Mestrado Universitario de Psicoloxía Xeral Sanitaria

Facultade de Psicoloxía

Traballo Fin de Mestrado

Protocolo de avaliación e xestión do risco

nun centro de menores infractores:
Medidas non privativas de liberdade

Alumno: Aarón Argudo Palacios

Profesor: Xosé Antón Gómez Fraguela
 II

Agradecemento

En primeiro lugar, quero manifestar o meu máis sincero agradecemento a Loida Ruiz

Blanco, Directora do Centro de Intervención Educativa no medio Aberto da cidade de Lugo,

por darme a oportunidade de formar parte do seu Equipo e depositar en min a súa confianza

para modificar a ferramenta de xestión do risco.

Agradecer tamén, a Zaida Robles Pacho, Doutora en Psicoloxía Clínica, quen me

apoiou e animou dende o inicio deste Máster, a mellorar a miña formación e rigor como

psicólogo. Sen dúbida, dos seus consellos non me esquecerei.

Tampouco me podo esquecer de Ana Regueira Fuenteseca, Directora de ALUME

Saúde Mental, quen me ensinou a través das prácticas deste Mestrado outra realidade dentro

da psicoloxía xeral sanitaria, que eu descoñecía e que foi moi enriquecedora. Tanto é así,

que continúo como psicólogo voluntario.

A Noa López Caldeiro, polo seu apoio incondicional dende o primeiro día. O logro

deste camiño tamén é teu.

Por último, agradezo de maneira especial, a Xosé Antón Gómez - Fraguela, Director

deste traballo, pola súa inestimable axuda e orientación durante estes meses. Está claro que

esta andaina que comezamos coas clases de Problemas de Conducta, aínda lle queda moito

camiño.
 3

Resumo

Aqueles menores que infrinxen o código penal e se atopan entre os 14 e os 18 anos, aplícaselles
a Lei Orgánica de Responsabilidade Penal do Menor, a cal se orienta á rehabilitación dos
menores, salientando o interese superior do menor sobre o castigo e a seguridade. Estes
menores, cumprirán unha medida xudicial nun centro de reforma, ben de medio aberto ou ben
de internamento, en función da gravidade do seu delito. Son necesarias ferramentas de xestión
do risco que permitan, avaliar e identificar perfís de risco en estes menores, con tal de orientar
coa máxima garantía o Programa Individual de Execución de medida. É por iso, que neste
traballo realizamos unha proposta dun protocolo de xestión do risco, actualizando o Protocolo
de Valoración de Risco en Adolescentes Infractores ao Centro de Intervención Educativa no
medio Aberto de Lugo.

Abstract

Those minors who violate the penal code and are between 14 and 18 years of age, are subject
to the Organic Law on Juvenile Correction, which is aimed at the rehabilitation of minors,
highlighting the minor's best interest in punishment and security. These minors, will comply
with a judicial measure in a reform center, either open or internment, depending on the
seriousness of their crime. Risk management tools are necessary to enable, evaluate and
identify risk profiles in these minors, in order to guide with the maximum guarantee the
Individual Measurement Execution Program. That is why, in this work, we made a proposal
for a risk management protocol, updating the Protocol of Risk Assessment in Adolescent
Offenders to the Center for Educational Intervention in the Open Environment of Lugo.

Palabras claves / Keywords

Menores infractores - Factor de Risco - Avaliación – Xestión do Risco- VRAI

 4

Índice

1. Introdución ......................................................................................................................... 5
1.1 Evolución na avaliación con infractores ...........................................................................9
1.1.1 Xestión do risco mediante o xuízo clínico estruturado ............................................. 11
1.2 Aproximación aos factores de risco e protección ........................................................... 12
1.2.1 Factores de risco por a súa permanencia temporal ................................................... 14
1.3 Dous modelos de intervención con infractores ............................................................... 15
1.4 O medio aberto como escenario de intervención ............................................................ 18
1.4.1 Avaliación e intervención en medio aberto .............................................................. 20
2. Obxectivos ....................................................................................................................... 22
3. Descrición do protocolo de intervención ......................................................................... 23
3.1 Participantes .................................................................................................................... 23
3.2 Instrumentos .................................................................................................................... 24
3.2.1 Evolución do VRAI .................................................................................................. 24
3.2.2 Cambios realizados ao longo deste traballo do VRAI ao VRAI 2.1 ........................ 26
3.3 Procedemento e descrición das sesións........................................................................... 35
4. Resultados ........................................................................................................................ 37
4.1Caso 1 Maltrato animal .................................................................................................... 38
4.2 Caso 2 Falta de respecto á Autoridade ............................................................................ 41
4.3 Caso 3 Violencia Filioparental........................................................................................ 44
4.4 Caso 4 Violencia Doméstica ........................................................................................... 47
4.5 Caso 5 Furto .................................................................................................................... 50
5. Discusión ......................................................................................................................... 52
6. Conclusións ...................................................................................................................... 55
7. Limitacións e propostas de mellora ................................................................................. 56
8. Referencias bibliográficas................................................................................................ 58
9. Índice de táboas ...........................................................................................................LXV
10. Índice de figuras ......................................................................................................... LXVI
11. Anexos ............................................................................................................................. 67
Anexo I - Folla derivación UAD ........................................................................................... 67
Anexo II- Programa individualizado de execución de medida ................................................ 70
Anexo III - Caderno de recollida de información do menor .................................................... 93
 5

1. Introdución

Entendemos por delincuentes xuvenís, aquelas persoas con idades comprendidas entre
os 14 e 18 anos que cometen delitos recollidos na Lei orgánica 5/2000 do 12 de xaneiro que
regula a responsabilidade penal dos menores. Dita Lei sufriu distintas modificacións sendo
a última a Lei orgánica 8/2006 do 4 de decembro onde, entre outras variacións, se endurecen
os tempos de internamento. Segundo algunhas voces esta modificación ven precedida pola
presión social exercida pola cidadanía tras o crime de Sandra Palo (Pérez, 2013). A pesar
deste endurecemento, trátase dunha Lei que coloca a énfase na reeducación e reinserción
das persoas menores, é dicir, a través da sanción, establécese unha intervención psicolóxica,
educativa e social, baseada no superior interese do menor.

De acordo coa normativa vixente, existen distintas medidas que se poderán impoñer aos
menores infractores (Figura 1). Estas medidas previstas no artigo 7 da citada Lei, están
previamente orientadas polo Equipo Técnico da Fiscalía de Menores, do Xulgado
correspondente. Este Equipo, está composto por un/a psicólogo/a, un/a educador/a e un/a
traballador/a social. A súa función, é asesorar cal sería a medida que máis se axusta á
situación, persoal, familiar e contextual do menor, con tal de que a xustiza o teña en conta á
hora de impoñer a devandita medida. Os informes deste equipo son obrigatorios para
proceder a xulgar ao menor, aínda que non son de obrigado cumprimento polos xuíces e
fiscais (Alcázar et al., 2005).

Figura 1. Tipos de medida segundo si concibe internamento ou non1

Internamento en réxime Asistencia a centro

pechado de día

Liberdade vixiada
Con internamento

Internamento en réxime
Sen internamento

semiabierto
Tratamento
ambulatorio
Internamento en réxime
aberto Convivencia con
outra persoa,
familia ou grupo
Internamento terapéutico educativo
en réxime pechado Prestacións en
beneficio da
comunidade
Permanencia de fin de
semana. Tarefas
socieducativas

1
non inclúe amoestación, privación de permiso de conducir, inhabilitación nin obrigas de afastamento.
 6

Á hora de impoñer a medida xudicial e valorar a posibilidade de internamento ou non,

existen normas xerais, supostos e excepcións, recollidos na Lei orgánica 5/2000 do 12 de
xaneiro, en función da idade do menor, da gravidade do tipo de delito cometido e da
situación persoal do menor.

Segundo datos oficiais do Instituto Nacional de Estatística (INE) o número de menores

aos que se lles impuxo unha medida durante o ano 2017 ascende a 13.643, dos cales 10.819
son mozos e 2.824 son mozas. Como se pode comprobar no Figura 2, houbo un descenso
das medidas nos anos 2015 e 2016, tendendo a estabilizarse no ano 2017 (a falta de datos
oficiais do ano 2018). O grupo de idade entre os mozos que presentan maior risco é o
comprendido entre os 16-17 anos. Hai que destacar que, o delito máis habitual en menores
no conxunto do Estado é o relacionado con delitos contra o patrimonio e a orde
socioeconómica (furtos, roubos, etc.). Estes delitos serán clasificados baseándose na súa
importancia, en delitos graves, delitos menos graves e delitos leves.

Figura 2. Evolución dos menores con medida xudicial no período 2014-2017

16000
15048
14000 13981 13643
12928
12000 12147
11141 10819
10000 10346

8000

6000

4000
2901 2582 2824
2000

0 284
2014 2015 2016 2017

Mozo Moza Total

É habitual que o número de medidas sexa superior ao número de infractores, por

exemplo: un mesmo menor, pode cumprir unha liberdade vixiada e asemade unha prestación
en beneficio da comunidade, por tanto, este menor, tería que cumprir dous medidas
xudiciais.
 7

Os datos do INE amosan que as medidas non privativas de liberdade representan o 88%
do total das medidas impostas durante o ano 2017. A medida que encabeza esta porcentaxe
é a liberdade vixiada. Esta medida ten como características o seguimento do menor infractor
en todos os ámbitos importantes da súa vida (escolar, laboral, familiar). Trátase de axudar
ao menor para reducir aqueles factores que motivaron a conduta delituosa. Así mesmo, esta
medida comunmente está asociada a pautas educativas ou regras de conduta impostas polo
xuíz, que poden incluír, por exemplo, que a persoa menor participe nun tratamento de
desintoxicación. Para estes casos, establécese unha intervención en común cos profesionais
que desempeñan a súa labor na Unidade de drogas e os responsables de executar a medida
xudicial. A modo de exemplo, no caso da provincia de Lugo, a Entidade responsable de
executar a medida xudicial realiza unha derivación á Cruz Vermella, comunicando a
información máis relevante do caso en cuestión (Anexo I) e supervisando a evolución do bo
cumprimento do tratamento, comprobando a asistencia ás citas do mozo, o comportamento
e a implicación, escoitando as súas inquietudes ou dificultades na devandita Unidade de
drogas. En definitiva, establécese un traballo interdisciplinar de comunicación plena.

Despois da Liberdade Vixiada atópase, en segundo lugar, a medida de prestacións en

beneficio da comunidade. Esta medida consiste en realizar diferentes tipos de actividades,
que non comportan rendemento económico, e que o feito de realizalas mantén un interese
social e un carácter educativo. Como na medida anterior, realízase unha derivación a un
determinado recurso, que pode ser un comedor social, un roupeiro, unha protectora de
animais, unha residencia de anciáns etc. A Entidade encargada da execución da medida é a
responsable de establecer un convenio con distintos recursos co fin de levar a cabo a
prestación en beneficio da comunidade. Polo xeral, téntase adaptar os intereses e inquietudes
do menor ao tipo de recurso onde cumprirá a medida. Esta medida xudicial adoita estar
computada en horas, onde a persoa menor cumpriría como máximo 100 horas, aínda que a
Lei contempla algunhas excepcións onde podería impoñerse máis horas. O responsable do
caso será a persoa que a través do contacto habitual co recurso designado, comprobe que se
cumpran a totalidade de horas establecidas en sentenza..

Outra medida relevante, no medio aberto, é o tratamento ambulatorio, que se basea en

asistir ao centro de tratamento que corresponda, cunha periodicidade determinada e
seguindo as pautas marcadas polos facultativos da medicina e psicoloxía. Esta medida pode
aplicarse soa ou complementando a outra, por exemplo un centro de día. Desta maneira
realizaríanse actividades de apoio, educativas, formativas, laborais ou de lecer co propósito
 8

de proporcionar ao menor un ambiente estruturado durante boa parte do día xunto ao

tratamento que fose necesario

Cremos conveniente facer mención ás medidas de internamento que, a pesar de non ser
obxecto deste traballo, nin sequera ser as medidas xudiciais máis executadas, necesitan
especial atención. Estás medidas correspóndense con delitos onde a natureza dos feitos
cometidos é de tal gravidade que se considera o internamento, como unha contorna que
proporciona as condicións adecuadas para a modificación de conduta do menor. En función
da intensidade da restrición existen diversos tipos de internamento

a) Internamento en réxime pechado: é o máis restritivo, preténdese que o menor alcance

as suficientes habilidades para un comportamento socialmente adecuado, mediante un
ambiente restritivo e controlado, onde progresivamente o menor asumirá máis autonomía.

b) Internamento en réxime semiaberto: a natureza deste internamento é promover un

ambiente educativo onde se favoreza o contacto coas institucións e servizos onde resida o
menor, podendo realizar estudos ou actividade fora do centro.

c) Internamento en réxime aberto: mantén a filosofía do anterior pero máis laxa, tendo
a oportunidade de ter que realizar todas as actividades normalizadas da contorna, pero
acudindo a durmir ao Centro.

d) Internamento terapéutico: é un centro no que existe un equipo de expertos na saúde

mental. Esta medida está indicada a menores que padezan alteracións psíquicas, un estado
de dependencia de alcol ou drogas e alteracións graves da conciencia da realidade e
necesiten unha supervisión e un ambiente controlado.

Merece a pena destacar a importancia do rol do psicólogo nas medidas xudiciais,

incidindo no tratamento ambulatorio e na medida de internamento terapéutico, dado o seu
carácter sanitario. Nestes casos, o profesional da psicoloxía realizará investigacións,
avaliacións e intervencións psicolóxicas sobre aqueles aspectos do comportamento e a
actividade da persoa menor que inflúen na promoción e mellora do estado xeral da súa
saúde.

No seguinte punto procederemos a explicar, como variou a análise e avaliación no eido

da delincuencia e reincidencia.
 9

1.1 Evolución na avaliación con infractores

Segundo os autores Andrews, Bonta e Wormith (2006), houbo catro xeracións que
marcaron a maneira de proceder na avaliación cos infractores. Unha primeira xeración de
mediados do século XX onde o que primaba era o xuízo clínico, é dicir, psicólogos,
traballadores sociais, psiquiatras ou outros traballadores do eido penal realizaban a
avaliación segundo o seu criterio e nivel de formación.

A segunda xeración comeza ao redor do ano 1970, a partir deste momento, non é tan
importante o xuízo profesional, senón máis ben o que se busca é dispoñer de ferramentas
actuariais baseadas na evidencia. Este tipo de ferramentas asignaban valores cuantitativos
aos distintos ítems, a modo de exemplo: en caso de presenza de historia de violencia previa
a súa puntuación correspondería a (1) e en caso de ausencia sería un (0). Posteriormente,
realizábase a suma de todos os ítems e entendíase que a maior puntuación maior risco de
reincidencia. Quedou demostrado que os instrumentos actuariais eran superiores a realizar
un xuízo clínico (Andrews, Bonta e Wormith 2006). Con todo, tamén recibiron críticas, por
unha banda, os ítems presentan limitacións xa que a gran maioría están centrados nos
antecedentes penais, doutra banda, os ítems de historia non criminal son tratados como
factores históricos, o cal impide que á hora de realizar unha segunda avaliación, o
delincuente poida reducir o seu nivel de risco, en caso de mellorar (Bonta e Andrews 2007).
Un exemplo destes instrumentos sería a escala “salient factor score” (Hoffman e Beck,
1974) elaborada en Estados Unidos como unha axuda para a avaliación de riscos á hora de
tomar decisións sobre liberdade condicional.

Na terceira xeración incorpóranse factores de tipo dinámica, como unha forma de

superar as limitacións relacionadas cos factores estáticos. É a partir do 1980, cando se
comezan a desenvolver instrumentos de avaliación do risco que incorporasen factores
dinámicos sobre a situación actual da persoa infractora, en relación ao seu grupo de amigos,
relacións familiares, traballo, etc. Estes instrumentos son coñecidos como “risco-
necesidade”, e facilitaban a intervención cos delincuentes ao incorporar devanditos factores
dinámicos reducindo así, a reincidencia (Raenor, Kench, Roberts e Merrington, 2000).

Por último, atopámonos ante a cuarta xeración onde se desenvolveron novos

instrumentos de avaliación que incorporan un enfoque máis amplo de intervención,
avaliando factores de risco e outros factores importantes para a intervención que ata este
momento non se utilizaban (Andrews, Bonta e Wormith, 2006). Un exemplo dun
 10

instrumento desenvolto nesta xeración, que proporciona unha axuda aos profesionais para
planificar a intervención e a xestión do infractor sería o Level of Service/Case Management
Inventore (LS/CMI; Andrews, Bonta e Wormith, 2000).

Seguindo a liña da avaliación do risco, parécenos interesante destacar como na

actualidade deixamos atrás a liña de predicir o risco pola actual forma de intervir onde se
desenvolveu un crecente interese en ir máis aló da valoración cuantitativa do risco, e tense
en conta unha valoración cualitativa (Figura 3). É necesario que o Técnico responsable
dispoña da información e medios para establecer unha hipótese en función das
características persoais e contextuais do infractor, con tal de guiar cara a redución e
prevención da conduta delincuencial (Loinaz 2017). Esta nova forma de actuar denomínase
xestión do risco, non se interesa tanto en saber se o risco é alto ou baixo, senón en orientar
a intervención para que a probabilidade da reincidencia sexa menor.

Figura 3. Dicotomía Predición – Xestión. Elaboración propia a partir de Loinaz (2017)

Predición Xestión

Interese: Interese:

 Estimación  Intervención
 Estatística  Discrecionalidade do
 Eficacia preditiva Técnico
 Eficacia preventiva

Aplicación: Aplicación:
 Ferramentas actuariais.  Protocolos e guías
 Investigación sobre estruturadas
capacidade preditiva  Difícil investigación sobre
propiedades das
ferramentas ao intervir
sobre o caso
 11

Estes datos que comentamos, manifestan que a avaliación do risco de reincidencia

mantivo unha crecente evolución. Con todo, esa traxectoria non correlaciona en sentido
positivo co axuste da avaliación e a súa posterior formulación na intervención. Tal e como
explica Nelson (2018), son necesarios máis estudos que contrasten a evidencia existente na
avaliación e a súa adecuada eficacia na intervención, para garantir así, un mellor axuste nas
necesidades criminóxenas e polo tanto na redución da reincidencia. Mediante este estudio,
pretendemos estimular esa liña, que aínda necesita un esforzo empírico para mellorar o
traballo con menores infractores.

1.1.1 Xestión do risco mediante o xuízo clínico estruturado

Como acabamos de describir, na actualidade a xestión do risco de reincidencia céntrase

nun enfoque que integra a valoración actuarial e o xuízo clínico. Aquí cobra especial
importancia a formación en materia delituosa e violenta do responsable da avaliación, como
norma é un psicólogo. Do mesmo xeito, son importantes aquelas ferramentas actuariais que
gozan de evidencia empírica.

Ao longo dos anos elaboráronse distintos protocolos de xuízo clínico estruturado. A

modo de exemplo citamos algúns deles:

• HCR-20 de Webster, Douglas, Eaves e Hart (1997, segunda versión). Adaptado ao

castelán por Hilterman e Pueyo (2005). Coñécese como o precursor dos actuais instrumentos
de xestión de risco. É un instrumento de avaliación de risco de violencia, que se pode utilizar
en distintos escenarios. Recóllense datos de tipo histórico, clínico e de xestión de risco.

• SARA de Kropp, Hart, Webster e Eaves (1995). Adaptado ao castelán por Pueyo e
López (2005) Este instrumento é especifico para a avaliación do risco de violencia na parella
ou ex parella.

• SAVRY de Borum, Bartel e Forth (2003). Adaptado ao castelán por Hilterman e

Vallés (2007). Valora distintos tipos de violencia (física, verbal, sexual) especificamente en
delincuencia xuvenil.

Estas ferramentas proporcionan unha estrutura para os profesionais, co fin de identificar

aqueles datos que son imperativo coñecer para realizar unha correcta xestión do risco. Son
guías que de ningunha maneira pretenden reducir a toma de decisións do avaliador, senón,
complementala guiando a intervención e mellorando a toma de decisións.
 12

Segundo os autores Arbach, Pueyo, Pomarol e Gomar (2011), a evidencia deste tipo de
ferramentas en materia preventiva do risco de reincidencia, por tanto, do comportamento
delincuencial futuro, é similar ás posibilidades de predicir as condicións climáticas,
económicas ou sociais.

1.2 Aproximación aos factores de risco e protección

Tendo en conta o apuntado ata o de agora, é necesario explicar e distinguir as variables

que están relacionadas co risco e que son obxecto da intervención entre os menores
infractores. Para iso, diferenciamos entre factores de risco, que son aqueles que aumentan a
probabilidade de que un individuo cometa delitos; e factores de protección, que son aqueles
que reducen a probabilidade de que se cometa o feito delituoso. Na figura 4 amósanse a
modo de exemplo, factores de risco e protección que serán expostos máis adiante, xunto á
ferramenta de valoración do risco de reincidencia. Profundemos máis nestes conceptos:

 Factores de risco: enténdense aquelas circunstancias ou características da persoa que

están correlacionadas cunha maior probabilidade de cometer feitos delituosos
(Andrews e Bonta, 2010). Os estudos sobre os factores de risco son moi variados e
son moitos os factores descritos como preditores de delitos. Drogas, trastornos,
actitudes, cognicións, estrutura familiar ou relacións sociais, entre outros, son os
factores máis estudados pola psicoloxía delituosa e a criminoloxía. Os autores
Andrews, Bonta, e Hoge (1990) definían as necesidades criminóxenas como
aqueles factores de risco que están directamente relacionados coa conduta delituosa.
Estes factores de risco son dinámicos (explicaranse máis adiante). Ao ser factores
modificables, a intervención sobre eles variará a probabilidade da conduta delituosa.
Así mesmo, amecen que: o feito de intervir sobre factores non relacionados con
necesidades criminóxenas, non tenden a producir ese efecto de variación. Aínda así,
parece interesante centrarse nas necesidades non criminóxenas, se estas son
importantes para o suxeito, xa que poden fomentar a adherencia á intervención.
Considérase que os factores de risco dos mozos e mozas, son unha gran fonte de
información, que permite xestionar a intervención e diminuír a reincidencia (Loinaz,
2013).
 Factores de protección: Entendemos como factores de protección, situacións
persoais ou contextuais que distancian ao individuo da conduta criminóxena. As
ferramentas de valoración da reincidencia, están principalmente orientadas aos
 13

factores de risco, con todo, está a aumentar a atención en potenciar os factores de

protección, de acordo coa intención de apoiar á prevención da reincidencia (De Vries
Robbé 2014). Parece sensato entón, que ao realizar a avaliación do menor infractor,
se realice de forma complementaria unha avaliación dos factores de risco e de
protección co fin de ter unha valoración máis equilibrada. Esta unión achega pautas
para a intervención psicolóxica e educativa.

Figura 4. Algúns factores de risco e protección en menores infractores (Creación propia a

partir de Gómez et al. 2006; Vilariño, Amado e Alves, 2013; Hilterman, Venegas-Cárdenas e
Poch, 2015)

Factor de Factor de
risco protección

Eido Escolar ou Eido Escolar ou

Eido Familiar Eido Persoal Eido Familiar Eido Persoal
laboral laboral

Implicación
Absentismo Supervisión Amistades de Estudia ou Resiliencia,
familiar na
escolar inconsistente risco traballa coping
medida xudicial

Actitude Ambiente Actividades de

Non buscar Consumo de Ausencia de positiva ante o pedagóxico no lecer adecuadas
emprego alcol ou drogas autocontrol estudo fogar
estruturado
Busca
Problemas con Poucas activamente Aucontrol
tendencia a
profesores ou habilidades emprego Boa relación
correr riscos
superiores parentais familiar

Os estudos realizados sobre delincuencia, sinalan como inflúen os factores de risco na

instauración dunha traxectoria antisocial que, nos casos máis graves comeza en idades
temperás, e que se vai estabilizando ao longo do ciclo vital da persoa (Farrington, 2008).
Así, a aparición de determinados comportamentos de escasa importancia pode significar o
inicio dunha escalada condutual na que distintos factores como a familia e o grupo de iguais
median de forma significativa na consolidación dun estilo de vida caracterizado pola
delincuencia xuvenil (Gómez, Romero, Luengo 2000).
 14

1.2.1 Factores de risco pola súa permanencia temporal

De fundamental importancia para dirixir a intervención á redución do risco e a

reincidencia, é delimitar a permanencia temporal dos factores de risco (táboa 1). Segundo
os autores Olver e Wong (2011) podemos distinguilos en:

 Dinámicos: Serán aqueles factores de risco que ocuparán a capacidade de ser

modificables, posto que as intervencións sobre eles poden alterar o comportamento
antisocial. É dicir, o menor infractor cun baixo autocontrol que está a ser intervido
polo equipo psicosocial no medio aberto, pode incrementar a súa capacidade de
pensar antes de actuar e reflexionar, asumindo a responsabilidade dos seus actos.
Segundo Loinaz (2011), serían estes factores nos que habería que centrarse na
intervención con delincuentes, debido a que, mediante a súa variación os individuos
cambiarían a súa forma de pensar ante o acto delituoso. Así mesmo este autor sinala
unha serie de condutas habituais nos menores infractores: as actitudes que animan á
violencia, á impulsividade, ao consumo de alcol ou drogas e algúns problemas
psicolóxicos.
 Estáticos: Aquí atopámonos ante factores históricos, que en principio non van ser
modificables. Serían causas ou circunstancias que formarían parte do pasado do
menor infractor (ser abusado) ou características persoais inmodificables (mozo, 16
anos). Aínda que non podamos realizar unha intervención sobre eles co obxectivo
de cambiar esas circunstancias, si se deberían de ter en conta como preditores do
comportamento.

Táboa 1. Factores de risco pola súa permanencia temporal

Dinámicos Estáticos
 Baixo autocontrol  Abusos sexuais sufridos na
 Actitudes ou crenzas desafiantes infancia
 Consumo de drogas  Historial de absentismo escolar
 Apoio social  Historia de violencia previa
 Idade na comisión do delito

Unha vez definidos os factores de risco, pasaremos a explicar os modelos de

intervención máis utilizados con infractores para estimular a modificación dos patróns
 15

comportamentais problemáticos ou disfuncionais, da mesma maneira que aqueles asociados

coa comisión de delitos.

1.3 Dous modelos de intervención con infractores

O primeiro é coñecido como Modelo de Risco-Necesidade-Responsabilidade (RNR), de

Andrews e Bonta (2006). Este modelo basease en teorías de personalidade e de aprendizaxe
social, onde a xénese da conduta delituosa é concibida como o resultado de múltiples causas,
que operan e se interrelacionan a un nivel ecolóxico (estatus socioeconómico), social-
relacional (familia, profesores, iguais) e individual (temperamento, personalidade).
Establece tres principios fundamentados na apropiada engrenaxe da que falamos
anteriormente, avaliación, xestión do risco e plan de intervención:

1) Principio de risco, que formula que os individuos cun maior risco en trazos estáticos
(precocidade na conduta delituosa, historia de maltrato, pais ou coidadores
delincuentes etc.) teñen unha menor probabilidade de modificar a súa conduta que
os que presentan principalmente factores dinámicos (relación cos iguais, consumo
de substancias, sistema de crenzas, etc.). O principio de risco ten dúas proposicións
principais:
a) Para avaliar aos menores con comportamento antisocial é necesario comezar por
avaliar e predicir o seu nivel de risco de reincidencia.
b) Os individuos con maiores niveis de risco deben recibir intervencións máis
intensivas.

2) Principio de necesidade, que afirma que os factores dinámicos de risco ou

necesidades criminóxenas directamente relacionados coa actividade delituosa, deben
ser os principais obxectivos de intervención. Os autores Andrews Bonta e Wormith
(2011), sinalan como principais factores de necesidades criminóxenas as seguintes:
actitudes antisociais firmemente instauradas no suxeito, que o grupo de iguais teña
condutas antisociais, abusar de drogas e/ou alcol, non ter suficiente capacidade para
a resolución pacífica de problemas e presentar ira e/ou hostilidade cara aos demais.
Este principio reivindica a individualización da intervención, centrándose nun
número limitado de variables.
 16

3) Principio de responsabilidade, que suxire sobre a necesidade de adaptar as

intervencións á idiosincrasia do suxeito. Desde o principio de responsabilidade
préstase atención tanto aos factores “internos” do individuo, por exemplo un nivel
intelectual baixo ou ausencia de motivación, como “externos”, estes refírense a unha
falta de adherencia na intervención ou unha inadecuada planificación da mesma. En
conclusión, necesidades do individuo a ter en conta, pois incrementan ou reducen a
sensibilidade a un tipo de intervención ou outra.

O seguinte modelo de rehabilitación infractora é o Modelo da Boa Vida (GLM) de Ward

e Brown (2004). Nun primeiro momento este modelo estaba destinado para delincuentes
sexuais, con todo, é susceptible de ser utilizado con calquera infractor. Desde esta
perspectiva, a intervención está centrada principalmente nas fortalezas e características
potenciadoras do infractor. É dicir, busca a autorrealización e desenvolvemento para atinxir
unha vida plena e aceptable (Ward, Iates, e Willis 2012). O marco da intervención non está
centrado nas necesidades criminóxenas, xa que estas, son as que impiden alcanzar a “boa
vida”. Para a consecución desa vida plena, concíbese ao infractor como un actor social, no
que hai que intervir preferentemente nos seus valores e nos seus obxectivos, para iso é
necesario asesorar ao individuo, con tal de desenvolver a súa independencia, felicidade,
coñecemento, amizade, supervivencia, espiritualidade, creatividade, integración na súa
comunidade e paz interior para así satisfacer as súas necesidades básicas, englobadas no
concepto de identidade narrativa.

Este modelo do mesmo xeito que o RNR, implica un plan individualizado de

intervención. Para a súa implantación require de cinco fases:

1) Primeira fase: implica o recoñecemento e identificación de cuestións, persoais, sociais,

psicolóxicas ou ambientais da infracción. Aquí inclúense os factores de risco dos que xa
falamos (consumo de alcol ou drogas, absentismo escolar, desemprego, impulsividade etc.)

2) Segunda fase: implica o recoñecemento e identificación das accións relacionadas

directa ou indirectamente co delito.

3) Terceira fase: implica o recoñecemento e identificación dos bens primarios da persoa e

a forma en que estes son parte da súa vida (familia, escola, grupo de iguais)
 17

4) Cuarta fase: é unha expansión da fase anterior, onde se inclúen os bens secundarios,
trazando un plan de vida. Para desenvolver un bo plan de vida é necesario que os obxectivos
que se establezan sexan realistas e alcanzables.

5) Quinta fase: desenvolver un plan de intervención detallado que incorpore as condicións

internas e externas requiridas para alcanzar o plan.

Tamén se debe salientar que o plan de vida estará impulsado polos valores, obxectivos
e identidades do infractor, mentres que o Técnico axudará a formar o plan e equilibrar outras
consideracións, como os dereitos éticos das vítimas e a comunidade en xeral.

Existen similitudes e diferenzas para ambos modelos (Táboa 2), que nos parece
necesario comentar. Destacamos que o primeiro modelo (RNR), centra a súa atención nas
necesidades criminóxenas e critica ao modelo da Boa Vida por non telas presente, con todo,
desde este segundo modelo, explican que a pesar de non ser unha parte fundamental da
intervención, se existe o obxectivo de reducir as necesidades criminóxenas, pero
interpretándoas como un todo en relación ao actor social.

Táboa 2. Diferenzas nos modelos RNR e GLM (Creación propia a partir de Andrews e
Bonta 2012; Ward, Eates, e Willis 2012)

Modelo RNR Modelo GLM

Motivación para o cambio A motivación está Os infractores poden non
fundamentada na relación recoñecer outras motivacións
custos – beneficios do por falta de habilidades ou de
suxeito. autorrealización.
Intervención Baseada nas necesidades Centrada na identidade
criminóxenas narrativa e entendendo ao
infractor como un actor
social.
Obxectivo Reducir a delincuencia Modificar o estilo de vida,
ampliando a súa calidade de
vida e reducir así a
delincuencia
Énfase Nas necesidades Nas fortalezas
 18

1.4 O medio aberto como escenario de intervención

Neste apartado levaremos a cabo unha presentación do sistema de traballo con menores
infractores no medio aberto, dito doutro xeito, explicaremos como se desenvolve a
intervención con aquelas persoas menores ás que se lles impón unha medida xudicial que
non require internamento.

Tal e como explicamos anteriormente, atendendo á Lei orgánica 5/2000 do 12 de

xaneiro, antes de impoñer unha medida xudicial, é necesario unha valoración pericial da
persoa menor, realizada polo Equipo Técnico, onde haxa constancia da situación do menor
en aspectos psicolóxicos, educativos, familiares e sociais. Asemade, na comunidade
autónoma galega, a Dirección Xeral de Familia, Infancia e Dinamización Demográfica da
Consellería de Política Social, é o órgano que ten encomendada a tramitación burocrática
da execución das medidas ditadas polos xulgados de menores. Normalmente, este órgano
esta composto por un equipo de xuristas, que son os responsables de dar trámite á
documentación legal relacionada coa medida xudicial. Este equipo, coordínase tanto co
Xulgado de Menores, como coa Entidade responsable da execución das medidas.

É necesario comentar que unha medida xudicial de internamento é continuada cunha

liberdade vixiada posinternamento, onde a persoa menor cumprirá por un tempo
determinado unha medida en medio aberto. O obxectivo é que tras o período de perdida de
liberdade, se acompañe ao menor, na súa incorporación gradual e supervisada ao contexto
de orixe, coa súa familia e o seu grupo de iguais, proporcionándolle ferramentas e destrezas
para a procura de emprego, realización de estudos e axuste emocional.

As institucións para cumprir este tipo de medidas son denominados Centros de

Intervención Educativa en medio Aberto (CIEMA). No caso que nos compete, explicaremos
como se traballa no CIEMA da cidade de Lugo, xestionado pola Asociación Dignidade en
convenio de colaboración coa Consellería de Política Social de la Xunta de Galicia.

O perfil profesional do persoal dos Centros de Intervención Educativa en Medio Aberto

esta formado por: psicólogos/as, educadores/as sociais e traballadores/as sociais. As
responsabilidades de cada perfil profesional están ben delimitadas. Desde a psicoloxía
encárganse das avaliacións, intervencións terapéuticas, detección de psicopatoloxías ou
consumo de tóxicos, asesoramento a educadores sociais nas súas intervencións, manexo
dos datos para futuras investigacións. Tamén realizan o seguimento daqueles casos que se
 19

precise a colaboración cun facultativo en Psiquiatría e elaboran os programas de

intervención psicolóxica utilizados no Centro. As funcións dos educadores sociais están
orientadas ao proceso de intervención social e educativo, incidindo en promover valores,
reforzo escolar, elaborar programas educativos e fomentar a maduración dos menores.
Desde o traballo social, coordínanse con recursos, familias, voluntariado... Facilitando o
labor de psicólogos e educadores.

A función destes centros é estar en coordinación cos xulgados, e no caso particular de

Galicia, co equipo de xuristas dependente da Comunidade Autónoma; co propósito de
desenvolver unha intervención psicolóxica, educativa e social, así como lograr a reinserción
dos menores infractores en tres eidos que promoven un traballo integral co menor:

 Ámbito persoal: a través de entrevistas persoais, tarefas educativas, programas de

modificación de conduta, orientación laboral e educativa, desenvolvemento de valores,
competencia social e técnicas cognitivo condutuais.

 Ámbito familiar: oriéntase e asesórase á familia. Son varios os estudos que demostraron
a importancia da familia, tanto para a facilitación do cumprimento da medida como na
redución da reincidencia (Martínez, Banqueri e Lozano, 2010; Bravo, Sierra. e Del
Valle, 2009).

 Ámbito contextual: trátase de incorporar á persoa menor á súa contorna social. Búscase
potenciar a súa participación e colaboración no ámbito comunitario, de forma que sexa
capaz de utilizar os recursos dispoñibles no seu medio (ximnasios, bibliotecas, centros
formativos, centros de saúde, asociacións, voluntariado).

A necesidade dunha intervención efectiva con menores infractores aumentou de forma

considerable os esforzos no estudo da reincidencia e o risco. No que compete ao noso
recurso, despréndese que, desde 2001 houbo un aumento das medidas en medio aberto,
tendendo a estabilizarse nos últimos anos (Figura 5).
 20

Figura 5. Adolescentes atendidos por ano no CIEMA de Lugo (n=1311)

Mozos
100 91 93 Mozas
87 85
90
Así mesmo, outros estudos, como o levado a cabo 75 polo Plan de Xustiza 75 Xuvenil
75 do País
80 71
67
Vasco70 (2007), evidenciaron este aumento 59 no conxunto do estado español. Ademáis,
57 54
60 51 dunha medida no medio pechado no primeiro delito,
explícase que a aplicación
50 39 37
indistintamente
40 da súa gravidade, predicía de maneira relevante a reincidencia. Segundo
28 28
30 21 24 24 27 22
isto, queda garantida a hipóteses do beneficio 14
das medidas
17 en medido aberto como resposta
20 11 13 13 13
6 7 7 9 8
xudicial
10 nos2menores
2 1infractores.
0
2000*2001 2002
1.4.1 Avaliación 2003 2004 2005
e intervención en2006
medio2007aberto
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Unha vez que o menor esta dado de alto no CIEMA, realízase unha avaliación e unha
planificación da execución da medida . Cando se teñan datos suficientes do menor, e sempre
durante os primeiros 20 días, conforme coa lexislación vixente, realizarase o Programa
Individual de Execución de Medida (PIEM, Anexo II). Neste programa, quedan integrados
os obxectivos previstos para o cumprimento da medida xudicial, as actividades para a
consecución dos mesmos e os indicadores de avaliación que se valorarán ao longo da
medida. O Técnico responsable do caso será o que deberá elaborar o PIEM, adaptando ás
particulares circunstancias da persoa menor.

Como se pode comprobar na Figura 6 o proceso de traballo cos menores que chegan ao
noso recurso, está organizado de tal maneira que:

 En primeiro lugar realízase unha avaliación, para iso temos en conta os expedientes
formais (xulgado, servizos sociais, escolares etc.) e a propia información que
recollemos a partir de manter entrevistas, observación e da utilización da ferramenta de
xestión do risco.
 Unha vez realizada a avaliación, procedemos a sintetizar os obxectivos que se expoñen
en sentenza co modelo de Risco, Necesidade e Responsabilidade, explicado
anteriormente. Para así proceder á elaboración do PIEM.
 Durante a aplicación do PIEM é común que sexa necesario axustar a intensidade da
intervención, pois esta é susceptible de sufrir cambios, tanto polo efecto da influencia
de psicólogos e educadores, como pola idiosincrasia da persoa.
 En ultimo lugar, trataríase de avaliar a efectividade da intervención, como elemento a
través do cal podemos medir os resultados da posta en práctica e comprobar o grao de
 21

axuste do proceso así como o cumprimento de obxectivos específicos e liñas de

actuación expostos. No apartado discusión comentaremos esta cuestión.
Figura 6. Avaliación do caso, deseño e intervención

Valoración previa
do Equipo Técnico
e imposición da
medida xudicial  Intervención psicolóxica
 Educación compensatoria
 Intervención en problemas
Avaliación no CIEMA Obxectivos de conduta
 Intervención cognitivo-
condutual
 Disciplina e valores.
 Comunidades terapéuticas
Modelo RNR
 Derivación comunitaria

Programa Individual de
execución de medida Intervención Avaliación da efectividade
(PIEM)

 Regras de conduta
 Terapia Familiar
 Desintoxicación de drogas
 Acudir a Saúde Mental

Nesta introdución, realizamos un percorrido polo marco legal que afecta os menores que
cometen delitos, así como as consecuencias que poden ter por cometelos, e o tipo de medida
que se lles impoñerá. Explicamos o labor dos profesionais que traballan nos Equipos
Técnicos e como inflúen nas decisións legais. Resaltamos a importancia da conduta
antisocial na delincuencia xuvenil, incidindo nos factores que aumentan ou diminúen a
delincuencia. Procedemos a detallar como transcorreu a avaliación do risco e planificación,
aclarando que, non é tan importante o perigo, senón intervir sobre o risco futuro. É aquí,
onde este traballo cobra sentido, a través de dita xestión do risco, buscamos facilitar a
intervención con menores no medio aberto; e isto podémolo levar a cabo con instrumentos
capaces de previr o desenvolvemento do comportamento delituoso e permitir unha detallada
análise dos menores infractores, sen burocratizar ese proceso e polo tanto realizalo de forma
simplificada e eficaz.
 22

2. Obxectivos

O obxectivo xeral do presente traballo é perfeccionar o proceso de avaliación e deseño

da intervención que se realiza no CIEMA da cidade de Lugo. Identificando dunha forma
sinxela, aqueles casos (problemas do estado de ánimo, humor, personalidade, dificultades
de conduta, consumo de tóxicos e intervención no ámbito familiar) onde o ámbito de
intervención é propio da psicoloxía. Axustándonos así ás atribucións referidas na Lei
33/2011 do 4 de outubro, Xeral de Saúde Pública: “corresponde ao Psicólogo Xeral
Sanitario, a realización de investigacións, avaliacións e intervencións psicolóxicas sobre
aqueles aspectos do comportamento e a actividade das persoas que inflúen na promoción e
mellora do estado xeral da súa saúde”.

Deste xeito, pretendemos implementar á xestión diaria do Centro de Intervención

Educativo no medio Aberto de Lugo o Protocolo de Valoración do Risco en Adolescentes
Infractores (VRAI) de Luengo et al. (2009), co fin de conciliar a investigación relacionada
coa predición dos factores de risco e a toma de decisións durante a intervención co menor
infractor, guiando a elaboración dos obxectivos marcados no programa individual de
execución de medida (PIEM).

Ademais pretendemos integrar no devandito proceso, os datos que recollemos a través

dun caderno creado ad hoc (Anexo III) para a recollida da información persoal, familiar e
contextual da persoa infractora nomeado: caderno de recollida de información do menor
(CRIM).

Para iso debemos substituír o instrumento que viñamos utilizando ata agora denominado
Inventario de Xestión en Intervención para Mozos (IGI- J) adaptación española do Youth
Level of Service / Case Management Inventore (YLS/CMI, Andrews, Bonta, e Wormith
2000; adaptado ao castelán por Garrido, López e Silva 2006).

Aínda que o IGI-J amosa importantes indicadores de fiabilidade e validez preditiva

(Graña, Garrido e González Cieza, 2007), observamos que este instrumento non é fiable e
válido para avaliar as características psicosociais do menor, ao centrarse nun xuízo de valor
do técnico sobre construtos globais (pautas educativas, educación formal ou emprego, ocio
ou diversión, personalidade e conduta).
 23

Polo tanto, consideramos necesario unha renovación do instrumento da xestión do risco

por outra ferramenta, que ao noso parecer é máis completa para o eido con menores
infractores e permitiranos avaliar cales son os factores de risco específicos da persoa menor,
e que necesidades deberán ser atendidas durante o cumprimento da medida.

Os obxectivos específicos son:

 Integrar nun mesmo protocolo de avaliación o VRAI e o CRIM.

 Comprobar o funcionamento do protocolo desenvolto.

 Propor un modelo de intervención diferencial en función dos perfiles identificados a

través do modelo risco, necesidade e responsividade.

 Valoración piloto do funcionamento do protocolo.

3. Descrición do protocolo de intervención

3.1 Participantes

Os casos utilizados estarán formados por menores infractores (N=5), nos que o Técnico
responsable da medida é o autor deste estudio, todos eles mozos, con idades comprendidas
entre os 14 e 18 anos M=16; DT=1, que son remitidos ao CIEMA da cidade de Lugo para a
execución da medida xudicial. Nesta mostra, temos que ter en conta o cociente habitual en
menores infractores, onde atopamos que por cada 8 mozos hai 2 mozas. No que se refire aos
delitos cometidos e o tipo de medida imposta detallámolo a continuación2:

• Caso 1: Un caso de malos tratos animais, ao que lle foi imposta unha medida de
liberdade vixiada por un período de 12 meses coas regras de conduta de mellorar a
resolución pacífica de conflitos e o respecto aos animais.

• Caso 2: Un caso de falta de respecto á autoridade, ao que lle foi imposta unha medida
de liberdade vixiada (en suspenso unha medida de internamento en réxime semi aberto3) por
un período de 12 meses, coas regras de condutas de promover o respecto á autoridade e
diminuír ou extinguir o consumo de cannabis.

2
O tipo de medida, a duración así como as regras de conduta, son orientadas polo Equipo Técnico. Con todo,
existen variables e consideracións legais que inflúen en que finalmente se manteñan ou modifiquen as
consideracións do devandito Equipo durante o proceso xudicial.
3
O suspenso internamento significa, que se o menor incumpre a medida durante a intervención en medio aberto,
desde o xulgado poden alzar a medida e que o tempo de medida restante, se cumpra en internamento.
 24

• Caso 3: Un caso de violencia filoparental, ao que lle foi imposta unha medida de
liberdade vixiada por un período de 6 meses coa regra de conduta de realizar terapia familiar.

• Caso 4: Un caso de violencia doméstica e no fogar, a excepción co caso anterior é que,

neste caso, a violencia non se exerce de forma exclusiva cara aos pais, senón que tamén é
proxectada cara ás irmás. Foille imposta unha medida de liberdade vixiada por un período
de 5 meses coa regra de conduta de realizar terapia familiar.

• Caso 5: Un caso de furto, ao que lle foi imposta unha medida de liberdade vixiada por
un período 4 meses, coa regra de conduta de traballar o respecto á propiedade allea e a
prevención de consumo de tóxicos.

Dos menores infractores que aquí se analizan, un deles é de orixe estranxeira, recoñecido
como menor estranxeiro, non acompañado (MENA), e o resto son de orixe galega.

É preciso indicar que tan só un deles é reincidente.

3.2 Instrumentos

3.2.1 Evolución do VRAI

A primeira versión do Protocolo de Valoración do Risco en Adolescentes Infractores

(VRAI) de Luengo et al. (2009), xermina en 2008 tras un convenio de colaboración da
Unidade de Investigación en Prevención e Tratamento de Problemas de Conduta (UDIPRE)
cunha Entidade dedicada á xestión de centros de menores en Galicia, onde se utiliza unha
mostra de 90 menores con medida xudicial, dos cales 42 atopábanse en réxime de
internamento e 48 no medio aberto. Ademais colaboraron un total de 202 estudantes de
secundaria da provincia da Coruña, que participaron como grupo control.

Continuando coa fase de validez, realizouse unha mostraxe de menores en Galicia, para
iso, solicitouse a colaboración de distintas entidades responsables da xestión de recursos
tales como centros de día, centros de internamento, centros de medio aberto, casas de
familia...En suma, participaron un total 182 menores de reforma xuvenil (internamento o
medio aberto) e 142 menores en situación de protección (tutela o garda). Esta vez, o grupo
control de estudantes de Educación Secundaria Obrigatoria, Formación Profesional e
Bacharelato ascendeu a 582 mozos.
 25

Ademais nesta investigación colaborouse con equipos de investigación da Universidade

de Valencia e a Universidade de Castilla la Mancha. Coa intención de realizar probas
psicométricas que avalasen a súa validez preditiva, comparándoo con outros instrumentos
coa mesma finalidade. Para iso, utilizaron unha mostra de 149 persoas menores en réxime
de reforma de 14 a 22 anos da Comunidade de Andalucía.

Tamén se realizou un proxecto de investigación en Perú, onde a UDIPRE formou a

profesionais do sistema xustiza xuvenil peruano, na valoración e xestión do risco en menores
infractores, adaptando o VRAI á realidade do devandito país. Nesta investigación
traballouse en 4 grandes núcleos urbanos: Lima, Huancayo, Pucalipo e Trujillo. A mostra
ascendeu a un total de 750 mozos en reforma xuvenil, dos cales 708 atopábanse en réxime
de internamento e 42 no medio aberto.

As investigacións previas sobre o VRAI, fan deste instrumento un dos mais utilizados
na avaliación e intervención con menores infractores en España asemade que o SAVRY e o
IGI-J (Luengo, Cutrín e Maneiro 2015).

Este protocolo de valoración do risco de reincidencia estaría dentro das xa mencionadas

guías de xuízo clínico estruturado, alén de estar informatizado (facilitando a codificación
dos ítems e a información, a análise do informe e o proceso de decisión de obxectivos da
medida) resulta unha boa axuda para a avaliación, deseño e intervención con menores
infractores.

Está dirixido a menores con idades comprendidas de 12 a 18 anos e avalía un total de 25

factores de risco e 5 factores de protección. Como se pode ver na táboa 3, a través do
instrumento se recolle información de 10 factores históricos e 15 dinámicos, dos cales 5 son
de natureza psicosocial e 10 de natureza individual.

Táboa 3. Factores de risco avaliados no VRAI

Factores Históricos Factores Dinámicos Factores Dinámicos

Psicosociais Psicolóxicos
 Historia de violencia previa  Rexeitamento no grupo de  Actitudes favorables á violencia
 Historia de actos delituosos iguais  Procura de emocións /
non violentos  Incapacidade para enfrontarse Impulsividade
 Inicio precoz da violencia ás dificultades  Abuso de substancias
 26

Factores Históricos Factores Dinámicos Factores Dinámicos

Psicosociais Psicolóxicos
 Fracaso de intervencións  Insuficientes destrezas  Dificultades no manexo do
anteriores paternas para educar enfado
 Intento de autolesión ou  Falta de apoio psicosocial  Baixo nivel de empatía /
suicido adulto remorso
 Presenza de violencia no  Autoestima inflada
fogar  Problemas de atención /
 Historia de malos tratos  Marxinalidade social hiperactividade
infantís  Baixa colaboración nas
 Historia delituosa dos pais ou intervencións
coidadores  Baixo interese / compromiso
 Separación temperá dos pais escolar ou laboral
ou coidadores  Escasos intereses lecer /
 Rendemento baixo na escola diversión

Unha vez que o técnico responsable e o menor finalizaron o proceso, a aplicación

informatizada xera un informe final onde están codificados os factores de risco en tres
niveles: risco baixo, risco moderado e alto risco e os factores de protección como: presente
ou ausente. Devanditos factores son combinados coa información achegada polo técnico e
polo menor, permitindo así cotexar os resultados, posibilitando a identificación de patróns
para a xestión da intervención.

3.2.2 Cambios realizados ao longo deste traballo do VRAI ao VRAI 2.1

A continuación imos levar a cabo un percorrido polos principais cambios:

Datos sociodemográficos e xudiciais

Mediante o caderno creado ad hoc (CRIM) polo noso recurso, recollemos información do
menor, derivada de expedientes anteriores (Equipo Técnico, datos xudiciais, profesionais de
protección) estes datos que expoñemos a continuación forman parte da actualización de datos
necesaria a engadir no VRAI :

 Datos de identificación do menor: sexo, data nacemento, orixe e nacionalidade.

Domicilio ou Centro de Protección. Documento de identidade. Número de teléfono.
 27

 Datos sociofamiliares: persoas coas que convive, actividade económica, estado civil
e problemáticas asociadas aos pais ou coidadores. Domicilio no caso de ser distinto do
menor. Documentos de identidade dos pais o titores. Números de telefono.
 Datos administrativos: expedientes en servizos de menores, tuteles, gardas, medidas
anteriores.
 Datos escolares: nivel de escolarización, historia de absentismo e/ou abandono escolar.
 Datos sobre consumo de drogas: tipo de consumo e tipo de substancias.
 No apartado medida xudicial engadir: obrigas da medida, Xulgado competente, tipo
de delito, duración da medida, data de inicio, interrupción, e refundición.
 No apartado de delitos anteriores: modificar todos os delitos que constan, polos
seguintes: lesións, ameazas, delito contra a integridade moral, abuso sexual, roubo con
forza e intimidación, furto, uso de vehículos, maltrato ocasional, atentado contra
autoridade, lesións con arma ou instrumento perigoso, violencia de xénero ou
domestica habitual, violencia de xénero ou domestica non habitual, desobediencia,
danos, outros non especificados nesta lista.
 Datos importantes non mencionados con anterioridade: algunha enfermidade, alerxia
ou diagnóstico a destacar.

Factores históricos

1) Historia previa de actos antisociais (violentos e non violentos)

No que concirne ao apartado técnicos, procédese á modificación dos items das condutas
delituosas, que actualmente se valora a gravidade como “menos grave” e “grave” por un sentido
de coherencia xurídica, é dicir, establécense como; leve, menos grave e grave.

No apartado de autoinforme, as subescalas tiñan 6 items e reducíronse a 4 seguindo o

traballo de dos Santos, Luengo, Gómez-Fraguela, Holanda, e Meneses (2019).

2) Intentos de suicidio

No apartado autoinforme inclúese un novo cuestionario: Cuestionario de Capacidades e

Dificultades (SDQ) de Ortuño-Sierra (2015) e adaptado por Cutrín, Maneiro, Sobral e Gómez-
Fraguela (2018). Este cuestionario está composto de 5 escalas (problemas emocionais,
problemas de conduta, hiperactividade, problemas co grupo de iguais e prosocialidade) de 5
 28

ítems cada unha con tres alternativas de resposta (non é certo, a veces é certo, sempre é certo).
Items de exemplo neste apartado de intentos de suicidio:

• Adoito ter dores de cabeza, estómago ou náuseas

• A miúdo estou preocupado/a

3) Rexeitamento do grupo de iguais

Antes da modificación, os adolescentes informaban do rexeitamento sufrido na infancia

polos seus iguais, sinalando o seu grao de acordo co ítem “De pequeno os outros nenos
dábanme de lado (rexeitábanme)” a través de catro alternativas de resposta (“moi en desacordo
– en desacordo – de acordo – moi de acordo").

Substitúese o anterior ítem pola escala de problemas co grupo de iguais (SDQ) e adaptada
por Cutrín et al. (2018), que nos permite realizar unha identificación máis profunda nas
relacións co grupo de iguais e posibles conflitos. Items de exemplo:

• Polo xeral caio ben á outra xente da miña idade

• Outra xente da miña idade métese comigo ou se burla de min

Factores de risco psicosociais

1) Delincuencia no grupo de iguais

No apartado de mozos informaban da presenza de condutas antisociais no seu grupo de

iguais a través de 3 ítems “Os meus mellores amigos métense en moitas leas e problemas”, “Os
meus mellores amigos toman drogas”, “Os meus mellores amigos fan cousas arriscadas”. Os
ítems presentan catro alternativas de resposta “moi en desacordo – en desacordo – de acordo –
moi de acordo”.

Aínda que a anterior escala presenta unha consistencia interna elevada, decídese ampliala
coa Escala de Amigos Desviados de Cutrín et al. (2018). A investigación indícanos que os
compañeiros desviados inflúen nunha ampla variedade de comportamentos en distintos
contextos. Esta escala pretende medir distintos comportamentos como o comportamento
 29

violento, o incumprimento das regras e o uso de substancias, así como varios contextos (como
a familia, a escola e a sociedade). Items de exemplo:

• Con frecuencia métense en pelexas ou pegan a outros mozos/ as

• Incumpren as normas que poñen os profesores/ as na aula

2) Supervisión familiar

A escala de supervisión familiar incluía 6 ítems desenvoltos en estudos previos (Luengo,

Villar, Sobral, Romero e Gómez- Fraguela, 2009; Sobral, Gómez- Fraguela, Romero, Luengo
e Villar, 2012) a través dos cales os adolescentes valoran o grao de control que os seus pais ou
coidadores exercen sobre as súas condutas (e. g “sabían o que facías no teu tempo libre?”).

A anterior escala actualizouse no autoinforme a través do proceso de validación de Cutrín,

Maneiro, Sobral, e Gómez- Fraguela (2019). Esta validación, achega datos sobre os efectos do
coñecemento dos pais sobre os compañeiros desviados. Estes autores, explican que en liña con
investigacións anteriores, os baixos niveis de coñecemento dos pais constitúen un factor de
risco sólido para as afiliacións desviadas entre iguais. Items de exemplo:

• Os teus pais sabían que facías no teu tempo libre?

•Os teus pais sabían con que amigos te xuntabas no teu tempo libre?

3) Apoio familiar

A escala de apoio familiar utilizada inicialmente baseábase no Parental Bonding Instrument

(Parker, Tupling e Brown, 1979) adaptado e usado en España en estudos previos (Sobral,
Gómez- Fraguela e Villar, 2008), inclúe 11 ítems mediante nos cales, os menores valoran a
presenza de apoio recibido por parte da súa familia (e. g. “Axúdanme cando o necesito”).

Pese ao funcionamento satisfactorio da escala na versión anterior, decidiuse substituíla pola

versión de Oliva, Parra, Sánchez-Queija, e López (2007). Que foi empregada polo equipo de
investigación nun traballo previo Cutrín et al. (2019). Esta investigación amosa datos sobre as
tipoloxías de pais e as consecuencias do estilo educativo e constátase que a creación dun clima
familiar que se caracterice polo afecto, o apoio, a comunicación e a promoción da
 30

independencia, pode ser un obxectivo clave para promover o axuste e o desenvolvemento do

adolescente.

• Anímanme a que lle conte os meus problemas e preocupacións

• Con frecuencia pasan algún tempo falando comigo

Factores de risco individuáis

1) Incapacidade para enfrontarse ás dificultades

Os adolescentes informaban da súa capacidade para enfrontarse ás dificultades e á tensión

percibida a través dunha escala baseada na Perceived Stress Scale (PSS) (Cohen, Kamarck e
Mermelstein, 1994), integrada no cuestionario de personalidade do VRAI. Esta escala está
conformada por 6 ítems (e. g. “Sinto incapaz de controlar as cousas máis importantes da miña
vida”) con catro alternativas de resposta nos que os adolescentes valoran o grao de axuste das
afirmacións á súa personalidade (“nada – algo – bastante – sempre”).

Pese a elo, nesta versión decidiuse substituíla por algunhas escalas de afrontamento
procedentes da Escala de Afrontamento para Adolescentes (Frydenberg e Lewis, 2000; Gómez-
Fraguela, Luengo, Romero, Villar e Sobral 2006). Esta escala aposta por un modelo de
afrontamiento no que se valoran os aspectos como a motivación, a percepción da situación, a
intencionalidade, as características da familia, escola, o seu grupo de iguais. A persoa valora a
situación, e se é probable de ter éxito, valora os recursos que ten para afrontala. Items de
exemplo:

Afrontamento / resolver problemas

• Ante as dificultades esfórzome por resolvelas poñendo en xogo todas as miñas capacidades

• Cando me enfronto a un problema tento considerar distintos puntos de vista

Afrontamento / pensamento positivo

• A miúdo estou contento de como me van as cousas

 31

• Tento pensar en quen ten problemas peores ca min, para que os meus non me parezan tan
graves

Afrontamento / Non afrontamento

• Con frecuencia penso que non teño forma de facer fronte aos meus problemas

• Teño dores de cabeza ou de estómago cando teño que facer fronte a problemas

2) Actitudes antisociais

Os adolescentes informaban da presenza de actitudes favorables á agresión a través dunha

escala baseada na escala de Actitudes ante a Agresión Social (Villa, 2005), conformada por 12
ítems integrados no cuestionario de personalidade do VRAI. A través destes ítems con catro
alternativas de resposta (“nada – algo – bastante – sempre”), os adolescentes valoran en que
medida presentan actitudes favorables á violencia (e. g. “Admiro a quen sabe como insultar”,
“O que ameaza adoita conseguir o que quere”) ou actitudes contrarias á violencia (e. g.
“Moléstame ver como outros se pelexan”, “Son capaz de ignorar (non facer caso) cando me
insultan”).

Tómase a decisión de substituíla pola Escala de Actitudes Cara a Violencia proposta por
Funk, Elliot, Urman, Flores e Mock (1999). Segundo os autores, utilízase esta Escala porque
pode ser útil para orientar as intervencións en menores infractores, de acordo coas disposicións
de actitude preexistentes, xa que presenta elevada consistencia en avaliar a violencia reactiva
(violencia utilizada en resposta a unha ameaza real ou percibida) e a violencia cultural (unha
identificación na aceptación da violencia). Items de exemplo:

Violencia cultural

• Podería cometer algún delito violento nos próximos anos.

• Paréceme adecuado utilizar a violencia para conseguir o que se quere.

Reacción á violencia

• Esta xustificado pegar a alguén que fala mal do meu ou da miña familia.

• Os pais deberían dicir aos seus fillos que usen a violencia se é necesario.
 32

3) Asunción de riscos/ impulsividade

No autoinforme, na parte de preguntas relacionadas coa personalidade, integrábanse dúas

escalas para avaliar a asunción de riscos e a impulsividade dos adolescentes, baseadas na
versión reducida do I7 (Aluja e Blanch, 2007), con ítems que presentan catro alternativas de
resposta (“nada – algo – bastante – sempre”).

Decídese substituílas por a Escala UPPS-P de Whiteside e Lynam (2001) e validada por
Maneiro, Gómez- Fraguela, Cutrín e Romero (2017). Esta escala creouse co fin de proporcionar
un consenso sobre que trazos se determinan, a través das diferentes medidas de impulsividade
existentes. Esta Escala comprende cinco trazos de personalidade impulsiva:

Urxencia negativa

• Cando me sinto rexeitado, digo cousas das que logo me arrepinto

Urxencia positiva

• Cando estou moi feliz, vexo ben deixarme levar polos meus desexos ou darme algún capricho
de máis

Falta de premeditación

• Antes de implicarme nun novo proxecto gústame informarme sobre que podo esperar

Falta de perseveranza

• Son unha persoa que sempre deixa o traballo feito

Procura de sensacións

• Gústanme experiencias e sensacións novas e excitantes

4) Baixo nivel de empatía/dureza emocional

Os adolescentes informaban do seu nivel de empatía e dureza emocional a través de varias

escalas integradas na parte de personalidade do VRAI, baseadas nas escalas ICU de Essau,
Sasagawa e Frick (2006), que presentan ítems con catro alternativas de resposta (“nada – algo
– bastante – sempre”). Os adolescentes valoraban o seu grao de insensibilidade ou sensibilidade
a través dunha escala de 11 ítems (e. g. “Parezo frío e despreocupado”) Ademais, tamén
valoraban a ausencia ou presenza da emocionalidade a través dunha escala de 5 ítems (e. g.
“oculto as miñas emocións aos demais”) Por último, os adolescentes valoran o seu grao de
 33

indiferenza ou falta de coidado a través dunha escala de 8 ítems (e. g. “Sinto mal ou culpable
cando fago algo malo”).

Estas escalas substitúense pola Versión breve da Basic Empathy Scale, (Joliffe e Farrington,
2006) adaptada por Oliva et al. (2011). De forma estrutural a empatía abarca tanto compoñentes
emocionais como cognitivos (Jolliffe e Farrington, 2006;). Isto significa que é un proceso con
dous elementos esenciais, e que conduce a identificar a empatía afectiva e a empatía cognitiva.
Como sabemos a empatía é un aspecto do comportamento humano que esta orientado á
prosocialidade e ao crecemento persoal, de aí a importancia de medir o seu adecuado
desenvolvemento e tomar a decisión de substituír as antigas escalas. Items de exemplo:

Empatía afectiva

• Póñome triste cando vexo a xente chorando

Empatía cognitiva

• Podo notar cando están contentos os demais

5) Narcisismo

No autoinforme constaba unha escala baseada no factor de narcisismo do Dispositivo de

Detección de Procesos Antisociales (APSD) de Frick, Stickle, Dandreaux, Farrell e Kimonis,
(2005), conformada por 7 ítems con catro alternativas de resposta (“nada – algo – bastante –
sempre”). A través desta escala, os adolescentes valoraban en que grao presentan unha
autoestima inflada ou narcisista (e. g. “Minto facilmente”, “Considérome mellor ou máis
importante que outras persoas”).

Con todo, foi substituída pola escala Inventario de Trazos Psicopáticos Xuvenís (YPI) de
(Orue e Andershed 2015). Esta Escala desenvolveuse coa intención de superar os rumbos nas
puntuacións con deseabilidade social ou mentiras, manipulacións típicas de posibles trastornos
de psicopatía. Por este motivo, os autores centráronse en crear un conxunto de items que
valorasen as dimensións afectivas e interpersoais da psicopatía:

• Cando o necesito, utilizo o meu sorriso e o meu encanto persoal para utilizar aos demais

• Estou destinado a converterme nunha persoa coñecida, importante e influente

6) Problemas de concentración/hiperactividade
 34

Os problemas de concentración ou hiperactividade, ata a actualización só eran valorados

polos técnicos.

No que incumbe ao apartado técnicos, estes achegan información acerca da presenza de

problemas de conduta derivados de falta concentración ou hiperactividade a través do seguinte
ítem: “Actualmente, detectáronse no menor problemas de atención, concentración ou
inquietude reseñables que lle dificulten desempeñar adecuadamente as súas obrigacións dentro
do centro?”, sinalando a presenza deste tipo de problemas (“non me consta – non – si”).

Coa actualización e aproveitando a escala de hiperactividade incluída na SDQ, comézase a

valorar este aspecto, dada a súa importancia nos problemas de conduta. Ítems de exemplo:

• Estou constantemente inquieto

• Distráiome facilmente

A modificación dos cambios que acabamos de presentar (Figura 7), por unha banda,
proceden polo interese de axustar o protocolo de xestión do risco ao CIEMA de Lugo, e doutra
banda, actualizar as escalas, que nos permitirán afinar as avaliacións.

Figura 7. Resumen das modificacións no VRAI.

VRAI 2.1 Modelo de

Escalas sobre
Escalas sobre Escalas sobre Xestión
factores de
factores factores CIEMA de
risco
históricos individuais
Integración do psicosociais Lugo
CRIM
 35

3.3 Procedemento e descrición das sesións

Para levar a cabo este traballo, en primeiro lugar, optouse por seleccionar do total de
casos en execución nese momento, unha pequena mostra heteroxénea. En consecuencia, o
obxectivo foi utilizar casos, o máis representativos posibles, que reflictan coa maior
precisión os delitos e tipos de medidas máis comúns. Ademais, foron execucións de medida,
que comezaron durante o desenvolvemento deste traballo e que por tanto, non foran
avaliadas previamente por ningún Técnico.

Nunha fase posterior, realizáronse tres entrevistas de aproximadamente 2 horas cada

unha. A primeira delas levouse a cabo na sede da Dirección Xeral de Familia, Infancia e
Dinamización Demográfica da Consellería de Política Social da delegación de Lugo. Como
norma xeral, adoitamos realizar a primeira entrevista na devandita sede, dado que é o equipo
de xuristas mencionado anteriormente, quen nos traslada o expediente, a información
xurídica e legal do caso, así como información doutra índole que sexa relevante.

Na primeira entrevista debe estar presente como mínimo algún dos pais ou na súa falta
o titor legal. O que pretendemos é coñecer a grandes liñas ao mozo e a súa contorna. En que
situación escolar está, como é a súa familia, amigos, se consome drogas, se ten enfermidades
ou diagnósticos. Desta maneira, creamos un primeiro achegamento ao perfil do menor.

A guía estruturada de recollida de datos, realizámola conxuntamente a través das

ferramentas VRAI e CRIM. Existen variables coincidentes entre ambas, por exemplo os
datos familiares, escolares, sobre consumo ou enfermidades. Con todo, outras variables
como son o xulgado de orixe da medida, regras de conduta da medida, se houbo interrupción
da medida, tipo de delito cometido ou se é un delito leve, menos grave ou grave; non están
contempladas no VRAI e son necesarias para a nosa xestión do caso. Unha vez recollidos
os datos do menor, finalizamos a entrevista, non sen antes, informar ao menor da súa
responsabilidade legal ante a medida xudicial, e das posibles repercusións en caso de
incumprimento da mesma.

É necesario explicar que os casos que se lle asignan ao dicente, son casos da provincia
de Lugo, é dicir, menores infractores que non residen en Lugo capital. Desde o CIEMA da
cidade de Lugo, apostando por facilitar a adherencia e o bo cumprimento da medida, para
estes casos, que son doutras localidades, ten establecido que sexa o Técnico asignado á
 36

provincia, quen se desprace aos domicilios ou Centros de Protección (se fose o caso) con tal
de levar a cabo a medida xudicial. Esta norma será así, sempre que o modelo de risco,
necesidade, responsividade nolo permita. Noutros termos, se o nivel de risco que presenta o
caso, non convida a que a intervención exclusivamente se realice na localidade de residencia
do menor, pódese solicitar ao mesmo, que acuda ao CIEMA, con tal de levar a cabo
intervención psicolóxica, talleres, procura de emprego ou outras tarefas de índole educativa
e social. No caso de que a familia teña dificultades económicas para o traslado ao CIEMA,
facilitarase desde a Entidade devandito importe previa xustificación.

Para a realización da segunda e terceira entrevista, desprazámonos ás localidades de

Baralla, Monforte de Lemos, Antas de Ulla, Chantada e Foz.

Na segunda entrevista citamos ao menor na súa casa e reunímonos a soas sen estar
presente un adulto; trátase de que o mozo poida realizar comentarios que estando o seu pai,
nai ou titor non faría. Os menores adoitan recoñecer o consumo de tóxicos ou expresan a
súa opinión dos feitos constitutivos de delito e do proceso xudicial. A finalidade desta
segunda entrevista foi, por unha banda, seguir ampliando información do menor e doutra
banda, que cumprimentase o novo autoinforme do instrumento VRAI. Para iso imprimimos
os cuestionarios e explicámosllos ao menor. En ningún dos casos aquí presentados, se
amosaron dificultades. Aínda así, estivemos cos menores durante o cumprimento do
autoinforme por se tiñan algunha dúbida.

Na terceira entrevista o menor volveu a cubrir o autoinforme, esta vez de forma

informatizada, co VRAI antigo. Unha vez finalizado, continuamos profundando nas
características, habilidades e situación do menor, para así ter a información máis obxectiva
coa vontade de cumprimentar o cuestionario técnicos do instrumento VRAI da mellor
forma. Concretamente finalizamos o proceso de recollida de información, examinando ao
detalle seis grandes áreas de información:

1) Problemas de comportamento antisocial

2) Problemas de estabilidade emocional

3) Abuso de substancias

4) Problemas familiares / parentais

5) Educación
 37

6) Relacións negativas cos compañeiros

Unha vez realizado o traballo necesario para xestionar o risco dos casos, realizamos dúas
avaliacións:

1) Unha primeira avaliación co VRAI sen modificar, é dicir, o antigo. Unha vez
cumprimentado o autoinforme e a versión de técnicos xerounos un informe cos factores de
risco. Este proceso era necesario para orientar a intervención, cumprimentar o PIEM e
presentalo ao Xulgado competente para dar continuidade ao caso.

2) A segunda avaliación unicamente se levou a cabo a través dos datos recolleitos cos
autoinformes que imprimimos na segunda entrevista, estes autoinformes, xa teñen todos os
cambios das escalas que mencionamos anteriormente.

Cos datos recollidos, realizouse unha análise cualitativo, comparando a información

obtida nas dúas avaliacións.

4. Resultados

A continuación, presentaremos os informes dos casos, primeiro expoñeremos o informe

antigo e posteriormente os perfiles obtidos coa nova versión do VRAI, relacionados co novo
autoinforme.

Levaremos a cabo un resumo das principais conclusións que se derivan dos resultados
pero, deixaremos a interpretación e elaboración desas conclusións para o apartado de
Discusión.
 38

4.1 Caso 1 Maltrato animal

 -2,50
-2,00
-1,50
-1,00
-0,50
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
Zcca_agr

-1,85
Zcca_vand

-0,11
Zcca_robo

-0,89
Zcca_ccn

-1,16

Conduta antisocial
ZMaltrato

0,41
ZEx_vio_fam

-0,65
Zconflicto

-0,85
Zafecto
0,45

Func. Familiar
ZKnowledge
0,82

ZFunc_fam
1,17

Zpeers_anti

-0,70
ZSDQ_peers
1,46

Zpeers_pros
0,03

ZSDQ_pros
-0,60

ZAp_social
1,11

Iguales Prosocial
ZACS_RP
1,48

ZACS_Po
1,83

ZACS_Na

Coping
1,35

ZCoping_pos
1,94

ZActCV
-1,54

ZActRV
-0,46

Act.viol
ZActV_global
-0,98

ZUPSS_UN
-1,13
CASO 1. MALTRATO ANIMAL. 12 MESES LV

ZUPSS_UP
0,14

ZUPSS_BS
0,62

ZUPSS_Preme
-0,95

ZUPSS_Persev
-1,77

Impulsividade

ZUPSS_global
-1,07

ZSDQ_hiper
-0,20

Zcca_drogas
-0,79

ZFrec_drogas
-0,44

Drogas

ZAUDIT
-0,84

ZIra
-1,56

ZAg_pro
-0,77

ZAg_reac
ZAg_RP_global
-1,38-1,38

ZSDQ_p_emoc
-1,97

ZDep_suic
-1,46

ZEmp_afec
-1,34

ZEmp_cog
1,33

Ira/agr. prob. Emoc.Empatía

ZEmp_global
-0,41

ZYPI_grand
-0,49

ZYPI_dureza
-0,76

ZYPI_Imp
-0,97

Psicopatíía

ZYPI_global
-1,38

Zcom_escolar
1,17

Escola

Zfrac_esc
1,57
39
 40

Análise Breve: Caso 1, menor de 17 anos. Delito maltrato animal. 12 meses de

liberdade vixiada.

Dos resultados extráese que é un menor que presenta en xeral baixas puntuacións
nos niveis de risco obtidos. As puntuacións obtidas evidencian a ausencia de trazos
psicopáticos marcados, que poderían esperarse nunha persoa perpetradora dun delito
destas características, sendo o máis significativo o baixo nivel de empatía, que o novo
VRAI 2.1 perfila como unha baixa empatía afectiva, e non cognitiva. Nunha análise
global presenta un nivel de empatía aceptable, pero ao considerar separadamente os
dous aspectos da empatía observábase un desequilibrio importante (escasa empatía
afectiva e elevada empatía cognitiva).

Con todo, é necesario prestar atención as puntuacións obtidas nos factores de risco
“baixo rendemento na escola”, “delincuencia do grupo de amigos”, “insuficientes
destrezas paternas”, “procura de sensacións e impulsividade” así como “baixa
colaboración nas intervención” que o novo VRAI 2.1 non amosa, por ser todos eles
factores que van en consonancia cos factores de risco evidenciados pola literatura
como concorrentes en individuos que presentan unha conduta antisocial (Gómez-
Fraguela, Romero e Luengo 2000). Asemade, como dato adicional cabe sinalar a baixa
puntuación obtida no funcionamento familiar no novo VRAI e a posible existencia de
malos tratos na ámbito familiar, tal como demostra o resultado reflectido na gráfica.
 41

4.2 Caso 2 Falta de respecto á Autoridade

 -2,00
-1,50
-1,00
-0,50
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
Zcca_agr
Zcca_vand
Zcca_robo
Zcca_ccn
ZMaltrato
ZEx_vio_fam
Zconflicto
Zafecto
ZKnowledge

Conduta antisocial Func. Familiar

ZFunc_fam
Zpeers_anti
ZSDQ_peers
Zpeers_pros
ZSDQ_pros
ZAp_social

Iguales Prosocial
ZACS_RP
ZACS_Po
ZACS_Na

Coping
ZCoping_pos
ZActCV
ZActRV

Act.viol
ZActV_global
ZUPSS_UN
ZUPSS_UP
ZUPSS_BS
ZUPSS_Preme
ZUPSS_Persev
Impulsividade

ZUPSS_global
ZSDQ_hiper
Zcca_drogas
ZFrec_drogas
Drogas

ZAUDIT
ZIra
CASO 2 FALTA RESPETO AUTORIDADE 12 MESES LV.

ZAg_pro
ZAg_reac
ZAg_RP_global
ZSDQ_p_emoc
ZDep_suic
ZEmp_afec
ZEmp_cog
Ira/agr. prob. Emoc.Empatía

ZEmp_global
ZYPI_grand
ZYPI_dureza
ZYPI_Imp
ZYPI_global
Zcom_escolar
Psicopatíía Escola

Zfrac_esc
42
 43

Análisis Breve: Caso 2, mozo de 18 anos. Delito contra autoridade. 12 meses de

liberdade vixiada.

Dos datos amosados no VRAI clásico obsérvase como o menor puntúa alto nos
factores de risco ” Historia de violencia previa”, “ Historia de actos delituosos non
violentos”, “Separación temperá dos pais ou coidadores”, “Rendemento baixo na
escola”, estes factores históricos como xa comentamos neste traballo non serían
obxecto de modificación, aínda que, tense en conta na avaliación. No apartado
autoinforme identificábase o factor de risco “rexeitamento do grupo de iguais”. Na
versión do técnico destaca as “Insuficientes destrezas paternas para educar”. Ambos
informes coinciden no “abuso de substancias” e por ultimo o apartado do técnico
amosa " Baixo interese / compromiso escolar ou laboral”.

O perfil deste menor é moi irregular, o VRAI 2.1 coincide nos resultados,
entendendo de forma global o nivel de risco deste menor, como de moderado-grave4.
No novo informe percíbese tamén unha escasa supervisión paterna, non é un menor
con actitudes violentas, nin o seu grupo de iguais presenta risco, pero si se identifican
altos niveis nas subescalas de impulsividade. Tamén destacar que existen elevados
niveis de agresión proactiva ou instrumental, é dicir a que ten o obxectivo de conseguir
“algo”. Por ultimo salientar que puntuou alto en psicopatía.

Estes datos poderían ser suxestivos dun pronóstico pouco favorable e de

posibilidade de cronificación da conduta antisocial. Nesta liña, a elevada puntuación
obtida na escala violencia proactiva do novo VRAI apoiaría esta hipótese.

4
As valoracións globais de risco realízanse de forma cualitativa
 44

4.3 Caso 3 Violencia Filioparental

 -2,00
-1,50
-1,00
-0,50
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
Zcca_agr
Zcca_vand
Zcca_robo
Zcca_ccn
ZMaltrato
ZEx_vio_fam
Zconflicto
Zafecto
ZKnowledge

Conduta antisocial Func. Familiar

ZFunc_fam
Zpeers_anti
ZSDQ_peers
Zpeers_pros
ZSDQ_pros
ZAp_social

Iguales Prosocial
ZACS_RP
ZACS_Po
ZACS_Na

Coping
ZCoping_pos
ZActCV
ZActRV

Act.viol
ZActV_global
ZUPSS_UN
ZUPSS_UP
ZUPSS_BS
ZUPSS_Preme
ZUPSS_Persev

Impulsividade
ZUPSS_global
ZSDQ_hiper
Zcca_drogas
ZFrec_drogas
Drogas

ZAUDIT
ZIra
CASO 3 VIOLENCIA FILIOPARENTAL 6 MESES + TERAPIA FAMILIAR

ZAg_pro
ZAg_reac
ZAg_RP_global
ZSDQ_p_emoc
ZDep_suic
ZEmp_afec
ZEmp_cog
Ira/agr. prob. Emoc.Empatía

ZEmp_global
ZYPI_grand
ZYPI_dureza
ZYPI_Imp
ZYPI_global
Zcom_escolar
Psicopatíía Escola

Zfrac_esc
45
 46

Análisis Breve: Caso 3, menor de 15 anos. Violencia filioparental. 6 meses de

liberdade vixiada.

Os datos que observamos no VRAI clásico amosan un perfil de risco aproximado

ao moderado. Como factor histórico a ter en conta “baixo rendemento escolar”, dado
que os tres casos que revisamos polo momento puntúan alto neste factor. En canto aos
factores dinámicos, as “insuficientes destrezas paternas para educar” tamén se repiten
nos tres casos. No apartado autoinforme o menor puntúa alto “ procura de emocións
e impulsividade” e destácase outro factor de risco dinámico “baixa colaboración coas
intervencións”.

No VRAI 2.1 amósanse en primeiro lugar os datos obtidos nas escalas tocantes ao
ámbito da familia, onde as puntuacións obtidas presentan dificultades no
funcionamento familiar, entre as que destacan os baixos niveis de afecto e, pola contra,
os altos niveis de conflito e violencia. Nesta atmosfera disfuncional encaixa a conduta
do menor, que á súa vez presenta un elevado nivel de risco noutros factores presentes
nas traxectorias antisociais como acabamos de ver no VRAI clásico. Estas puntuacións
elevadas son criterios típicos de diagnóstico de conduta antisocial, como agresividade,
vandalismo e roubos, abuso de drogas, así como niveis elevados de dureza emocional
(Romero, Luengo, Gómez-Fraguela, Sobrela, e Villar 2005).
 47

4.4 Caso 4 Violencia Doméstica

 -2,00
-1,50
-1,00
-0,50
0,00
0,50
1,00
2,00

1,50
Zcca_agr
Zcca_vand
Zcca_robo
Zcca_ccn
ZMaltrato
ZEx_vio_fam
Zconflicto
Zafecto
ZKnowledge

Conduta antisocial Func. Familiar

ZFunc_fam
Zpeers_anti
ZSDQ_peers
Zpeers_pros
ZSDQ_pros
ZAp_social

Iguales Prosocial
ZACS_RP
ZACS_Po
ZACS_Na

Coping
ZCoping_pos
ZActCV
ZActRV

Act.viol
ZActV_global
ZUPSS_UN
ZUPSS_UP
ZUPSS_BS
ZUPSS_Preme
ZUPSS_Persev
Impulsividade

ZUPSS_global
ZSDQ_hiper
Zcca_drogas
ZFrec_drogas
Drogas

ZAUDIT
ZIra
ZAg_pro
ZAg_reac
ZAg_RP_global
CASO 4 VIOLENCIA DOMÉSTICA. 5 MESES LV + TERAPIA FAMILIAR

ZSDQ_p_emoc
ZDep_suic
Ira/agr. prob. Emoc.

ZEmp_afec
ZEmp_cog
Empatía

ZEmp_global
ZYPI_grand
ZYPI_dureza
ZYPI_Imp
ZYPI_global
Zcom_escolar
Psicopatíía Escola

Zfrac_esc
48
 49

Análisis Breve: Caso 4, menor de 14 anos. Violencia doméstica. 5 meses de liberdade

vixiada.

Neste caso comprobamos como o autoinforme do VRAI antigo non foi contestado,
limita os resultados e dificulta a súa interpretación. As puntuacións obtidas tras a
valoración do técnico amosan baixo risco na maioría das escalas, só evidenciando risco
moderado no rendemento académico e empatía.

Por outra banda, o novo VRAI evidencia dificultades significativas no ámbito

familiar, como un elevado nivel de violencia, escaso afecto e un funcionamento
familiar en xeral deficiente. Hai que apuntar tamén que o novo VRAI amosa a
existencia de actitudes violentas e indicadores psicopáticos no menor, como un
elevado nivel de sentimentos de grandiosidade.
 50

4.5 Caso 5 Furto

 -1,50
-1,00
-0,50
0,00
0,50
1,00
1,50
Zcca_agr
Zcca_vand
Zcca_robo
Zcca_ccn

Conduta antisocial
ZMaltrato
ZEx_vio_fam
Zconflicto
Zafecto

Func. Familiar
ZKnowledge
ZFunc_fam
Zpeers_anti
ZSDQ_peers
Zpeers_pros
ZSDQ_pros
ZAp_social

Iguales Prosocial
ZACS_RP
ZACS_Po
ZACS_Na

Coping
ZCoping_pos
ZActCV
ZActRV

Act.viol
ZActV_global
ZUPSS_UN
ZUPSS_UP
ZUPSS_BS
ZUPSS_Preme
CASO 5. HURTO 5 MESES LV

ZUPSS_Persev
Impulsividade

ZUPSS_global
ZSDQ_hiper
Zcca_drogas
ZFrec_drogas
Drogas

ZAUDIT
ZIra
ZAg_pro
ZAg_reac
ZAg_RP_global
ZSDQ_p_emoc
ZDep_suic
ZEmp_afec
ZEmp_cog
Ira/agr. prob. Emoc.E mpatía

ZEmp_global
ZYPI_grand
ZYPI_dureza
ZYPI_Imp
Psicopatíía

ZYPI_global
51

Zcom_escolar
Escola

Zfrac_esc
 52

Análisis Breve: Caso 5, menor de 16 anos. Delito de furto. 4 meses de liberdade

vixiada.

De modo similar ao sucedido no caso anterior, a interpretación dos datos tamén

está limitada neste caso, xa que o menor tan só contestou a algunhas preguntas do
autoinforme, polo que nalgunhas das escalas do VRAI antigo só se dispón das
valoracións do técnico. As escalas amosan datos significativos nos seguintes factores
de risco: “historia de violencia previa”, “inicio precoz da violencia”, “amizades con
conduta delituosa”. Aínda que de xeito máis moderado, tamén aparecen puntuados
como factores de risco os intentos de “lesión e/ou de suicidio”, a “historia de maltrato
infantil”, e variables relacionadas con disfuncionalidades acontecidas na contorna
familiar, como “maltrato infantil”, “separación temperá dos pais”, “historia delituosa
dos pais ou coidadores”. Asemade, tamén aparecen destacado o abuso de substancias
e o baixo nivel de empatía.

Como podemos comprobar, este é o cuarto caso que nos indica niveis de risco alto
en: “baixo rendemento escolar” e “insuficientes destrezas paternas para educar”.

Por outra banda, apuntar que as puntuacións obtidas no novo VRAI reflicten a
presenza dunha baixa empatía afectiva e puntuacións elevadas en depresión e ideación
suicida. Asemade, é significativo apuntar que no tocante ao eido familiar, nestas
escalas amósanse puntuacións altas de maltrato pero un alto nivel de afecto e baixos
niveis de conflitividade e violencia, o que se confirma en parte, cos resultados obtidos
no VRAI antigo.

4. Discusión

O obxectivo xeral deste traballo era mellorar o proceso da xestión de risco no

CIEMA de Lugo, con tal de perfeccionar a avaliación e deseño posterior da
intervención. Identificando dunha forma práctica, aquelas variables psicolóxicas que
polo seu interese, son obrigatorio telas en conta á hora de planificar o PIEM e a súa
posterior intervención.

Os resultados que achegamos son consistentes co noso obxectivo. Como podemos

comprobar nos novos autoinformes, amósanse datos mais útiles para facer unha
adecuada formulación do caso, que son reflexo dos cambios introducidos tras as
 53

actualizacións das escalas sobre factores históricos, sobre os riscos psicosociais ou

sobre os factores individuais.

Tamén son importantes os criterios en canto ao que o técnico percibe do menor e

a propia información que o menor achega no autoinforme. No VRAI 2.1 como xa
sinalamos, están recollidas as variables sociodemográficas e xudiciais, pero aínda non
están informatizadas. Con todo, pódese corroborar en calquera dos casos presentados,
que non sempre coincide a versión dos técnicos coa dos menores. Este feito é moi
enriquecedor, xa que indica aspectos que hai que avaliar en mais profundidade, porque
inicialmente poden pasar desapercibidos ao avaliador

A modo de exemplo no Caso 1, no informe antigo que nin o técnico nin o menor
informan de malos tratos familiares, con todo, no novo autoinforme obtéñense
resultados que indican a posible existencia de malos tratos familiares e un
funcionamento familiar deficiente. Tras sesións posteriores de intervención co menor,
onde nos centramos en parte da sesión neste asunto, explícanos que a autoridade e
supervisión na casa é exercida polos avós paternos, que amosan un estilo educativo
autoritario, chegando en ocasións a desacreditar á nai diante do menor. A pesar diso a
familia tenta dar a aparencia de familia referente na súa localidade, o que provoca no
menor un continuo estado anímico de emocións opostas. Quizá por iso, pódese explicar
o porque no novo autoinforme, puntúa alto en empatía cognitiva e baixo en afectiva.
Este resultado podería suxerir tamén a existencia de limitacións na identificación,
expresión e xestión de emocións.

Deste xeito, no Caso 1, ademais de traballar co menor a resolución pacífica dos

conflitos e o respecto aos animais, intervense psicoloxicamente co menor sobre a súa
ambivalencia, e a coexistencia de sentimentos de valencia positiva e valencia negativa
que poden promover condutas de risco.

Por outra banda, tomando como exemplo o caso 3 vemos como o novo VRAI
aporta datos adicionais aos obtidos nas escalas antigas, dilucidando trazos antisociais
nun menor cun delito de violencia filioparental, o que aporta novos puntos de vista á
hora do deseño da intervención.
 54

En canto aos casos presentados con puntuacións elevadas en "baixo rendemento

escolar" e "insuficientes destrezas para educar" serán obxecto de seguimento nos
futuros casos.

Hai que indicar, que a nosa intervención psicolóxica esta restrinxida á

temporalización da medida, por iso é importante contar cunha ferramenta de xestión
do risco, que desde un principio axude a dilucidar toda a información posible do
menor, para poder intervir canto antes. Tampouco é unha intervención voluntaria, o
menor esta por imperativo, está por que ten que cumprir unha medida xudicial, non
existe voluntariedade.

A adherencia á intervención nalgúns casos é custosa, noutros non, todo o contrario,

o menor ve o traballo a realizar, con axuda do técnico encargado do caso, como unha
oportunidade, sendo moitos menores os que demandan tamén a atención psicolóxica.

Salientamos que no CIEMA da cidade de Lugo optamos pola especialidade

seguindo o modelo Risco – Necesidade – Responsividade. É por iso, que algúns
modelos de intervención máis xerais, non se axustan coa nosa filosofía. Por exemplo,
é o caso do Tratamento educativo e terapéutico para menores infractores de Graña e
Rodríguez (2010). As liñas de intervención do programa mencionado, están orientadas
a maioría dos casos a traballos grupais e con temporalizacións que exceden as medidas
en medio aberto, o cal imposibilita controlar o impacto da intervención, ou non ter
grupo de menores suficiente co que haxa que traballar eses obxectivos, ou ben porque
non dá tempo a finalizalo pola limitación das temporalizacións das medidas en medio
aberto. Desde os dous últimos anos, optamos por individualizar as intervencións e polo
momento con bo resultado. Se é certo que mantemos, talleres grupais como xardinería,
cociña ou deporte.

Por ultimo, queremos comentar, que desde a nosa Entidade, non só realizamos
unha valoración dos factores de risco, neste caso coa ferramenta VRAI 2.1 senón que,
utilizamos outra ferramenta para os factores de protección, esta é Manual para a
Valoración dos Factores de Protección para o risco de Violencia nos mozos (SAPROF)
de Vries, Geers, Stapel, Hilterman e de Vogel (2015) co obxectivo de identificar e así
potenciar os factores que aumentan as fortalezas da persoa menor e por tanto diminúen
o risco de reincidencia. Xa comentamos a importancia destes factores, e que a suma
 55

de factores de risco e protección na intervención con persoas infractoras, son mellor

preditor de reincidencia, que a utilización dun deles só (Borum, 2000).

5. Conclusións

Neste traballo desenvolvemos un protocolo piloto de xestión para un centro de

menores con medidas xudiciais non privativas de liberdade. A evidencia dinos que este
tipo de medidas, son as que máis éxito preventivo representan. Nunha investigación
sobre reincidencia de menores levada a cabo en Catalunya de Ferrer e Hilterman
(2008) indicaba que porcentaxe de menores retomaría o contacto co sistema de xustiza
tras a intervención psicoeducativa:

O 25% dos mozos ou mozas que cumpriron algunha medida no medio aberto. No
caso de que a medida fose de liberdade vixiada aumenta a 31.9%.

O 62,8% dos menores que cumprisen algunha medida en réxime de internamento.

Con estes datos empíricos, parece necesario prestar especial atención ás medidas
no medio aberto, dado que, os recursos e institucións destinadas a executar este tipo
de medidas impostas a menores, teñen a finalidade de incidir desde o contexto natural
do menor, en todos os aspectos necesarios para promover a reinserción social, a
autorrealización e o desenvolvemento persoal dos menores e que, a súa vez, estes
factores están directamente relacionados con evitar a reincidencia destes mozos. Estes
resultados van na liña do estudo realizado por San Juan e Da Costa (2007), onde se
constata ese aumento do emprego das medidas no medio aberto, ademais, tamén
atopan que hai dúas variables que prognostican a reincidencia: que a primeira medida
aplicada ao menor sexa de internamento e o fracaso escolar.

Subliñamos a importancia do equipo psicoeducativo no cumprimento da sanción

imposta e na diminución da reincidencia das persoas infractoras. Neste senso, hai
estudos que sinalan ao equipo de profesionais que intervén co menor infractor, como
o máis determinante sobre o resultado final que o tipo de medida xudicial imposta, no
caso de menores con traxectorias delituosas cronificadas (Ferrer e Hilterman, 2008)

Outros estudos (Cuervo e Villanueva 2013) outorgan un papel relevante á actual

Lei de responsabilidade penal dos menores. Estes autores manifestan que dita lei,
mantén un enfoque educativo o cal favorece, xunto aos recursos que están implicados,
 56

que os menores infractores teñan un apoio axustado ás súas necesidades. Ademais,

apuntan que, no caso de que a lei se modificara co obxectivo de endurecela, aqueles
menores que presentan baixos factores de risco, se son sometidos de forma máis
intrusiva ao sistema xudicial, é posible que desenvolvan consecuencias negativas nos
niveis de reincidencia; é dicir, ante un maior castigo no eido legal, existe unha maior
probabilidade de reincidencia.

Con esa idea de reducir a reincidencia nos menores infractores, propuxemos a

realización deste protocolo, para o Centro Intervención Educativa no medio Aberto de
Lugo, que ademais axudounos a entender como se pode integrar o xuízo identificado
a través dos diferentes instrumentos de avaliación e recollida de información aportados
pola investigación, e así poder recoñecer de modo máis efectivo e doado a aqueles
menores que teñen maior risco de delinquir, coñecendo as súas características persoais,
familiares e contextuais que provocaron cometer o delito; e á súa vez, abríndonos
novos camiños no deseño da intervención e posibilitando a asunción de obxectivos
máis realistas no Programa Individual de Execución de Medida.

Asemade, o traballo co VRAI posibilítanos posuír unha ferramenta actualizada e

informatizada, o que nos facilita a realización do propio proceso de xestión de risco e
o seguimento da medida e a reformulación dos obxectivos da mesma.

6. Limitacións e propostas de mellora

A principal limitación coa que nos atopamos, é que este protocolo está en proceso
de elaboración, e necesita ser validado e normativizado para que se poida aplicar
adecuadamente. Para iso, necesitamos contar cunha mostra maior de casos, que fagan
posible realizar análises estatísticas dos datos.

Outra limitación pendente, atópase na fase de intervención, onde deberemos

analizar e comprobar a utilidade do instrumento para a elección dos tratamentos /
intervencións posibles.

Tamén, sería importante realizar un seguimento dos casos, co obxectivo de analizar

o grao de sensibilidade do VRAI 2.1 aos cambios que se poidan dar nos factores de
risco analizados.
 57

Por ultimo, en canto á proposta de mellora, temos que recalcar que este protocolo
vai seguir os pasos de validación necesarios, para ser a ferramenta de xestión do risco
da Asociación Dignidade no CIEMA da cidade de Lugo e poder así estimular a
investigación e os estudos que contrasten a evidencia existente na avaliación e a súa
adecuada eficacia na intervención.
 58

7. Referencias bibliográficas

Alcázar Córcoles, M. A., Bouso Saiz, J.C., Verdejo García, A., Gómez-Jarabo García, G.,
Sánchez Trijueque, J. e Mora Piñas, A. (2005). Análisis cuantitativo de la
actividad de los equipos técnicos de las fiscalías de menores de España. Años
2001, 2002 e 2003. Anuario de Psicología Jurídica 2004, vol. 14., 67-80.

Aluja A e Blanch A. (2007). Comparison of impulsiveness, venturesomeness and

empathy (I7) structure in English and Spanish samples: Analysis of different
structural equation models. Personality and Individual Differences, 43, 2294-
2305

Andrews, D.A. e Bonta, J. (2010). The psechologe of criminal conduct (5th ed.).
Cincinnati, OH: Anderson Publishing Co

Andrews, D.A.; Bonta, J. e Hoge, R.D. (1990). Classification for effective rehabilitation:
Rediscovering psechologe. Criminal Justice and Behavior, 17, 19-52

Andrews, D. A., Bonta, J. e Wormith, S. J. (2000). Level of service/case management

inventore: LS/CMI. Toronto, Canada: Multi-Health Sestems.

Andrews, D. A., Bonta, J e Wormith, J. S. (2006). The recent past and near future of risk
and/or need assessment. Crime e Delinquence, 52(1), 7-27.

Andrews, D. A., Bonta, J e Wormith, J. S. (2011). The risk-need-responsivite (RNR)

model: Does adding the good lives model contribute to effective crime
prevention?. Criminal Justice and Behavior, 38(7), 735-755.

Arbach-Lucioni, K., Andrés-Pueyo, A., Pomarol-Clotet, E e Gomar-Soñes, J. (2011).

Predicting violence in psychiatric inpatients: a prospective study with the HCR-
20 violence risk assessment scheme. Journal of Forensic Psychiatry e Psychology,
22(2), 203-222.

Borum, R. (2000). “Assessing violence risk among youth”. Journal of Clinical Psycholo-
gy, 56, 1263-1288

Borum, R., Bartel, P e Forth, A. (2003). Structured Assessment of Violence Risk in

Youth. Professional Manual. Oxford: Pearson
 59

Bravo, A., Sierra, M.J. e Del Valle, J. (2009). Evaluación de resultados de la ley de
responsabilidad penal de menores. Reincidencia y factores asociados. Psicothema,
21, 615-621.

Bonta, J e Andrews, D. A. (2007). Risk-need-responsivite model for offender assessment

and rehabilitation. Rehabilitation.

Cohen, S., Kamarck, T., & Mermelstein, R. (1994). Perceived stress scale. Measuring
stress: A guide for health and social scientists, 235-283.

Cuervo, K e Villanueva, L. (2013). Reiteración e reincidencia delictivas en menores

españoles con expediente judicial. Revista Mexicana de Psicología, 30(1).

Cutrín, O., Maneiro, L., Sobral, J e Gómez-Fraguela, J. A. (2018). Validation of the

deviant peers scale in spanish adolescents: A new measure to assess antisocial
behaviour in peers. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 1-
13.

Cutrín, O., Maneiro, L., Sobral, J e Gómez-Fraguela, J. A. (2019). Longitudinal effects

of parenting mediated by deviant peers on violent and non-violent antisocial
behaviour and substance use in adolescence. European Journal of Psychology
Applied to Legal Context, 11(1), 23-32.

de Vries Robbé, Michiel. (2014). Protective Factors. Validation of the Structured

Assessment of Protective Factors for Violence Risk in Forensic Psychiatry.

de Vries Robbé, M., Geers, M., Stapel, M., Hilterman, E e de Vogel, V. (2015). SAPROF
Youth Version: Guidelines for the assessment of protective factors for violence
risk youth version.

dos Santos, W., Luengo, A., Gómez-Fraguela, J. A., Holanda, L e Meneses, G. (2019).
Antisocial behaviour: A unidimensional or multidimensional construct? Avances
En Psicología Latinoamericana, 37(1), 25-39.

Echeburúa, E., Amor, P. J e Corral, P. D. (2003). Autoinformes e entrevistas en el ámbito

de la psicología clínica forense: limitaciones e nuevas perspectivas. Análisis e
modificación de conducta, 29(126), 503-522.

Essau, C. A., Sasagawa, S e Frick, P. J. (2006). Callous-unemotional traits in a

community sample of adolescents. Assessment, 13 (4), 454-469.
 60

Farrington, D. (2008). Integrated developmental anda life-course theories of offending.

New Jersee: Transaction Publishers.

Ferrer, M e Hilterman, E. (2008). Mejorar la intervención en el marco de la justicia

juvenil: un proeecto de gestión del riesgo de reincidencia con jóvenes en Cataluña.
Infancia, juventud y ley: revista de divulgación científica del trabajo con menores,
52-57.

Frick, P. J., Stickle, T. R., Dandreaux, D. M., Farrell, J. M e Kimonis, E. R. (2005).

Callous–unemotional traits in predicting the severity and stability of conduct
problems and delinquency. Journal of abnormal child psychology, 33(4), 471-
487.

Frydenberg, E e Lewis, R. (2000). Teaching Coping to Adolescents: When and to

Whom?.American Educational Research Journal, 37 (3): 727-745

Funk, J. B., Elliott, R., Urman, M. L., Flores, G. T., e Mock, R. M. (1999). The attitudes
towards violence scale: A measure for adolescents. Journal of Interpersonal
Violence, 14(11), 1123-1136

Garrido, V., López, E., Silva, T., López, M. J e Molina, P. (2006). La predicción e
intervención en delincuencia juvenil. Valencia: Tirant Lo Blanch

Graña, J. L e Rodríguez, M. J. (2010). Programa central de tratamiento educativo y

terapéutico para menores infractores. Agencia de la Comunidad de Madrid para
la reeducación y reinserción del menor infractor.

Gómez-Fraguela. J.A, Romero, E e Luengo, M. A. (2000). Factores psicosociales e

delincuencia: un estudio de efectos recíprocos. Escritos de Psicología, (4), 78-91.

Gómez-Fraguela, J. A., Luengo, M. A., Romero, E., Villar, P e Sobral, J. (2006).

Estrategias de afrontamiento en el inicio de la adolescencia y su relación con el
consumo de drogas y la conducta problemática. International Journal of Clinical
and Health Psychology, 6(3)

Graña, J.L., Garrido, V e González L. (2007). Reincidencia delictiva en Menores

Infractores de la Comunidad de Madrid: evaluación, características delictivas e
modelos de predicción. Madrid: Agencia de la Comunidad de Madrid para la
Reeducación e la Reinserción del menor.
 61

Instituto Nacional de Estadística (2017). Menores condenados por sentencia firme.

Recuperado de:

https://www.ine.es/dyngs/INEbase/es/operacion.htm?c=Estadistica_Cecid=1254736176
795emenu=ultiDatoseidp=1254735573206.

Hilterman, E e Andrés Pueyo, A (2005). HCR-20. Guía para la valoración de

comportamientos violentos. Barcelona: Universitat de Barcelona.

Hilterman, E e Vallés, D. (2007). SAVRY. Guía para la valoración del riesgo de violencia
en jóvenes. Centre d’Estudis Jurídics i de Formació Especialitzada. Generalität
de Catalunya.

Hilterman, Venegas-Cárdenas e Poch. (2015). SAPROF Youth Version: Manual para la

valoración de los factores de protección para el riesgo de violencia en jóvenes.

Hoffman, P. B e Beck, J. L. (1974). Parole decision-making: A salient factor score.

Journal of criminal justice, 2(3), 195-206.

Hoge, R. D e Andrews, D. A. (2011). Youth Level of Service/Case Management

Inventory 2.0 (YLS/CMI 2.0): User's manual. Toronto, Ontario, Canada: Multi-
Health Systems.

Jolliffe, D e Farrington, D. P. (2006). Development and validation of the Basic Empathy

Scale. Journal of Adolescence, 29(4), 589-611

Lei Orgánica 5/2000, de 12 de xaneiro, reguladora da responsabilidade penal dos menores

Lei orgánica 8/2006 do 4 de decembro pola que se modifica a Lei Orgánica 5/2000

Lei 33/2011 do 4 de outubro, Xeral de Saúde Pública

Loinaz, l. (2011). Clasificación de agresores de pareja en prisión. Implicaciones

terapéuticas e de gestión del riesgo. En VV.AA., Intervención con agresores de
violencia de género 153-276. Barcelona, España: Centro de Estudios Jurídicos e
Formación Especializada.

Loinaz, l. (2013). Carrera delictiva e reincidencia en agresores de pareja en prisión. En

R. E. Castillejos e C. C. Alonso (eds.), Violencia de género y justicia (pp. 647-
676). Santiago de Compostela, España: Universidad de Santiago de Compostela.
 62

Loinaz, I. (2017). Manual de evaluación del riesgo de violencia: metodología e ámbitos

de aplicación. Pirámide.

Luengo, M. A., Sobral, J., Gómez, J. A., Villar, P., Marzoa, J. A., Castro, E e González,
B. (2009). Protocolo de avaliación de risco no sistema de menores e mozos/as.
Proxecto de investigación. Universidad de Santiago de Compostela.

Luengo, M. A., Villar, P., Sobral, J., Romero, E e Gómez-Fraguela, J. A. (2009). El

consumo de drogas en adolescentes inmigrantes: implicaciones para la
prevención. Revista Española de Drogodependencias, 34, 448- 479.

Luengo, M. A., Cutrín, O e Maneiro, L. (2015). Protocolo de Valoración del Riesgo en

Adolescentes Infractores: una herramienta informatizada para la gestión del
riesgo. Infancia, Juventud y Ley, 6, 51-58.

Jolliffe, D. e Farrington, D. P. (2006). Development and validation of the Basic Empathy

Scale. Journal of Adolescence, 29, 589-611.

Kropp, P.R., Hart, S., Webster, C.D e Eaves, D. (1995). Manual for the Spousal Assault
Risk Assessment Guide.

Maneiro, L., Gómez-Fraguela, J. A., Cutrín, O e Romero, E. (2017). Impulsivity traits as

correlates of antisocial behaviour in adolescents. Personality and Individual
Differences, 104, 417-422.

Martínez, L. C., Banqueri, V. M e Lozano, M. D. (2010). La intervención con menores

infractores: Análisis de medidas judiciales aplicadas e importancia de la
implicación familiar en la intervención psicosocial. Psicopatología clínica legal y
forense, 10(1), 55-71.

Nelson, R. J e Vincent, G. M. (2018). Matching services to criminogenic needs following

comprehensive risk assessment implementation in juvenile probation. Criminal
Justice and Behavior, 45(8), 1136-1153.

Oliva, A., Parra, Á., Sánchez-Queija, I e López, F. (2007). Estilos educativos materno y
paterno: evaluación y relación con el ajuste adolescente. Anales de Psicología, 23,
49-56.

Oliva, A., Antolín, L., Pertegal, M. Á, Ríos, M., Parra, Á, Hernando, Á e Reina, M.
(2011). Instrumentos para la evaluación de la salud mental y el desarrollo positivo
 63

adolescente y los activos que lo promueven. Desarrollo Positivo Adolescente Y

Los Activos Que Lo Promueven: Un Estudio En Centros Docentes Andaluces.

Olver, M. E e Wong, S. C. (2011). A comparison of static and denamic assessment of

sexual offender risk and need in a treatment context. Criminal Justice and
Behavior, 38(2), 113-126.

Ortuño-Sierra, J., Chocarro, E., Fonseca-Pedrero, E., Riba, S e Muñiz, J. (2015). The
assessment of emotional and behavioural problems: Internal structure of the
strengths and difficulties questionnaire. International Journal of Clinical and
Health Psychology, 15(3), 265-273

Orue, I e Andershed, H. (2015). The youth psychopathic traits inventory-short version in

spanish adolescents. Factor structure, reliability, and relation with aggression,
bullying, and cyber bullying. Journal of Psychopathology and Behavioral
Assessment, 37(4), 563-575.

Parker, G., Tupling, H. e Brown, L. B. (1979), Parental Bonding Instrument (PBI).

Pérez, L. P. (2013). Delincuencia juvenil: distorsión mediática e realidad. Revista europea

de derechos fundamentales, (21), 117-155.

Pueyo, A. (2013). Peligrosidad criminal: análisis crítico de un concepto polisémico.

Neurociencias y derecho penal: nuevas perspectivas en el ámbito de la
culpabilidad y tratamiento jurídico-penal de la peligrosidad 483-504.

Raynor, P., Kench, J., Roberts, C e Merrington, S. (2000). Risk and need assessment in
probation services: an evaluation. Home Office Research Stude No. 211.

Romero, E., Luengo, M. Á., Gómez-Fraguela, J. A., Sobrela, J e Villar, P. (2005).

Evaluación de la psicopatía infantojuvenil: estudio en una muestra de niños
institucionalizados. Anuario de Psicología Jurídica, 15.

Sobral, J., Gómez-Fraguela, X. A. e Villar, P. (2008). Spanish adaptation of the

adolescents' perceived collective family efficacy scale. Psicothema, 20(1), 148-
154.

Sobral, J., Gómez-Fraguela, X. A., Romero, E., Luengo, , e Villar, P. (2012). Riesgo y
protección de desviación social en adolescentes inmigrantes: Personalidad,
familia y aculturación.
 64

San Juan, C., Ocáriz, E e De la Cuesta, J.L. (2007). Evaluación de las medidas en medio
abierto del Plan de Justicia Juvenil de la Comunidad Autónoma del País Vasco.
Boletín criminológico, 96, 1-4.

Vilariño, M., Amado, B. G e Alves, C. (2013). Menores infractores: un estudio de campo

de los factores de riesgo. Anuario de psicología jurídica, 23.

Villa, M. (2005). Actitudes socioconstruidas ante la violencia bullying en estudiantes de

secundaria. Anuario de Psicología, 36, 61-81.

Ward, T e Brown, M. (2004). The good lives model and conceptual issues in offender
rehabilitation. Psychology, Crime e Law, 10(3), 243-257.

Ward, T e Maruna, S. (2007) Rehabilitation: Beyond the risk assessment paradigm.

Ward, T., Eates, P e Willis, G. (2012). Good Lives Model and the Risk Need Responsivite
Model: A Critical Response to Andrewa, Bonta, and Wormith (2011). Criminal
Justice and Behavior, 39-94.

Webster, C.D., Douglas, K.S., Eaves, D e Hart, S. (1995). HCR-20. Assessing risk for
violence. Burnaby, British Columbia, Canadá: Simon Fraser University, Mental
Health, Law and Policy Institute.

Whiteside, S. P., & Lynam, D. R. (2001). The five factor model and impulsivity: Using a
structural model of personality to understand impulsivity. Personality and
Individual Differences, 30, 669–689.
 LXV

8. Índice de táboas

Táboa 1. Factores de risco por a súa permanencia temporal ...........................................13

Táboa 2. Diferenzas nos modelos RNR e GLM (Creación propia a partir de Andrews e
Bonta 2012; Ward, Eates, e Willis 2012 .................................................................17

Táboa 3. Factores de risco avaliados no VRAI ...............................................................25

 LXVI

9. Índice de figuras

Figura 1. Tipos de medida segundo si concibe internamento ou non................................5

Figura 2. Evolución dos menores con medida xudicial no período 2014-2017 ................6

Figura 3. Dicotomía Predición – Xestión. Elaboración propia a partir de Loinaz

(2017) ......................................................................................................................10

Figura 4. Algúns factores de risco e protección en menores infractores (Creación propia

a partir de Gómez et al. 2006; Vilariño, Amado e Alves, 2013; Hilterman,
Venegas-Cárdenas e Poch, 2015) ..........................................................................13

Figura 5. Adolescentes atendidos por ano no CIEMA de Lugo (n=1311) ......................19

Figura 6. Avaliación do caso, deseño e intervención ......................................................21

Figura 7. Resumen das modificacións no VRAI. ............................................................34

 67

10. Anexos

Anexo I - Folla derivación UAD

HOJA DE DERIVACIÓN UAD

Nombre y apellidos: Edad:

Persona referencia CIEMA:

Teléfono: Correo electrónico:

Motivo de la derivación

Obligación judicial

CIEMA Lugo

Otros:

Medida judicial:

Duración:

¿Necesario Plan de tratamiento?

SI

NO

Antecedentes

Ha estado en algún tratamiento de desintoxicación

Valora positivamente el tratamiento recibido
El paciente o su familia ha sido usuario/a de la Unidad

Reconoce consumo de sustancias tóxicas o

Alcohol o Tabaco o THC o Cocaína o

Benzodiacepina o Anfetamina o
MDMA/ éxtasis o Heroína o
 68

El consumo de sustancias tóxicas interfiere en su vida

Otros:

Dificultades observadas en el/la usuario/a

Intervenciones en el CIEMA (horario, programas, otras personas de referencia, etc)

Acciones recomendadas para la intervención (necesidades detectadas, conductas a reforzar, etc.)

Motivación del usuario/a hacia el cambio

Alta

Media

Baja

Recursos que intervienen en el momento de la derivación

CIEMA

Centro de protección de menores

Unidad de salud mental

Tratamiento psicológico/ psiquiátrico

 69

de iniciativa privada
Centro educativo

Servicios sociales

Otros:

Grado de colaboración de la familia en la intervención

Se prevé

No se prevé

Observaciones
 70

Anexo II- Programa individualizado de execución de medida

Nº Execución Xudicial:
Nome e Apelidos:
DATOS IDENTIFICATIVOS:
Dni/Nie:
Data de nacemento: Idade:
Enderezo:
Teléfono:

FAMILIARES/TITORES DE REFERENCIA:
Nome e Apelidos: Parentesco:
Dni/Nie:
Enderezo:
Teléfono:

DATOS XUDICIAIS:
Fallo:
Data da sentenza: Nº expte. Reforma:
Feitos:
Data:
Competencia:

Data prevista de inicio de medida:

Nº de Informe: Data:

Responsable do caso:

Responsabilidade civil: Abonado Pendente Non ten

CONFIDENCIALIDADE: O contido desta comunicación, así como o de toda a documentación anexa, é

confidencial e vai dirixido unicamente ó destinatario do mesmo. No suposto de que vostede non fora o
destinatario, solicitámoslle que nolo indique e non comunique o seu contido a terceiros, procedendo a súa
destrución.
 71

1. OBXECTIVOS

1. Non cometer, no sucesivo, delitos e infraccións administrativas

Actividades -Non delinquir nin observar condutas infractoras

-Informar de detencións ou da comisión de actos delituosos.

-Aportar declaración no caso de ser detido.

-No caso de ser maior de idade e ter medidas no réxime ordinario

amosar as causas pendentes ou en activo.

Indicadores de Cumprido:ausencia de detención, ni declaración como

avaliación investigado
Parcialmente Cumprido:detención o declaración como
investigado pero o feito non reviste gravidade
Non Cumprido:detención, o declaración como investigado por
feito grave.

2.Asumir as consecuencias que se derivan dos delitos ou infraccións

administrativas (no caso de existir)

Actividades -Pago de multas, personación periódica no Xulgado competente,

declaración como investigado, asistencia a xuízos, pago de
responsabilidades civís, etc

Indicadores de Cumprido:cumprir con todas as responsabilidades derivadas de

avaliación infraccións penais o administrativas
Parcialmente Cumprido:cumprir parte das responsabilidades das
infraccións penais ou administrativas
Non Cumprido: non cumprir con ningunha das responsabilidades
das infraccións penais ou administrativas

3.Reflexionar sobre o intolerable do delito cometido e sobre as consecuencias

que tivo para a vítima (persoa) ou prexudicado (patrimonio)

Actividades -Entrevistas
-Realizar un traballo por escrito sobre os feitos, as consecuencias
que tivo para a vítima, así como incluír as consecuencias penais
que tería no caso de ser maior de idade.

-Accións educativas: visionado de películas, acudir a algún

recurso, curso…
 72

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:ausencia novas incidencias do mesmo tipo

avaliación Parcialmente Cumprido:reducen incidencias do mesmo tipo en
relación ó informe anterior e/ou inicio de medida
Non Cumprido:non se reducen e/ou aumentan incidencias do
mesmo tipo en relación ó informe anterior e/ou inicio de medida

4.Respectar a prohibición de aproximarse e comunicarse coa vítima e outras

persoas

Actividades -Entrevistas
-Realizar un traballo por escrito sobre os feitos, as consecuencias
que tivo para a vítima, así como incluír as consecuencias penais
que tería no caso de ser maior de idade.

-Realizar un traballo por escrito sobre as consecuencias do

quebrantamento de medida.

Recursos -Policía Nacional e/ou Garda Civil.

Temporalización

Indicadores de Cumprido:ausencia novas incidencias do mesmo tipo e

avaliación concienciación da importancia de respectar a prohibición de
aproximación e comunicación.
Parcialmente Cumprido:reducen incidencias do mesmo tipo en
relación ó informe anterior e/ou inicio de medida
Non Cumprido:non respecta a prohibición

PERSOAL 5.Desenvolver valores prosociais, facendo fincapé moi

especialmente en:
- Comprender as limitacións das vítimas especialmente vulnerables e
desenvolver habilidades de axuda as mesmas.
-capacidade de reflexionar antes de actuar e autocontrol
-o respecto os demais
 73

-o respecto os demais e en particular a autoridade na familia e na sociedade

-a resolución pacífica de conflitos
- aprender a relacionarse respectando as normas de convivencia, non usando a
violencia e ou a intimidación
-a empatía
-respectar a liberdade de decisión de outra persoa
-desenvolver igualdade de trato entre homes e mulleres
-desenvolver o respecto a propiedade allea
-coñecer a importancia do patrimonio histórico e cultural, a súa conservación e
restauración, así como desenvolver respecto o mesmo

Actividades -Entrevistas
-Realizar un traballo por escrito sobre os feitos, as consecuencias
que tivo para a vítima, así como incluír as consecuencias penais
que tería no caso de ser maior de idade.
-Accións de axuda a vítima
-Reparación en execución
- Realizar o programa de competencia social
-Participar no Itinerario Psicolóxico do CIEMA
-Acudir a un recurso especializado
-Realizar accións de prevención da violencia doméstica como
autor/ ou vítima
Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: mellorar as actitudes e ideas de risco neste eido e

avaliación realizar con interese o curso ou tarefas programadas
Parcialmente cumprido: leve diminución das actitudes e ideas de
risco neste eido
Non cumprido: mantén actitudes e ideas propiciadoras negativas
ou de risco e/ou non se implica no curso ou tarefas
programadas.

FAMILIAR 6.Mellorar o comportamento coa súa familia e, moi especialmente, co

principal destinatario/a do maltrato: non insultar, non ameazar, non pegar, non
desafiar, non destruír obxectos
 74

Actividades -Entrevistas
-Non insultar, non ameazar, non pegar, non desafiar ó/os
pais/nai/titor/membros da familia, non destruír obxectos.
-Documento de compromiso coas normas básicas de
convivencia.

-Accións educativas: visionado de películas, lectura de libros,

saídas educativas, realización de curso, resolución pacífica de
conflitos, autocontrol, rexistro de condutas

-Accións de carácter social:

-Acudir a terapia familiar e realizar as accións que lle pidan
-Realizar o programa de atención a menores maltratadores
-Participar no Programa de Intervención Familiar
Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:ausencia novas incidencias do mesmo tipo

avaliación Parcialmente Cumprido:reducen incidencias do mesmo tipo en
relación ó informe anterior e/ou inicio de medida
Non Cumprido:non se reducen e/ou aumentan incidencias do
mesmo tipo en relación ó informe anterior e/ou inicio de medida

FAMILIAR 7.Acudir a terapia familiar, sen faltas de asistencia, con

puntualidade, e interese, cumprindo as pautas que fixe o terapeuta

Recursos

Temporalización

Indicadores de O grao de cumprimento do obxectivo se estimará segundo a

avaliación valoración do terapeuta
 75

FAMILIAR 8.Respectar as normas básicas da familia supervisadas polo técnico

encargado da medida

Actividades -Entrevistas
- Acudir a terapia sen faltas de asistencia, puntualidade e
interese.

-Cumprir no eido familiar as pautas que lle de o terapeuta.

-Documento de compromiso coas normas básicas de convivencia

- Realizar o programa de atención a menores maltratadores
- Participar no Programa de Intervención Familiar
Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: Cúmprese a maioría dos acordos e valoración positiva

avaliación da intervención por parte da familia
Parcialmente Cumprido: Cúmprese só algún dos acordos
Non Cumprido:Non se cumpren os acordos

SAÚDE 9.Non suministrar sustancias tóxicas a outras persoas e coñecer as

consecuencias de traficar con elas

Actividades -Entrevistas
-Realizar un traballo por escrito sobre os feitos, as consecuencias
que tivo para a vítima, así como incluír as consecuencias penais
que tería no caso de ser maior de idade.

-Accións educativas: visionado de películas, lectura de libros,

saídas educativas, realización de curso (educación para a saúde)

-Accións de carácter social:

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:ausencia novas incidencias do mesmo tipo

avaliación Parcialmente Cumprido:reducen incidencias do mesmo tipo en
relación ó informe anterior e/ou inicio de medida
 76

Non Cumprido:non se reducen e/ou aumentan incidencias do

mesmo tipo en relación ó informe anterior e/ou inicio de medida

10.Non conducir sen ter o permiso pertinente

Actividades -Entrevistas
-Realizar un traballo por escrito sobre os feitos, as consecuencias
que tivo para a vítima, así como incluír as consecuencias penais
que tería no caso de ser maior de idade.
-Sacar o carne de conducir

-Accións educativas: visionado de películas, lectura de libros,

saídas educativas, realización de curso de educación viaria

-Accións de carácter social:

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:ausencia novas incidencias do mesmo tipo

avaliación Parcialmente Cumprido:reducen incidencias do mesmo tipo en
relación ó informe anterior e/ou inicio de medida
Non Cumprido:non se reducen e/ou aumentan incidencias do
mesmo tipo en relación ó informe anterior e/ou inicio de medida

11.Respectar a seguridade viaria

Actividades -Entrevistas
-Realizar un traballo por escrito sobre os feitos, as consecuencias
que tivo para a vítima, así como incluír as consecuencias penais
que tería no caso de ser maior de idade.
-Sacar o carne de conducir

-Accións educativas: visionado de películas, lectura de libros,

saídas educativas, realización de curso de educación viaria
-Reparación
 77

-Accións de carácter social:

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:ausencia novas incidencias do mesmo tipo

avaliación Parcialmente Cumprido:reducen incidencias do mesmo tipo en
relación ó informe anterior e/ou inicio de medida
Non Cumprido:non se reducen e/ou aumentan incidencias do
mesmo tipo en relación ó informe anterior e/ou inicio de medida

PROPIOS DA MEDIDA XUDICIAL

PBC

12.Implicarse na medida xudicial

Factor protector

Factor de risco

Actividades -Realizar as accións determinadas no documento de compromiso

anexo onde se concreta: entidade, beneficiarios, lugar de
realización, persoa responsable, número de horas de cada
xornada, horario, así como o consentimento do adolescente e o
seu representante legal no caso de ser menor.
-Entrevistas
-Contactos telefónicos

Recursos

Temporalización

Indicadores de O grao de cumprimento do obxectivo se estimara segundo o

avaliación recurso. (Terase en conta o informe de actividades efectuadas
elaborado pola entidade que valora a asistencia, puntualidade,
realización do traballo encomendado, actitude co responsable e
actitude cos compañeiros, así como no seu caso coas persoas
en beneficio ás que realiza a prestación
 78

Deberá recuperar ás faltas de asistencia, así como cando

mostre faltas de respecto co responsable do recurso,
compañeiros ou beneficiarios da prestación)

TRATAMENTO AMBULATORIO

13.Implicarse na medida xudicial

Factor protector

Factor de risco

Recurso

Actividades -Acudir as citas propostas polo profesional e seguir as pautas que

estableza.
-Entrevistas e contactos telefónicos de seguimento
Temporalización

Indicadores de O grao de cumprimento do obxectivo se estimará segundo o

avaliación recurso. Terase en conta a asistencia, puntualidade e implicación
na terapia. (Tendo en conta a disposición do terapeuta, non se
puido recoller a información por escrito)

PERMANENCIA DE FIN DE SEMANA

14.Implicarse na medida xudicial

Factor protector

Factor de risco

Actividade -Estar no domicilio durante a temporalización da medida

-Asinar no rexistro de sinaturas e contestar o teléfono
-Realizar as tarefas socioeducativas

Lugar de
cumprimento
Temporalización

Indicadores de Cumprido: Estar no domicilio durante a medida e realizar ás

avaliación tarefas socioeducativas.
Parcialmente Cumprido: Incidencias durante o transcurso da
medida (non está no domicilio e ten que recuperar faltas ou está
 79

no enderezo pero as tarefas socioeducativas están parcialmente

realizadas).
Non Cumprido: Tense que interromper a medida por falta
continuada no domicilio ou non realiza as tarefas socioeducativas.

LIBERDADE VIXIADA

15.Implicarse na medida xudicial

Factor protector

Factor de risco

Pautas -Asistir as entrevistas de seguimento de medida (traer xustificante

socioeducativas no caso de faltar. Poñerse en contacto co técnico de medida para
recuperar a falta de asistencia)
-Realizar as accións educativas que se lle asignen entre
entrevistas
-Informar dos cambios significativos da súa vida: cambios de
enderezo e teléfono, detencións, comisión de novos feitos
delituosos, actividade, presentar boletíns de notas académicas e
contratos de emprego no seu caso.
Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: Mais de un 80% de valoracións globais positivas do

avaliación total das sesións realizadas por medida.
Parcialmente Cumprido:Entre un 79% e un 40% de valoracións
globais positivas das sesións realizadas por medida.
Non Cumprido: Menos dun 39% de valoracións globais positivas
das sesións realizadas por medida.
(Nas valoracións se avalía: asistencia, puntualidade, respecto,
escoita, reflexión, realización correcta das actividades
educativas a realizar propostas entre sesións, actitude co
responsable da medida ou outras persoas.
Deberá recuperar as faltas de asistencia e as sesións nas que
non realice as accións educativas determinadas para a sesión
e/ou amose faltas de respecto ó técnico de medida ou a outras
persoas)

ASISTENCIA A CENTRO DE DIA

16.Implicarse na medida xudicial

 80

Factor protector

Factor de risco

Actividades -Asistir puntualmente ó Centro de Día no horario establecido. O

horario pode sufrir modificacións o longo da medida en función
das características do menor, do grupo e en beneficio do menor.
(Traer xustificante no caso de faltar. Poñerse en contacto co
técnico de medida para recuperar a falta de asistencia)
-Realizar as accións educativas que se lle asignen
(preferentemente en función dos factores de risco)
-Informar dos cambios significativos da súa vida: cambios de
enderezo e teléfono, detencións, comisión de novos feitos
delituosos, actividade, presentar boletíns de notas académicas e
contratos de traballo no seu caso
-Cumprir co Regulamento de Réxime Interno do CIEMA.
-Actividades:
Recursos

Temporalización Horario de asistencia

Indicadores de Cumprido: Mais de un 80% de valoracións globais positivas do

avaliación total das sesións realizadas por medida.
Parcialmente Cumprido:Entre un 79% e un 40% de valoracións
globais positivas das sesións realizadas por medida.
Non Cumprido: Menos dun 39% de valoracións globais positivas
das sesións realizadas por medida.
(Nas valoracións se avalía: asistencia, puntualidade, respecto,
escoita, reflexión, realización correcta das actividades educativas
a realizar propostas entre sesións, actitude co responsable da
medida ou outro persoal.
Deberá recuperar as faltas de asistencia e as sesións nas que
non realice as accións educativas determinadas para a sesión
e/ou amose faltas de respecto ó persoal do CIEMA ou a outras
persoas)

CONVIVENCIA EN GRUPO EDUCATIVO

17.Implicarse na medida xudicial

Factor protector
 81

Factor de risco

Predisposición do
menor para a
convivencia

Opinión dos
representantes
legais (segundo
informa o centro
educativo)
Actividades -Cumprir co Regulamento de Réxime Interno do grupo educativo
onde resida ou normas familiares
-Realizar as actividades que o grupo educativo estableza
-Asistir as entrevistas de seguimento de medida (traer xustificante
no caso de faltar. Poñerse en contacto co técnico de medida para
recuperar a falta de asistencia)
-Realizar as accións educativas que se lle asignen entre
entrevistas en coordinación co grupo educativo
-Informar dos cambios significativos da súa vida: cambios de
enderezo e teléfono, detencións, comisión de novos feitos
delituosos, actividade, presentar boletíns de notas e contratos de
traballo no seu caso.

Recurso

Temporalización

Indicadores de O grao de cumprimento do obxectivo se estimará segundo o

avaliación recurso. (Terase en conta os informes que elaboren)

Independentemente do delito cometido e do tipo de medida traballaranse os

seguintes obxectivos segundo os factores de risco que inflúen na conduta
delituosa

ÁREA DESENVOLVEMENTO PERSOAL

SAUDE 18.Erradicar o diminuír o consumo de substancias prexudiciais

Factor protector

Factor de risco

Actividades Reducir o consumo e tender a deixalo

 82

Someterse a controis de drogas sempre con consentimento do

rapaz e previa autorización do representante legal no caso de
que o adolescente sexa menor de idade
Introducir no seu dia a dia hábitos saudables sen drogas
(realizar prácticas deportivas, ocupar o tempo)
Acudir a un recurso especializado cando as circunstancias o
fagan necesario.
Concienciarse do prexuízo do uso e abuso de substancias
psicotrópicas a través da realización de accións educativas
(curso de educación para a saúde)

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: Erradica ou reduce significativamente (dependendo

avaliación do tipo de consumo de inicio) ó consumo de drogas en relación
o período anterior
Parcialmente Cumprido: Diminúe ó consumo en relación o inicio
da medida pero non o erradica.
Non Cumprido: Non diminúe o consumo
(no caso de acudir a recurso especializado o cumprimento será
avaliado polo responsable do tratamento)

SAÚDE 19.Adquirir ou afianzar ou desenvolver hábitos saudables FACENDO

FINCAPÉ
- na hixiene persoal e coidado do seu aspecto exterior
- alimentación
- relacións afectivas e sexualidade responsable

Factor protector

Factor de risco

Actividades Vir limpo e aseado

Realizar practicas deportivas
Realizar curso de educación para a saúde
Programa de almorzos e merendas responsables
 83

Coñecer os recursos relacionados coa saúde facendo un traballo

por escrito onde se atopan e como facer para empregalos.
Alimentarse correctamente
Realizar controis médicos e empregar os recursos de forma
axeitada
Participar no Programa de Ocio e Tempo de Lecer
Participar no Curso de educación sexual e promoción da saúde
Realizar accións de prevención da violencia doméstica como
autor/ ou vítima
-Diagnóstico de actitudes e ideas de risco no eido da violencia
doméstica e intervención si se aprecia

Recursos

Temporalización

Indicadores de
avaliación

20.Adquirir habilidades cara á vida autónoma adulta

Factor protector

Factor de risco

Actividades -Realizar accións para aprender a cociñar

-Emprego servizos normalizados
-Realizar o obradoiro de incorporación á vida adulta e activa
(Aprender a realizar xestións básicas para calquera cidadán: DNI,
tarxeta sanitaria, pasaporte, bonobus, tarxeta cidadá,
empadroamento)
-Traballo por escrito dos servizos públicos existentes na cidade e
funcións: hospitais, Escolas Oficiais de Idiomas, conservatorio,
policía, xulgados, xunta, concello, xuventude

-Realizar o programa de competencia social

-Participar no Programa de Ocio e Tempo de Lecer
-Participar en educación en valores
 84

-Realizar accións de prevención da violencia doméstica como

autor/ ou vítima
-Diagnóstico de actitudes e ideas de risco no eido da violencia
doméstica e intervención si se aprecia
Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: manexarse de forma autónoma en distintos recursos

avaliación Parcialmente Cumprido: precisar axuda en certos recursos
Non Cumprido: Non manexarse nunca de forma autónoma
No caso de violencia de xénero:
Cumprido: mellorar as actitudes e ideas de risco neste eido e
realizar con interese o curso sobre violencia de xénero e
igualdade
Parcialmente cumprido: leve diminución das actitudes e ideas de
risco neste eido
Non cumprido: mantén actitudes e ideas propiciadoras da
violencia doméstica ou de xénero e/ou non se implica no curso
de educación de xénero e igualdade.

ÁREA FAMILIAR OU RESIDENCIAL

21.Desenvolver un comportamento axeitado para a convivencia positiva

Factor protector

Factor de risco

Actividades Non ameazar, non agredir, non insultar, non romper obxectos,
non coaccionar, non empurrar no eido familiar ou residencial
Cumprir co RRI do centro de protección
Realizar labores domésticas
Accións educativas sobre convivencia
Documento de compromiso con normas
Acudir a terapia familiar(en el caso que acuda que se valore)
Realizar o obradoiro de incorporación á vida adulta e activa
 85

Realizar o programa de atención a menores maltratadores

Realizar o programa de competencia social
Participar no Programa de Intervención Familiar

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:Sen partes de incidencias no centro de protección,

avaliación sen incidencias graves no domicilio (Non ameazar, non agredir,
non insultar, non romper obxectos, non coaccionar, non
empurrar)
Parcialmente Cumprido:partes de incidencias no centro de
protección pero existe melloría en relación ó período anterior.
Existen incidencias no domicilio pero se reducen en relación ó
período anterior
Non Cumprido:no se reducen y/o aumentan incidencias en
relación al informe anterior y/o inicio
Observación: se o menor acude a terapia familiar terase en
conta a valoración dos terapeutas.

ÁREA FORMATIVA E/OU DE ORIENTACIÓN E INSERCIÓN LABORAL

22.Implicarse nos estudos

Factor protector

Factor de risco

Actividades -Matricularse
-Asistir con puntualidade as clases o IES
-Realizar as tarefas que lle piden
-Realizar os exames

Recursos

Temporalización
 86

Indicadores de O grao de cumprimento do obxectivo se estimara segundo o a

avaliación valoración do IES. (Terase en conta os informes que elaboren)

23.Amosar un comportamento axeitado para a convivencia positiva no centro

educativo

Factor protector

Factor de risco

Actividades -Cumprir co RRI do IES

-Realizar accións socioeducativas de respecto e convivencia
-Realizar pequenas labores no IES de responsabilización

- Realizar o programa de competencia social

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: Sen partes de incidencias, nin expulsións

avaliación Parcialmente Cumprido: partes de incidencias e expulsións pero
existe melloría en relación ó período anterior
Non Cumprido: non se reducen e/ou aumentan incidencias en
relación o informe anterior e/ou inicio

24.Obter unha titulación académica

Factor protector

Factor de risco

Actividades - Matricularse
-Acudir a clase
-Acudir a reforzo educativo
-Estudar no domicilio e realizar as tarefas que lle indiquen no
IES ou centro formativo.
-Presentarse ós exames e entregar traballos escolares en prazo
-Coñecer técnicas de estudo
 87

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: Obter ó titulo

avaliación Parcialmente Cumprido:non obter o titulo pero mellorar
rendemento académico, mais valoración positiva dos centro
educativo
Non Cumprido:abandono e/ou empeoramento de cualificacións

25.Desenvolver habilidades instrumentais básicas facendo fincapé en:

Factor protector

Factor de risco

Actividades -Realizar actividades de lectura comprensiva, alfabetización,

ortografía, operacións matemáticas básicas
-Aprender a realizar xestións básicas para calquera cidadán: DNI,
tarxeta sanitaria, pasaporte, bonobus, tarxeta cidadá,
empadroamento
-Traballo por escrito dos servizos públicos existentes na cidade e
funcións: hospitais, Escolas Oficiais de Idiomas, conservatorio,
policía, xulgados, xunta, concello, xuventude
-Realizar o obradoiro de incorporación á vida adulta e activa
-Realizar o programa de competencia social
Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: mellora significativamente

avaliación Parcialmente cumprido: mellora lixeiramente
Non cumprido: non mellora

26.Implicarse na súa inserción laboral e prelaboral

Factor protector

Factor de risco
 88

Actividades A) Accións formativas:

Preparar exames de competencias
Realizar exames de competencias
Realizar cursos de formación con asistencia e mantendo un
comportamento axeitado a convivencia
Cumprir co RRI do curso

B) Busca activa de emprego

Realizar un Itinerario de Inserción(ITI) no CIEMA realizando as
actividades que se lle propoñan entre sesións
Acudir ó Servizo Público de Emprego, Mentor ou outros recursos
de inserción sociolaboral realizando as actividades que se lle
propoñan
Realizar accións de busca activa de emprego (BAE)

C) Cumprimento das obriga laborais

Presentación de proba documental e nóminas
-Asistencia o centro de emprego con puntualidade, rendemento,
e manter convivencia positiva con superiores e clientes
-Manter o emprego

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido: Se traballa: -Consegue un emprego e o mantén

avaliación Non traballa: Realiza curso/s de formación
Acude os recursos de inserción e valoración
positiva dos recursos

Parcialmente Cumprido: Se traballa ou está nun curso: o cesan

pero implicase en acción Busca Activa de Emprego (BAE)
posteriores

Non Cumprido: Non BAE e/ou expulsión de curso o perdida de

emprego debido a súa actitude

ÁREA DE CONVIVENCIA, RELACIÓNS CO CONTORNO SOCIAL E

ESTRUCTURACIÓN DO LECER E TEMPO LIBRE
 89

27.Integrarse en accións de tempo de lecer ou ocio positivo de carácter

normalizado

Factor protector

Factor de risco

Actividades Participar en actividades de tempo de lecer e actividades

solidarias
Actividades de carácter ocio normalizado
Coñecer os recursos de ocio
Participar no Programa de Ocio e Tempo de Lecer

Recursos

Temporalización

Indicadores de Cumprido:Participar en actividades de Tempo de Lecer ou

avaliación actividades solidarias
Parcialmente Cumprido: abandono ou expulsión de actividade
lecer ou actividades solidarias normalizada pero participar en
ocio CIEMA
Non Cumprido: Non realizar ningunha actividade fora do CIEMA

28.Desenvolver a capacidade de axuda os demais.

Factor protector

Factor de risco

Actividades Participar en actividades de tempo de lecer e actividades

solidarias
Actividades de carácter social normalizado
Coñecer os recursos sociais
Realizar o programa de competencia social
Participar no obradoiro de educación en valores
Recursos
 90

Temporalización

Indicadores de Cumprido:Participar en actividades solidarias

avaliación Parcialmente Cumprido: abandono ou expulsión de actividades
solidarias normalizada pero participar en actividades solidarias
CIEMA
Non Cumprido: Non realizar ningunha actividade solidaria

2. TEMPORALIZACION / HORARIO

Este horario de asistencia ao CIEMA estará susceptible de variación en canto as

circunstancias do mozo varíen, procurando que se adapte sempre ás súas necesidades
e obrigas, moi particularmente as académicas e laborais.

3. RECURSOS

-CIEMA

-Outros recursos externos, cos que se manterá colaboración para o aproveitamento das
actividades. A maioría serán recursos dependentes das diferentes administracións
públicas (institucións autonómicas, provinciais e municipais), organismos e entidades
(asociacións, colectivos...), ademais das actividades organizadas dende as concellerías
municipais de Xuventude e de Servizos Sociais ou da Consellería de Política Social). O
persoal será o propio implicado nos mesmos recursos externos.

4. METODOLOXÍA DE TRABALLO E SUPERVISIÓN

A metodoloxía de traballo parte da concepción da intervención de carácter

interdisciplinar, potenciando os factores de protección e incidindo sobre os factores
contextuais, persoais e familiares que non son favorables para o desenvolvemento do
individuo e que se foron reflectindo como “factores de risco”.
 91

A implementación do plan de traballo farase a través de intervencións de carácter

individual, entrevistas co mozo, control do ámbito formativo, contactos periódicos coa
familia e cos recursos onde poida acudir.

A supervisión da execución da medida realizarase a través dun control de

asistencia ás entrevistas e o grao de cumprimento dos obxectivos, así como reunións e
contactos telefónicos e coas familias, cos recursos onde estea acudindo. E mantendo
informados ó Xulgado de Menores, a Fiscalía de Menores e a Entidade Pública de
tódalas incidencias significativas que se produzan.

5. SISTEMA DE AVALIACIÓN

Ó longo da intervención do equipo do CIEMA co menor, desenvolverase un traballo

de avaliación, isto é, un proceso sistemático de recollida e valoración de información
significativa para coñecer a súa situación e evolución para axustalas intervencións ás
súas necesidades

Tipos de avaliación a desenvolver:

-Inicial

No momento da admisión realizarase unha avaliación co obxectivo de recollela

información necesaria que permita adaptala intervención ao mozo e á súa familia.

-De proceso

O sistema de avaliación será cualitativo no que se valorará a consecución de

obxectivos e realización de accións educativas fundamentalmente. Nos informes de
seguimento, que se elaborarán segundo a periodicidade regramentaria establecida,
pode existir algunha reformulación de actividades si se considera necesario.

As incidencias significativas se comunicarán mediante informes específicos.

 92

-Final

Onde se valorará ó cumprimento de obxectivos, os cambios xurdidos no mozo,

as dificultades producidas na intervención, e a situación na que queda o mozo ó rematar
a medida, suxerindo no seu caso aso derivacións que consideren necesarias..

Lugo, a de de 2018 A/O RESPONSABLE DO CASO

Asdo.
 93

Anexo III - Caderno de recollida de información do menor

DATOS DO MENOR/MOZO

NOME:

APELIDOS:

DNI/NiE:

DOMICILIO:

TELÉFONO:
___________________________________________________________

NOME DOS PAIS/TITORES:

MEDIDA XUDICIAL:
DNI/NiE:

OBRIGACIÓNS DA MEDIDA:
DOMICILIO:

TELÉFONO:
TÉCNICO RESPONSABLE DA MEDIDA:

OUTROS CONTACTOS:A. DATOS SOCIAIS

DATA:

A.I. DATOS DE IDENTIFICACIÓN

A.I.1. SEXO
Home (A.I.1.a)
 94

Muller (A.I.1.b)

A.I.2. DATA, LUGAR DE NACIMENTO E IDADE ACTUAL:

________________

A.I.5. NACIONALIDADE: _______________________________

A.II. DATOS SOCIO-FAMILIARES

A.II.1. CARACTERÍSTICAS SOCIOFAMILIARES

SITUACIÓN EN EL SERVICIO DE PROTECCIÓN DE MENORES

1. Non ten expediente aberto.

2. Garda
3. Tutela
4. Apio técnico

INGRESADO NUN CENTRO DE PROTECCIÓN:

1. Si. Cal:
2. Non.

PARENTESCO IDADE RELACIÓN PROFESIÓN NIVEL DE ESTADO PROBLEMÁTICA

ACTIVIDAD INSTRUCCIÓN CIVIL ASOCIADA
ECONÓMICA
(A.II.1.1.) (A.II.1.2.) (A.II.1.3.) (A.II.1.4.) (A.II.1.5.) (A.II.1.6.) (A.II.1.7.)

(En parentesco recóllense as persoas coas que o menor/mozo comparte a casa onde vive-
ou vivía antes de ingresar no centro, para elo empréganse os códigos que aparecen no
Anexo).

A.III. DATOS TÉCNICOS/ADMINISTRATIVOS

 95

A.III.3. A MEDIDA XUDICIAL FIRME E CARACTERÍSTICAS DOS FEITOS

MEDIDA CAUTELAR: SI  NO 

TIPO DE DELIT0 MEDIDA TEMPO INTERRUPCIÓN EXPT. XULGADO

XUDICIAL MEDIDA MEDIDA REFORMA
(A.III.3.7.)

A QUÉ/QUIÉN LE HECHA LA CULPA DE SUS ACTOS:

A.III.4. MENOR REINCIDENTE: SI  NO 

B. DATOS ESCOLARES/OCUPACIONAIS
B.I. DATOS ESCOLARES

B.I.1. ¿ESTÁ O MENOR ESCOLARIZADO NO MOMENTO DA

INTERVENCIÓN?
1. Sí. Centro e horario:
2. Non.
3. No momento da intervención ten máis de 16 anos.

B.I.5. NIVEL EDUCATIVO ACTUAL

1. ESO. Ultimo curso aprobado:
2. Bacharelato. Indicar curso:
3. Formación profesional. Indicar curso e nivel:
4. Posue o título de graduado en secundaria: si, non
5. Primaria

B.II. DATOS LABORAIS-FORMATIVOS (SÓLO PARA MAIORES DE 16

ANOS)

B.II.1. ¿ASISTE A FORMACIÓN OCUPACIONAL?

 96

1. Sí. Centro e horario:

2. Non.

B.II.3. ¿ATÓPASE TRABALLANDO DURANTE A MEDIDA?

1. Sí.
2. Non.
3. Non consta.

B.II.4. EN CASO AFIRMATIVO, INDICAR NA SEGUINTE TÁBOA

RAMA PROFESIONAL TIPO DE CONTRATO TEMPO

(B.II.4.1.) (B.II.4.2.) (B.II.4.3.)

OBSERVACIÓNS (Indicar nome da empresa e horario de traballo):

C. CONDUTAS ADICTIVAS
C.I. DATOS SOBRE O CONSUMO DE ALCOHOL E OUTRAS
SUBSTANCIAS

HISTORIAL DE CONSUMO DE DROGAS

1.Si. Cales:
2.Non

NA ACTUALIDADE AS TOMA:
1. De vez en cando.
2. Habitualmente.
3. Non toma.
4. Non sabe/non contesta.

C.1.8. ¿SOMETEUSE ALGUNHA VEZ A UN TRATAMENTO DE

DESHABITUACIÓN?

1.Si
2.Non

C.1.8.a. En caso afirmativo, ¿qué valoración fai o menor do tratamento?

1.Positiva
2.Negativa
3. NS/NC

C.1.8.b. ¿Qué valoración fai a familia do tratamento?

1.Positiva
2.Negativa
 97

3.NS/NC
4. Non se posúe esta información

D. HISTORIA DIAGNÓSTICA

D.I. HISTORIA DIAGNÓSTICA

D.I.1. ¿CONSTA NO EXPEDENTE ALGÚN TIPO DE INFORME

DIAGNÓSTICO?
1. Non.
2. Sí.
3. Non sabe/non contesta.

D.I.2. EN CASO AFIRMATIVO, ¿DE ONDE PROCEDE O/OS INFORME/S?

1. Centro de saúde mental.
2. Unidade Hospitalaria.
3. Hospital psiquiátrico.
4. Equipo psicopedagóxico de Educación.
5. Outros:___________________________________________

D.I.3. CATEGORÍA DIAGNÓSTICA

1. Trastorno Disocial.
2. Hiperactividade.
3. Trastorno da Personalidade.
4. Déficits intelectuais:_________________________________
5. Outros:___________________________________________

D.I.4. ¿RECIBE TRATAMENTO POR ELO?

1. Non.
2. Sí.
3. Non sabe/non contesta.

OBSERVACIÓNS: Intolerancias alimenticias, problemas de saúde a saber.