1.

Osnovni pojmovi o sistemima i procesima

U ovom, prvom dijelu se daju neke osnovne definicije, koje su potrebne za izučavanje
ovog predmeta. To su definicije proizvodnje, sistema, procesa, stanja, poslovni,
proizvodni, tehnološki i obradni sistem i proces te podjela sistema i tehnoloških procesa.

1.1.Proizvodnja

Može se navesti više različitih definicija proizvodnje. Prva definicija: Proizvodnja je bitan
činilac ekonomskog i društvenog razvoja, koji predstavlja kontinuirano i smišljeno
djelovanje ljudi na prirodu i prirodne materije radi dobijanja proizvoda odgovarajućeg
kvaliteta i vrijednosti. Druga definicija bi mogla biti: Proizvodnja je usmjerena djelatnost,
koja ima za cilj dobijanje proizvoda korisnih za društvo čija struktura varira u širokim
granicama, kako po vrsti tako po obimu, tačnosti i sl. U literaturnim izvorima se mogu naći
i druge slične definicije.

1.2. Sistem, proces i stanje

Sistem je skup interaktivnih elemenata pasivnog dejstva, koji su međusobno povezani

vezama određenog stepena jačine, koji sadrze tri osnovne funkcije: funkciju upravljanja,
funkciju procesa rada i funkciju kontrole rada, te ima za ciljda transformiše ulazne
komponente: materijal, energiju i informaciju u proizvod zadatih karakteristika. Veličina
efekata transformacije zavisi od: kvaliteta ulaznih komponenti, efekata rada elemenata
sistema, kvaliteta uklapanja elemenata u cjelinu, uticaja okoline na sistem i rezultat su
usvojenih postupaka i aktivnosti: tehnološkog karaktera i karaktera ljudskog rada.
Najjednostavnije rečeno sistem je skup međusobno povezanih elemenata, koji imaju neku
interakciju, u cjelinu.

Proces je dejstvo sistema, njegov aktivan rad, odnosno postupak promjene stanja
elementa sistema u vremenu. Pri ovome se ima u vidu takva promjena stanja koja daje
određen, potreban i dovoljan efekat.

Poslovni sistem je širi pojam od

proizvodnog sistema, proizvodni sistem
je širi pojam od tehnološkog, a ovaj od
obradnog. Poslovni sistem, dakle može
imati više proizvodnih sistema, proizvodni
sistem više tehnoloških, a tehnološki
sistem je sastavljen od više obradnih
sistema.

poslovni proizvodni tehnološki obradni

sistem sistem sistem sistem

1
Stanje je skup podataka o ponašanju sistema u datom presjeku i vremenu, sa ciljem
predviđanja ponašanja sistema u budućnosti.

X1 Zk X1
X2 ulaz Xu izlaz Xi X2
X3 sistem S X3
.
Xi Xi

Xn Xn

- materijal, Zk- vektor uticaja okoline - predmet obrade,

- energija, - proizvod,
- mašine, - otpadak,
- ljudi, - transformisana i utršena
- informacije energija,
- informacije
Slika 1. Osnovni oblik sistema

1.3. Podjela sistema

Postoji više podjela sistema, tj. više kriterija za njihovu podjelu [1]. Tako se dijele prema
mogućnosti uticaja čovjeka na njih, prema ponašanju stanja sistema u vremenu, prema
vezi između ulaznih i izlaznih veličina, prema njihovoj strukturi i slično.
Prva podjela bi mogla biti:
prirodni sistemi- čovjek na njih ne može djalovati (boiloški, planetarni,...),
tehnički sistemi - u osnovi to su prirodni sistemi, ali pod kontrolom čovjeka,
organizacioni sistemi - kombinacija tehničkog sistema i čovjeka.
Druga podjela: statički sistemi i dinamički sistemi. Statički sistemi se ne mijenjaju u
vremenu, tako da nemaju upravljanje, dok su dinamički sistemi oni kod kojih se stanje
mijenja u funkciji vremena, što znači da se promjenom stanja transformiše i prenosi
energija, materija i/ili informacije između elemenata sistema.
Treća podjela: otvoreni sistemi i zatvoreni sistemi. Ako postoji veza između ulaznih i
izlaznih veličina, radi se o zatvorenom sistemu.
Četvrta podjela: složeni sistemi i prosti sistemi. Složeni sistemi se sastoje od podsistema
(subsistema), dok se prosti sistemi ne mogu rasčlaniti na jednostavnije subsisteme.
Peta podjela: deterministički sistemi i nedeterministički sistemi. Kod determinističkih
sistema moguće je odrediti i tačno predvidjeti buduće stanje, a nedeterministički sistemi se
nazivaju još i stohastički.
Šesta podjela: stabilni sistemi i nestabilni sistemi. Stabilni sistemi imaju osobinu da se
vraćaju u prethodno stanje (npr. u stanje ravnoteže) nakon prestanka djelovanja nekog
spoljneg poremećajnog faktora, dok se nestabilni sistemi ne mogu vratiti u to stanje.
Moguće je napraviti i druge podjele sistema u odnosu na razne kriterije.

1.4.Poslovni sistem

Poslovni sistem predstavlja skup proizvodnih, ekonomskih i društvenih podsistema i

elemenata koji povezuju okolinu (tržište) sa proizvodnim sistemima. Poslovni sistem (slika
2.) predstavlja veoma složen, ali jedinstven dinamički sistem, koji se ponaša
zakonomjerno u skladu sa uticajima okoline i objedinjava dejstvo mehanizma tržišta (MT),
istrazivačkog rada (MR), proizvodnje (MP), finansiranja (MF), upravljanja (MU) i kontrole
(MK), što ga čini složenim.
2
 MT MR MF MP MK MU

Xu proizvodni Xi
sistem S

poslovni sistem

Slika 2. Šematski prikaz poslovnog sistema.

U krajnjoj liniji može se pojednostavljeno reći da poslovni sistem predstavlja jednu regiju ili
područje neke države sa svim proizvodnim, ekonomskim, društvenim sistemima, tržištem i
slično.

1.5.Proizvodni sistem i proces

Postoji više definicija proizvodnih sistema u literaturi. Jedna od definicija je: Proizvodni
sistem predstavlja skup osnovnih tehničkih sistema i ostalih tehničkih, određenih
informacionih, energrtskih struktura - elemenata radnih (poslovnih) sistema uređenih na
način da obezbjeđuje vršenje postavljene funkcije cilja i ostvarivanje projektovanih efekata
poslovnog sistema, vezuje tehnološke sisteme, energetske i informacione strukture i
učesnike u procesima rada vezama određenog stepena jačine pravca i smjera.

otpadak
proizvod
M E Zk

ulaz S izlaz

I I
vrijeme t E (transformisana energija)

Slika 3: Šematski prikaz proizvodnog sistema

Druga, često korištena, definicija: Proizvodni sistem predstavlja skup sistema tehnološko
- tehničkog karaktera (sistem pripreme rada, sistem transporta, skladišta, sistem kontrole,
održavanja, upravljanja, snabdijevanja, skladištenja) i karaktera ljudskog rada.

sistem obezbijeđenja potreba sistem pripreme tehnološki sistem

sistem održavanja transportni sistem

PROIZVODNI SISTEM

sistem kontrole i upravljanja sistem skladištenja

Slika 4. Podsistemi proizvodnog sistema

3
Na slici 4. su prikazani subsistemi proizvodnog sistema. Najjednostavnije rečeno,
proizvodni sistem predstavlja jednu fabriku, tj. proizvodno preduzeće, sa svim
pripadajućim podsistemima.
Proizvodni proces je proces rada proizvodnog sistema. To je skup svih radnji čiji je
rezultat pretvaranje sirovina i polufabrikata u gotov proizvod, a vrijeme koje protekne od
početka kretanja materijala iz skladišta do predaje gotovih proizvoda ili gotovih dijelova u
skladište gotove robe naziva se proizvodni ciklus. Proizvodni proces je prostorno
rješenje tehnološkog procesa. Prvo nastaje tehnološki, pa proizvodni proces.

1.6.Tehnološki i obradni sistem i proces

Tehnološki sistem predstavlja skup obradnih sistema koji omogučavaju izvođenje svih
operacija obrade (procesa obrade) određenog proizvoda, odnosno omogućava
transformaciju sirovog materijala u gotov proizvod. On je sastavljen od niza elemenata,
koji započinju sa formulacijom koncepta proizvoda, a završavaju sa dobijanjem konačnog
proizvoda ili sklopa. Dakle, tehnološki sistem se, pored ostalog, sastoji od više obradnih
sistema.

Obradni sistem je sistem koji izvodi određenu operaciju obrade, a elementi od kojih je
sastavljen su: upravljanje (čovjek ili upravljačka jedinica), rad (mašina, predmet obrade,
alat), kontrola (čovjek, mjerni alat ili automatska jedinica za mjerenje).
Proces rada obradnog sistema naziva se proces obrade ili obradni proces. Tehnološki
proces je proces rada tehnološkog sistema, odnosno: "Tehnološki proces je dio
proizvodnog procesa, a pod njim se podrazumijeva postupna promjena oblika, dimenzija,
spoljnog izgleda ili unutrašnje strukture materijala ili polufabrikata u cilju dobijanja gotovog
proizvoda odgovarajućeg kvaliteta".

1.7.Vrste tehnoloških procesa

Tehnološke procese dijelimo na:

1 - tehnološke procese u proizvodnji energije,
2 - tehnološke procese u preradi materije.
Tehnološki procesi u proizvodnji energije se dijele na: mehaničke, električne, hemijske,
solarne, toplotne, nuklearne.
Tehnološki procesi u preradi materije se dijele na: mehaničke (kovanje, struganje,
glodanje, bušenje,...), toplotne (isparavanje, topljenje, sušenje,...), toplotno-mehanicke
(toplo valjanje,...), hemijske, biološke, fizičko-hemijske, fizičko-biološko-hemijske.

Druga podjela tehnoloških procesa je na: jednostavne, analitičke, sintetičke i mješovite.

a) jednostavni tehnološki procesi su uglavnom jednolinijski. Tu imamo preradu jedne
sirovine u cilju dobijanja materijala, poluproizvoda ili proizvoda.

S M PP P

Slika 5. Šema jednostavnog tehnološkog procesa

S - sirovina, PP - poluproizvod, M - materijal, P - finalni proizvod.

Najčešće se javlja u prehrambenoj industriji..

4
 b) Analitički tehnološki proces je karakterističan kod dobijanja benzina i prerade nafte i
gasa u petrohemijskoj industriji. Ovde od jedne sirovine dobijamo više materijala,
poluproizvoda i gotovih proizvoda.

Slika 6. Šema analitičkog tehnološkog procesa

c) Sintetički tehnološki procesi su karakteristični za mašinogradnju (montaža automobila,

aviona, brodova,...). Od dijelova se sklapaju podsklopovi i sklopovi, sve do gotovog
proizvoda.
D - dijelovi, PS - podsklopovi, SP – sklopovi i P – gotov proizvod

Slika 7. Šema sintetičkog tehnološkog procesa

d) Mješoviti tehnološki procesi mogu biti analitičko – sintetički ili sintetičko – analitički.

S M S P
PP M
M S PP P
PP P M
M P
PP

Slika 8. Primjer analitičko-sintetičkog procesa Slika 9. Primjer sintetičko-analitičkog procesa

Oni predstavljaju kombinaciju prethodne tri vrste tehnoloških procesa.