
paqinpi juicios ruwakunanta kamachikurqa
´
(Numeros 35:12; Deuteronomio 16:18). Jesus-
tataq pakayllapi juzgarqanku. Payman sayayku-
kuspa ni pita declaranankuta saqirqankuchu.
´
Nitaq Mesıas kani nisqanta sutinchakurqachu,
mana juchayuq kasqanta rikuchinanpaq tes-
tigosta apakamunantapis saqirqankuchu. Jue-
cesqa imamantachus Jesusta tumpachkasqan- 23:2). Jinamanta Diospa contranta saqrata ri-
kuta ni jaykaq nirqankuchu. ˜
mayta, kamachiqta wasanchaywannataq tum-
˜ paykurqanku.
Pilatop nawpaqinpi ´
˜ Jesus impuestosta mana paganata ni jaykaq
Judiosqa, Jesusta wanuchinankupaq mana-
nirqachu, judiostaq chayta yacharqanku. Asta-
sina atiyniyuqchu karqanku. Chayrayku ka-
wanpis paganatapuni yachachirqa (Mateo 22:
machiq romano Poncio Pilatoman pusarqan-
15-22). Jesusta rey ruwakun nispa tumpasqan-
ku, paytaq tapurqa: “[¿]Imamantataj kay ru- ´
kuta, ¿imaynata Pilato qhawarqa? Romanos-
nata chatankichejri?” nispa. Diospa contranta
ta ni ima saqratapis ruwayta atisqanta sutita
saqrata rimay, Romapi mana juchachu kasqan-
reparasqanrayku nirqa: “Kay runapeqa mana
ta yacharqanku, chaywanpis qhasillamanta
ima juchatapis tarinichu”, nispa ( Juan 18:38).
tumpananta munarqanku, kutichirqankutaq:
Jesusta juzgakuchaptin Pilatoqa kikillantapuni
“Manachus sajrata ruwanman karqa chayqa,
yuyarqa.
mana qanman pusamuykumanchu karqa”,
Pascua raymi kasqanrayku Pilatoqa judios-
nispa ( Juan 18:29, 30). Pilato nisqankuta qhi-
˜ pa usunkumanjina, Jesusta kacharichiyta mu-
sachasqanrayku, kaytanataq contranpi waki- ˜
narqa. Chaywanpis Barrabasta, runata wanu-
chirqanku: “Kaytaqa taripayku runasta chaj-
chisqanrayku, kamachiqpa contranta uqhari-
wachishajta, manataj munanchu Cesarman
kusqanrayku ima juchayuq kaptinpis kachari-
impuestota paganata. Nillantaj pay Cristo kas-
chirqa (Lucas 23:18, 19; Juan 18:39, 40).
qanta, jinallataj rey kasqanta”, nispa (Lucas
Jesusta watiqmanta kacharichiyta munaspa,
1 Diospa contranta saqrata rimayqa, Diospa atiyninta, romanospa jasutiyninkumanjina ruwananku-
kamachiyninta ima japikapuyta munaywan ninakurqa.
´
Jesusta tumpaqkunaqa ni imaynamanta Jesus Diospa con-
ta kamachirqa, puka pachawan pachallichi-
tranta saqrata rimasqanta niyta atirqankuchu. nankuta, umanman khiskamanta simpasqa

TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011 23

 pilluta churaykunankuta, maqaykunankuta,
asipayanankuta ima saqillarqataq. Chayman-
ta mana juchayuq kasqanta nillarqataq. Sa-
cerdotesman: “Kaykamalla castigasunchik,
´
¿icharı?” ninmanpisjina karqa. Jesusta chayji-
Testigospa makinkupi nata ruwasqankuta rikuspa, ichapis khuyaku-
nankuta yuyarqa (Lucas 23:22). Manataq jina-
kawsay karqa chu karqa.
˜
Tumpasqa runata wanunanpaqjina “Chaymantapacha Pilatoqa Jesusta kacha-
juzganankupaq juecesqa testigosman ripuyta munasharqa; judiostajri qhaparerqan-
kawsay may valorniyuq kasqanta repara- ku: Chay runatachus kacharinki chayqa, mana
chinankupaq, manaraq ni imata decla- Cesarman sayasqachu kanki; pillapis rey ruwa-
rachkaptinku, jinata niq kanku: kojqa Cesarwan churanakun”, nispa ( Juan 19:
“Imastachus qamkuna parlankichik 12). Tiberio —chay tiempopi Romap reynin—
´ contranpi uqharikuqkunata may atiyniyuq
chayqa, manacha qamkunap yuyasqa-
˜
llaykichikmantachu, wakkuna parlasqa- soldado kaqtapis, wanuchisqanrayku riqsisqa
˜
llankumantachu, nisqallankumantachu, karqa. Pilatop ruwasqan judiosta phinachirqa,
chayri chiqanta parlaq runap nisqan- chayrayku reyta wasanchaqtajina tumpanan-
´ kuta mana munarqachu. Runas qhaparisqan-
mantachu kachkan, ¿icharı? Tukuy nis-
´
qaykichikta watunayku kasqanta, ¿ya- kuta uyarispa mayta manchachikurqa. Judıos
˜ ˜
chachkankichikchu? Wanuywan jucha- manasqankumanjinataq, Jesusta mana jucha-
˜
chanapaq juiciosqa mana qullqirayku yuq runata kurkupi wanuchinankuta saqirqa
juiciosjinachu kasqanta, ama qunqay- ( Juan 19:16).
chikchu. Qullqirayku juiciospiqa [llulla- ˜
kuq testigo], llullakuspa declarasqanray- Jesusta nakarichisqankumanta
˜ Leyesmanta yachaq runas, Bibliapi Jesusta
ku [runata nakarichisqanmanta] pagay-
˜ juzgasqankumanta ukhunchaspa, leyes nis-
ta atinman. Wanuywan juchachanapaq
´ qanmanjina mana ruwakusqanta ninku. Tay-
juiciospirı, yawarmanta [jichakusqanray-
ku] juchayuq rikhurinqa mirayninmanta- lor Innes nirqa: “Juk juicio khuskan tutata qa-
wan kay pacha tukukunankama.” llariptin, qayantin khuskan punchaykama ru-
´ wakusqanqa, mana hebreospa leyninkumanji-
(El Talmud de Babilonia, “Sanedrın”,
37a.) nachu, nitaq chiqan kaqmanjinachu karqa”,
˜ nispa. Leyesta yachachiq runa nin: “Chay jui-
Tumpasqa runa wanunan kaptinqa,
˜ cioqa qhasi imaswan junta karqa, nipunitaq
testigosqa wanuchiysinanku karqa
´ imatapis chiqan kaqmanjinachu ruwakurqa,
(Levıtico 24:13, 14; Deuteronomio
17:6, 7). leyestaqa ni imapaq valechirqankuchu”.
´
Jesus ni ima juchayuqchu karqa. Kawsaynin-
ta quptillan kasukuq runas salvasqa kanan-
kuta yacharqa (Mateo 20:28). ¿Pi runallatapis
jinata juzgakurqachu? Mana. ¿Imaraykutaq
´
Jesus jinata juzganankuta saqillarqa? Chiqan
´
kaqta mayta munakusqanrayku. Arı, Cristo ju-
˜
chanchikrayku wanusqantaqa, ni jaykaq qun-
qanachu tiyan.

24 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011

 ˜
NAWIRIQKUNA YACHAYTA
MUNANKU
¿Tukuy chiqa sunqu cristianoschu janaqpachaman rinku?
ˇ Jesuspa sumaq parlaykunas-
ninta achkha runas maykaqlla-
˜
pis kayta nawirirqanku: “Dios-
qa chay jinatapuni kay pachapi
kaj chhikata munakusqanrayku,
uj kata Churinta qorqa. Ajina-
manta pillapis paypi creejqa
mana chinkayman renqachu,
˜
astawanqa winay kawsayniyoj
kanqa” (Juan 3:16). ¿Jehovap
tukuy kamachisnin janaqpacha-
˜
man winaypaq, kusisqa kawsa-
nankupaq ima rinankutachu Je-
´ ´
sus niyta munachkarqa?
Jesuspa nisqanta qhawarina:
“Mana pipis janaj pachaman wi-
charerqachu. Runaj Churillan janaj pachamanta
˜
uraykamorqa” (Juan 3:13). Chayrayku nawpa
tiempomanta Diospa chiqa sunqu kamachisnin
´ ´
Noe, Abraham, Moises, David ima janaqpacha-
man mana wicharisqankuta yachanchik (Hechos
´ ´ ˜ ˜
2:34, 35). Chanta, ¿maypı kachkanku? Wanuy-
˜
pi punusqajina, manataq imatapis yachankuchu,
kawsarimuy punchay chayamunankama (Eclesias-
´ qallaykita contratakuwaq, ¿icharı? Kikillantataq
tes 9:5, 6; Hechos 24:15).
˜
Biblia ninjina, wanuspa janaqpachaman riyta
´ ˜
atikusqanta Jesus nawpaq kutirayku nirqa, apos-
tolesninpaq juk chiqata wakichinanta ima (Juan
14:2, 3). Kay yachachiyqa Diospa kamachisninpaq
´
musuq karqa. Apostol Pablo aswan qhipaman, Je-
´ ˜
sus wanusqanwan, kawsarimusqanwan, janaqpa-
chaman wicharisqanwan ima, discipulosninpaq
˜
“mosoj kawsay nanta kicha[risqanta]” nirqa, chay
˜ ˜
nantataq ni pipis nawpaqta risqachu (Hebreos 10:
19, 20).
Chay kutimantapacha tukuy chiqa sunqu cris-
tianos janaqpachaman riyta atisqankutachu, ¿niy-
ta munachkarqa? Mana, janaqpachapi kawsari-
muyqa wakin runasllapaq, pikunachus sumaq
´ ˜
llamkayta japinqanku. Jesus wanunanpaq ka-
TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011
˜
chkaptin nawpaq chisi, apostolesninman janaq-
pacha Reinonpi “kamachina tiyanaspi [...] juzga-
na[nku]paj” tiyakunankuta nirqa. Jesuswan khus-
ka janaqpachapi kamachinankupaq karqa (Lucas
22:28-30).
´
Kay llamkayqa mana apostolesllapaqchu. Apos-
tol Juan, Jesusta, kawsarimusqa runaswan janaq-
pachapi musquypijina rikusqanmanta qillqarqa:
“Uj reinota ruwarqanki, sacerdotestataj paykunata
churarqanki [...] kay pachapitaj kamachenqanku”,
nispa (Apocalipsis 3:21; 5:10). ¿Machkha runasta-
taq rikurqa? Imaynatachus juk suyuta mana tukuy
runaschu kamachinku, kikillantaq Diospa Reinon-
pi kanqa. Jesus Diospa corderonjina, “runas ukhu-
manta rantisqa” 144.000 reyeswan kamachinqa
(Apocalipsis 14:1, 4, 5).
˜
Nawpa tiempomanta kunankama chiqa kama-
chisninmanta, kay 144.000 runasqa juk chhikalla
´
kanku. Arı, paykunalla sumaq ruwayta juntanan-
kupaq janaqpachaman rinqanku. Sutincharina:
Wasita ruwachiyta munasqaykipi tukuriy. Lugar-
niykimanta, ¿tukuynin sumaq albanilestachu con-
tratakuwaq? Mana, machkhatachus necesitas-
´
Diosninchikqa, chiqa sunqu kamachisnimanta
Cristowan khuska kamachinankupaq mana tukuy-
tachu akllan.
Dios imatachus qallariypi runaspaq munarqa,
´
kay Reinoqa juntanqa. Jesus, 144.000 ima kama-
chiptinku Jallpa tikapachaman tukunanpaq yana-
panqanku, maypichus Diospa chiqa sunqu kama-
˜ ´
chisnin winaypaq, kusiypitaq kawsanqanku (Isaıas
45:18; Apocalipsis 21:3, 4). Diospa yuyayninpi
kaqkunataq kawsarimunqanku (Juan 5:28, 29).
˜
Diospa tukuy chiqa sunqu kamachisnin, naw-
˜
pa tiempomanta, kunanmanta ima, winay kaw-
sayta regalotajina japiyta atinku (Romanos 6:23).
Juk chhikalla sumaq ruwayta juntanankupaq ja-
naqpachapi kawsanqanku, may chhika runastaq
tikapacha Jallpapi kawsanqanku.
25
KAY WILLAYQA RUSIA
SUYUPI TIYAKUQKUNAPAQ:
Qhipan yachaqanapi, imayna-
tachus Rusiapi Diospa llaqtan-
ta qhasillamanta tumpasqan-
kuta, 230 suyuspi may chhika
runasman willakunqa, kaytaq
188 qalluspi urqhukun. Jall-
pantinpi 40 millonesmanta
astawanraq kay Torremanta
Qhawaq revistasta runasman
´ ku, carcelpi wisqarqanku, sinchita llamkachirqanku ima.
saqikun, chanta achkha qa-
llusman tikrakun. Rusiamanta
wakin kamachiqkuna, imay-
natachus Jehovamanta sutin-
chaqkuna kawsakuchkas-
qankuta, ichapis mana wak
suyuspi yachakunanta mu-
´ maskarqanku imallamantapis tumpayta munaspa. Policia-
nankuchu. Chaywanpis Jesus
nirqajina: “Mana imapis qha-
tasqa kanchu mana sutincha-
kojqa, nitaj pakasqa kajpis
mana yachakojqa” nispa
(LUCAS 12:2).
26 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011
Diospa llaqtan
SUMAQ SUTINTA JARKAN
K AY 2009 diciembremanta 2010 enerokama Rusia suyu-
manta, iskay aswan atiyniyuq tribunales Jehovamanta
´
suntinchaqkuna mana allin yuyayniyuq religion kasqanta
´
nirqanku. Imaynatachus sovietica tiempopi, achkha Jeho-
vamanta sutinchaqkunata llaqtap enemigosnin kasqankuta
llullakuspa tumparqanku, kikillantataq kunan ruwayta mu-
nachkanku. Wakinkunataqa llaqtankumanta wikchurqan-
Chay kamachiy urmasqantawan, tribunal mana juchayuq
kasqankuta nirqa, musuq kamachiytaq sutinkuta llimphu-
charqa.1 Kunantaq watiqmanta paykunap contrankupi uqha-
rikuchkanku.
Jehovamanta sutinchaqkunap contrankupi 2009 wata qa-
llarichkaptin, kamachiqkuna uqharikuyta qallarirqanku. Fe-
brero killallapi, phichqa pachak kutista tukuy suyuntinpi
taq qhipan killaspi wasisninkuman, Tantakunapaq Wasispi
allinllamanta tantakuchkaptinku ima, kapuyninkuta, Biblia-
manta publicacionesta ima, qhichuq yaykurqanku. Chanta-
pis paykunata yuyaychaq wak suyusmanta abogadosta qhar-
qurqanku, Rusia suyumantaq mana kutimunankuta kama-
chirqanku.
Rusia qutuchakuykunapaq Alemaniapi ruwasqa publica-
1 “Sutinku Llimphuchasqa kasqanmanta certificados”, nisqa recuadrota
˜
nawiriy.
cionesta, fronterapi San Petersburgo qayllata, aduanamanta Sutinku Llimphuchasqa
kaqkuna, 2009 octubre 5 punchaypi qhipachirqanku. Con- kasqanmanta certificados
trabandota qhawaq policiasqa, chay publicacionesta qha-
´ Jehovamanta sutinchaqkunata kay
waykacharqanku. ¿Imarayku? Kamachiqkuna juk documen- ´
topi, “religionesta churanachinapaq yuyaychaykuna” chay- 1990 watapi, sovietica tiempopi pre-
sochasqas kaqkunamanta puchuqku-
pi kasqanta nisqankurayku.
nata kacharichirqanku. May chhika
Qhatiykachasqankuqa mana chayllapichu qhipakurqa, hermanos sutinku llimphuchasqa
´ ´
kay Tribunal Supremo de la Federacion Rusa nisqa, chanta kasqanmanta waqarikurqanku, chan-
´
Altai (Rusiap juknin llaqtan) tribunal ima, Jehovamanta su- tapis certificadosta japirqanku may-
tinchaqkunap wakin publicacionesninku —kay Torremanta pichus qhasillamanta tumpasqas
Qhawaq revistapiwan— mana allin yuyayniyuq willayku- kasqankuta nin, manataq “llaqtap
nawan kasqanta nirqanku. Jehovamanta sutinchaqkuna- enemigosnin” kasqankutachu. Kay-
taq, imasmantachus chay Tribunales juchachachkasqankuta taqa Sutinku Llimphuchasqa kasqan-
˜ manta certificados sutiwan riqsikun.
watiqmanta qhawanankuta manarqanku, wak suyusmanta
kaqkunapis mana allinta ruwachkasqankuta nillarqankutaq,
chaywanpis qhasillapaq karqa. Kunantaq Rusia suyuman
mana chay publicaciones yaykunanpaq, nitaq runasman sa- ¿Mana allin yuyayniyuq
qikunanpaq kamachikun. publicacioneschu
Jehovamanta sutinchaqkuna, paykunapaq saqrata rimas- rikchasunki?
´
qankumanta, churanakusqankumanta ima, ¿imata ruwar-
Kay Tribunal Supremo
qanku? Tribunalpi nikusqan, ¿imataq Rusia suyupi tukuy re- ´
de la Federacion Rusa
ligioneswan qhipaman kananta rikuchin? nisqa, Jehovamanta
sutinchaqkunap wakin
Usqhayllata churanakuyman kutichinku
publicacionesninku
Kay 2010 febrero, viernes 26 punchayta, 160.000 Jehova- mana allin yuyayniyuq
manta sutinchaqkuna, 12.000.000 tratadosta ruso qallupi kasqanta nisqankuman-
suyuntinpi runasman saqiyta qallarirqanku, sutikurqataq: ta, kaykuna kanku:
¿Watiqmanta kallanmantaqchu? Rusiapi tiyakuqkunapaq ´
tapuy. Siberiamanta Usolje-Sibirskoje nisqa llaqtapi mayta
ˇ Mi libro de historias bıblicas1
(patapi kaq)
chirichkaptinpis (40°C bajo cero), hermanos 5.30 paqarinta ´ ´
tantakurqanku 20.000 tratadosta runasman saqinankupaq. ˇ Acerquemonos a Jehova
´ ´ ´
˜
Paykunamanta wakintaq iniyninkurayku 1951 watapi Sibe- ˇ La vida... ¿como se presento aquı?
´ ´
riaman wikchusqa karqanku. ¿Por evolucion, o por creacion?
´
Jehovamanta sutinchaqkuna, Moscu llaqtapi conferencia ˇ El hombre en busca de Dios1
´
de prensa nisqata ruwarqanku, kimsa punchaypaq juk cam- ˇ Lo que los jovenes preguntan.
˜ ´
panata ruwachkasqankuta riqsichinankupaq. Kay Instituto Respuestas practicas (volumen 1)1
de Derechos Humanos nisqamanta, Lev Levinson chay con- ˇ ¿Que´ ensena˜
realmente la Biblia? 1
ferenciapi parlananpaq waqyarisqa karqa. Alemania nazi, Kay publicacionesqa Diosta, Pala-
´ ´
Union Sovietica ima kamachichkaptinku, hermanosta qha- branta ima, jatunpaq qhawanapaq
sillamanta mayta qhatiykachasqankumanta parlaytawan, ˜
yanapan. Tukuy nawiriqkunataq kay
aswan qhipaman pesachikusqankuta sutinchallarqataq. Ni- tiempopi runap yachachiykunasnin-
´
llarqataq: “Sovietica tiempopi tukuy religiones qhatiyka- pi, yuyaychaykunasninpi ima tukuri-
chasqa kaqkuna, kamachiq Yeltsin kamachisqanmanjina nankupaq urqhukun. Kay publicacio-
watiqmanta sayarichisqa karqanku. Imastachus qhichus- ˜
nes manana lluqsinanku, ¿allinchu
´ ´
qankutapis kutichipurqanku. Chanta sovietica kamachiypi kanman?
1 Kaykunataqa achkha qalluspi Internetpi
www.watchtower.org nisqapi tarikun.
 Vladimir Litvin (81 watasniyuq)
14 watasniyuq kachkaptin
Krasnoyarsk lugarman wikchusqa
˜
karqa. Campanapi viernes paqarinta,
chay tratadota runasman
saqinankupaq, willaqkunamanta
juk qututa kamachirqa

Sumaq willay Jehovamanta sutinchaqkuna ni imayuq kaptinkupis sumaq

sutinkuta llimphuchakurqa”.
Jehovamanta sutinchaqkunata Watiqmanta chay sumaq sutita chichichakuchkan. Levin-
qhasillamanta mana allin yuyay- son nin: “Kay suyu ruwasqanmanta pesachikurqa, kunantaq
niyuq religiontajina tumpasqan- kay runasta qhasillamanta qhatiykachachkan”.
kuta, ¿Watiqmanta kallanman-
taqchu? Rusiapi tiyakuqkunapaq ˜
Campanata allinpaq qhawakun
tapuy, nisqa tratadopi sutin- Tratadosta jaywakusqan, ¿qhasipaqchu karqa? Mana. Lev
´
chan. Imaynatachus sovietica Levinson nirqa: “Trenpi, kay conferenciaman jamuchkas-
tiempopi Jehovamanta sutin- ˜
pa, runasta juk tratadota nawirichkaqta rikurqani, kaytataq
chaqkunata qhasillamanta qha- Jehovamanta sutinchaqkuna Rusia suyuntinpi saqichkan-
tiykachayta qallarirqanku, ajina- ˜
ku. [...] Runasqa tiyaykukuytawan sumaqta nawiriyta qalla-
llatataq kay tiempopipis ruway- ´ ˜
rinku”.1 ¿Imata nawiriqkuna nirqanku? Qhawarina.
ta munasqankuwan kikinchan. Rusiap juknin lugarninpi, maypichus aswan runas islam
Chay tiempopi Jehovamanta su- religioniyuq kanku, paya warmi juk tratadota japikuytawan,
tinchaqkuna pisilla kaptinkupis imamantachus kasqanta yachayta munarqa. Derechos hu-
paykunata aswan sinchimanta manosmanta, Rusiapi mana qhatiykachasqa kanamanta ima
˜ ˜ ˜
nakarichirqanku. Chay trata- parlasqanta sutinchaptinkutaq nirqa: “¡Napis tiempona kar-
˜ ´
doqa nawiriqkuna Internetpi qa imallatapis ruwakunanpaq! Rusiaqa watiqmanta sovieti-
www.jw-russia.org nisqapi mas- ca tiempoman kutiyta munachkan. ¡Allinta ruwachkanki-
˜
karinankuta manan, maypichus chik, anchata agradeceykichik!”, nispa.
ruso qallupi Jehovamanta sutin-
Cheliabinsk llaqtapi, juk warmiman kay tratadota jaywa-
chaqkunap chay suyupi ruway- ˜ ˜ ˜
chkaptinku nirqa: “Quwankuna, nawirininapis, kikillanta-
ninkumanta, willayninkumanta ˜
taq yuyani. Qamkunalla iniyniykichikrayku kayta ruwanki-
ima astawan parlan. Chantapis
chik, kayjina wak religionta mana riqsinichu. Pachallikus-
imatachus kamachiq Dimitri
´ qaykichik, maychus kaqta parlasqaykichik ima, mayta tuku-
Medvedev —Internetpi grabas-
´ chiwan. Tukuy imapi sinchita sayasqaykichik suti rikukun.
qa videomanta— Sovietica Tiem-
pomanta Presochasqasta, Wa- Dios qamkunawan kasqanta creeni”.
˜ Juk runata San Petersburgo llaqtapi tratadota japichkaq-
nusqasta ima Yuyarinapaq pun-
chaymanta parlallantaq.1 ta rikuytawan, gustasqantachus manachus tapusqanku. Pay-
´ ˜
taq kutichisqa: “Arı gustawan, nawirisqaymanjina, ukhuy ras
˜
1 “Presochasqasta, wanusqasta ima
˜ 1 Moscupi, Jehovamanta sutinchaqkunap qutuchakuykunasnin mana-
yuyarinapaq”, nisqa recuadrota nawiriy.
raq conferencia qallarichkaptin tratadosta jaywayta qallarirqanku.

28 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011

 Nikolay Yasinski (73 watasniyuq),
˜
pichus sunqu kajaywan campanapi
yanapakuq nirqa: “¿watiqmantachu Presochasqasta,
´ ´ ˜
qhatiykachawasunchik, chanta Jehova wanusqasta ima
Diosta yupaychayta manallataqchu yuyarinapaq
saqiwasunchik?” ´
Sovietica tiempomanta presochas-
˜
qasta, wanusqasta ima yuyarina-
paq punchaypi, Rusia
suyumanta kamachiq
´
Dimitri Medvedev kayta
nirqa:
´
“Kunan, Sovietica Tiem-
pomanta Presochasqas-
niwarqa, waqarikurqanitaq. Jatun ˜
´ ta, Wanusqasta ima
mamay, sovietica tiempopi qhatiy-
Yuyarinapaq punchay.
kachasqallataq karqa. Paywan pre- ˜
[...] Chayjinata nakari-
sochasqa kaqkunamanta parlari-
chisqankutaqa ni yuyari-
waq. Achkha saqra runas kasqanku,
˜ llaytapis munanchikchu.
chaywanpis wakinkuna iniyninku-
Stepan Levitsky [...] Tukuyniqmanta tukuy laya ru-
rayku qhasillamata tumpasqas pre- ˜
(85 watasniyuq) nasta wanuchirqanku. [...] Reli-
sochasqa kachkallasqankutaq. Tu- gionniyuq kaqkuna qhatiykachas-
kuy runas chaymanta yachananku warminwan
qa karqanku. [...] [Yuyarikunchik]
tiyan, chayrayku maychus kaqta ru- khuska Yelena
may chhika runasta mana ni ima-
wachkasqaykichikta creeni”, nispa. sutiyuq. Juk ˜
manta tumpaspa wanuchisqanku-
Torremanta ˜
manta, pikunatachus wanuchis-
¿Imataq Rusiapi Qhawaq revistalla
qhipaman kanqa? qankutapis mana yachakunchu
kapusqanrayku, chaykunata, llaqtankumanta wik-
Jehovamanta sutinchaqkuna, is- ˜
chunka watasta chusqa kaqkunata, sinchita naka-
kay chunka pasaq wataspi mana
carcelpi wisqasqa rispa llamkaqkunata, imarayku-
ancha qhatiykachasqas kasqanku-
karqa chus ruwayninku ‘mana allinchu’,
ta jatunpaq qhawanku, chaywanpis chayri ‘wak llaqtayuq’ kasqankuta
mana tukuy tiempochu ajinallapu- nisqankurayku. Achkha familias,
ni kananta yachallankutaq. Kay tiempopi saqrata payku- ´
‘churanachiqkuna’ chanta ‘llaqtap
napaq rimasqanku, ¿watiqmanta qhatiykachasqas kananku- enemigosninku’ sutiwan riqsisqa
paqchu kanqa? Tiemponpi chaytaqa yachakunqa. karqanku. Tukurina: may chhika
Imachus qhipaman kananta mana yachaspapis, Jehova- runasta qhasimanta tumpasqan-
manta sutinchaqkuna, Biblia suyakuymanta, allin kawsay- ˜
kurayku, mayta nakarichisqanku-
manta ima parlasqanta mana iskaychakuspa willallanqanku- ˜
rayku ima wanuchirqanku. Mana
puni. Kay tratadotaq imatachus ruwanankuta ajinamanta runatajina kawsaqta, nitaq pam-
sutinchan: “Churanakuyqa mana atipawasqaykuchu. Jeho- panankuta saqirqankuchu. Ach-
´
va Diosmanta, Palabranmanta ima atikusqanmanjina allin kha watasta paykunata qunqakur-
yuyaywan, runasta jatunpaq qhawaspa ima parlallasqayku- qa. [...]
´
puni (1 Pedro 3:15). Alemania nazipi, sovieticap tiempon-
˜ “Ni imarayku qhatiykachayqa
pi ima mayta nakarichispa qhatiykachawasqaykuqa, mana
allinchu kasqanta nisunman.”
sayachiwarqaykuchu. Kunantaq nipuni sayasqaykuchu (He-
chos 4:18-20)”.

TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011 29

 WAYNASPAQ, SIPASKUNAPAQ

Saqra runaswan
puriyta qhisachay
Kayta
˜ ruway: Maypichus tukurinaykipaqjina juk lugarta maskay.
Nawirichkaspaqa, pikunachus parlachkasqankuta uyarichkawaqpisjina
´
chanta rikuchkawaspisjina yuyay.
´ ´ ´
Pikunamantachus parlachkan: Dina, Sichem, Jacob, Simeon chanta Levı.
Imatachus ruwasqanku: Sichem, Dinap honranta takasqanrayku
˜
hermanosnin phinakuspa vengakunku.

˜ ´ ˜
– NAWIRISQAYKIPI TUKURIY (GENESIS 34:1-31, NAWIRIY).
Dina, cananeas sipaskunata waturiq rispa, ¿imatataq ruwasqanta yuyanki? 





´
Sichem, Dinawan munachikuyta munaspa, ¿imata maskachkanman karqa? 





¿Imaynataq Jacobpa sunqun Simeonta, Levita ima kamichkaptin kachkanman

˜
karqa? (30 pitita nawiriy.) 





— ASTAWAN UKHUNCHARIY.
¿Imaraykutaq Dina, cananeas sipaskunata sapa kuti waturiq risqanta yuyanki?
(Tukuriy: ¿Imaraykutaq paykunawan tantakuq? ¿Imatataq paykunapi tarinman
karqa sapa kuti rinallanpaqpuni? 





´ ´
¿Sichempa ima kacha kaykunasnintaq, Dinata gustanman karqarı? (3, 12 chanta
˜
19 pitista watiqmanta nawiriy.) 





30 TORREMANTA QHAWAQ ˙ JULIO-SEPTIEMBRE 2011

 ´
¿Imaynamanta Dina, Sichemwan qhariwarmi-
˜
jina mana punuykuyta munasqanta yachan-
˜
chik? (2 pitita watiqmanta nawiriy.)




´ ´
Simeon, Levı ima, Sichempa llaqtanmanta
˜
qharista wanuchispa, ¿allintachu ruwarqanku?
´
¿Imarayku?




˜ YACHAKUSQAYKIMANJINA
˜ RUWAY.
NAWIRISQAYKIMANTA QILLQAY...
... imaraykutaq amigosniykita allinta akllanayki
tiyan. 





˜
... phinakunaykipaqjina imatapis ruwaptinku,
˜ ˜
¿imaraykutaq phinakuyniykita nitiykukunayki
tiyan? 





KAWSAYNIYKIPI JUNTAY.
Diospa kamachisqanta mana kasukuq runa
´
honraykita mana takananpaq, ¿imata mana
ruwanaykichu tiyan? 




ASTAWAN
YACHAKUNAYKIPAQQA
˜
™ NAWIRISQAYKIMANTA, ¿IMATAQ ASTAWAN BIBLIAMANTA
GUSTASUNKI? ¿IMARAYKUTAQ? PUBLICACIONESTA

www.watchtower.org/qub
°

NISQAPI TARIYTA ATINKI




 ´
“¿IMAPI JALLP
´ ANCHIK
TUKUNQAR I?”
˘ Jallpanchikta patamanta qhawarispaqa may kachitu rumiman
rikchakun. Aswan qayllamanta qhawaspataq chinkananpaqjina riku-
´
kun. ¿Imarayku? Runas saqra inquilinosjina kasqankurayku. Mana
˜
Jallpallatachu thunichkanku manaqa yakuta, aireta ima chichicha-
chkanku, achkha sachasta kutuchkanku, Jallpap tukuy imasninta-
taq tukuchichkanku. Chantapis runasqa millay kawsayman qukus-
qankurayku, Diosmanta karunchakusqankurayku ima, saqra ruway-
˜
kunata ruwanku, wanuchinakunku, khuchichakunku ima.

Bibliap profeciasninpi, kayjina kawsay kananta iskay waranqa watas

˜ ˜
nawpaqtana willarqa (2 Timoteo 3:1-5; Apocalipsis 11:18). Chantapis
Dioslla manataq runachu kay champaykunata allinchananta nikur-
qa. Jehovamanta sutinchaqkunap “Reinoyki jamuchun” nisqa jatun
´ ´
tantakuyninkupi, “¿Imapı Jallpanchik tukunqarı?” nisqa umalliri-
chiypi chaymanta astawan sutinchakunqa. Kayjina jatun tantakuy-
˜
kunaqa Estados Unidos suyupi mayo killapi qallarinna, jallpantin-
pitaq ruwakullanqapuni.

Kay jatun tantakuyman jamurinaykipaq waqyarisuyku. Astawan

yachanaykipaqqa llaqtaykimanta Jehovamanta sutinchaqkunata
tapuriwaq, chayri kay revistata urqhuqkunaman qillqayta atiwaq.
Internetpi kay www.jw.org nisqa, Argentinapi, Boliviapi ima, may-
´
pichus chanta maykaqchus ruwakunanta willallantaq.

www.watchtower.org/qub wp11 01/07-QUB