Spisanie Istorija 2009

Godina XLV Skopje 2009 Broj 1-2
SO D R @ I N A
STATII-PRILOZI
Toni FILIPOSKI
Gradot Lihnid i provincijata Nov Epir................................ 5
Dragan ZAJKOVSKI
Hristijanskite ma~enici vo Makedonija vo I – IV vek........ 13
Maja ANGELOVSKA-PANOVA
Tajnata kniga na bogomilite: kulturolo{ko-istoriska
retrospektiva................................................................................ 27
Gabriela SIMONOVA
Vlijanieto na tematskoto ureduvawe vrz stopanskiot
razvoj na Vizantija....................................................................... 35
Silvana SIDOROVSKA-ÛPOVSKA
Makedonskite gradovi vo 19 vek............................................... 45
Makedonka MITROVA
Makedonskoto revolucionerno nacionalno-
osloboditelno dvièwe i Kralstvoto Srbija..................... 55
Stra{ko STOJANOVSKI
Obedinuvaweto na makedonskoto revolucionerno
dvièwe pod platformata na Majskiot manifest............... 71
Vera GO[EVA
Izgradba na vodovodot vo Tetovo............................................. 93
Katerina MIRÊVSKA
Makedonkata vo gr~kite organizacii
na otporot (1941-1945)................................................................. 101
Teon XINGO
Ulogata i vlijanieto na Kornelie Zelea Kodreanu
vo romanskoto op{testvo vo periodot
pome|u dvete svetski vojni......................................................... 117
Dragica POPOVSKA
Kultot kon kamenot vo seloto Drìlovo –
Skopsko........................................................................................... 129
MATERIJALI
Dimitar QOROVSKI
Izve{taj na gr~kiot konzulat vo Sofija za ubistvoto
na Boris Sarafov i Ivan Garvanov......................................... 137
PRIKAZI
Gabriela SIMONOVA
Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV vek,
Napredok, Tetovo 2009................................................................ 143
Aleksandar SIMONOVSKI
Aleksandar Litovski, Makedonskata
nacionalnoosloboditelna platforma vo Vtorata
svetska vojna (1941-1944), Sojuz na zdruènijata
na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija-Skopje,
Skopje 2008..................................................................................... 149
Lazar KRSTEVSKI
Zajaknati soznanijata za makedonskite koreni na
Mihajlo Pupin.............................................................................. 153
Marjan IVANOVSKI
Soop{tenie nau~en sobir „Pore~e niz istorijata“
(5-6 septemvri 2009, Samokov)................................................... 157
STATII - PRILOZI
Toni FILIPOVSKI
GRADOT LIHNID I PROVINCIJATA

NOV EPIR
Od bogatata istorija na gradot Lihnid ostanale mnogu

pra{awa na koi istoriografijata seu{te ne ponudila poprecizni
odgovori. Edno od niv e i pra{aweto za odnosot na ovoj zna~aen
politi~ki, crkoven i kulturen centar so provincijata Nov Epir.
Pokonkretno kako potpra{awa se nametnuvaat slednive: izvorna
potvrda deka gradot voop{to pripa|al kon ovaa provincija; vo koj
vremenski period i do koga vleguval vo nejziniot sostav. Vo nata-
mo{noto izloùvawe }e se obideme da odgovorime na del od posta-
venite pra{awa.
Najraniot izvoren podatok koj potvrduva deka, najverojatno
od formiraweto na Nov Epir, gradot Lihnid so svojata po{iroka
okolina stanal del od spomenatata provincija, go nao|ame vo
Itenerarium Burdigalense. Spomenatiot itenerar e datiran vo 333/34 g.
i vo nego pi{uva deka granicata me|u Makedonija i Epir (finis
Macedonia et Epiri) se nao|ala okolu 13 milji (20 km n.b.) isto~no od
Lihnid kaj tvrdinata/mestoto Brusida (mutatio Brucida).1 Iako vo
izvorot ne e precizirano sekako deka pri spomenuvaweto na Epir
vsu{nost se misli na provincijata Nov Epir.
No spored spisite od golemiot crkoven sobor vo Serdika,
odràn vo 343 g., episkopskiot centar Lihnid pripa|al na Make-
donija.2 Vakviot podatok e vo direktna sprotivnost so podatok od
1
K. Miller, Itineraria Romana (Römische Reisewegen der Hand der Tabula
Peuntengeriana), Stuttgart 1916, 70; 520. F. Papazoglu, Makedonski gradovi u
rimsko doba, Skopje 1957, 195. F. Papazoglu (“Lihnid vo docnocarskiot
period”, Ohrid i Ohridsko niz istorijata, I, Skopje 1985, 113) smeta deka
najranoto sigurno datirano spomenuvawe na provincijata Nov Epir se
nao|a tokmu vo spomenatiot Itinerar.
2
Vo crkovnite izvorni podatoci se javuvaat dve razli~ni imiwa na
lihnidskiot episkop-u~esnik na Soborot, no ednakvo e toa {to vo dvata
slu~ai e notirana pripadnosta na Lihnid kon Makedonija. Cf.: Hilarius,
D-r Toni Filipovski
poso~eniot Itenerar za provinciskata pripadnost na Lihnid kon
Nov Epir i pokraj nivnata hronolo{ka bliskost.
Bidej}i verodostojnosta na podatokot od Itenerarot te{ko
moè da se dovede pod somne` vo naukata postojat mislewa deka
spomenuvaweto na Makedonija vo vrska so Lihnid pretstavuva
anahronizam3 ili pak deka se odnesuva za pripadnosta na Lihnid kon
diocezata Makedonija.4 Sepak kako najubedlivo objasnuvawe se ~ini
ona spored koe vo slu~ajov se raboti za privremeno teritorijalno
nesovpa|awe na civilnata i crkovnata administrativna mreà,
odnosno docneweto vo prilagoduvaweto na eparhiskite granici
spored ve}e utvrdenite provinciski.5 Zna~i po se izgleda ostanuva
nesporna provinciskata pripadnost na gradot Lihnid kon
provincijata Nov Epir vo I-ta polovina na IV vek.
Vo prodolènie se zadrùvame na ostanatite podocne`ni
izvorni podatoci vo koi na edno mesto se spomenuvaat gradot
Lihnid i provincijata Nov Epir i na toj na~in nedvosmisleno ja
potvrduvaat provinciskata pripadnost na gradot Lihnid.
Na edno pismo datirano najrano vo 457 g. isprateno od
episkopite na Nov Epir do vizantiskiot car Lav I (457-474) se
potpi{al i Antonij aktuelniot episkop na Lihnid, {to posredno
upatuva deka negovoto episkopsko sedi{te pripa|alo vo provin-
cijata Nov Epir. Inaku lihnidskiot episkop Antonij e poznat i
kako eden od u~esnicite na crkovniot sobor odràn vo 449 g. vo
Efes.6
Vo eden fragmentot na ranovizantiskiot avtor Malh od
Filadelfija, kade op{irno se opi{uvaat slu~uvawata povrzani so
ostrogotskoto prisustvo i pusto{ewa na Balkanot vo sedumde-
setite godini na V vek, se spomenuvaat Lihnid i Nov Epir. Imeno
me|udrugoto se iznesuvaat podatoci od koi moè da se zaklu~i deka
Collectanea Antiariana, Parisiana B II 4 (ed. A. L. Feder), Corpus scriptorium

ecclesiasticorum Latinorum, 65, Wien 1916, 135, n. 23: “Zosimus a Macedonia de
Lignido” (Poradi nedostapnost na izvorot citirano spored: R. Brato`,
“Ranohristijanskata crkva vo Makedonija i nejziniot odnos sprema Rim”,
Izbor od emituvanite sodrìni na tretata programa na Radio Skopje,
br. 44, Skopje 1990, 44); Le Quien, Oriens Christianus, II, Parisiis 1740, 285:
“Dionysius de Macedonia de Lychnido” (Poradi nedostapnost na izvorot
citirano spored: F. Papazoglu, “Lihnid vo docnocarskiot period”, 114).
3
R. Brato`, “Ranohristijanskata crkva”, 44, bel. 38.
4
V. Bitrakova-Grozdanova, Starohristijanski spomenici vo Ohridsko,
Ohrid 1975, 16.
5
Vidi poop{irno: F. Papazoglu, “Lihnid vo docnocarskiot period”, 115.
6
F. Papazoglu, “Lihnid vo docnocarskiot period”, 115; R. Brato`,
“Ranohristijanskata crkva”, 49.
6
Gradot Lihnid i provincijata Nov Epir
gradot Lihnid vleguval vo "taka nare~eniot Nov Epir" (:pg t>n N3an
legom3nhn ‘Hpeiron).7
Slednoto spomenuvawe na Lihnid i Nov Epir na edno mesto e
vo vrska so lihnidskiot episkop Lavrentij. Vo devedesetite godini
na V vek pi{uvano e edno papsko (Galezij ili Anastasij II) pismo
adresirano do episkopot Lavrentij od Lihnid vo Nov Epir.8
Vo op{irniot popis na docnorimskite provincii i gradovi,
koj e poznat kako Sinekdemot na Hierokle (Hieroclis Synekdemus),
me|u drugite provincii se spomenuva i imeto na provincijata Nov
Epir zaedno so gradskite centri koi funkcionirale vo nejzinite
ramki. Me|u devette gradovi vo Nov Epir, osmi po red se naveduva
gradot Aylinidoc, koj bez somnenie e identifikuvan so Lihnid.9 Se
smeta deka iako Sinekdemot datira od VI vek, vo nego vsu{nost e
sodràna administrativnata postavenost na Imperijata od
prethodnoto stoletie.
Poznatiot vizantiski istori~ar, Prokopij Kesariski,
sovremenik na carot Justinijan (527-565), vo svojata mo{ne obemna
istoriografska produkcija na{ol za potrebno samo na edno
edinstveno mesto da go spomene Lihnid zaedno so necelosnoto ime
na provincijata na koja pripa|al. Imeno vo negovata Tajna istorija
(Anekdota-Historia Arcana) pi{uvaj}i za prirodnite nepogodi koi se
slu~ile vo Imperijata za vreme vladeeweto na Justinijan, no i na
negoviot prethodnik Justin (518-527), me|u gradovite koi stradale
od zemjotres go spomenuva i gradot Lihnid vo Epir.10
∗ ∗
∗
Kako mo{ne zna~ajno, no vo istovreme i kako delikatno se
nametnuva pra{aweto zo{to gradot Lihnid so svojata po{iroka
7
The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire (Eunapius,
Olympiodorus, Priscus and Malchus), II, (Text, Translation and Historiographical
Notes: R.C. Blockley), Liverpool 1983, fr. 20; 440-443. Samo na edno mesto vo
poso~eniot fragment se spomenuva Nov Epir, dodeka za ozna~uvawe na
istoimenata provincija avtorot nekolku pati go koristi terminot Epir
bez dodavki. Sekako na tie mesta kade se spomenuva samo Epir treba da se
podrazbere deka toj vsu{nost misli na provincijata Nov Epir.
Imenuvaweto na provincijata Nov Epir skrateno kako Epir pretstavuva
relativno ~esta pojava i vo drugi izvorni podatoci od toa vreme.
8
R. Brato`, “Ranohristijanskata crkva”, 56.
9
Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae Episcopatuum, accedunt Nili Doxapatrii
Notitia Patriaarhatuum et Locorum Nomina Imutata, ex recognitione Gustavi Parthey,
Amsterdam 1967, 15.
10
Prokopije iz Cezareje, Tajna istorija (prevod: A. Vilhar; predgovor i komentar:
Dr. R. Radi}), Beograd 2004, 103.
2009/XLV/1-2 7
D-r Toni Filipovski
okolina vlegol vo novoformiranata provincija Nov Epir, a ne
ostanal vo provincijata Makedonija? Na toa pra{awe se nadovrzuva
edno drugo za toa zo{to dominantniot del od teritorijata na novata
provincija koja vo ranata antika bila naselena od Iliri, go dobila
imeto Nov Epir, a ne na primer “Nov Ilirik”11 ili moèbi Nova
Ilirija? Navistina se ~ini mo{ne te{ko da se ponudat zadovo-
litelni odgovori na dvete pra{awa.
Vo vrska so prvopostavenoto pra{awe moèbi treba da se
pomisli deka etni~kiot princip bil klu~en pri odreduvaweto na
novite grani~ni linii me|u provinciite. Pa taka na edno mesto F.
Papazoglu smeta deka so izdvojuvawe na Nov Epir na Makedonija i
bila vratena starata etni~ka granica na “istok”,12 poto~no na
zapad. Tokmu vo taa nasoka se izjasnil M. B. Panov, spored kogo
vladetelite od I-ta polovina na IV vek go zemaat tokmu etni~kiot
princip pri definiraweto na novite administrativni granici. Vo
toj kontekst administrativnite promeni vo provincijata Make-
donija se sfa}aat kako nekakva tendencija za reoformuvawe na
etni~kite granici na Makedonija.13
Vo sprotivnost so iznesenite tvrdewa odi edna postara, no
mo{ne izvesna teza na F. Papazoglu, spored koja pri formiraweto
na provincijata Tesalija, vo vreme na Dioklecijan, osven oblastite
na geografska Tesalija od provincijata Makedonija, kon novata
provincija bile pridodadeni i ju`nite makedonski oblasti
Elimiotida i Orestida.14 So vakvata teza avtorkata pa|a vo kontra-
diktornost koga edna{ smeta deka so formiraweto na Nov Epir
novata zapadna granica na provincijata Makedonija povtorno se
sovpadnala so nejzinata stara etni~ka granica, a vo slu~ajot koga so
osnovaweto na provincija Tesalija navodno i bile priklu~eni dve
ju`nomakedonski oblasti toa treba da se tolkuva deka novata ju`na
provinciska granica na Makedonija otstapuvala od nejzinata
etni~ka granica. Se postavuva pra{aweto zo{to bi se nastojuvalo
11
F. Papazoglu, "O pojmovima ‘Epir’ i ‘Ilirija’ u poznorepublikansko doba",
Godi{njak Akademije Nauka i Umetnosti Bosne i Hercegovine, Knj. XIII (Centar za
Balkanolo{ka ispitivanja, knj. 11), Sarajevo 1976, 198.
12
F. Papazoglu, Makedonski gradovi, 90. Se ~ini deka e napreven
nenameren previd koga se naveduva deka: “Izdvajawem Novog Epira
Makedoniji je vra}ena wena stara etni~ka granica na istoku”, a vus{nost
se raboti za granicata kon zapad, {to nedvosmisleno proizleguva od
kontekstot na iskaùvaweto.
13
M. B. Panov, “Administrativnite reformi na Dioklecijan, Galerij i
Konstantin I i Makedonija”, GINI, 50/1, Skopje 2006, 117-119; Idem,
“Makedonija me|u Vizantiskiot istok i Rimskiot zapad (IV-V vek)”,
GINI, 49/1-2. Skopje 2005, 91.
14
F. Papazoglu, Makedonski gradovi, 87-91.
8
novata zapadna granica na provincijata Makedonija da se sovpadne
so etni~kata, a koga se rabotelo za ju`nata nejzina granica toa da
ne bilo slu~aj?
Dokolku navistina etni~kiot princip bil najvaèn pri
redefiniraweto na administrativnite granici toga{ zo{to od
teritorijata na koja vo ranata antika ìveele Iliri ne bila for-
mirana samo edna provincija i taa ne se vikala Ilirija? Imeno
posvedo~eno e deka vo IV-V vek postoele pove}e od edna t.n.
“ilirski” provincii.
Vo slu~aj da se prifati etni~kiot princip toga{ toa na
posreden na~in bi moèlo da sugerira deka Dasaretite i nivniot
centar Lihnid bile del od ilirskiot ìvoten prostor pa zatoa
zaedno so teritorijata koja vo ranata antika ja naseluvale ju`no-
ilirskite plemiwa vlegle vo docnoanti~kata provincija Nov Epir.
Tokmu pra{aweto za etnicitetot na Dasaretite do denes
stoi seu{te otvoreno vo naukata. Za onie koi ja zastapuvaat tezata
deka Dasaretite bile ilirsko pleme, bilo sosema logi~no {to
nivnata oblast vo docnata antika vlegla vo provincijata Nov Epir
zaedno so oblastite na ostanatite ju`noilirski plemiwa.15
No isto taka postojat drugi dosta ubedlivi tezi spored koi
Dasaretite nemale ilirsko poteklo, odnosno bile gornomake-
donsko, brigisko ili epirsko pleme.16 Dokolku se prifati bilo
koja od tezite za nivnoto neilirsko poteklo toga{ potrebno e
nekakvo objasnuvawe zo{to Lihnid i porane{nata oblast na
Dasaretite vlegle vo ramkite na “ilirskata” provincija Nov Epir
vo docnata antika.
Bez decidno da se opredeluvame za nitu edna od postoe~kite
tezi, iako se ~ini se poizvesno nivnoto neilirsko poteklo, smetame
za potrebno da se naglasi deka pove}e vekovniot period na hele-
nizacija i romanizacija izvr{il golemo vlijanie vrz t.n. "etni~ka
pripadnost" ili etnicitetot na balkanskoto naselenie, do taa mera
{to vo docnata antika etnicitetot voop{to ne bil klu~en vo
15
Ibidem, 225. Sepak avtorkata konstatira deka Dasaretite i osobeno
gradot Lihnid bile pod silno kulturno vlijanie na Makedonija.
16
Sp.: N. Proeva, “Prilog kon istorijata na anti~kite Makedonci”,
Godi{en zbornik na Filozofki fakultet, 43-44/17-18, Skopje 1990-1991,
17; Idem, “Tu|i elementi vo kulturata na Gorna Makedonija vo rimsko
vreme”, Civilizacii na po~vata na Makedonija (Prilozi za
istraùvaweto na kulturata na po~vata na Makedonija), kn. 2, Skopje
1995, 81-88 i osobeno bel. 27; Idem, “Epihorskite imiwa vo Gorna
Makedonija”, Jazicite na po~vata na Makedonija (Prilozi za
istraùvaweto na kulturata na po~vata na Makedonija), kn. 3, Skopje
1996, 83-93; Idem, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje 1997, 118-130,
134.
2009/XLV/1-2 9
D-r Toni Filipovski
redefiniraweto na administrativnite granici. Pa taka dokolku
gradot Lihnid i negovata po{iroka okolina vo ranata antika ne
bile del od ju`noilirskiot prostor, vo periodot na docnata antika
moèle da bidat vklu~eni vo ramkite na novoformiranata provin-
cija Nov Epir od voeno-politi~ki i ekonomski pri~ini. Vpro~em
sosema e izvesno deka po izminato podolgo vreme pod rimska vlast
balkanskoto naselenie vo golema mera se izedna~uvalo vo svojot
razvoj, pritoa namaluvaj}i gi me|usebnite socijalni, jazi~ni,
kulturni i dr. razliki.
Nov Epir bila nova i relativno mala provincija, so mal
broj gradski centri na svojata teritorija, koi vo istovreme pret-
stavuvale i episkopski sedi{ta. Lihnid vo IV vek bez somnenie
vaèl za razvien gradski centar i episkopsko sedi{te i moèbi
tokmu poradi taa pri~ina bil vklu~en vo novata provincija.
Vpro~em od ranata antika Lihnid i okolinata pretstavuvale gra-
ni~ni predeli koi vo eden period vleguvale vo ilirskata dràva, a
vo drug period vo makedonskata dràva. Za razlika od Nov Epir,
provincijata Makedonija seu{te bila dosta prostrana provincija,
na ~ija teritorija postoele pobrojni gradski centri.
No dokolku vo ranata antika pogolemiot del od teritorijata
na idnata provincija Nov Epir ja naseluvale Iliri zo{to provin-
cijata ne go dobila imeto spored niv? Na toa pra{awe edinstveno
se obidela da odgovori F. Papazoglu, spored koja vo vreme na
rimskoto prodirawe na Balkanot (II vek p.n.e.) se pojavila tenden-
cija na prenesuvawe i pro{iruvawe na poimot Epir na prostorot
na ju`noilirskoto krajbre`je, dodeka pak poimot Ilirik po~nal se
pove}e da se vrzuva za jadranskata primorska oblast severno od
Lisos (Le{). Tokmu tuka leì pri~inata za podocne`noto nametnu-
vawe na imeto Epir kako sostaven del na imeto na novata provin-
cija. Postojat dve okolnosti koi moèle da vlijaat na pro{iru-
vawe na poimot Epir vo ju`noliriskite predeli. Prvo, ju`noita-
lskite Grci i Italcite od damne{ni vremiwa odrùvale preku-
morska komunikacija so Epir i zborot "?peiroc” za niv imal prvo-
bitno i prenosno zna~ewe na “kopno”. Vakvoto zna~ewe podocna go
prevzele i Rimjanite. Vtoro, pomorskiot soobra}aj me|u Rim i
Grcija, od po~etocite isto taka se vodel dominantno ili moèbi
isklu~ivo po ju`nite pati{ta od bregot na Epir preku Tesalija
kon Sredna Grcija. Ovoj pat bil koristen i podocna, no naporedno
so noviot pat Via Egnatia, koj pominuval niz Ilirija. Tokmu ovaa
okolnost moèbi vlijaela kaj Rimjanite oblasta kade se
istovaruvale po preplovuvaweto na Jonskoto more da ja nare~at
10
“Epir”. Treba da se potencira deka ovoj poim za Rimjanite imal
~isto geografska sodrìna, a nikako ne etni~ka ili politi~ka.17
17
F. Papazoglu, ”O pojmovima ‘Epir’ i ‘Ilirija’ ”, 197-210.
2009/XLV/1-2 11
Dragan ZAJKOVSKI
HRISTIJANSKITE MAÊNICI
VO MAKEDONIJA VO I – IV VEK
Progonite protiv hristijanite od strana na rimskata vlast,

koi zapo~nale vo vremeto na imperatorot Neron i so izvesni
prekini traele do 313 godina koga hristijanstvoto bilo priznato
za ramnopravna religija vo Rimskata Imperija,1 pove}e ili
pomalku gi zasegnale hristijanskite crkovni op{tini na celata
teritorija na Imperijata. Se razbira deka Makedonija ne bila
isklu~ok, kade u{te od sredinata na I vek po~nalo da se {iri
hristijanstvoto i da se formiraat silni crkovni op{tini. Tokmu
zatoa razbirlivo e {to rimskata vlast i vo Makedonija zapo~nala
so èstok i kontinuiran progon protiv ~lenovite na hristijan-
skite zaednici koi egzistirale vo makedonskite gradovi. Kako
rezultat na ovie progoni ìvotot go zagubile izvesen broj hristi-
janski vernici ~ii{to imiwa i biografii ostanale posvedo~eni
blagodarenie na nivnite so~uvani ìtija.2
Istraùvaweto vo ramkite na postavenata tema ima za cel,
od istoriski aspekt, a vrz osnova na raspolo`liviot izvoren
materijal – pred sé hagiografskite i novozavetnite tekstovi – da go
prou~i ìvotot na prvite hristijanski ma~enici vo Makedonija vo
periodot od I do IV vek. Tuka, edinstveno, nema da stane zbor za
ma~eni{tvoto na poznatite Sv.Dimitrij Solunski3, Erazmo
1
Progonot protiv hristijanite bil obnoven za vreme na vladeeweto na
imperatorot Julijan Otstapnikot (Apostat) (361 – 363) i zavr{il so
negovoto vladeewe.
2
v. Acta Sanctorum (ed. Godefridus Henschenius and Daniel Papebrochius, reprint
Cambridge 2000)
3
v. Mitko B.Panov, Kultot na Sv.Dimitrija vo Makedonija, Prilozi od
nau~niot sobir Starohristijanska arheologija vo Makedonija, MANU,
Skopje 2003 godina, 151 – 163; Ibidem, The Making the Cult of St.Dimitrius in
Dragan Zajkovski
Lihnidski4 i 15-te Tiveriopolski ma~enici5 koi se dovolno i
detalno zastapeni vo dosega{nite istoriskite istraùvawa. Tokmu
zatoa glavniot akcent e staven na onie pomalku poznati hristi-
janski ma~enici vo Makedonija, koi delumno ili voop{to ne bile
predmet na istraùvawe vo makedonskata istoriografija. Toa e
periodot na konstituiraweto na ranohristijanskata Crkva i zatoa
hagiografiite na prvite hristijanski ma~enici vo Makedonija se
od izvonredno zna~ewe pri prou~uvaweto na hristijanstvoto i
Crkvata vo Makedonija vo poso~eniot period.
Vrz osnova na dosega{nite izvorni podatoci,6 za prv
hristijanski ma~enik od Makedonija se smeta Velikoma~eni~kata
Irena koja ìveela kon krajot na I vek.7 Kako {to soop{uva
anonimniot avtor na nejzinoto ìtie napi{ano na latinski jazik, a
prv pat publikuvano vo Acta sanctorum8, Irena pred da go prifati
hristijanstvoto go nosela imeto Penelopa i poteknuvala od
blagorodni~ko semejstvo. Tatko í Likinij, bil upravnik na gradot
Magedon za koj vo ìtieto se veli deka se nao|al vo Makedonija.9
Od druga strana, pak, vo kriti~koto izdanie na ìtieto vo
redakcija na Stiven Janos se naveduva gradot Migdonija kako rodno
mesto na Irena.10 Iako klasi~nite anti~ki avtori ne soop{tuvaat
podatoci za postoewe na grad so ime Migdonija, vrz osnova na
faktot deka vo anti~kiot period vo Makedonija postoela oblast
Thessalonica: Byzantine invention?, Glasnik INI , god. 52, br. 1 – 2, Skopje

2008.
4
в. Jirì Maria Veseli, Sveti Erazmo od Formija, Lihnid 6, Ohrid 1988,
53 – 67; Hristo Meloski, Dve ìtija na Sveti Erazmo-Lihnidski, Lihnid,
Zbornik na trudovi, br. 6, Ohrid 1988, 69-87; Vlado Malenko, – Pasko
Kuzman, Hermeleja, Lihnid 6, Ohrid, 1988, 89 – 116.
5
в. Koco – Miqkovi} Pepek – Aleksova, Rezultati od arheolo{kite
ispituvawa na lokalitetot Sv. XV ma~enici vo Strumica, Likovna
Umetnost 1, Skopje 1973; Cvetan Grozdanov, Portreti na svetitelite od
Makedonija IX – XVIII vek, Skopje 1983; Blaga Aleksova, Kult na
Martirite vo Makedonija od IV – IX v, Skopje, 1995.
6
Acta sanctorum (ed. Godefridus Henschenius and Daniel Papebrochius, reprint
Cambridge 2000); Hagiography - Live of The Holly Great – Feasts and Saints of the
Orthodox Church (translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, N.Y.
1997-2002)
7
MPC na 18 (5 st.stil) maj go slavi denot na sv.vm~ - ca Irena.
8
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005A.
9
,,…Macedonia fuerit Magedon ejus patria…” (Acta sanctorum, Maii II, col.0005A)
10
Hagiography - Live of The Holly Great – Martyress Irene - Feasts and Saints of the
Orthodox Church, translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, N.Y.
1997-2002.
14
Hristijanskite ma~enici vo Makedonija vo I - IV vek
Migdonija,11 moè da se pretpostavi deka vo istata oblast postoel i
grad so isto ili sli~no ime. Osven toa, vo ìtieto na vm~-cata
Irena vo redakcija na S. Janos jasno se govori deka gradot Migdo-
nija, od kade {to poteknuvala ma~enicata, se nao|al vo
Makedonija.12
Od ova proizleguva zaklu~okot deka vo dvete redakcii na
ìtieto na vm~-cata Irena se spomnuvaat dva razli~ni gradovi
kako nejzino rodno mesto: gradot Magedon – spored latinskata
verzija vo Acta sanctorum i gradot Migdonija spomnat vo kriti~koto
izdanie na S. Janos. I vo dvete izdanija se kaùva deka gradot vo koj
bila rodena Irena se nao|al vo Makedonija. Za àl, do sega, nitu
edniot - Magedon, nitu, pak, drugiot - Migdonija ne se ubicirani na
terenot.
Kako {to soop{tuva ìtieto, Irena bila pokrstena li~no
od Timotej13, u~enikot na apostolot Pavle i negov pridru`nik za
vreme na prvoto i tretoto patuvawe na Apostolot vo Makedonija.
Podocna, Timotej, li~no od Pavle, bil postaven za episkop na
Efes,14 na koja funkcija ostanal sé do negovata smrt, pri {to izvo-
rite ne soop{tuvaat ni{to za negova eventualno nova samostojna
poseta na Makedonija. Pa ottuka, malku e verojatno deka Timotej
otkako bil rakopoloèn za episkop na Efes samostojno ja posetil
Makedonija. Od ova proizleguva deka pokrstuvaweto na Irena, od
strana na Timotej, moè da se datira edinstveno za vreme na prvoto
ili tretoto patuvawe na Pavle vo Makedonija, koga Timotej imal
mo`nost li~no da ja pokrsti.
Ona {to predizvikuva polemika e faktot deka, iako se
raboti za golema i va`na svetica, sepak, vo novozavetnite tekstovi
vo delot kade {to se govori za {ireweto na hristijanstvoto vo
Makedonija, voop{to ne se spomenuva nejzinoto pokrstuvaweto od
strana na Timotej. Ova moè da se objasni so nekolku pretpostavki.
Prvata e deka moèbi se raboti za neavtenti~en i izmislen
podatok od strana na avtorot ili na nekoj od podocne`nite
prepi{uva~i na ìtieto na vm~-cata Irena. Vo toj slu~aj se
postavuva pra{aweto za motivot za soop{tuvawe na neavtenti~ni i
izmisleni podatoci vo vrska so celata epizoda okolu nejzinoto
pokrstuvaweto. Smetame deka ne postoi apsolutno nikakov motiv za
11
Oblasta Migdonija se nao|ala vo Dolna Makedonija me|u r. Aksios i
r.Strimon. Vo oblasta Migdonija, kako {to soop{tuvaat klasi~nite
avtori, postoele slednive gradovi: Tesaloniki, Terme, Aineja, Kisos,
Apolonija i Aretusa. (Fanula Papazoglu, Makedonski gradovi ..., 67)
12
Janos, Martyress Irene, 3.
13
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005A; Janos, Martyress Irene, 3.
14
1 Timotej 1,3; 2 Timotej 1,6.
2009/XLV/1-2 15
Dragan Zajkovski
eventualno la`no prikaùvawe ili davawe na la`ni podatoci za
pokrstuvaweto na Irena. Taa podocna }e bide proglasena za svetica
blagodarenie na nejzinata misionerska dejnost i ma~eni~koto
stradawe, a ne poradi toa {to bila pokrstena od strana na Timotej.
Sekako deka faktot {to go primila hristijanstvoto od eden od
najbliskite u~enici na Pavle í davalo dopolnitelna teìna na
nejzinata li~nost i delo, me|utoa toa ne bilo presudno za nejzinata
beatifikacija, {to, edinstveno, bi moèlo da bide nekakov motiv
za navodna neavtenti~nost na celata epizoda okolu primaweto na
Irena vo redovite na hristijanskata Crkva.
Vtorata pretpostavka, so koja moè da se objasni faktot
zo{to novozavetnite tekstovi ne spomnuvaat ni{to za pokrstu-
vaweto na edna ma~enica od rangot na Irena od strana na Timotej,
poa|a od tezata deka moèbi se raboti za nenamerna gre{ka vo
tekstot na ìtieto. Imeno, avtorot ili podocne`nite prepi{u-
va~i na ìtieto moèbi nenamerno go poistovetile sve{tenikot
Timotej koj ja pokrstil Irena so apostolot Timotej, sorabotnik na
Pavle i podocna prv episkop na Efes.
Iako ne moè vo celost da se otfrli vtorata pretpostavka,
sepak, poverojatna e tretata mo`nost: Irena ne e spomnata vo
,,Delata na svetite apostolite” bidej}i vo vreme koga bile napi-
{ani od strana na evangelistot i apostol Luka, taa se u{te bila
mlada i nepoznata za avtorot, edna od mno{tvoto hristijanski
preobratenici vo Makedonija. Ottuka, iako za toa nema potvrda vo
novozavetnite tekstovi, sepak, so golema verojatnost moè da se
zeme za vistinit podatokot od nejzinoto ìtie spored koj Irena
bila vovedena vo hristijanskata vera li~no od Timotej, u~enikot na
apostolot Pavle.
Nabrzo po nejzinoto pokrstuvawe i simboli~no primawe vo
hristijanskite redovi, Irena zapo~nala so nejzinata propoved-
ni~ka dejnost, najprvo me|u mnozinskoto pagansko naselenie vo
gradot kade {to ìveela. Kako {to soop{tuva avtorot na nejzi-
noto ìtie, blagodarenie na nejzinata misionerska dejnost, a
potpomognata od lokalniot hristijanski sve{tenik Apelijan,15 vo
redovite na hristijanskata Crkva bile primeni novi 3.000 vernici.
Nabrzo nivniot broj se iska~il na okolu 10.000 hristijani.16 Ova e
u{te eden podatok koj odi vo polza na pretpostavkata deka
hristijanstvoto mnogu brzo i re~isi nezapirlivo se ra{irilo vo
15
So samoto toa {to ovoj Apelijan celo vreme se spomnuva zaedno so
Irena, moè da se pretpostavi deka izvr{uval visoka funkcija vo
crkovnata hirearhija, pa duri i deka moèbi bil poglavar na lokalnata
hristijanska crkovna op{tina vo Magedon, odnosno Migdonija.
16
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005A; Janos, Martyress Irene, 3.
16
site delovi na Makedonija. Soo~ena so vakviot golem podem na
hristijanskoto u~ewe, rimskata vlast, na ~elo so noviot gradski
upravnik Sedekij, prezela energi~ni merki protiv povidnite
~lenovi na lokalnata crkovna zaednica. Kako rezultat na ova,
vlastite uspeale najprvo da go uapsat Apelijan, a potoa i Irena.17
Od za~uvanite sudski zapisnici i od ìtijata na svetcite -
ma~enici se doznava deka rimskata vlast za vreme na sudskite
procesi, re~isi bez isklu~ok, na sekoj obvinet hristijanin mu
ovozmoùvala da bide osloboden samo pod uslov da se otkaè od
hristijanstvoto i da ja pokaè svojata lojalnost kon dràvata so
toa {to }e prinese `rtva vo ~est na bogovite i imperatorot. Toa
bilo slu~aj i za vreme na sudskiot proces protiv Apelijan i
Irena.18 Ostanuvaj}i nepokolebliva vo hristovata vera, Irena
odbila da im `rtvuva na rimskite bogovi, {to bilo pri~ina da bide
izloèna na èstoko izma~uvawe. Spored nejzinoto ìtie,19 taa
najprvo bila frlena vo iskopana jama polna so zmii otrovnici, no
otkako ostanala nepovredena Sedekij ja izloìl na dopolnitelni
izma~uvawa. Izdrùvaj}i gi hrabro i dostoinstveno site maki na
koi bila podloèna, iako ne se kaùva kako i pod koe obrazlo-
ènie, Irena bila oslobodena od zatvorot, go napu{tila rodniot
grad i zaminala vo gradot Kalipolis,20 kade prodolìla da go
propoveda hristovoto u~ewe. Toa bila pri~inata Irena, povtorno,
da bide uapsena od strana na tamo{nata rimska vlast na ~elo so
Babadonos, koj ja izvr{uval funkcijata upravnik na Kalipolis. Toj
ja podloìl Irena na novi izma~uvawa, me|utoa voshiten od
nejzinata hrabrost Babadonos í samiot poveruval vo hristovoto
u~ewe i spored ìtieto, zaedno so golem broj na novi vernici bil
voveden vo hristijanstvoto.21 Tuka povtorno se spomenuva Timotej,
koj li~no gi pokrstil Babadonos i ostanatite pagani, koi
poveruvale vo Hristos blagodarenie na Irena.
Iako navidum ova vtoro spomnuvawe na Timotej upatuva na
zaklu~okot deka stanuva zbor za neavtenti~en podatok - refleksija
na prethodnata epizoda so pokrstuvaweto na ma~enicata Irena –
sepak, ako napravime podetalna analiza na nastanot, istiot ne
treba odnapred da se otfrli kako neavtenti~en i izmislen.
Timotej vo toa vreme ve}e bil episkop vo Efes i ottuka verojatno e
deka toj, kako episkop na edna golema i mo}na crkovna op{tina,
17
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005A; Janos, Martyress Irene, 4; d-r Justin
Popoviћ, @itija Svetih za mesec maj, Beograd, 1977, 121.
18
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005D; Janos, Martyress Irene, 5
19
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005D; Janos, Martyress Irene, 5.
20
dene{eno Galipole vo Turcija.
21
Acta Sanctorum, Maii, tomus II, col. 0005D; Janos, Martyress Irene, 5.
2009/XLV/1-2 17
Dragan Zajkovski
~estopati gi posetuval pomalite hristijanski zaednici vo
pobliskata, no i podale~nata okolina. Pa ottuka, moèbi navis-
tina se na{ol vo Kalipolis kade go pokrstil upravnikot na gradot.
Po uspehot na hristijanskata misija vo Kalipolis, Irena ja
prodolìla svojata misionerska dejnost vo drugite primorski
trakiski gradovi, me|u koi se spomnuva Mesembrija.22 Spored Justin
Popovi}23, taa se upokoila vo gradot Efes kon krajot na I ili
po~etokot na II vek.
Osven velikoma~eni~kata Irena od gradot Magedon, odnosno
Migdonija, koja bila prviot hristijanski ma~enik koj poteknuval
od Makedonija, a se upokoilа vo Mala Azija, vo vtoriot vek se
datiraat ma~eni~kite podvizi na nekolku drugi hristijani postra-
dani vo Makedonija. Me|u niv se vbrojuva Matrona Solunska. Za
nejziniot ìvot, delo i ma~eni~ka smrt ima mnogu oskudni poda-
toci. Od ìtieto so~uvano vo Acta sanctorum se doznava deka taa
ìveela vo Solun, rabotela kako robinka vo ku}ata na solunskiot
upravnik i bila sluginka na negovata èna, hebrejkata Pavtila.24
Matrona bila uapsena pod obvinenie deka e hristijanka i otkako
odbila da im `rtvuva na paganskite bogovi bila ma~eni~ki
ubiena.25
Drug hristijanski ma~enik koj moèbi ìveel i postradal
vo Makedonija, a ~ie{to pogubuvawe se datira vo II vek e Danaktos.
Vo latinskata verzija na negovoto ìtie prv pat publikuvano vo
Acta sanctorum26 se soop{tuva deka Danaktos ìveel i postradal vo
gradot Aulon27, dodeka, pak, vo kriti~ko izdanie vo redakcija na
Stiven Janos publikuvano vo 2002 godina, kako rodno mesto na
ma~enikot se spomnuva gradot Auleneia za koj se veli deka se nao|al
vo Makedonija.28
22
Mesembros ili dene{en Nesebar (Bugarija) bila formirana kako gr~ka
kolonija na trakiskiot breg u{te kon krajot na VI vek pr.n.e.
23
d-r Justin Popoviћ, Op.cit., 122.
24
Acta Sanctorum, Martii III, 685; Hrizostom Stoliћ - Hilandarac,
Pravoslavni Sveto~nik mesecoslov svetih, tom I, septembar – jun, Beograd,
1988; O.Tafrali, Topographie de Thessalonique, Paris 1913, 184.
25
Podocna vo IV vek, od strana na episkopot Aleksandar, bil izgraden
golem hram posveten na sv.Matrona. Hramot se nao|al nadvor od gradot
Solun, vo blizina na Via Egnatia i pretstavuval utvrden manastir.
26
Acta Sanctorum, Januarii II, 87.
27
Во VI век Прокопиј Кесариски соопштува за постоење на град Aulon кој го
сместува во границите на провинцијата Македонија (Procopius, De aedificis, IV, 2,
4)
28
Hagiography - Live of The Holly Martyr Danaktos - Feasts and Saints of the
Orthodox Church, translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, N.Y.
1997-2002.
18
Vo ovoj kontekst treba da se napomene deka vo izdanieto S.
Jason ne se soop{tuvaat nikakvi drugi podatoci za gradot Auleneia,
osven toa deka se nao|al vo Makedonija. Ako se ima predvid deka
anti~kite avtori ne spomnuvaat grad so takvo ime vo Makedonija
toga{ pra{aweto za verodostojnosta na podatokot ostanuva otvo-
reno. Sepak, razgleduvano vo po{irok kontekst treba da se kaè
deka grad so sli~no ime Aineia e spomnat vo delata na klasi~nite, no
i podocne`nite avtori; gradot Aineia se nao|al vo oblasta
Migdonija.29 Toj vaèl za najseveren grad vo Migdonija, koj spored
legendata, bil osnovan od trojanecot Enej i za koj moè da se
pretpostavi deka se nao|al vo blizina na Solun i Apolonija kade
{to hristijanstvoto po~nalo da se {iri u{te vo sredinata na I vek.
Sli~nosta na imiwata i blizinata na golemite ranohristijanski
centri moè da upati na pretpostavkata deka se raboti za istiot
grad, spomnat kako rodno mesto na Danaktos.
Vtoriot toponim koj moè da upati na ubikacijata na gradot
Auleneia e mestoto Aelea, vo blizina na dene{na Dupnica vo
Pirinska Makedonija, R.Bugarija, na patot od Serdika do Heraklea
Linkestis.30 Me|utoa, poradi negovata oddale~enost od glavnite
ranohristijanski centri vo Makedonija, ovaa identifikacija e
malku verojatna, bidej}i gradot Auleneia o~igledno vaèl za
pogolem hristijanski centar.
Vo II vek ili poto~no vo vremeto na imperatorot Antonij
Pij (138 - 161) se datira ma~eni~kata smrt na Meletina, koja
ìveela vo Markianopolis31, a po poteklo bila od Makedonija.
Spored podatocite sodràni vo nejzinoto ìtie32, taa mo{ne
uspe{no ja izvr{uvala svojata misionerska dejnost, blagodarenie
na koja mnogumina pagani bile pokrsteni i primeni vo redovite na
hristijanskata crkva. Me|u niv bila i soprugata na upravnikot na
gradot Markianopolis. Doznavaj}i za ova, toj naredil Meletina da
bide uapsena i da se izvede pred lokalnite sudski vlasti. Otkako
odbila da im prinese `rtva na rimskite bogovi, Meletina bila
podloèna na izma~uvawa, i na krajot, bila pogubena so otsekuvawe
na glavata. Kako {to soop{tuva anonimniot avtor na nejzinoto
29
Fanula Papazoglu, Makedonski gradovi..., 67.
30
Itineraria Romana, Tabula Peutingeriana, Via a Sedica usque ad Heracleam (red. I.
Duй~ev, M. Voяnov, B.Primov, V.Velkov, Latinski izvori za Bьlgarskata
istoriя, tom I, Sofiя 1958)
31
Markianopolis bil grad vo Dolna Mizija, dene{no s. Devnija, zapadno od
Varna, R.Bugarija.
32
Acta Sanctorum, Septembris II, 345; Hagiography - Live of The Holly Martyress
Meletina - Feasts and Saints of the Orthodox Church, translated by Stephen Janos,
Orthodox Church in America, 1997-2002.
2009/XLV/1-2 19
Dragan Zajkovski
ìtie, teloto na Meletina go zel makedonecot Akakios za da go
pogrebe vo nejzinata rodna zemja - Makedonija.33 Me|utoa, poradi
nesre}ni slu~uvawa na patot za Makedonija i nenadejnata smrt na
Akakios, teloto na ma~eni~kata bilo pogrebano na ostrovot
Lemnos.34
@estokite progoni protiv hristijanite prodolìle i vo III
vek. Od ovoj period posvedo~eni se imiwata na nekolku ma~enici,
koi, ili poteknuvale, ili postradale vo Makedonija. Me|u niv e
imeto na Elikonida koja bila rodena vo Solun, no postradala vo
Korint. Za nejziniot ìvot i delo ima mnogu malku podatoci.
Edinstveno so sigurnost se znae deka postradala vo vremeto na
imperatorot Mark Julij Filip (242 – 249) pri {to nejzinata
ma~eni~ka smrt se datira vo 244 godina.35
Vo III vek se datira i ma~eni~kata smrt na edna pogolema
grupa hristijani koi postradale vo gradot Apolonija vo Make-
donija. Kako {to soop{tuvaat hagiografskite izvori36, lokalnata
vlast vo Apolonija na ~elo so Tripunij vo vtorata polovina na III
vek prevzela pogolema akcija naso~ena protiv tamo{nata hristij-
anska zaednica. Kako rezultat na ova bile uapseni nekolku vidni
li~nosti od tamo{nata hristijanska crkovna op{tina i op{tinite
vo nejzina blizina. Me|u niv bil Isavr koj ja izvr{uval funkcijata
|akon i koj po poteklo bil od Atina, potoa Vasilij, Inokentij,
Feliks i Ermij.37 Me|u uapsenite se spomnuvaat i izvesni Ruf i
Rufin koi{to pred da bidat uapseni izvr{uvale visoki funkcii vo
lokalnata samouprava.38
Izvedeni pred sudskite vlasti, a otkako prethodno odbile da
im prinesat `rtva na paganskite bogovi uapsenite hristijani bile
podloèni na èstoki izma~uvawa; pogubeni se so otsekuvawe na
33
Acta Sanctorum, Septembris II, 345; Janos, Martyress Meletina, 5.
34
Ibidem.
35
Acta Sanctorum, Maii VII, col. 0845B; Feasts and Saints of the Orthodox Church,
translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, 1997-2002. Vo nejzinoto
ìtie se spomuva izvesniot Perinij koj vo svojstvo na na~alnik na gradot
Perint, izvr{uvaj}i gi imperatorskite naredbi, izdal nareda za
izma~uvaweto i pogubuvaweto na Elikonida (Acta Sanntorum, Maii VII, col.
0845B)
36
Acta Sanctorum (ed. Godefridus Henschenius and Daniel Papebrochius, reprint
Cambridge 2000)
37
,,…Felix & Peregrinus, & Ermias, qui & ipsi Christiani erant…” (Acta Sanctorum,
Julii II, col. 0268B)
38
Acta Sanctorum, Julii II, col. 0268E.
20
glavite.39 Nivnata ma~eni~ka smrt se datira vo vremeto na
imperatorot Mark Avrelij Numerijan (283 – 284).
Posledniot golem progon protiv hristijanite se datira vo
vremeto na Diokletijan (284 - 305) i negoviot sovladetel i podocna
imperator Galerij (293 – 305) i (305 – 311).40 Imeno, u{te vo prvite
godini po iska~uvaweto na imperatorskiot prestol, otkako
prethodno so niza reformi uspeal da ja otstrani vnatre{nata
politi~ka nestabilnost, Diokletijan zapo~nal so masoven progon
protiv hristijanskata Crkva. So cel da ja zacvrsti pravnata osnova
na progonite vo periodot od 303 – 304 g. izdal ~etiri edikti
direktno naso~eni protiv hristijanite.
Masovnite progoni protiv hristijanskata Crkva, so seta
svoja masovnost i surovost, se po~uvstvuvale i vo Makedonija –
centar na hristijanstvoto na Balkanot u{te vo I vek. Od ovoj period
na progonot protiv Crkvata postojat izvorni podatoci za pove}e
hristijanski ma~enici koi ìveele i postradale vo Makedonija.41
Me|u prvite `rtvi na progonot vo vremeto na Diokletijan i
Galerij se vbrojuvaat Domnin Solunski i sve{tenoma~enikot
Mokij. Domnin se rodil i ìveel vo ,,urbe Thessalonica” kade {to i
ma~eni~ki umrel – mu bile otse~eni delovi od teloto. Izloèn na
te{ki izma~uvawa, Domnin ostanal dosleden na svojata hristi-
janska vera i odbil da im prinese `rtva na paganskite bogovi;
negovata smrt se datira vo 288 godina.42
Sedum godini podocna vo 295 g. na identi~en na~in ma~e-
ni~ki postradal i Mokij. Spored hagiografskata tradicija43 po
poteklo bil Rimjanin, ìveel vo makedonskiot grad Amfipol i
izvr{uval visoka sve{teni~ka funkcija vo tamo{nata crkovna
op{tina. Za negoviot ìvot i delo povrzano e edno legendarno
predanie spored koe Mokij blagodarenie na svojata molitva uspeal
da ja urne statuata na bogot Dionis. Uapsen pod obvinenie deka ja
ispoveda hristovata vera, Mokij bil izveden na sud pred lokalnata
rimska vlast i otkako odbil da im `rtvuva na rimskite bogovi bil
podloèn na izma~uvawa. Spored podatokot od negovoto ìtie,
39
Acta Sanctorum, Julii II, col. 0268A – 0268F; H.Stoliћ – Hilandarac,
Pravoslavni Sveto~nik …, tom I, 545.
40
Sedi{teto na Galerij bile gradovite Serdika i Solun.
41
Acta Sanctorum (ed. Godefridus Henschenius and Daniel Papebrochius, reprint
Cambridge 2000)
42
Acta Sanctorum, Octobris I, 3; H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni
Sveto~nik…, tom I, 557.
43
Acta Sanctorum, Maii, VI, 37; Hagiography - Live of The Holly Martyr Mokios -
Feasts and Saints of the Orthodox Church, translated by Stephen Janos, Orthodox
Church in America, 1997-2002.
2009/XLV/1-2 21
Dragan Zajkovski
Mokij, po naredba na lokalnata vlast, bil premesten od Amfipol
vo Perint44, a ottamu vo gradot Bizant kade {to i bil ubien.45
Za postoeweto na silna crkovna op{tina vo gradot
Amfipol svedo~at i podatocite vo vrska so ma~eni~kata smrt na
Tavrion, Avkt i Tesalonikija. Kako {to soop{tuva hagiografskata
tradicija46 Tesalonikija bila hristijanka koja ìveela vo gradot
Amfipol. Taa, pod pritisok na nejziniot tatko Kleon koj bil
paganski sve{tenik, morala da ja napu{ti ku}ata i da se zasolni vo
okolinata na gradot. Doznavaj}i za nejzinata sudbina, dvajca hristi-
jani, za koi moè da se pretpostavi deka uìvale golem avtoritet
vo gradot, oti{le vo domot na tatko í so cel da go ubedat da ja smeni
svojata odluka. Me|utoa namesto toa, tie bile uapseni od vlastite,
obvineti deka se hristijani i nabrgu bile ma~eni~ki ubieni, so
otsekuvawe na glavite. Nabrzo po nivnata smrt i Tesalonikija bila
uapsena i ubiena.
Masovniot progon protiv hristijanite ne ja zaobikolil nitu
hristijanskata op{tina vo Solun. Taa bila edna od najgolemite
crkovni op{tini na Balkanot i ottuka jasno e zo{to od nejzinite
redovi imalo najmnogu nastradani hristijani. Izvorite soop{tu-
vaat deka vo Solun vo periodot od 298 – 304 g. ma~eni~ki postradale
pove}emina vidni li~nosti od tamo{nata nià i vi{a crkovna
hirearhija, me|u niv: Aleksandar, Anisija, Agatopod, Teodul i
Teodosija.47
Za ìvotot i deloto na Aleksandar ima mnogu malku
podatoci i edinstveno so sigurnost se znae deka ìveel vo Solun
kade {to bil ma~eni~ki ubien vo 298 godina; prese~en so me~.48
Istata 298 g. vo Solun nastradala Anisija. Spored crkovnata
tradicija u{te kako mlada gi izgubila roditelite i bila zgrièna
44
Perint (Perinthos) bil grad vo Trakija na bregot na Mramornoto more vo
blizina na Bizant. Lokalitetot se nao|a vo neposredna blizina na
dene{niot Marmaraerexlisi, R.Turcija.
45
Podocna po naredba na Konstantin Veliki vo Konstantinopol bila
izgradena crkva vo ~est na sve{tenoma~enikot Mokij kade {to bile
pogrebani negovite mo{ti.
46
Acta Sanctorum, Novembris I, 536 - 538; Hagiography - Live of The Holly
Martyress Thessalonikia - Feasts and Saints of the Orthodox Church, translated by
Stephen Janos, Orthodox Church in America, 1997-2002.
47
Od ovoj ovoj period, spored spisokot na ma~enici sodràn vo prviot tom
za mesec april od Acta Sanctorum poimeni~no se nabrojuvaat 14 hristijani
pogubeni vo Solun (Acta Sanctorum, Aprilis, I, 56); сп. Feasts and Saints of the
Orthodox Church, translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, 1997-
2002; H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni Sveto~nik …, tom I, 137.
48
Acta Sanctorum, Novembris III, 321; H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni
22
od ~lenovite na tamo{nata crkovna zaednica; kako hristijanka
Anisija bila ma~eni~ki pogubena od strana na lokalnite vlasti vo
Solun.49
[est godini podocna, vo 304 g. pod obvinenie deka se
hristijani ìvotot go izgubile dvajca drugi ~lenovi na solunskata
Crkva: |akonot Agatopod i ~tecot Teodul. Vo ova vreme se
spomenuva i ma~eni~kata smrt na Teodosija, koja ìveela vo Solun
no postradala vo Nikeja zaedno so nejzinite tri deca.50
Vo ovoj period se datira i pogubuvaweto na hristijanskite
ma~enici Sosij i Tekolij, kako i ma~eni~kata smrt na Vasa i
nejzinite tri deca. Bez da se navede nivnata etni~ka pripadnost, vo
ìtieto na svetite ma~enici Sosij i Tekolij se soop{tuva deka
bile rimski vojnici uapseni vo Makedonija pod obvinenie deka se
hristijani; po surovo izma~uvawe glavite im bile otse~eni.51 Na
sli~en na~in postradale i Vasa zaedno so nejzinite trojca sinovi
Teognij, Agapij i Pist. Kako {to soop{tuva nivnoto ìtie,52 tie
ìveele vo Edesa i bile ~lenovi na tamo{nata hristijanska
zaednica. Me|utoa predadeni na rimskite vlasti, li~no, od nivniot
tatko i soprug, a pod obvinenie deka se hristijani bile podloèni
na surovi izma~uvawa; ma~eni~ki go izgubile ìvotot odbivaj}i da
prinesat bilo kakva `rtva na paganskite bogovi.53
Vo ovoj period se datira ma~eni~kata smrt na trite solunski
sestri Agapija, Hionija i Irena ~ie {to ìtie e so~uvano vo
nekolku verzii. Voedno, za niv, vo istoriografijata postoi ne{to
poop{irna literatura.54 Vo ovoj kontekst treba da se napomene deka
49
Acta Sanctorum, Decembris, 355; H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni
50
Acta Sanctorum, Aprilis, I, 628; H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni
Sveto~nik…, tom II, 52.
51
Feasts and Saints of the Orthodox Church, translated by Stephen Janos, Orthodox
Church in America, 1997-2002; H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni
Sveto~nik …, tom I, 223.
52
Acta Sanctorum, Augusti V, 148 - 150; Hagiography - Live of The Holly Martyress
Bassa with her sons Thegnios, Agapios and Pistos - Feasts and Saints of the Orthodox
Church, translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, 1997-2002.
53
Acta Sanctorum, Augusti V, 150; Hagiography - Live of The Holly Martyress Bassa
with her sons Thegnios, Agapios and Pistos - Feasts and Saints of the Orthodox
Church, translated by Stephen Janos, Orthodox Church in America, 1997-2002.
Spored druga verzija Vasa i nejzinite trojca sinovi postradale vo Larisa
vo Tesalija.
54
Acta Sanctorum, Aprilis I, 245 - 250; Hagiography - Live of The Holly Martyresses
Agapia, Irene and Chionia - Feasts and Saints of the Orthodox Church, translated by
Stephen Janos, Orthodox Church in America, 1997-2002; The Holly Martyrs Agapia,
Chionia and Irene, Holy Protection Russian Orthodox Church (ed Bishop Alexander of
2009/XLV/1-2 23
Dragan Zajkovski
nekoi epizodi od nivniot ìvot se u{te ostanuvaat kontradik-
torni predizvikuvaj}i razli~ni mislewa i tolkuvawa vo naukata.
Edno od pra{awata za koe se u{te se vodi polemika e povrzano so
nivnoto mesto na ra|awe. Spored edni avtori55, sestrite bile
rodeni vo Italija vo regionot na gradot Akvileja, a spored drugi,
tie bile rodum od Solun.56 Dvete grupi avtori se povikuvaat na
razli~ni verzii od ìtieto na sestrite ma~eni~ki, vo zavisnost od
toa koja verzija ja smetaat za poavtenti~na.57
Spored prvata verzija, sestrite bile uapseni vo Akvileja za
vreme na prestojot na imperatorot Diokletijan vo toj del od
Apeninskiot Poluostrov koga lokalnata vlast, po negova naredba,
prevzela golema akcija za likvidirawe na hristijanskata Crkva.
Edna od prvite `rtvi na ovaa akcija bil izvesen Hrisogon koj
vaèl za golem avtoritet me|u tamo{nite hristijani, a nabrzo po
negovoto pogubuvawe bila uapsena pogolema grupa na hristijani
me|u koi bile Agapija, Hionija i Irena. Uapsenite bile izvedeni
pred imperatorot Diokletijan, koj predloìl pomiluvawe ako im
prinesat `rtva na rimskite bogovi. Me|utoa sestrite re{itelno
odbile da go storat toa, i zatoa bile zatvoreni i podloèni na
surovi izma~uvawa. Spored ova predanie tie podocna bile
prefrleni od Akvileja vo Solun kaj tamo{niot upravnik
Dulkitij.58
Ona {to e kontradiktorno vo vrska so ova e pra{aweto
zo{to sestrite bi bile prefrleni vo Solun koga moèlo da im se
sudi vo Akvileja, u{te pove}e, {to tamu bil prisuten li~no
imperatorot, koj moèl da ima celosen uvid vo sudeweto. Мalku ili
voop{to ne e razbirlivo, zo{to uapsenite hristijani namesto da im
se sudi vo Akvileja, bi bile noseni, vo povorkata na imperatorot,
the Russian Orthodox Church Abroad); H. Quentin, Les martyrologes historiques du

moyen age, Paris 1908; Rajko Bratož, Zgodnjekrščanska cerkev v Makedoniji in njen
odnos do Rima, Zgodovinski časopis 44, Ljubjana 1990, 10; F.K. Franc Kvaser
Lukman, Kristusovi pričevalci - Martyres Christi, Celje, 1983, 226 – 230; Monah
Tadija, Prolog, Beograd, 1984, 288; N. di Grigori, Agape, Chione e Irene,
Bibliotheca Sanctorum I, Roma 1961, 303 – 304.
55
Hagiography - Live of The Holly Martyresses Agapia, Irene and Chionia - Feasts
and Saints of the Orthodox Church, translated by Stephen Janos, Orthodox Church in
America, 1997-2002; The Holly Martyrs Agapia, Chionia and Irene, Holy Protection
Russian Orthodox Church (ed. Bishop Alexander of the Russian Orthodox Church
Abroad); Monah Tadija, Prolog, Beograd, 1984, 288.
56
F.K. Lukman, Op.cit., 226 – 230; Rajko Bratož, Op. cit., 12.
57
Razli~nite verzii na ìtieto na Agapija, Hionija i Irena, vo nivniot
latinski original, so komentari kon tekstot, se publikuvani vo Acta
Sanctorum, Aprilis I, 245 – 250.
58
Acta Martyrii, I, 1, (codex Vita S. Anastasiæ [Acta Sanctorum, Aprilis I, 248])
24
na sudewe vo Makedonija. Tokmu zatoa smetame deka ovoj podatok, za
nivnoto navodno premestuvawe od zatvorot vo Akvileja vo Solun,
treba da se zeme so golema doza na rezerva.
Mnogu poverojatna e vtorata verzija od nivnoto ìtie59,
spored koja, sestrite bile rodum od Solun; za vreme na zapo~nuvawe
na progonite vo vremeto na Diokletijan se zasolnile nadvor od
gradot vo bliskite planini. No, vo 304 godina, vedna{ po
izdavaweto na ~etvrtiot edikt protiv hristijanskata Crkva, ses-
trite zaedno so u{te edna pogolema grupa hristijani bile uapseni i
odvedeni pred rimskiot upravnik vo Solun – Dulketij.60 Otkako
odbile da im `rtvuvaat na rimskite bogovi, Agapija i Hionija bile
podloèni na surovi izma~uvawa, a maloletnata Irena koja vo toa
vreme imala samo 9 godini bila odvedena vo lokalniot zatvor.
Ostanuvaj}i cvrsti vo svojata vera da ne im `rtvuvaat na
paganskite bogovi, Agapija i Hionija, po naredba na vlastite, bile
osudeni na smrt so spaluvawe na klada. Nabrzo po nivnata smrt i
Irena bila pogubena vo zatvorot. Ma~eni~kata smrt na trite
sestri se datira vo prvata polovina na 304 godina. Spored
crkovnata tradicija telata na sestrite - ma~eni~ki bile zemeni od
Sv. Anastasija61 i pogrebani na edno mesto.62
Na krajot od ova istraùvawe povrzano so hristijanskite
ma~enici vo Makedonija vo I – IV vek, a vrz osnova na kriti~kata
analiza na dostapnite hagiografski tekstovi i literatura moè da
se zaklu~i deka na teritorijata na Makedonija vo poso~eniot
period ma~eni~ki postradale zna~itelen broj hristijanski
vernici. Istoriskoto svedo{tvo za niv pretstavuva eden od nizata
fakti za {ireweto na hristijanstvoto na makedonska teritorija i
postoewe na silni i ekonomski relativno mo}ni hristijanski
op{tini vo makedonskite gradovi vo I – IV vek.
ZAKLUÔK
Prvite progoni protiv hristijanskata Crkva od strana na

rimskite vlasti zapo~nale vo vremeto na imperatorot Neron, no
sepak, prvite zakoni direktno naso~eni protiv hristijanite bile
59
Actis Cryptæ-Ferratæ (Acta Sanctorum, Aprilis I, 246)
60
Actis Cryptæ-Ferratæ (Acta Sanctorum, Aprilis I, 246); v. F.K. Lukman, Op.cit.,
226.
61
Sv. Anastasija bila rodum od Rim kade ma~eni~ki postradala vo 304
godina.
62
Spored predanieto tri dena po nivnata smrt na nivniot grob umrela i
nivnata majka Sofija. (H.Stoliћ – Hilandarac, Pravoslavni Sveto~nik…,
tom I, 433)
2009/XLV/1-2 25
Dragan Zajkovski
doneseni vo po~etokot na II vek. Vo istoriografijata epohata na
progonite protiv hristijanite se deli na dva dela. Prviot period
se datira do sredinata na III vek i go karakterizira masovnoto
u~estvo na {irokite fanatizirani gra|anski masi vo progonite
koga hristijanite bile ubivani, re~isi, bez sudewe. Vtoriot period
od progonite protiv hristijanskata Crkva zapo~nal od vtorata
polovina na III vek i se karakterizira so institucionalni merki na
Rimskata Imperija. Vo ovoj period progonite dobile sistematski
karakter i ja opfatile celata Imperija.
Progonite protiv hristijanite od strana na rimskata vlast
neminovno gi zasegnale i hristijanskite crkovni op{tini vo
Makedonija kade u{te od sredinata na I vek po~nalo da se {iri
hristijanstvoto i da se formiraat silni crkovni op{tini. Kako
rezultat na ovie progoni ìvotot go zagubile izvesen broj
hristijanski vernici ~ii{to imiwa i biografii ostanale posve-
do~eni blagodarenie na nivnite so~uvani ìtija. Svedo{tvoto za
niv pretstavuva fakt za {ireweto na hristijanstvoto na
makedonska teritorija vo I – IV vek.
26
Maja ANGELOVSKA-PANOVA
TAJNATA KNIGA NA BOGOMILITE:

KULTUROLO[KO- ISTORISKA
RETROSPEKTIVA
- s u m m a r y-
The Secret Book or in an original form The questions of John, the

apostle and evangelist, at a secret supper in the kingdom of heaven, about the
governance of this world, about its ruler, and about Adam (Ioannis et Apostoli
et Evangelistae Interrogatio in coena sancta regni coelorum de ordinatione
mundi et de Principe et de Adam) represents one of the most important
creations of the medieval apocryphal literature with authentic Bogomil
articulation. It was kept in two Latin version which originated from XII and
from XIV century.
The contents of the text refers to the dualism, cosmological,
eschatological and soteriological components as a fundamental postulates of
the Bogomil teaching. It is supposed that The Secret Book was created at the
period from the end of XI and the beginning of XII century, when the
Bogomilism experienced its biggest rise in sense of evolution of the
theological thought, cultural aspect and the dispersion of the movement on a
wider geographical space.
A new approach towards writings in the medieval literature was
introduced with the conception of The Secret Book, where canonical motifs are
subject to a philosophical opinion and to an additional literary adaptation. As a
specific kind of literature in which one religious system contrasts another, in
this case the Bogomil against the official, The Secret Book is very close to the
Book of Revelation.
Edna od pove}eto osobenosti na bogomilstvoto pretstavuva

i negoviot kulturolo{ki fenomen prosleden preku integralnoto
implementirawe na filozofskite aspekti na u~eweto, knièvnite
Maja Angelovska Panova
sostavi so originalen bogomilski status i onie so interpolacija,
kako i preku odrazot na bogomilstvoto vo makedonskiot i voo{to
vo balkanskiot folklor.
Vo toj kontekst, knièvno-tvore~kata aktivnost na bogo-
milite imala prioriteno zna~ewe, me|u drugoto i poradi faktot
{to knièvnite sostavi pretstavuvale svoevidna programa za
su{tinata na u~eweto, no i neposreden mehanizam za disperzija na
eresta na po{iroko geografsko ramni{te.
Tipi~en primer za knièvno-ereti~ka transmisija pretsta-
vuva Tajnata kniga vo literaturata poznata i pod naslovot
Jovanovo ili La`no Evangelie. Za~uvana e vo dve latinski verzii
Karkasonska od XII vek, identifikuvana vo Arhivata na inkvizi-
cijata vo Karkason, Francija i Vienska so poteklo od XIV vek.
Posledniot rakopis go sodrì celosniot naslov na deloto koj
glasi: Ispra{uvawe na Jovan, apostol i evangelist, na svetata
ve~era na carstvoto nebesno za upravuvaweto na svetot, za
Sedrìtelot i za Adam.(Ioannis et Apostoli et Evangelistae
Interrogatio in coena sancta regni coelorum de ordinatione
mundi et de Principe et de Adam).1 Komparativnata analiza na
rakopisite ukaùva na faktot deka stanuva zbor za edno isto delo,
so izvesni razliki vo podrobnostite i jazikot, {to ja zgolemuva
verojatnosta potekloto na originalot da se povrze so drugo jazi~no
podra~je, i toa spored dve oddelni verzii.2 Pove}eto od istraù-
va~ite smetaat deka originalniot tekst na Tajnata kniga potek-
nuva od ju`noslovenskite sredini,3 nasproti B.Hamilton i M.
Barber, koi{to vo ponovo vreme ja promoviraat tezata za gr~ko
poteklo na Tajnata kniga, producirana od najtesnoto opkruùvawe
na popot Vasilij vo po~etokot na XII vek. No, verzijata {to Nazarij
(filius major vo ramkite na katarskite komuni) ja prenel vo Italija za
svoite misionerski celi, vo soglasnost so podatocite od Anselmo
Aleksandriski, napi{ana na lo{ latinski jazik, spored ovie
istraùva~i, pretstavuva prevod od staroslovenski tekst. 4
1
Za rakopisite i izdanijata na Tajnata kniga vidi: Ivanov, Iordan:
Bogomilski knigi i legendi (fototipno izdanie), Sofi® 1970, 60.
2
Ibid., Bogomilski knigi i legendi, 60.
3
Ivanov,Iordan: Bogomilski knigi i legendi, str.66; Vel~ev, Vel~o: "KÍm
ideino-tvor~eskata problematika na bogomilskata kni`nina", Ezik i
literatura, 2. SofiÔ 1962, 17-18; Georgiev, Emil: Literatura na
izostreni borbi v srednovekovna BÍlgariÔ, SofiÔ 1966, 181.
4
Hamilton, Bernard: Wisdom from the East. Heresy and Literacy 1000-1530,
Cambridge 1994, 53-56; Barber, Malcolm:Tha Cathars. Dualist Heretics in Languedok
in the High Middle Ages. Longman 2000, 83; Roach, Andrew: The Devil's World.
Heresy and Society 1100-1300, Longman 2005, 121.
28
Tajnata kniga na Bogomilite: kultuloro{ko-istoriska...
Opredelbata na originalnata jazi~na proveniencija na
Tajnata kniga i nejzinoto hronolo{ko datirawe e vo direktna
zavisnost od izvorniot materijal, koj{to vo konkretniot slu~aj
tretira podatoci edinstveno za latinskiot prevod. Nesomneno e
deka potrebata od postoewe na latinskiot prevod se povrzuva so
misionerskata dejnost na Nazarij vo Lombardija, ~ija osnovna cel
bila rasprostranuvawe na bogomilskite idei me|u privrzanicite
na katarizmot. Tajnata kniga bila prevedena na latinski jazik
najverojatno vo sredinata na XII vek, za{to ve}e vo 1170 godina
Nazarij prezentiral del od nejzinata sodrìna pred svoite
slu{ateli. Imeno, toa e direktno potvrdeno kaj Rajnerij Sakoni,
porane{en privrzanik na katarite, koj podocna preminal vo redot
na Domenikancite, a vo periodot od 1254 do 1259 godina bil
inkvizitor vo Lombardija. Vo negovoto delo pod naslov Izlo`-
uvawe na bratot Rajnerij od redot na bra}ata propovednici, za
katarite i za bednicite od Lion (Summa fratris Raynerii de ordine
fratrum praedicatorum, de Catharis et pauperibus de Lugduno), se istaknuva:
"Navistina Nazarij, nivniot episkop i najstar rakovoditel, pred
mene i pred mnogumina drugi kaàl deka blaènata Bogorodica
bila angel i deka Hristot ne primil ~ove~ka priroda, tuku
angelska priroda ili nebesno telo" (Nazarius vero quondam eorum
episcopus et antiquissimus coram me et multis aliis dixit quod beata Virgo fuit
angelus et quod Christus non assumsit naturam humanam sed angelicam sive
corpus caeleste). 5
Prviot vpe~atok pri analiza na Tajnata kniha kako izvon-
redno respektirano delo vo bogomilskite sredini sekako e
formata na prezentirawe na dualizmot, kosmogonisko-eshatolo{-
kite i sotirolo{kite komponenti kako fundamentalni postulati
na apostazi~noto u~ewe. Imeno, vo deloto, apostolot Jovan ja
predizvikuva besedata, postavuvaj}i mu pra{awa na Isus, ~ii
odgovori ne se predadeni direktno od nego, tuku so posredstvo na
Jovan. Po~etnata scena pretstavuva voveduvawe na ~itatelot vo
evangelskiot raskaz za Tajnata ve~era, pri {to Jovan, potpren na
gradite na Isus pra{uva: "Gospode koj }e te predade"? Na {to sledi
odgovorot: "Onoj {to }e ja potopi rakata vo ~inijata, vo nego }e
vleze Satanata i toj }e me predade" (Domine, quis tradet te? Et Dominus
dixit mihi: qui intinxerit manum in catino, et introibit in eum Sathanas, ille
tradet me).6 U{te na samiot po~etok doa|a do izraz diferen-
cijacijata na dvete osnovni na~ela - dobro i zlo, olicetvoreni vo
5
LIBI, t. IV, SofiÔ 1981, 177.
6
Ibid., 111.
2009/XLV/1-2 29
likot na Isus i Satanata, {to sekako pretstavuva pandan na
bogomilskiot umeren dualizam.
Dejstvieto na apokrifot po~nuva vo momentot koga Satanata
}e se soo~i so èlbata za slavoqubie, pa "...}e posaka da go postavi
prestolot nad oblacite i da bide ednakov na Sevi{niot" (...volens
ponere tronum super nubes et esse similis Altissimo).7 Ovoj motiv e
identi~no pretstaven i vo Panoiplia Dogmatika, inaku relevan-
ten antibogomilski izvor vo koj avtorot Evtimij Zigaven so
istiot knièven izraz konstatira: "}e go postavi prestolot nad
oblacite i }e bide ednakov na Sevi{niot".8
Vo funkcija na predo~enata cel Satanata im se obratil na
angelite, vetuvaj}i im deka }e caruva zaedno so niv. Scenata so
angelite na koi toj im vetuva namaluvawe na danocite ima
pove}ekratna funkcija. Od edna strana taa go pretstavuva stre-
meòt na ~ovekot vo srednovekovnoto op{testvo kon podobar
ìvot, no od druga strana pak implicira na ~ovekovata nemo} da
ostane vo sferata na nematerijalnata boèstvenost. O~igledno
percepcijata za boèstvenosta bila determinirana od obrazecot so
koj ~ovekot se soo~uval vo svoeto sekojdnevie, a ne obratno kako
{to nalaga Svetoto pismo.9 Vpro~em i vo Tajnata kniga, nezavisno
od faktot {to borbata se vodi na univerzalen plan, sepak taa
pottiknuva na asociacii za edna konkretna istoriska epoha,
op{testvena dejstvitelnost i socijalno zlo kako tvorbi na |avolot.
Ne slu~ajno vo osnovata na celiot tekst preovladuva istorijata na
Satanata, koj e pretstaven kako sinonim na gordost, revnost i
zavist so neskriena ambicija da upravuva samostojno i samovolno.
Otkako gi sozdal zemnite tvorbi "...toj naumi da go sozdade i
~ovekot za da mu sluì i zede od zemjata glina i napravi ~ovek
spored svojot izgled" (...cogitavit facere hominem in servitio sibi, et tulit de
limum terra et fecit hominem similem sibi).10 "I mu zapoveda na angelot od
vtoroto nebo da vleze vo teloto od glina i zede od nego i napravi
drugo telo vo vid na èna" (Et praecepit angelo secundi coeli interoire in
corpus luti, et tulit de eo et fecit aliud corpus in forma mulieris).11 Raskazot
za sozdavaweto na zemniot svet vo sporedba so istiot, sodràn vo
Panoplia Dogmatika e pretstaven vo podrobnosti i projavuva
pogolema sli~nost so Biblijata, so taa razlika {to Biblijata kako
tvorec na se go naveduva dobriot Bog, dodeka vo Tajnata kniga taa
7
Ibid., 110-111.
8
GIBI, t. X. SofiÔ 1980, 53.
9
Georgiev, Emil: Literatura na izostreni borbi v srednovekovna
BÍlgariÔ, 183.
10
LIBI, t. IV, 115.
11
Ibid., 114-115.
30
funkcija mu e dodelena na lo{iot |avol. Iskonskiot grev na Adam
i Eva, pottiknat od Satanata vo rajskata gradina, pretstavuval
sozdavawe na lu|e {to ne se narekuvale ro`bi na Boga, tuku ro`bi
na |avolot i na zmijata {to sugerira na osnovnata bogomilska
misla za teloto kako tvorba na dijabolizmot i za du{ata sozdadena
od Boga.
Caruvaweto na Satanata nad ~ove~kite su{testva traelo
sedum dni, koi se poistovetuvale so sedum veka. Satanata go povikal
svojot sluìtel Enoh, zapovedaj}i mu da napi{e sedumdeset i {est
knigi, spored koi lu|eto trebalo da izvr{uvaat sve{teni~ki
dejstvija. Vo ovaa epizoda od Tajnata kniga se spomenuva Mojsej,
komu Satanata mu dal tri drva nameneti za raspnuvaweto na Isus.
Li~nostite na Enoh i Mojsej, spomenati vo ovoj kontekst imaat
negativna konotacija, tokmu poradi faktot {to bile tretirani
kako misioneri na Satanata.12 Ovoj segment od Tajnata kniga vo
sodrìnska smisla projavuva sli~nosti so apokrifot Povesta za
krsnoto drvo, koj bil poznat mnogu porano, pred pojavata na
bogomilstvoto.13
Na krajot, praten od Boga, Isus slegol na zemjata, vlegol i
izlegol od uvoto na majka mu Marija, pretstavena kako angel, za da ja
ispolni svojata misija, spasuvaj}i go ~ove~kiot rod. Vo ovoj del od
knigata doa|a do izraz idejata za potencirawe na doketisti~kata
priroda na Isus Hristos, karakteristi~na za bogomilite, kako i za
neporo~noto za~nuvawe na Marija, {to vo konkretniot slu~aj go
nadminuva i kanonskoto predanie.14 So cel da ja spre~i misijata na
Isus, Satanata go ispratil "svojot angel - prorok Ilija, koj
kr{teva so voda i koj se narekuva Jovan Krstitel" (misit angelum
suum Elyam prophetam baptizantem in aqua, qui vocatur Johanes Baptista).15
Vistinskoto kr{tevawe na koe se insistira vo Tajnata kniga e
preku Svetiot Duh, no se nametnuva pra{aweto: zo{to celiot svet
go prifa}a kr{tevaweto na Jovan, na {to se nadovrzuva odgovorot
na Isus: "...zatoa {to nivnite dela se lo{i i ne odat do svetlinata.
U~enicite na Jovan se ènat i }e se ènat, a moite u~enici ne se
ènat i nitu }e se ènat, tuku se kako Bo`ji angeli na neboto vo
nebesnoto carstvo" (ideo, quia opera eorum mala sunt et non veniunt ad
lucem. Discipuli Johannis nubunt et nubuntur, discipuli autem mei non nubunt
12
Vel~ev,Vel~o: Bogomilska kni`nina. IstoriÔ na bÍlgarskata litera-
tura, SofiÔ 1963, 212.
13
Anti}, Vera:Niz stranicite od ju`noslovenskite knièvnosti,
Skopje 1977,202.
14
Ibidem.
15
LIBI, t. IV, 118-119.
2009/XLV/1-2 31
nec nubuntur, sed sunt sicut angeli Dei in coelo in regno coelorum).16 Ovoj
pasos vo sodrìnska smisla korespondira so radikalniot
asketizam, kako osnoven kriterium za dostignuvawe na moralnoto
sovr{enstvo. Pokraj postot i kontemplacijata, pretendentite za
kategorijata sovr{eni bile obvrzani vo funcija na svojata
religiska posvetenost da gi napu{tat svoite semejstva i bra~nite
partneri.
Posledniot del od Tajnata kniga, kade {to se zboruva za
vtoroto Hristovo pri{estvie, pretstavuva reminiscencija na
vospostavenite kanonsko-apokrifni normativi. I pokraj faktot
{to vtoroto Hristovo pri{estvie }e bide prosledeno so kosmi~ka
katastrofa, sepak kon samiot kraj sodrìnata po svojot osnoven
patos dobiva optimisti~ka konotacija. "I toga{ }e se razotkrie
Sinot ~ove~ki vo svojata slava, i site svetci i angeli zaedno so
nego...Nedosti`na slava i po~it }e ima za onie {to go ~uvaat
angelskiot ìvot, a onie pak {to i se po~inuvaat na nepravdata }e
dobijat gnev, bes, maka i nezadovolstvo" (Et tunc manifestabitur Filius
hominis in gloria sua, omnesque sancti et angeli cum eo...gloria et honor
inaccessibilis custodientibus angelicam vitam, et obedientes iniquitati, iram et
furorem et anguistam et indignationem accipient).17
Op{t vpe~atok pri analizata na tekstot vo celina e deka
avtorot na Tajnata kniga ne pretendira kon podrobno interpre-
tirawe na bibliskite motivi, razvivaj}i, pritoa, tezi i antitezi.
Naprotiv, nastanite za koi govori gi prezentira in medias res ,
bez primena na retorski ve{tini i mnogu citati.18 Me|u izvorite
na Tajnata kniga se prepoznavaat Tolkovnata paleja, Kniga za
Enoh, Videnie na Isaija, Otkrovenie na Varuh i kanonskata
Apokalipsa. Kompozicijata na Tajnata kniga, koristeniti izvori
i knièvniot izraz upatuvaat na pretpostavka deka nejziniot avtor
imal visoko bogoslovsko obrazovanie.19 Vo nedostig na konkreten
izvoren materijal, edinstven argument vrz ~ija{to osnova moè
"uslovno" da se opredeli karakterot na Tajnata kniga e nejzinata
sodrìna {to implicira na ereti~ki elementi, vo princip
karakteristi~ni za bogomilite.
16
Ibid.,, 120-121.
17
Ibid.,123.
18
Petkanova, Donka: "Bogomilstvcoto i apokrifnata literatura",
Paleobulgarica, 3, SofiÔ 1982, 151; Dimitrova-Marinova, Dimitrinka:
"Tainata kniga na bogomilite v sistema na starobÍlgarskata literaturna
tradiciÔ", vo Zbornikot 1100 godini Veliki Preslav, t.2, [umen 1995,
119.
19
Vel~ev, Vel~o: "KÍm ideino-tvor~eskata problematika na bogomilskata
kni`nina", Ezik i literatura, 2, 18.
32
Imeno, u{te na samiot po~etok se nametnuva dilemata: dali
izborot na apostolot Jovan, koj{to ja pottiknuva i ja vodi besedata
vo Tajnata kniga e slu~aen ili pak tendenciozen, osobeno poradi
pozitivisti~kiot stav na bogomilite kon negovata li~nost, a u{te
pove}e kon Evangelieto spored Jovan, koe go koristele maksimalno
vo svojata religiozno-obredna praktika. Ottuka realna izgleda
pretpostavkata deka izborot na Jovan bil vo funkcija na idejata za
potkrepa na avtoritetot na Tajnata kniga vo bogomilskite
sredini.
Sedumvekovnoto vladeewe na Satanata nad ~ove~kiot rod,
nihilizmot kon prorokot Mojsej, potenciraweto na doketisti~kata
priroda na Isus Hristos, zna~eweto na duhovnoto kr{tevawe
nasproti kr{tevaweto so voda, molitvata O~e na{ kako simbol na
tajnata evharistija se segmenti od Tajnata kniga koi vo najgolem
del se re~isi identi~no prezentirani i vo Panoplija Dogmatika.
Vpro~em op{t vpe~atok e deka dvete dela projavuvaat mnogu sli~-
nosti vo odnos na kosmogoniskiot mit i eshatologijata, zasnovani
na religisko-filozofskata koncepcija na umereniot dualizam i
gnosticizmot.20 Dokolku stanuva zbor za nekakva razlika pome|u
dvete dela, sekako treba da se istakne deka taa se odnesuva isklu-
~ivo na na~inot na prezentirawe na sodrìnata, {to e sosem
razbirlivo ako se ima predvid nivnata funkcija i upotrebnata
vrednost. Imeno, osnovnite bogomilski postavki vo Tajnata kniga
se pretstaveni suptilno i tie treba da se identifikuvaat, za{to se
nameneti za eden potesen krug na privrzanicite na u~eweto, dodeka
vo Panoplia dogmatika, kako relevanten antibogomilski izvor,
ereti~kite komponenti se decidni i se zasnovaat na li~noto
svedo~ewe na popot Vasilij, glavniot protagonist na bogomil-
stvoto za vreme na vladeeweto na imperatorot Aleksij I Komnin
(1081-1118 godina).21
I pokraj faktot {to nekoi od istraùva~ite upatuvaat na
manihejskoto poteklo na Tajnata kniga22, ne treba da se zanemari
faktot deka bogomilstvoto pretstavuva svoevidna simbioza od
postaroto ereti~ko nasledstvo, me|u koe bilo i manihejstvoto, taka
{to dokolku i stanuva zbor za nekakvo "pozajmuvawe", toa bilo
prifateno i vmetnato vo koncepcijata na bogomilskiot religisko-
ideolo{ki inventar. Golem del od na~elata na bogomilstvoto, vo
princip se prezemeni od postarite ereti~ki iskustva i so samoto
20
Angelov, Dimitar: Bogomilstvoto v BÍlgariÔ, SofiÔ 1961, 113.
21
Angelovska-Panova,Maja:"Prilog kon prou~uvawe na bogomilstvoto vo
Aleksijadata na Ana Komnina, Balkanoslavika, 26, Prilep 1999, 161-162.
22
DragojloviÊ, Dragoqub: "Manihejska formula prokliwawa", Balcanica
VI, Beograd 1975, 59.
2009/XLV/1-2 33
inkorporirawe se tretiraat kako sostaven del od bogomilskata
ideologija. I dodeka vo Tajnata kniga otpo~etok dokraj preovla-
duva umereniot dualizam, maniheite bile privrzanici na apso-
lutniot dualizam, izrazen preku veruvaweto za postoewe na dve
sprotivstaveni boèstva, nezavisni edno od drugo, bogot na dobroto
ili svetlinata i bogot na zloto odnosno temninata.
Spored toa golema e verojatnosta Tajnata kniga da se
okvalifikuva kako apokrifen sostav, nastanat za potrebite na
bogomilite vo periodot od krajot na 11 i po~etokot na 12 vek.23 Toa
e period koga bogomilstvoto go doìvealo svojot najgolem podem so
jasno izrazena tendencija da se rasprostranuva vo sosednite
balkanski zemji, a so izvesna modificiranost i vo zemjite na
Zapadna Evropa. Po nekoja analogija na ne{tata toa se moèbi i
posrednite istoriski indikatori, koi{to upatuvaat na staroslo-
venska jazi~na proveniencija na originalniot tekst. So
koncepcijata na Tajnata kniga se voveduva eden nov pristap kon
pi{anoto slovo vo srednovekovnata knièvnost, pri {to kanon-
skite motivi podleàt na filozofska ocena i na dopolnitelna
literaturna obrabotka. Kako knièven ànr vo koj eden religiski
sistem se sprotivstavuva na drug, vo slu~ajot bogomilskiot na
oficijalniot , Tajnata kniga e mnogu bliska do Otkrovenijata.
Izobilstvoto na knièvno-tvore~ka imaginacija i narativnost
pridonesuva ovaa kniga kako sininim za bogomilskiot okultizam da
se vbroi me|u pozna~ajnite dela na srednovekovnata apokrifna
knièvnost, u{te pove}e {to nejzinata upotrebna vrednost go
nadminuva lokalniot karakter i dobiva internacionalni dimenzii
i literaturen status.
23
Za originalnata bogomilska artikulacija na Tajnata kniga se
proiznele: Obolensky, Dimitri: The Bogomils. A Study in Balkan Neo-Manichaeism,
Cambridge 1948, 226; Runciman, Steven:Le manichéisme medieval. Le traìte contre
les Bogomiles de Cosmas le Pretre, Paris 1972, 77-78; Loos, Milan: Dualist Heresy in
the Middle Ages. Praha 1974, 143-144; Angelovska-Panova, Maja:
Bogomilstvoto vo duhovnata kultura na Makedonija. Skopje-Prilep
2004, 125.
34
Gabriela SIMONOVA
VLIJANIETO NA TEMATSKOTO UREDUVAWE

VRZ STOPANSKIOT RAZVOJ NA VIZANTIJA
Voveduvaweto na tematskoto ureduvawe vo vizantiskata drà-

va ne samo {to e dolgotraen, tuku e i seopfaten proces. Promenite,
koi {to gi predizvikalo negovoto izgraduvwe, se odrazile vo pove-
}eto od sferite na vizantiskoto op{testvo, zadiraj}i vo negovite
osnovni strukturi, kako {to se: voenata organizacija, administra-
cijata, stopanstvoto i ekonomijata.
Na preminot od VI vo VII vek, nastanale krupni promeni vo
Isto~no-rimskoto carstvo (Vizantija), naloèni od op{tata nad-
vore{na i vnatre{na op{testveno-politi~ka konstelacija, koi{to
dovele do potpolna transformacija na op{testvoto, preobrazuvaj}i
go od anti~ko vo srednovekovno.
Vo ovoj na{ trud se zadrùvame na promenite, koi ja zafatile
stopanskata sfera i ukaùvame na na~inot na koj{to tematskoto
ureduvawe vlijaelo vrz nejziniot razvoj.
Ako vo predhodnite vekovi golemoposedni{tvoto se nao|alo
vo postojan i nezadr`liv porast, a selanstvoto sé pove}e se pretvo-
ralo vo kategorija od zavisni koloni, toga{ vo VII vek temelot na
Carstvto, negovata osnovna stopanska i voena sila ja so~inuva
sitniot zemjoposed na slobodniot selanec i stratiotot na novata
tematska vojska1.
Poradi kontinuirani nadvore{ni napadi na vizantiskata
teritorija i poradi sé po~estite vnatre{ni potresi koi gi doìvu-
vala vizantiskata dràva, golem del od golemoposedni~kite imoti
pretrpele {teti, a naselenieto poradi ~estite vojni zna~itelno se
proret~ilo. Od taa pri~ina golemi povr{ini zemja ostanuvale
neobraboteni i zapu{teni.
1
G. Ostrogorski , Vizantijska seoska op{tina, Privreda i dru{tvo u
vizantijskom carstvu, Sabrana dela kw. 2, Beograd, 1969, 102.
Gabriela Simonova
So prilivot na Slovenite na Balkanot i so kolonizatorskite
merki,2 koi gi sproveduvale vizantiskite carevi bil nadminat vo
izvesen stepen nedostatokot od rabotna sila3. Toa zna~i deka silite
koi mu nedostigale na Carstvoto do{le odnadvor, odnosno novata
kategorija na nezavisni selani i stratioti nastanala vo zna~itelen
del od prilivot na sveì sili, pred sé so silite na slovenskata
imigracija4.
Novite odnosi koi nastanale vo vizantiskoto selo vo raniot
sreden vek se odrazeni vo Zemjodelskiot zakonik5, izvor od krajot
na VII i po~etokot na VIII vek6. Vo zemjodelskiot zakonik se imaat
vo predvid, pred sé novite naselbi nastanati so kolonizacijata na
opusto{enite zemji, bidej}i se dobiva vpe~atok deka selskite
naselbi se nao|aat vo {umski predeli. êsto se spomenuva za
kr~ewe na {umi, obrabotka na livadi (ledini) kako i za napadi na
2
Za trite golemi preseluvawa na Sloveni vo M. Azija, koi gi spomenuva
Teofan vidi: Theophanis Chronographia I, 348. 16-20; 364. 11-15; 432. 27-29;
Vizantijski izvori t. I, 223, 226-227, 231; Dokumenti t. I, 40-41. Deka golem
broj Sloveni bile preseleni vo M. Azija potvrduva eden oloven pe~at na
Slovenite od Vitinija, koj go publikuval Pan~enko, PamÔtnik SlavÔn v
Vifinii VII veka, IRAIK, 8 (1902) 1-48. Ostrogorski go datira vo 694-5
g., a ne kako {to predloìl Pan~enko vo 650 g. Za datacijata vidi Viz.
izvori t. I, 245 bel. 1. Za ve}e preseleni Sloveni vo M. Azija zboruva i
eden izvoren podatok od X vek vo Spisot Za Ceremoniite kade se
spomenuvaat - Sklavisijani. Viz. Izvori, t. 2, Beograd 1959, 77. B.
Ferjan~iÊ, smeta deka ovie Sklavisijani se potomci na onie Sloveni koi
vizantiskite carevi gi naeselile vo tekot na VII i VIII vek vo oblastite na
M. Azija. Sp: Viz. izvori,t. II, 77 bel. 286. Sp. A. Atanasovski, Vizantija i
Slovenite od okolinata na Solun vo VII vek. God. Zb. na univerzitetot ”Sv.
Kiril i Metodij” - Skopje, kn. 60, Skopje 2007, 275-288.
3
Za vlijanieto na Slovenite vrz op{testvenata preobrazba na Vizantija,
vidi: G. Ostrogorski , Uticaj Slovena na dru{tveni preobraàj Vizantije,
Vizantija i Sloveni, Sabrana dela kw. 4, Beograd 1970, 45-59.
4
G. Ostrogorski , Vizantijska selska op{tina, 103.
5
Zemjodelskiot zakon ima pove}e izdanija, vidi: Sp. –. Radoji~iћ , Srpski
rukopis Zemqoradni~kog zakona. ZRVI kw. 3 Beograd, 1955, 15-28;
Podbrani izvori za istori®ta na VizantiÔ, pod red. na D. Angelov, SofiÔ
1956, 87-93; Sporedi go i ponovoto i poop{irno izdanie: VizantiŸskiŸ
zemledelÝ~eskiŸ zakon. Tekst, issledovanie, kommentariŸ podgotvili E.
Õ. Lip{ic, I. P., Medvedev, E. K., Piotrovska®, pod red. I. P. Medvedev,
Leningrad 1984. Za imotnata diferencijacija i vidovite na otpor vo
selskata op{tina, vidi: P. Mutaf~iev , Selskoto zemevladenie vъv
VizantiÔ (spored Nomos gewrgikos), Izbrani proizvedeniÔ, tom 1, SofiÔ
1973; H. Melovski , Vidovi na otpor spored Zemjodelskiot zakon, sp.
Istorija HH/2, Skopje 1984, 185-195.
6
Okolu problematikata na negovata datacija vidi: G. Ostrogorski.,
Istorija na Vizantija, 120-121 bel. 17.
36
Vlijanieto na tematskoto ureduvawe vrz stopanskiot...
divi yverovi na selskite stada7. Selanite ~ii pravni odnosi se
reguliraat so Zemjodelskiot zakonik se nezavisni zemjoposednici.
Tie ne mu se podlo`ni na nikoj, danocite gi pla}aat neposredno na
dràvata i nivnoto slobodno dvièwe so ni{to ne e ograni~eno.
Individualniot imot na selanecot vo ovoj period po~nal da
preovladuva. Selanite se smetaat za gospodari (κύριοι) na svojot
dvièn i nedvièn imot, a voedno tie se i ~lenovi na selskata
op{tina (η̉ του̃ χωρίου κοινότης )8.
Od svoja strana pak, selskata op{tina pretstavuvala edna
fiskalna edinica za koja bil opredeluvan eden op{t danok, koj
potoa bil rasporeduvan me|u poedincite. ^lenovite na selskata
op{tina snosele zaedni~ka odgovornost za pla}awe na danokot
(α̉λληλεγγύως). Imeno, ako eden selanec osiroma{el ili go napu{tel
svojot imot, toga{ drug, po pravilo negoviot sosed moral da pla}a
danok za nego i taka se steknuval so pravoto da go koristi negoviot
imot9. Na ovoj na~in dràvata se obezbeduvala od gubewe na
predvideniot danok.
[to se odnesuva pak, do voenata organizacija vo ranovizan-
tiskiot period, nejzinata osnova ja so~inuvale stranskite naemnici
za koi dràvata izdvojuvala golemi pari~ni sredstva, dodeka vo
srednovizantiskata epoha bazata ja so~inuval doma{niot vojnik-
selanec. Taa promena se nametnala so voveduvaweto na tematskata
organizacija, koja{to rezultirala so osloboduvawe na dràvata od
golemite rashodi potrebni za naemnite vojnici i vrzuvawe na
voenata obvrska so pravoto na koristewe na dràvnoto zemji{te.
Imeno, vojnikot-selanec dobival imot od strana na dràvata, koj mu
sluèl kako izvor za egzistencija, a za smetka na toa bil dolèn na
povik od vlasta, da se javi vo opredelen voen odred so sopstveno
oru`je i so eden kow10. Imotite na koi{to ìveele stratiotite i
7
Podbrani izvori, ~l. 17, 20, 42, 43, 46, 55, 57.
8
G. Ostrogorski , Vizantijska selska op{tina, 104; D. Angelov , Istori®
na Vizanti®, t. 1, 214-220.
9
G. Ostrogorski, Agrarne prilike u vizantijskom carstvu u sredwem veku,
Privreda i dru{tvo u Vizantijskom carstvu, Sabrana dela kw. 2, Beograd
1969, 70. Za alilengionot, vidi: G. Ostrogorski , Vizantijski poreski
sistem u starom i sredwem veku. Privreda i dru{tvo u Vizantijskom
carstvu, Sabrana dela, kw. 2, Beograd 1969, 127-131. Ovoj princip na
zaedni~ka odgovornost, spored Mutaf~iev se javuva vo Vizantija pod
vlijanie na Slovenite koi{to se naselile na vizantiskite teritorii.
Sporedi: P. Mutaf~iev , Selskoto zemevladenie vъv VizantiÔ, 90-91.
10
La vie de S. Philarète, ed. M. H. Fourmy et M. Leroy, Byzantion 9 (1934), 126; Sp.
i: G. Ostrogorski, Pronija. Prilog istoriji feudalizma u Vizantiji i
2009/XLV/1-2 37
Gabriela Simonova
gi obrabotuvale im gi otstapuvala dràvata, koja za taa cel gi
koristela svoite slobodni domeni. Samite pak, vojnici bile
obezzemjeni selani ili kolonisti od razni narodi vo ramkite na
Imperijata ili nadvor od nea. Od prihodite tie gi izdrùvale
svoite semejstva i se snabduvale so potrebnata oprema i oru`je.
Sopstvenosta nad tie zemji bila uslovena. Vojnikot bil nesporen
sopstvenik na zemjata, samo dokolku ja ispolnuval obvrskata za koja
{to ja dobil zemjata t.e. da ja izvr{uva voenata slu`ba. Vo takov
slu~aj, toj moèl svojot imot da im go ostava vo nasledstvo na
svoite deca ili bliski rodnini do {esto koleno, no zaedno so toa
im go predava i zadolènieto, koe leì vrz nego t.e. voenata
slu`ba11.
[tom vojnata }e zavr{ela vojnicite se vra}ale na svoite
zemji i odnovo stanuvale slobodni selani. Vo mirno vreme tie
trebale da se griàt i za voenata podgotovka.
So ogled deka, na imotot {to uslovno go poseduval stratiotot
formiral i svoe semejstvo, toj bil pomotiviran da go brani istiot
od nadvore{ni neprijateli, a so toa stanuval i mnogu posovesen
vojnik za razlika od naemnikot.
Vo ekonomski i socijalen pogled nemalo nikakvi razliki me|u
nezavisnite selani koi pla}ale danoci i vojnicite-selani
(stratioti), koi bile obvrzani da sluàt vo vojskata. Vo ekonomski
pogled vojni~kite imoti (stratiotskite imoti) bile potpolno isti
kako i selskite, a vo socijalen pogled i vojnicite i nezavisnite
selani pripa|ale na ista kategorija. Tie ~esto bile rasporeduvani
vo isti administrativni i fiskalni oddeli, a carskite zakoni gi
tretirale kako edna edinstvena kategorija12.
Ovoj sistem na stratiotski-vojni~ki imoti, mo{ne go
rasteretil dràvniot buxet i go re{il te{kiot problem koj
nastanal so golemata preselba na narodite, koga Carstvoto se
na{lo vo polo`ba da ne moè da regrutira vojska od kade {to
porano regrutiralo.
Stratiotskiot imot so koj raspolagal vojnikot-selanec i sam
go obrabotuval, po negovata smrt, go nasleduval najstariot sin, a
zaedno so imotot gi nasleduval i voenite obvrski. Ostanatite
potomci go zgolemuvale brojot na nezavisnite selani koi moèle da
ju`noslovenskim zemaqama. O vizantijskom feudalizmu, Sabrana dela

kw.1, Beograd, 1969, 134; Istiot, Istorija na Vizantija, 129-130.
11
Za vojni~kata sopstvenost, vidi: Õkloga: vizantiŸskiŸ zakonodatelÝn∫Ÿ
svod VIII veka, perevod, kommentariŸ E. Õ. Lip{ic, Moskva 1965, titul XVI
~l. 1 i 2; Podbrani izvori, 159 i 161; Sp. i: D. Angelov , IstoriÔ na
VizantiÔ, t. 1, 239; G. Ostrogorski , Agrarne prilike, 75; P. Mutaf~iev ,
Lekcii po istoriя na Vizantiя, t. 2, Sofiя 1995, 178.
12
G. Ostrogorski , Agrarne prilike, 65.
38
se angaìraat i iskoristat za kr~ewe na neobrabotenoto zemji{te.
Na toj na~in slobodnoto selanstvo se razvivalo paralelno so
vojnicite naseleni na zemjata i kako {to stratiotite bile glavnata
osnova na vizantiskata mo}, taka nezavisnite selani kako dano~ni
pla}a~i bile sr`ta na ekonomskata i finansiskata sila na
Vizantija13.
Preku povrzuvaweto na voenata slu`ba so zemjoposedot,
vizantiskata vlada uspeala da go zajakne i pro{iri sitniot posed,
koj í obezbeduval finansiska i voena sigurnost. Od tie pri~nini
centralnata vlast imala interes da go za{titi maliot zemjoposed,
izdavaj}i za taa cel nekolku zakonski odredbi-noveli14.
Vo ovoj period kako posledica od voveduvaweto na tematskoto
ureduvawe, golemi promeni pretrpel i vizantiskiot grad. Imeno,
vizantiskite gradovi vo VII vek pretstavuvaat do izvesen stepen
prodolùvawe i dorazvivawe na gradovite od IV-VI vek, me|utoa
paralelno so toa vo nivnata socijalna struktura i administracija
nastapile va`ni izmeni, koi se dolèle na ru{eweto na
robovladetelskite formi i postepeno formirawe na feudalnata
baza. Osnovniot del od naselenieto go ~inele slobodnite lu|e, a
brojot na robovite bil sosema mal15.
Moè da se kaè deka, vizantiskite gradovi vo raniot sreden
vek ne bile vo potpolno opa|awe, kako {to se mislelo porano, no ne
moè da se kaè deka ja za~uvale nepromeneta organizacijata na
anti~kiot polis, bidej}i gradskiot ìvot vo izvesen stepen po~nal
da opa|a ve}e vo docnorimskiot period. Gradot se preobrazuva i vo
toj modificiran oblik vleguva vo epohata na raniot feudalizam.
Imeno, ruralizacijata na gradovite bila op{ta pojava vo sredniot
vek, koja {to ne ja odminala nitu Vizantija. Duri i vo najgolemite
gradovi eden del od naselenieto se zanimavalo so obrabotka na
zemja i so odgleduvawe na vinova loza. ûdata na Sv. Dimitrija
Solunski spomenuvaat deka za vreme na eden slovensko-avarski
napad na Solun (586 g.) mnogu ìteli se nao|ale von gradskite
yidini, bidej}i oti{le na svoite poliwa da rabotat16.
13
Isto, 65.
14
Vidi: Novela na Roman Lakapin za protimizisot, Novela na Roman
Lakapin protiv dinatite, Novela na Konstantin VII Porfirogenit protiv
dinatite, Novela na Konstantin VII Porfirogenit za stratiotite, Novela
na Nikifor Foka za stratiotite, Novela na Vasilij II protiv dinatite,
Podbrani izvori, 147-150, 147-150, 155-158, 158-162; 168; 169-174.
15
D. Angelov , IstoriÔ na VizantiÔ, t.1, 227.
16
Vizantijski izvori, t. I, 179; Dokumenti, t. I, 27; Sp. i: E. Õ. Lip{ic,
Gorod i derevn® v Vizantii v VI - pervoŸ polovine IX v., Gorod i derevn® v
Vizantii v IV-XII vv. (kolektivnìŸ doklad sovetskih u~enìh) Rapports du
XII congres international des Etudes Byzantines, Ochride 1961, Belgrad-Ochrid 1961,
2009/XLV/1-2 39
Gabriela Simonova
Pri~inite za agrarizacijata na pogolemiot broj od gradovite
treba da se bara vo namaleniot opteg na parite i vo preselbata na
trgovcite i zanet~iiite glavno vo golemite gradovi koi nudele
pogolema zarabotuva~ka. Na toj na~in pomalite gradovi, gubej}i go
osnovnoto stopansko zna~ewe, se pretvorile vo sela. Do vakviot
presvrt doa|a i poradi osiroma{uvaweto na kurialite - anti~kata
municipalna aristokratija, koja nekoga{ bila glavniot potro-
{uva~ i korisnik na trgovskite i zanaet~iskite uslugi. Namale-
nata potro{uva~ka povlekuvala pad na proizvodstvoto, a konsek-
vetno na toa i pad na zanaet~istvoto i trgovijata. Osiroma{uva-
weto na kuriite i na municipalnite “kasi”, vodelo neminovno kon
nemo`nost da se odrùvaat brojnite vidovi na municipalen ìvot.
Nedostasuvale sredstva za odrùvawe na komunalnite uslugi -
vodovod, kanalizacija, lokalni pati{ta, gradski bawi, u~ili{ta,
administrativni zgradi itn. Taka malite gradovi go gubele svojot
urban lik, napu{teni, stopanski unazadeni po~nale da se
pretvoraat vo selo17. Vakviot raspad na urbaniot ìvot e posledica
vo krajna linija na sé poprisutnoto raspa|awe na ve}e nadminatite
op{testveno-ekonomski odnosi. Robovskiot trud kako takov bil
neproduktiven i ne moèl pove}e da go obezbedi odrùvaweto na
robovladetelskiot sistem. Vo sekoj slu~aj ovie promeni ne zna~ele
nazaduvawe na postoe~koto op{testvoto tuku preminuvawe vo novo
feudalno op{testvo vo koe{to gospodarela novosozdadenata slo-
bodna selska op{tina vo koja{to dominira privatnata sopstvenost
vrz podelenata zemja i op{testvenata sopstvenost vrz nepodelenoto
zemji{te18.
Vo VII vek kako rezultat na tematskata organizacija nastapile
va`ni promeni i vo samata gradska administracija. Pozanto e deka
vo ranovizantiskata epoha redica gradovi se koristele so zna-
~itelno mesno samoupravuvawe, nezavisno od toa dali centralnata
vlast sproveduvala kontrola vrz niv preku soodvetni organi. Tie
imale svoi soveti (kurii) koi se grièle za mesnite raboti i vo
koi na ~elo stoele gradski prvenci. Golema uloga vo ìvotot na
gradot igral i episkopot, re~isi site pova`ni gradovi bile centri
na episkopski sedi{ta. Porastot na ulogata na episkopot vo
9 i 20; G. Ostrogorski , Vizantijski gradovi u ranom sredwem veku, Iz

vizantijske istorije i prosopografije, Sabrana dela kw. 3, Beograd 1970,
88.
17
E. Õ. Lip{ic, Gorod i derevn®, 10; G. L. Kubratov, Osnovnìe problemì
vnutre{nnego razviti® vizantiŸskogo goroda v IV-VII vv. Leningrad 1971,
51.
18
Z. Kostiћ , Preobraàj grada u razdobqu V i VI stoljeћa, Balcanica XXIV,
Beograd 1993, 34-35; S. Zogovi¸., Etni~kite zaednici vo Makedonija do
krajot na raniot sreden vek, Prilep 2001, 237.
40
provincijalniot ìvot i vo ìvotot na gradot moè da se sledi od
po~etokot na VI vek t.e od 505 godina, koga so odlukata na Anastasij,
nemu mu bila doverena griàta okolu nabavkata i raspredelu-
vaweto na ìtoto zaedno so edno telo sostaveno od lokalni
zemjoposednici i nekolku slu`benici19. Na toj na~in im e sozdadena
konkurencija na gradskite kurii ~ii{to kompetencii bile
zagrozeni. Kompetenciite na episkopot za smetka na gradskite
kurii, pa duri i na provinciskite namesnici, u{te pove}e bile
zgolemeni vo Justinijanovo vreme, koi vsu{nost i bile sankcio-
nirani so trite noveli na istiot imperator20. Jakneweto na episko-
pijalnata vlast na svetoven plan zna~i deka novite centri na mo} gi
sobiraat okolu sebe na eden poluformalen na~in oblastite koi
ponekade po~nuvaat da ja prevzemaat ulogata na dotoga{nite
administrativno-teritorijalni edinici. Vpe~atok e deka grado-
vite so oformuvaweto na novata uloga na episkopatot, kako
pribeì{te vo nesigurnata zemja, zaedno so podra~jeto koe kon niv
gravitira, po~nuvaat da ja zamenuvaat provinciskata administra-
cija, koja zaostanuva vo sporedba so barawata na vremeto. Vo ovaa
sekako ne treba da se gleda kako na simbol za planski vovedeni
novini, tuku znak na dlaboka kriza na dotoga{niot upraven sistem,
kako {to zabeleàl Q. Maksimoviћ 21. Ovaa kriza duri vo vreme na
Iraklij i negovite naslednici }e bide nadminata, blagodarenie na
su{tinskite reformi vo dràvata i op{testvoto, vidlivi vo
novoto tematsko ureduvawe. Tokmu so voveduvaweto na tematskoto
ureduvawe podemot na episkopskata vlast vo gradot bil potpolno
prekinat 22.
Gra|anite, isto taka, raspolagale so svoja milicija i
sozdavale voeni odredi23, koi im sluèle za za{tita, glavno od
napadite na varvarskite plemiwa24.
19
A. H. M., Jones, The Greek Sity from Alexander to Justinian (Oxford 1940), 209.
20
Novela VIII od 535g., Novela LXV od 538 g. i Novela CXXVIII od 545 g. (
vidi: Iustiniani Imp. Novellae, edd. R. Schoell-G. Kroll, Berlin 1012, p. 68.31-36,
339.20-32, 638, 642, 643, 645.)
21
Q. Maksimoviћ, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 41-
43.
22
Sp. D. Claude Die byzantinische Stadt im 6. Jahrhundert, Byz. Arhiv. Heft 13,
Munchen 1969, 157; Z. Kostiћ, Preobraàj grada, 37. Za opa|aweto na
zna~eweto na kuriite, vidi i: Velkov V., Gradъt v Trakiя i Dakiя prez
kъsnata anti~nost (V-VI v), Sofi я 1959, 64.
23
Osoben beleg na gradskata avtonomija í davale dimite (partiite) koi
preku svoite manifestacii na nezadovolstva vo zna~ajna mera
pretstavuvale korektor na centralnata vlast. Me|utoa, so sé poizrazenata
centralizacija na vizantiskata dràva, tie gubat na zna~ewe. Za dimite,
za nivnata organizacija i funkcija vo vizantiskoto op{testvo vidi
2009/XLV/1-2 41
Gabriela Simonova
Od sredinata na VII vek samoupravuvaweto na gradovite vo
Carstvoto zapo~nalo neprestojno da opa|a25. Anti~kiot polis
poleka, no sigurno go gubi i svojot karakteristi~en izgled i se
pretvora vo kastrum. Gradot sega stanuva centar na odbranata na
svojot region i kako takov dobiva sopstvena fortifikacija, koja mu
obezbeduva za{tita od varvarskite upa|awa. Takvata uloga na
gradot predizvikuva promeni i vo topografskite uslovi: gradovite
se povlekuvaat vo ridesti predeli kade mo`nosta za odbrana e
nesporedlivo pogolema26.
Vakvite izmeni vo samiot karakter na gradot se dolèle vo
najgolem del na sprovedenite voeni i administrativni reformi t.e.
na izgraduvaweto na tematskata organizacija i institutot na
stratiotite. Kako rezultat na tie reformi bil sozdaden zna~i-
telen centralizam i celata vlast vo novoobrazuvanite temi bila
doverena vo racete na tematskiot upravitel - strateg i negovite
neposredni sorabotnici: turmarh, merarh, komes na {tab, hartu-
larij na tema, domestik na tema, drungarij na banda, komes na banda,
kentarh spatarij, komes na heterija, protokancelarij i proto-
mandator27. Najzna~ajnite gradovi na vizantiskite provincii vo VII
v. stanuvaat sedi{ta na stratezite i centri na civilnata i voenata
uprava na tie provincii28. Bil sozdaden nov voen, finansiski i
sudski aparat ~ii {to ni{ki vodele direktno kon dvorecot i
prestolninata, koj{to pak od svoja strana po~nal da ja gu{i i taka
oslabenata gradska avtonomija. Gradskata samouprava bila elini-
nirana najprvin vo onie oblasti, koi bile opfateni silno od
sistemot na temite, dodeka vo drugite teritorii, kade {to
tematskata organizacija ne bila vovedena vedna{, gradovite ja za~u-
vale svojata vnatre{na samostojnost. Posledicite od ovoj proces
moàt da se sledat vo perifernite oblasti na Carstvoto, od edna
stana vo Herson, a od druga vo Dalmacija, kade {to carskata vlast ja
zamenuvala postepeno lokalnata gradska vlast so voveduvaweto na
poop{irno kaj: I. E. Kara®nopulos, Politi~eska teori® na Vizantincite,

Sofi® 1992, 69-70; G. Ostrogorski, Istorija na Vizantija, 89-91 i tamu
navedenata literatura.
24
D. Angelov , IstoriÔ na Vizanti®, t.1, 231.
25
Za opa|aweto na anti~kiot polis i za promenite vo vnatre{niot razvoj
na Vizantiskiot grad, vidi: G. L. Kurbatov , Osnovnìe problemì .
26
Z. Kostiћ , Preobraàj grada, 35-36.
27
Za administrativniot aparat koj mu bil podreden na strategot kako
zapovednik na voenite odredi i na~alnik na lokalnata uprava, vidi: J. B.
Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century, London 1911, 139;
Sp. i: F. Uspenski , Istorija vizantijskog carstva, t. 1, Beograd 2000, 538.
28
G. L. Kurbatov , Osnovnìe problemì, 200.
42
tematskoto ureduvawe29. Vo centralnite delovi na Carstvoto ovaa
promena se odvivala duri i pobrzo i poradikalno. Municipalnata
organizacija bila ve}e izumrena koga Lav VI donel odluka za
nejzino kone~no ukinuvawe. Negovata dobro poznata novela objavuva
vo idnina seta vlast da mu pripa|a na carot i negovata adminis-
tracija30.
So pretvoraweto na gradovite vo sedi{ta na novata
administrativna uprava, se vlijaelo i na nivniot ekonomski razvoj.
Kako sedi{ta na stratezi vo niv nado{le novi administratori, koi
od svoja strana pridonele i za kulturno i ekonomsko izdignuvawe na
gradovite. Dràvnite slu`benici imale potreba od poluksuzni
ìveali{ta, podobri uslovi za ìvot, podobro snabduvawe,
organizacija na kulturno-zabaven ìvot i normalno od razvieno
zanet~istvo i trgovija. Samiot pak, razvoj na trgovijata i
zanaet~istvoto pridonele za formirawe na pobogat sloj od gra|ani
koi isto taka vlijaele na podobruvaweto na izgledot na gradovite i
na nivnoto kulturno i ekonomsko izdignuvawe. Toa unapreduvawe od
svoja strana dalo impuls i na celokupniot ìvot vo samata dràva.
Izvesnata stabilizacija i napredokot {to nastapile vo
pari~noto stopanstvo vo gradovite so voveduvaweto na tematskoto
ureduvawe, pred sé vo Mala Azija, se vidlivi vo evidentnoto
zgolemuvawe na optegot na zlatnata moneta vo periodot od po~e-
tokot na VII do po~etokot na VIII vek31, no i vo zgolemuvaweto na
brojot na gradovite (novoosnovani ili staroobnoveni) kako
episkopski sedi{ta. Toa zboruva deka gradskiot ìvot zna~itelno
se podobruval32.
Nema somnenie deka mnogu gradovi kako primorski taka i
va`ni centri vo vnatre{nosta vo raniot sreden vek go za~uvale
svoeto zan~ewe ne samo kako administrativni i voeni sedi{ta, no i
kako centri na trgovijata i zanaet~istvoto. Poinaku ne bi moèl
da se zamisli neprekinatiot razvoj na pari~noto stopanstvo vo
Vizantija.
Deka stopanstvoto bilo pari~no toa go potvrduvaat, od edna
strana, numizmati~kite dokazi, a od druga strana mnogubrojnite
podatoci kako od narativen taka i od praven karakter. Od tie
izvori se doznava deka danocite, platite na slu`benicite pa duri i
nadnicite na rabotnicite vo grad i na selo bile ispla}ani vo pari.
Razvienoto pari~no stopanstvo pretpostavuva povtorno razvien
29
Sp. J. Ferluga, Vizantijska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957.
30
D. Angelov , IstoriÔ na Vizanti®, t.1, 232; G. Ostrogorski, Vizantijski
gradovi, 88-89.
31
G. Ostrogorski, Vizantijski gradovi, 68-69.
32
Isto, 79.
2009/XLV/1-2 43
Gabriela Simonova
gradski ìvot i zna~aen broj na gradovi33. Kontinuitetot na
pari~noto stopanstvo go obezbedile pred sé vizantiskite gradovi
vo Mala Azija i na toj na~in go so~uvale bogatstvoto na Carstvoto.
Verojatno deka toa bilo glavniot element koj ja so~uval
tradicionalnata dràvna struktura.
33
Isto, 86-87.
44
Silvana SIDOROVSKA-ÛPOVSKA
MAKEDONSKITE GRADOVI VO 19 VEK
APSTRAKT: Se razgleduvani politi~kite i ekonomskite

slu~uvawa vo Makedonija vo tekot na 19 vek i nivnoto vlijanie vrz
demografskiot razvoj na gradovite. Raspa|aweto na voeno-feudalniot
sistem vo Osmanliskata Imperija i preminot od timaro-spahiski vo
~ifligarski sistem ja zgolemile li~nata i imotnata nesigurnost.
Terorot nad neza{titenoto selsko naselenie koe spasot go baralo vo
gradovite vo golema mera doprinelo vrz menuvawe dotoga{nata
demografska struktura vo makedonskite gradovi.
KLU^NI ZBOROVI: reformi vo Osmanliskata Imperija,
administrativna podelba, vilaeti, patepisci, selsko i gradsko
naselenie, demografski razvoj, gradski centri i dr.
***
Svedo{tavata koi se odnesuvaat na administrativnata po-

delba na Makedonija, kako sostaven del na Osmanliskata Imperija
vo razni periodi od osmanliskoto vladeewe se siroma{ni. Od
istorijata e poznato deka administrativnata podelba na evropskite
delovi na Imperijata pove}e pati bila menuvana.
Prvata administrativna podelba vo 19 veka se slu~ila vo
1834 godina koja pet godini podocna pretrpela izmeni.1 Vo 1864
godina se slu~ila nova podelba, koga evropskiot del od Imperijata
bil podelen na 10 vilaeti od koi dva Solunskiot i Bitolskiot bile
vo Makedonija.2 Kon krajot na juni 1867 godina bil formiran i
Solunskiot vilaet.3 Vo 1868 godine Makedonija povtorno bila vo
1
N. Mihov, Naselenieto naTurciя i Bъlgariя prez XVIII i XIX vek, tom III,
Sofiя 1929, 152.
2
K. Bitoski, Brojot i sostavot na naselenieto vo Bitolskiot vilaet
vo krajot na XIX vek, - sp. Istorija, VI/1, Skopje 1970, 101.
3
S. Rizaj, Upravno-politi~ka reforma u Makedoniji -Kosovskom,
Bitoqskom i Solunskom vilajetu (1875-81), Zb. Makedonija vo
Isto~nata kriza(1875-1881), MANU, Skopje 1979, 169, 181.
Silvana Sidorovska-ûpovska
sostavot na dva vilaeti, sega Solunski i Skopski.4 Pet godini
podocna 1873-1874 godina, soglasno novata administrativna uredba
na istoriska scena se pojavil Bitolskiot vilaet koj bil ukinat vo
1878 godina.5 Edna godina podocna Bitolskiot vilaet bil povtorno
formiran i toga{ Makedonija se na{la vo sostavot na tri vilaeti:
Bitolski, Solunski i Kosovski. Ovaa podelba ostanala do krajot na
osmanliskoto vladeewe.
Administrativnite podelbi vo tekot na 19 vek imale vli-
janie i na demografskite promeni kaj naselenieto. Francuskiot
konzul Feliks de Boùr koj na po~etokot na 19 vek (1800-1817)
propatuval niz Makedonija, soop{tuva deka turskoto naselenie
prete`no ìveelo vo gradovite, dodeka hristijanskoto naselenie
vo selata.6 Ovoj podatok go potvrduvaat i ostanatite stranski
patepisci koi vo tekot na 18 i po~etokot na 19 vek patuvale niz
Makedonija. Centralnite i najubavite mesta vo gradovite im
pripa|ala na Turcite koji vo svoite race gi imale site voeni i
administrativni prava.
Kon krajot na 18 i po~etokot na 19 vek, zapo~nal procesot na
naseluvawe na gradovite so ìteli od okolnite sela. Toga{ za
prvpat vo gradovite nasproti turskoto, gr~koto i evrejskoto se
pojavilo i makedonskoto naselenie, koe so tekot na godinite brojno
po~nalo da gi nadminuva.
Raspa|aweto na voeno-feudalniot sitem imalo vlijanie vrz
op{testveno-politi~kiot i ekonomskiot sistem na Imperijata.
Procesot na premin od spahijski vo ~ifligarski sistem koj
zapo~nal od porano, sega se razvival mnogu pobrgu i ja opfatil
celata Imperija. Nekoga{niot spahijski korisnik na zemja,
stanuval ~ifliksajbija, ili sopstvenik na zemja. Negovata vlast nad
selanite stanala neograni~ena. Dotoga{nite spahii i drugi lica
koi ja prisvoile zemjata gi proteruvale selanite pritoa zadrù-
vaj}i samo del od niv, odnosno, samo onolku kolku {to im bilo
potrebno da ja obrabotuvaat zemjata. Polo`bata na selanite bilo
te{ka i poradi za~estenite napadi od razbojni~ki bandi koi
vr{ele teror nad neza{titenoto naselenie.
Imotnata nesigurnost i prodolèniot teror doprinele da
se zgolemi brojot na selskoto naselenie koe baralo spas vo
pobliskite gradovi. Za zgolemuvawe na brojot na naselenieto vo
gradovite so ìteli od okolnite sela vo zna~itelna mera vo prilog
odelo i za~estenata pojava na zarazni bolesti (~uma), koja vo
4
D.Dimeski, Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvièwe vo
Bitolskiot vilaet (1893-1903), vtoro izdanie, Skopje 1982, 65-66.
5
Ibid, 66-67.
6
Hr. Gandev, Faktori na bъlgarskoto vъzra`dane, Sofiя 1943, 147-185.
46
Makedonskite gradovi vo 19 vek
godinite 1810, 1812-1814, 1831, 1833-1836 godina go pokosile tur-
skoto naselenie po makedonskite gradovi. Od druga strana, vo ovoj
period evidentna e i pojavata na vla{ko naselenie vo gradovite,
koe begaj}i od terorot na Ali-pa{a Janinski se naseluvalo vo
Makedonija.
Imaj}i go vo predvid faktot {to od strana na osmanliskite
vlasti do sredinata na 19 vek ne bil izvr{en popis na naselenieto,
edinstven izvor za brojnata sostojba se patepisite na stranskite
patepisci i istaùva~i. Tie vo svoite dela davaat iako “nepot-
poln” vpe~atok za toa kako se zgolemuvalo naselenieto vo gradovite
vo tekot na prvite desetletija od 19 vek. Pribli`na slika za
demografskite promeni od krajot na 30-te godini na 19 vek
dobivame od francuskiot nau~nik Ami Bue (1794-1881), koj vo
godinite 1836 i 1838 godina propatuval niz Makedonija.7
Godinite koga Ami Bue patuval niz Makedonija teritorijata
bila podelena pome|u pa{ata od Skopje, vezirot od Bitola, pa{ite
od Solun, Seres i Tetovo, vojvodata od Dupnica i muselimite od
Xumaja i Kostur.8 Bogatite kotlini i planinski oblasti: Skopska,
Solunska, Naseli{ka, Gevgeliska, Strumi~ka, Valandovska,
Dojranska, Lagadinsko-Be{i~ka, Nevrokopska, Serska, Razlo{ka,
Gornoxumajska, Radovi{ka, Ko~anska, Polog, Pelagonija i dr., kako
i planinske oblasti na Kuku{ i Debar, Bojmija, Pijanec,
Male{evo, Osogovija i drugi, kako {to izvestuva A. Bue vo
najgolem del bile naseleni so slovensko naselenie.9
Vo prodolènie }e bidat prezentirani gradovite koi Ami
Bue vo svoeto delo: Recueil d’itinéraires dans la Turquie d’Europe,
Vienne 1854, I-II, gi spomenuva kako ~isto slovenski mesta, a se
odnesuva na periodot od krajot na 30-te i po~etokot na 40-te godini
od 19 vek.
Kumanovo (3.000 stanovnika) bilo naseleno samo so
slovensko naselenie (R.I. 1854, I, 304); Kavadarci (2-3.000 stanov-
nika), ne spomenuva niedno drugo naselenie osven slovensko (R.I.
1854, I, 252); [tip (15-20.000 stanovnika) vo najgolem del (en grande
partie) bile slovensko naselenie (R.I. 1854, I, 248); Voden (7-8.000
stanovnika), vo najgolem del (en grande partie) Sloveni, Grci i
7
Negovi najpoznati dela koi se odnesuvaat na zemjite i lu|eto koi ìveele
na Balkanskiot Poluostrov se: “La Turquie d’ Europe”(“Evropska
Turcija”),Paris 1840, I-IV; “Sur L’établissement de bonnes routes et surtout de
chemins de fer dans la Turquie d’Europe” (“Za izgradbata na dobri pati{ta i
posebno èlezni~ki linii vo Evropska Turcija”) Vienne 1852; Recueil
d’itinéraires dans la Turquie d’Europe (“Zbirka mar{uti niz Evropska
Turcija), Vienne 1854, I-II.
8
S. Staninska-Popovska, Ami Bue za Makedonija, Skopje 1999, 214.
9
Makedonija kako prirodna i ekonomska celina, Skopje 1978, 33-227.
2009/XLV/1-2 47
Vlasi (R. I. 1854, I, 281); Lerin (700 familii spored Pouquville),
vo dobar del (en bonne partie) slovensko i muslimansko naselenie. Vo
Gorna Xumaja (3-4.000 stanovnika) ìveelo slovensko naselenie,
koe go so~inuvalo i osnovniot del od naselenieto (le fond de la
population) no, imalo i dosta Turci (R. I. 1854, I, 226); Ohrid
(najmalku 6.000 ìteli), ìveele Sloveni i Vlasi, mal broj na
Albanci i mali broj muslimani (R.I. 1854, II, 100); Prilep (6-
7.000), vo najgolem del Sloveni i Vlasi (R.I. 1854, I, 254); Kratovo
(5-6.000 stanovnika), naselenieto bilo podeleno na slovensko i
muslimansko (R. I. 1854, 244); Tetovo (4-5.000 stanovnika) nase-
lenieto bilo podeleno na slovensko, muslimansko i albansko (R.I.
1854, I, 309); Ki~evo (1.500 stanovnika), tretina od vkupniot broj
ìteli go so~inuvalo slovensko naselenie (R.I. 1854, II, 109).10
Za Bitola Ami Bue dava podatok vo koj se govori: “…deka
naselenieto vo gradot broelo pribli`no 40.000 ìteli”.11 Vo
deloto Resueil d’itinéraires 1854, I, 257, (zemeni od Dr. Müller), Bue
dava podatoci za vkupniot broj na ìteli vo gradot kako i za
Bitolskiot pa{alak: “35.170 ìteli, od koi 17.000 muhamedanci,
odnosno 8.000 Albanci, 5.800 Sloveni i 2.400 azijski Turci, vo ~ij
sostav se vbrojuval garnizonot i pribli`no 5.000 èna, potoa 12.500
hristijani, od koi 9.000 Sloveni, 3.500 Grci i 700 Vlasi, 1.200
Albanaca-katolici, 1.400 Evrei i ne{to pove}e od 2.000 Cigani.12
Za zgolemuvawe na brojot na ìtelite vo Bitola, glavna pri-
~ina bilo i premestuvaweto na sedi{teto na dotoga{niot Rimelij-
ski elajaet od Sofija, koga gradot bil pretvoren vo eden od najgo-
lemite voeno-administrativni centri na Evropska Turcija.13 Vo
gradot rabotele i 2 000 trgovski pretprijatija od koi najgolem del
od niv imale svoi pretstavni{tva vo Viena i Lajpcig, a drug del del
bile skoncentrirani vo Solun.14
I Skopje dobilo stopansko i administratuvno zna~ewe kako
za severniot del od Makedonija taka i za sosednite oblasti. Vo nego
postojano se zgolemuval brojot na novi ìteli od sosednite selski
naselbi. Vo 1835 godina Skopje broelo okolu 10.000 ìteli; 1865
godina imal pribli`no 21.800, od niv 13.000 bilo muslimansko nase-
10
S. Staninska-Popovska, Ami Bue za Makedonija…, 218-219.
11
Ibid, 219; V. Kъn~ov, Izbrani proizvedeniя, t.II, Sofiя 1970, 536.
12
Ibid., 219
13
Glaven inicijator za administrativnata reorganizacija na Osman-
liskata Imperije bil pa{ata Mehmed Fuad koj vo 1864 godine, ja donel
Uredbata za nova administrativna podelba, namesto dotoga{nata podelba
na ejalete.Vidi pove}e: Ahmed Ali~ić, Uredba o organizaciji vilajeta 1867 godine,
Prilozi za orijentalnu filologiju, XII-XIII/1962 – 3, Orijentalni institut u Sarajevu,
Sarajevo 1965, 219.
14
Makedonija kako prirodna i ekonomska celina…, 194-195.
48
lenie, vo najgolem broj Turci i 8.000 hristijani od koi vo najgolem
del Makedonci.15 Vo 1874 godina, od 22-25 000 ìteli kolku {to
broil gradot polovinata bile Makedonci.16 Kon krajot na 19 vek i
toa nabrgu po izgradbata na èlezni~kata linija, koja gradot go
povrzala so svetskite pazari, brojot na ìteli se zgolemil na
31.900, od koi 13.000 bile Makedonci, 15.000 Turci, a ostanatite
Evrei, Vlasi, Grci (trgovci od Solun), Albanci i Cigani.17 Za
razlika od Bitola i Skopje, gradot Seres, koj bil centar na
Serskiot sanxak i najgolem ekonomski centar na isto~na Make-
donija, kon krajot na sedamdesetite godini imal pribli`no 25.000
ìteli od koi najbrojni bile Turcite. Kon krajot na vekot, od
vkupno 28.100 ìteli, samo 2.200 od niv bilo makedonsko naselenie.
Najgolem broj od niv bile Turci (11.500), ~ij broj postojano se
zgolemuval so doseluvawe na tursko begalsko naselenie od Buga-
rija.18 Ostanatite sanxa~ki centri kako na primer Drama i Debar
koga stanuva zbor za brojot na ìtelite, do krajot na 19 veka niko-
ga{ ne ja pominale brojkata od 15.000.
Vo grupata pogolemi gradovi se vbrojuvaat i dvata okoliska
centra Veles i [tip. Kako za skoro site gradovi vo Makedonija
taka i za Veles bil karakteristi~en soodnosot pome|u hristi-
janskoto i muslimanskoto naselenie. Ovaa pojava koja do po~etokot
na 19 veki odela vo prilog na brojnata nadmo}nost na muslimanite,
kon sredinata na19 veka po~nala da se menuva. Od 15-20.000 ìteli
kolku imalo vo gradot najgolem broj od niv bile selani od okoli-
nata. Gradot Veles vo ovoj period vaèl za eden od najrazvienite
gradova vo Makedonija, kade bogatite trgovci imale razviena
trgovska vrska so Avstro-Ungarija kako i so pogolemite gradovi vo
Osmanliskata Imperija.19
Na sli~en na~in se razvival i gradot [tip koj so po~etokot
na 19 vek a so pogolem intenzitet po Krimskata vojna, bil naseluvan
od ~ifligari koji od strana na osmanliskata vlast imale dozvola da
gradat ku}i vo gradot. Vo tekot na 19 veka [tip imal najgolem i
15
Ibid, 176
16
V. Kъn~ov, Izbrani proizvedeniя…, 505.
17
Makedonija kako prirodna i ekonomska celina…, 176.
18
V. Kъn~ov, Izbrani proizvedeniя…, 476; Makedonija kako prirodna i
ekonomska celina…, 110.
19
A. Matkovski, Makedonija vo delata na stranskite patepisci 1827-
1849, Skopje 1992, 13; N. Sotirovski, Izve{tai francuskih konzula u
Bitoqu o jugozapadnoj Makedoniji u doba Krimskog rata, JI^, VIII/4,
Beograd 1969, 117; I. G. Senkevi~, Novыe materialы po istorii ю`nыh
slavяn, - Slavяnskiй arhiv, Moskva 1963, 242.
2009/XLV/1-2 49
najbrz porast na gradskoto naselnie, koe dostignalo broj od okolu
15-20.000 ìteli.20
Po promenite vo brojnosta na ìtelite se istaknale i
nekolku drugi gradovi vo Makedoniji kako na primer Prilep,
Kostur, Voden, Strumica, Ohrid i dr. kade brojot vo prosek
iznesuval od 7.000 do 13.000 ìteli.21 Za gradot Prilep Ami Bue
iznesuva podatoci deka vo 1836 godina broil 6-7.000 ìteli.22
Ruskiot patepisec E. Timaev, koj vo 1865 godina ja propatuval
Makedonija, pi{uva deka brojot na ìtelite vo gradot bil 8.000. Od
niv najmalku polovinata bile Turci, a najgolem broj pa|alo na
hristijanskoto naselenie.23 Vo 1868 godina blagodarenie na stopan-
skiot razvoj brojot na ìtelite se zgolemil dvojno i imal 15.000-
20.000 ìteli.24 Dolgogodi{niot u~itel vo Prilep, Kuzman
[apkarev, za 1872 godina pi{uva deka vo gradot ìvele samo 5.596
stanovnika. Od niv mnozinstvoto bile hristijani, koi ìveele vo
12 gradski maala.25
Sekoj grad vo Makedonija se odlikuval so nekoj zanaet.
Ohrid i Kostur koi bile poznati po koàrskiot zanaet, im bilo
ovozmoèno da vodat intenzivna trgovija so pogolemite gradovi na
Balkanskiot Poluostrov, kako i so nekoi evropski centri. Gradot
Tetovo kon krajot na 70-te godini i pokraj padot na zanaetite
stanal pogolem grad, brojot na ìteli dostignal 19.200. Za razlika
od nego, padot na zanaet~istvoto do 40% vo Kostur, se odrazilo i na
brojot na ìtelite koe zapo~nalo da beleì pad vo demografskiot
razvoj. Me|utoa, za razlika od vakvite promeni vo sosednite reoni
se pojavile pomali gradski naselbi, kako na primer grad~eto
Lerin, kade kon krajot na 19 vek (1897) vkupniot broj na ìteli
dostignal 9. 824.26
Vo Makedonija kako i vo ostanatite balkanski zemji
najbrojni bile malite gradovi. Od niv, najgolem del se pojavile vo
19 vek. Za ova, golemo vlijanie imale reformskite zakoni na
20
R. Poplazarov, Osloboditelnite vooruèni borbi na makedonskiot
narod vo periodot 1850-1878, Skopje 1978, 32.
21
Ibidem.
22
Istorija na makedonskiot narod, k. 2, Skopje 1969, 16.
23
A. Matkovski, Opis na Makedonija (1865 g.) spored ruskiot patopisec
E. Timaev, sp. Istorija, XII/1-2, Skopje 1976, 213.
24
Dan~o Zografski, Prilepskiot pana|ur vo minatoto, Godi{nik na
pravno-ekonomskiot fakultet vo Skopje, Skopje 1956, 112.
25
K. [apakrevъ, Opisanie na grad PriHpъ sъ okolnostъta mu, na
molebmiыtH u u~ebnыtH mu zavedaniя, sp. îtaliщe, III/2, Carigradъ 1872,
167-168.
26
R. Poplazarov, Osloboditelnite vooruèni borbi na makedonskiot
narod vo periodot 1850-1878..., 32-33.
50
Osmanliskata Imperija, a pred s# zakonot koj se odnosuval na
zgolemuvaweto na brojot na nahiite. Sepak, naj~esto za nivnata
pojava vlijaele stopanskite, geografskite i komunikaciskite
vrski, kako i sposobnosta na lu|eto da se vklopat vo novite uslovi.
Takvi pomali gradski centri vo Makedonija bile: Kumanovo, Ber,
Enixe-Vardar, Kuku{ i dr. koi vo pedesetite i {eesetite godini od
19 vek pomalku ili pove}e bile ili pak izgledale kako pogolemi
selski naselbi. Najgolemiot del od niv za 10, 30 ili pove}e godini
uspeale da se razvijat dva do tri pati. Najgolem razvoj beleèlo
Kumanovo vo koe, kako {to pi{uva germanskiot patepisec Han, od
“pogolemo selo” so pribli`no 3.200 ìteli se zgolemilo na 14.530
(kon krajot na 19 vek).27
I pokraj toa {to izgradbata na èlezni~kata mreà za
mnogu gradovi predizvikalo pad na ekonomijata, za drugi kako {to
bila Gevgelija imalo pozitivno vlijanie. Vo statisti~kite podato-
ci stoi: „deka okolu 1870 godina vo gradot ìveele 1.610 ìteli; od
koi 1.257 bile Makedonci, a ostanatite tursko i vla{ko naselenie“.
Vo po~etokot na 80-te godini vo gradot se naselile i izvesan broj na
Turci i êrkezi od Bugarija, kako i brojno naselenie od sosednite
sela koe prodoìlo da se zanimava so zemjodelie i odgleduvawe
gradinarski kulturi koi bile barani na pazarot. Kon krajot na 19
vek brojot na ìtelite se zgolemil na 4.175, od koi 3.000 su bili
Makedonci, 650 Turci, 175 êrkeza, 120 Vlasi i 230 Cigana.28
Gradovite kako Strumica, Petri~, Nevrokop, Bansko, Kru-
{evo, Negu{ i dr. koi na po~etokot imale brz ekonomski razvoj,
kon krajot na 19 vek, nekoi od niv (Negu{, Nevrokop, Ko~ani i dr.)
zapo~nale da zaostanuvaat vo razvojot. Edna pomala podgrupa ~ij
broj vo Makedonija bil pribli`no 30-na sa~inuvale nekolku
pomali i malku pogolemi gradovi smesteni po dva vo eden reon
(naj~esto kotlina) i za niv ne postoele uslovi za razvoj na dvete
naseleni mesta. Takav bil slu~ajot so gradovite Kavadarci i
Negotino vo Tikve{kata kotlina, Ko~ani i Vinica vo Ko~anskata
kotlina, Peh~evo i Berovo vo Male{evijata, Bansko i Razlog vo
Razlo{kata kotlina i drugi. Ona {to go izdvojuva nivniot razvoj e
toa {to prviot od niv, kako {to bile Vinica, Negotino, Berovo i
dr., edvam im uspevalo da se razvijat do granicata na pomal grad ili
pak dolgo vreme postoele kako “golemo selo”. Pod sosema drugi
okolnosti se razvivale Tetovo i Gostivar vo Polo{kata kotlina.
Ovde prviot uspeal da razvie vo pogolem grad, dodeka na vtoriot
mnogu podocna mu uspealo da ja premine granicata na izgledot od
pomal grad.
27
V. Kъn~ov, Izbrani proizvedeniя…, 549, 515, 464 i dr.
28
Makedonija kako prirodna i ekonomska celina…, 82.
2009/XLV/1-2 51
Poslednite decenii na 19 vek se odlikuva so brz pad vo
razvojot na makedonskite gradovi, kako na ekonomski taka i na
planot na demografskog razvoj. Odvojuvaweto na Bugarskoto Kne-
èstvo i aneksijata na Bosna i Hercegovina od strana na Avstro-
Ungarija imalo golemi posledici vrz nivniot stopanskiot razvoj.
Po politi~kite slu~uvawa od 1878 godina ovie zemji prestanale da
bidat pogoden pazar za trgovcite i zanaet~iite od pove}eto make-
donski gradovi. Vo toa, vo golema mera, uloga imale i za{titnite
carinski merki koi bile vovedeni od Avstro-Ungarija za stokata
koja bila vnesuvana na nejzina teritorija. Od druga strana, i
Osmanliskata Imperija vovela taksi, koi iznesuvale 12% od vred-
nosta na izvezenite stoki. Visokite carini imale negativno vlija-
nie na proizvodstvoto i trgovijata so zanaet~iski proizvodi. Make-
donskiot pazar bil preplaven so evtina industriska stoka koja bila
konkurentna na makedonskite zanaet~iski proizvodi. Od strana na
evropskite dràva vo Makedonija se vnesuvala stoka koja vo zemjata
ja imalo vo izobilie i imalo duri i za izvoz. Gradot Seres, koj bil
poznat po proizvodstvoto na pamuk, so vnesuvaweto na evtin pamuk
od Indija, cenata na makedonskiot pamuk padnala drasti~no i
negativno vlijaelo vrz negoviot ekonomski razvoj. Sli~no bilo i so
drugite industriski kulturi: opijumot, tutunot, svilenata buba i
dr. Gradovite Veles i Ohrid, nadaleku poznati po proizvodstvoto i
izrabotkata na ìvotinski koì (sahtijani) postepeno zapo~nale
da go gubat svoeto nekoga{no ekonomsko i kulturno vlijanie.
Vo ovoj period vo Makedonija imalo i nekolku vostanija,
kako Razlove~koto od 1876, Kresnenskoto od 1878/79, a podocna i
Brsja~kata buna 1880/81 godine. Neuspehot na vostanijata kako i
represaliite koi gi sporovela osmanliskata vlada, vlijaelo golem
del od makedonskoto naselenie od gornoxumajskiot, razlo{kiot i
melni~kiot kraj da se prefrli vo Kneèstvoto Bugarija. Glavno vo
Makedonija toa bilo usloveno i od vnater{nata nesigurnost, koja
bila propratena so golema siroma{tija. Najgolem iseleni~ki bran
vo ova vreme e zabeleàno od gradovite Veles, Prilep so okoli-
nata, Ohrid, Bitola, potoa kosturskiot, palane~kiot i tetovskiot
kraj, a ne{to pomalku od skopskiot i kumanovskiot.29
Za toa kolkavi bile razmerite koe gi zafatilo iseluvaweto
zboruva i konstatacijata od eden sovremenik koj vo 1884 godine
ìveel vo Prilep: “…Od nekoga{niot bogat i vesel Prilep, sega se
e izmeneto, site se zamisleni, mra~ni, so pogled nadole; se e pojdeno
vo propast…Evropskata industrija gi zapuste zanaetite… Prilep
29
G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog kongresa 1878. do
po~etka prvog Balkanskog rata 1912. godine, JI^, br. 3-4, Beograd 1970, 123.
52
od den na den propa|a, ìtelite zapo~naa da begaat vo tu|i zemji…30
Makedonskiot prerodbenik Kuzman [apkarev za ekonomskoto
propa|awe na Ohrid kon krajot na 90-te godini na 19 vek zapi{al:
”Danas postoi samo stoti del od nekoga{nata trgovija. Ohrid denes
pati od golema nema{tija…Najgolem del od sposobnite maì i
mladi mom~iwa od tie pri~ini pobegnale vo tu|ina, pa denes vo ovoj
grad ima pove}e starci i deca, otkolku zdravi i sposobni za rabota
maì…31
Demografskete promeni vo gradovite bile predizvikani i
od prilivot na nova muslimanska masa vo Makedonija. Vo nekoi
delovi, muhaxirite, so pomo{ na osmanliskite vlasti, osnovale
novi pribeì{ta. Vo Skopje toa bilo Maxir-maalo, a edan drug
avtor spomenuva okolu 2.000 muhaxiri koi bili smesteni vo maalata
âir, Topaana, vo blizina na @elezni~kata stanica kako i vo drugi
delovi od gradot.32 Ovie promeni, me|utoa, nemale nekoi pogolemi
posledici koi vlijaele vrz namaluvawe na hristijanskoto
naselenie vo pogolemite makedonski gradovi. Naprotiv, so tekot na
godinite toa i ponatamu se zgolemuvalo.
MACEDONIAN CITYES IN 19th CENTURY
SUMMARY
During the 19th century noted the prominent decay of the military-
feudal system in Ottoman Empire and increasing economic and political
dependence on the great European powers.This was the period when the
Empire existed in great personal and property insecurity in the Macedonian
villages. It is greatly offecting their settlement in the cityes where they found
safety.Until then, in the cityes mostly lived Muslim population which is
dominated in all areas of social life. Steady inflow of the peasants in the period
30-60’s 19th century activity to demographic changes in the cityes. Until 60’s
19th century in Macedonia mention the cityes that are its size and economic
development began to outweight some cityes in the liberated Balkan states.
The penetrating of Muslim masses in Macedonia during 80’s 19th
century, had no effect on the number Christian population in the Macedonian
cityes.
30
N.G. Eni~HrHvъ, Vъzpominaniя i bHlH`ki, Sofiя 1906, 186-187.
31
D. Zografski, Rabotni~koto dvièwe vo Makedonija do Balkanskite
vojni, Skopje 1950, 71.
32
G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog kongresa 1878. do
po~etka prvog Balkanskog rata 1912. godine...,122.
2009/XLV/1-2 53
Makedonka MITROVA
MAKEDONSKOTO REVOLUCIONERNO
NACIONALNOOSLOBODITELNO DVIÈWE I
KRALSTVOTO SRBIJA
Vo predizvikot nakratko da se opi{at poslednite decenii na

XIX vek vo Makedonija, neizbe`na e konstatacijata: prodolùvawe i
prodlabo~uvawe na otporano zapo~natiot proces na kriza vo
ekonomskiot sistem i op{testveniot poredok. Osnovnata tendencija
na ovoj proces se manifestirala vo vid na seop{to i postepeno
opa|awe na materijalnoto proizvodstvo i osiroma{uvawe na zemjata
vo celost. Do krajot na XIX vek pauperizacijata na makedonskoto
naselenie, a osobeno na selanstvoto ja dostignuvala kriti~nata
to~ka na egzistencija. Rastrojstvoto na osmanliskiot politi~ki
sistem, ubistvenata eksploatacija, vladeeweto na op{ta anarhija i
celosnoto bespravie vo koe ìveele hristijanskite podanici na
Imperijata, postepeno, no sigurno gi podgotvuvale objektivnite
pretpostavki-makedonskoto pra{awe da se izrazi vo organizirano
revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvièwe. Na
neizdr`livata ekonomska sostojba vo Makedonija se nadovrzuvala i
hegemonijata vrz duhovniot ìvot na crkovno-prosvetnite propa-
gandi na sosednite balkanski zemji, ve{to isprepleteni so nivnite
golemodràvni agresivni pretenzii kon osmanliskoto nasledstvo na
Balkanot.1
Vo ovie konstelacii na balkanskata istoriska scena se
pojavila Makedonskata revolucionerna organizacija (MRO). Taa gi
povrzala dotoga{ rasprsnatite revolucionerni osloboditelni sili,
ja definirala politi~kata programa, gi opredelila metodite i
sredstvata na borbata i gi naso~ila naporite kon osnovnata cel:
konstituirawe na Makedonija kako posebna dràva na Balkanot.
Po~etniot ~ekor bil napraven vo Solun na 23 oktomvri (4 noemvri)
1893 godina, na sredbata na {estminata makedonski op{testvenici:
1
Marija Pandevska, Strumi~ki revolucioneren okrug (1893-1903), Skopje
2002, 9.
Makedonka Mitrova
Dame Gruev, Petar Pop Arsov, Ivan Haxi Nikolov, Hristo
Tatar~ev, Anton Dimitrov i Hristo Batanxiev. Soglasuvaj}i se so
neophodnosta od organizirawe na ilegalnata aktivnost vo Make-
donija, tie se konstituirale kako dru{tvo i zele obvrska za negovo
{irewe me|u lu|eto {to gi poznavale.2
Dlabinskoto proniknuvawe vo istoriskata misija na MRO3
"go izostava tapkaweto po povr{inata i, u{te pove}e, stesnuvaweto
na tematikata samo na etni~kata fizionomija na na{eto oslobodi-
telno dvièwe, na {to pak postojano se insistira".4 Pritoa treba da
se otfrlat i stapicite na dogmatizmot i statikata, za{to ìvotot i
borbata bile dvièwe, dinamika. Zatoa i Makedonskata revolu-
cionerna organizacija edinstveno moè da se razgleduva kako ìv
organizam, podloèn na minuvawe niz oddelni fazi vo razvitokot,
pri {to se evidentni i nagornini i stagnacii, uspesi i opa|awa,
kako i ìlavo opstojuvawe na istoriskite vatrometi. Zenitna to~ka,
no i klu~en presvrten moment vo dvièweto pretstavuva Ilin-
denskoto vostanie, zatoa {to "do 1903 godina site sili bile ustre-
meni kon vostanie, a negovoto zadu{uvawe gi otvorilo borbite za
odbrana i dorazvivawe na negovite avtenti~ni makedonski prin-
cipi."5
Ilindenskoto vostanie i seto ona {to sleduvalo po nego
sozdale nova, kvalitetno poinakva politi~ka situacija vo Make-
donija. Vostanieto e prviot krupen revolucioneren nastan vo regio-
not po golemata isto~na kriza od sedumdesettite godini na devet-
naesettiot vek. Ilindenskite nacionalnoosloboditelni borbi go
predizvikale i prvoto seriozno me{awe na golemite sili vo vna-
tre{nite raboti na Imperijata po Berlinskiot kongres. Ilinden-
skoto vostanie pretstavuva vrv na revolucionernite obidi na make-
donskoto naselenie vo borbata za sopstvena sloboda i za konsti-
tuirawe sopstvena dràvnost. Toa mnogu gi voznemirilo sosednite
monarhii i gi predizvikalo grubo da se me{aat, upotrebuvaj}i i
oru`je na teritorijata na Makedonija.
Ilindenskoto vostanie pretstavuva poslednata krupna
revolucionerna akcija vo koja u~estvuvalo makedonskoto naselenie i
Makedonija kako celina. Po vostanieto, Makedoncite }e gi
prodolàt osloboditelnite borbi, no vo uslovi na razbieno
2
Istoto, 10.
3
Makedonskata revolucionerna organizacija-od 1896 godina TMORO, od
1905 godina VMORO.
4
Manol Pandevski, “Makedonskata revolucionerna organizacija me|u 1893-
1918-formirawe i razvitok”, Sto godini od osnovawe na VMRO i 90
godini od Ilindenskoto vostanie, Skopje 1994, 21.
5
Istoto.
56
Makedonskoto revolucionerno nacionalno-osloboditelno...
edinstvo, razbiena revolucionerna organizacija, a potoa i razbiena
tatkovina.
Neuspe{noto Ilindensko vostanie imalo dalekuse`ni posle-
dici za makedonskoto naselenie. Od uàsniot teror {to go sprove-
duvala turskata vojska i policija nad makedonskoto naselenie,
nekolku desetici iljadi Makedonci bile prinudeni da gi napu{tat
svoite domovi i da pobaraat zasolni{ta i ìvotna egzistencija vo
sosednite balkanski zemji: Bugarija, Srbija i Grcija, ili vo
Amerika. Samo vo Bugarija, do sredinata na mesecot fevruari 1904
godina, se na{le nad 30.000 begalci6, a brojot na emigriranite vo
Amerika, vo ovoj period, iznesuval okolu 5.000 lica.7 Me|u mnogute
Makedonci vo Bugarija, vo prvite godini po Ilindenskoto vostanie,
povremeno vo Sofija se nao|ale i preìveanite ideolozi, tvorci i
rakovoditeli na TMORO (VMORO) i toa: Dame Gruev, Petar Pop
Arsov, Hristo Matov, Hristo Tatar~ev, \or~e Petrov, Pere To{ev,
Jane Sandanski, Dimitar Miras~iev i drugi.
Ilindenskoto vostanie pretstavuvalo grani~na etapa vo
razvitokot na Vnatre{nata organizacija. Vo revolucionernata
elita zapo~nalo da se javuvaat najrazli~ni struewa i grupirawa,
glavno predizvikani od nadvore{nite faktori i od novosozdadenata
situacija vo Makedonija i vo Organizacijata po vostanieto. Bile
odràni sostanoci i kongresi na poodelni revolucionerni okruzi
(Prilepskiot-1904 g., Skopskiot-vo po~etokot na 1905 godina, kon
sredinata na 1905 g.-Strumi~kiot i Serskiot, Solunskiot vo avgust
1905 godina), kako i op{tiot Rilski kongres vo oktomvri 1905
godina. Na ovie sostanoci i kongresi bile vodeni dolgi diskusii
okolu neuspehot na Ilindenskoto vostanie; okolu reorganizacijata
na TMORO (VMORO) i za merkite {to trebale da se prezemat za
vra}aweto na disciplinata vo Organizacijata i nejzinoto konsoli-
dirawe; za stavot kon ufrlenite vooruèni ~eti od sosednite
dràvi i sl. Seto ova bilo prevzemeno poradi faktot {to Organi-
zacijata ne bila, pove}e, gospodar na situacijata vo Makedonija, kako
{to toa bilo slu~aj pred vostanieto. Taa, bila raznebitena,
oslabnata, pa duri moè da se kaè i na granica na haoti~na
sostojba.8
6
Manol Pandevski, “Politikata na bugarskoto kneèvstvo sprema
makedonskoto osloboditelno dvièwe i bugarsko-turskite odnosi (1903-
1904)”, Glasnik na Institutot za nacionalna istorija (natamu: GINI),
V/2, Skopje 1961, 157.
7
Dan~o Zografski, Izve{tai od 1903-1904 godina na avstriskite
pretstavnici vo Makedonija, Skopje 1955, 172.
8
Quben Lape, “Dokumenti za polo`bata vo Makedonija i vo Organizacijata
vo prvata polovina od 1904 godina”, GINI, V/ 2, Skopje 1961, 246.
2009/XLV/1-2 57
Makedonka Mitrova
Privremeniot Centralen komitet, koj samo nominalno
postoel vo 1904 godina, bil sostaven od novi lu|e, koi go nemale
nu`niot avtoritet vo Organizacijata za da moàt da ja popravat
sostojbata vo nea.9 Osven toa, po vostanieto, situacijata vo
Makedonija se iskomplicirala so novi momenti, sosema nepovolni za
normalnata dejnost na Organizacijata. Taka, na primer, vrz osnova na
re{enijata na Mirc{tegskite reformi na evropskite sili od
oktomvri 1903 godina, vo Makedonija pristignale civilni agenti i
instruktori so cel: reformirawe na turskata àndarmerija i admi-
nistracija. Ovaa "pomo{" Turcija odli~no znaela da ja iskoristi za
poefikasna borba protiv revolucionernite ~eti, u{te edna pri~ina
poradi koja ~etite i vo pomal broj se javuvale vo Makedonija. Potoa,
na 30 mart 1904 godina (st.stil), bil sklu~en dogovor me|u Kral-
stvoto Srbija i Bugarija za smetka na Makedonija, ignoriraj}i ja
Vnatre{nata organizacija kako edinstven politi~ki makedonski
subjekt. Tursko-bugarskiot dogovor, koj bil sklu~en na 26 mart 1904
godina (st. stil), bil sosema nepovolen za dejnosta na TMORO
(VMORO).10
Oddelni politi~ki krugovi od Kralstvoto Srbija i
oficijalni pretstavnici na vladata uvidele deka nastanal pogoden
moment da se vme{aat, kako zainteresirana strana vo Makedonija. So
edinstvena cel: da í pariraat na bugarskata propaganda vo
Makedonija i da gi zasilat svoite, inaku poslabi, pozicii na
terenot.11 Najprvin, tie se obidele preku TMORO (VMORO) (kako
{to toa go praktikuvala ve}e Bugarija), ili preku nejzini oddelni
~lenovi da go vnesat svojot "trojanski kow" vo Organizacijata.12
9
Istoto, 247-248. Za ~lenovi na Centralniot komitet na TMORO
(VMORO) koi povremeno vleguvale vo negoviot sostav vo 1904 godina se
naveduvaat pove}e lica i toa: Hristo Pop Kocev, Spas Martinov,
gimnaziski profesor vo Solun; Boris Mon~ev od Prilep, Dimitar Vlahov
od Kuku{, Aleksandar Dimitrov i Ivan Sapunarov, profesori vo
solunskata gimnazija. No, vo izvesen vremenski interval vo tekot na 1904 i
1905 godina, Organizacijata ostanala i bez CK.
10
Bugarskata vlada se obvrzala deka }e ja zabrani dejnosta na TMORO
(VMORO) na svojata teritorija i }e ja zatvori granicata kon Makedonija,
so toa bil zatvoren i vlezot na ~etite od bugarskata teritorija.
11
Vladimir Jovanovi¢, “Srbija i Ilindenski ustanak”, Balkanika,
Godi{wak Balkanolo{kog instituta, XXIX, Beograd 1998, 194-197.
12
Blaè Ristovski, Krste P. Misirkov (1874-1926), Skopje 1966, 308.
Neuspe{noto Ilindensko vostanie i nastanatite nepovolni priliki vo
Makedonija, dale povod na Kralstvoto Srbija pointenzivno da se vme{a vo
"re{avaweto" na makedonskoto pra{awe isklu~ivo vo svoja korist. Za toa,
u{te vo januari 1904 godina, pi{uval od Sofija, Jovan Jovanovi} (Piòn),
koj toga{ se nao|al vo Bugarija kako diplomatski pretstavnik na
Kralstvoto Srbija. "Ako vostani~koto dvièwe i godinava ne dade povolni
58
U{te vo tekot na vostanieto, vo vtorata polovina na avgust
1903 godina, Svetislav Simi}, na~alnikot na Politi~ko-prosve-
tnoto oddelenie pri Ministerstvoto na nadvore{nite raboti vo
Belgrad, pristignal vo neoficijalna poseta vo Sofija.13 Negovata
zada~a bila da ja ispita mo`nosta za srpsko-bugarska spogodba vrz
osnova na avtonomijata na Makedonija. Pokraj ova, celta na negovata
misija bila po{iroka i posloèna i pretstavuva del od novata
strategija na Kralstvoto Srbija kon makedonskoto nacionalnooslo-
boditelno dvièwe. Vo tekot na 1903-1904 godina, srpskata vooru-
èna propaganda, iako go pominala patot od idejen proekt do prak-
ti~nata realizacija, sepak, se u{te se nao|ala vo proces na
organizacionen razvoj i doizgraduvawe i zatoa imala potreba od
izvesno odlagawe pred da sé vpu{ti vo akcija. Od ovie pri~ini
srpskite politi~ari bile inicijatori za pregovori so Vnatre{nata
makedonska organizacija se do onoj moment koga Srpskata ~etni~ka
organizacija bi se zacvrstila dotolku za da moè otvoreno da ja
pokaè svojata agresivna priroda. "Za realizacija na ovoj plan-
pi{uval podocna Hristo Siljanov-Belgrad vo svoeto eksperimen-
tirawe stasuva do tamu, {to se obiduva da ja napravi i samata
Revolucionernata organizacija kako svoe sopstveno orudie."14
Imeno, tokmu ovoj del e su{tinata na misijata na Svetislav Simi},
koj {to toj sakal da ja sokrie. Negovata zada~a bila vsu{nost preku
rezultati, toga{ so sigurnost moè da se smeta deka }e se sozdade edna nova

organizacija od nezadovolni Makedonci. I dobro bi bilo da ñ se podgotvi
teren kaj nas, vo Srbija, u{te sega vedna{, preku sozdavawe edna makedonska
organizacija {to so ume{ni postapki i rabota, pod rakovodstvoto na g.
Svetislav Simi}, {ef na konzularnoto oddelenie na Ministerstvoto na
nadvore{ni raboti, bi stanala brzo mnogu silna." Ponatamu veli deka so
toa ugledot na Srbija bi porasnal vo o~ite na vostanicite i makedonskoto
naselenie; deka Bugarija bi morala, koga ova }e go uvidi, da se spogodi so
Srbija po makedonskoto pra{awe, i so toa da kontrira na avstroungarskata
sebi~na politika; Taka da {tom bi do{lo do spogodba so Bugarija,
makedonskoto pra{awe bi dobilo sosema drug karakter, toa bi stanalo
vnatre{na rabota na balkanskite dràvi, i bi bilo simnato od dneven red
ili ne bi bilo taka akutno. Taa zamislena organizacija trebalo da bide po
ugledot na TMORO (VMORO). Navistina takva organizacija ne se sozdala
vo 1904 godina, no ve}e vo narednata se sozdal Odbor za rakovodewe so
~etni~kite akcii vo Makedonija.- Aleksandar Apostolov, “Novi dokumenti
za kontaktite i pregovorite na makedonskite revolucioneri i na drugi
faktori so srpskite oficijalni pretstavnici vo 1904-1905 godina”,
Istorija, V/ 2, Skopje 1968, 108.
13
Vladimir Jovanovi¢, “Svetislav Simi¢ i makedonski komiteti”,
Vardarski zbornik, 1, Beograd 1999, 59-60.
14
Hristo SilÔnov, Osvoboditelnite borbi na MakedoniÔ, t.2, SofiÔ 1943,
281.
2009/XLV/1-2 59
Makedonka Mitrova
pregovori so makedonskite revolucioneri da gi neutralizira kako
protivnici i da gi obvrze da ñ pomagaat na Srpskata ~etni~ka
organizacija. I so toa, se razbira da ja ovozmoì prvi~nata
penetracija na srpskata vooruèna propaganda vo Makedonija. Vo
ime na ova, S. Simi} se stremel da vleze vo direktna vrska so
Vnatre{nata organizacija. Kako dokaz deka ova mu poa|a od raka e
pismoto na Hristo Tatar~ev od 20 avgust 1903 godina pi{uvano do
Hristo Matov. So ova pismo, Zadgrani~noto pretstavni{tvo na
TMORO (VMORO) mu soop{til na svojot ~len H. Matov deka od
Srbija predlagale sekakva moralna i materijalna potkrepa i barale
eden od niv dvajca da zamine vo Kralstvoto Srbija, za da se
dogovorat.15 Vo oktomvri 1903 godina, Zadgrani~noto pretstav-
ni{tvo go ispratilo vo Belgrad biv{iot ~len na CK na TMORO
(VMORO), Ivan Haxi Nikolov. Pri pregovorite, Ivan Haxi
Nikolov napravil eden spisok od 24 konkretni pra{awa {to mu gi
postavil pismeno na S. Simi}. Me|u niv figurirale slednive: kolku
i kakvi pu{ki bi moèle da ñ dadat na Organizacijata (od Srbija-
M.M.); kolku ~eti bi ispratile na terenot; kade bi dejstvuvale ovie;
kakov bi bil nivniot odnos kon Centralniot komitet na
Revolucionernata organizacija i dr. Ivan Haxi Nikolov nastojuval
da dobie 4000 pu{ki, a predlagal srpskite ~etnici da dejstvuvaat ne
vo Makedonija, tuku vo Odrinsko.16 Vakviot predlog, vsu{nost bil vo
kolizija so vistinskite nameri na Kralstvoto Srbija. Ovie
pregovori zavr{ile bezuspe{no poradi nepopustlivosta na dvete
strani po ova pra{awe.17 Skoro vo isto vreme ili moèbi malku
podocna zapo~nale srpsko-makedonskite pregovori na samiot teren
vo Makedonija.
Vo mesec oktomvri 1903 godina vo Skopje bil odràn
dvodneven sostanok vo ku}ite na Trajko Kitin~ev i Milan Genov, na
koj u~estvuvale skoro dvaesettina lu|e. Od strana na Srbite zele
u~estvo organizatorite na komitetot na srpskata vooruèna
propaganda vo Skopje: Vasilie Trbi}, Svetozar Tomi} i Milan
Man~i}. Od stranata na TMORO (VMORO) prisustvuvale: Petar
Pop Arsov, Hristo Matov, Koùharov, Milan Vojnicaliev i dr.18 Na
ovoj "revolucioneren kongres", kako {to pretenciozno go narekuva
Vasilie Trbi} vo svoite "Memoari", bile razgleduvani pri~inite za
15
Arhiv Hristo Matov, Dokumentalen sbornik, SofiÔ 2004, Dok. 110, 126;
Quben Lape, “Novi dokumenti za Ilindenskoto vostanie”, Ilindenski
zbornik 1903-1953, Skopje 1953, 66-67; Van~o \or|iev, Petar Pop Arsov-
Prilog kon prou~uvaweto na makedonskoto nacionalnoosloboditelno
dvièwe, Skopje 1997, 93.
16
Q. Lape, “Dokumenti za polo`bata vo Makedonija..., 250.
17
V. Jovanovi¢, cit. statija, 60.
18
V. \or|iev, cit. delo, 94.
60
neuspehot na Vostanieto.19 Na sostanokot bilo konstatirano deka i
narodot ne bil dobro podgotven i informiran za Vostanieto, i vo
ime na ova bilo predloèno da se napravat neophodnite podgotovki
preku razni bro{uri, letoci i drugi pe~ateni materijali. Vo vrska
so toa V. Trbi} go postavil baraweto za za{tita na srpskata
propaganda vo Makedonija (insistiraj}i publikaciite da bidat
napi{ani na srpski jazik-M.M.).20 Na sostanokot ne bile postignati
nikakvi konkretni dogovori za sorabotka.21 So toa propadnal i ovoj
obid za izvesno spogoduvawe me|u Vnatre{nata organizacija so
Kralstvoto Srbija. Imeno, na ovie srpsko-makedonskite pregovori
koi se vodele vo Belgrad i Skopje, intencijata na srpskata dràva
bila slednava: Srbija nudej}i ja svojata pomo{ vo municija barala za
vozvrat od Organizacijata da ñ dozvoli infiltrirawe na srpski
~eti vo Makedonija. Zna~i so drugi zborovi kaàno Kralstvoto
Srbija baralo od TMORO (VMORO) da ñ dozvoli na srpskata
vooruèna propaganda da ja razvie svojata dejnost vo Makedonija.
Me|utoa, Vnatre{nata organizacija sî u{te bila dovolno silna i ne
ñ dozvolila na srpskata dràva da ñ gi nametne takvite uslovi, iako
tie bile vo forma na vetuvawa za pomo{.
So ova zavr{ila ovaa etapa na srpsko-makedonskite
pregovori. Glavniot rezultat bil izjasnuvaweto na poziciite na
dvete strani, koi se pokaàle kako dijametralno sprotivni i
nepomirlivi. Na srpskite politi~ki krugovi im stanalo jasno deka
preku direktnite pregovori so TMORO (VMORO) ne moèle da ja
postignat zacrtanata cel: podelbata na Makedonija na interesni
sferi. Zatoa, naporedno so ovie pregovori bile vodeni razgovori i
so oddelni lica ili pretstavnici na pooddelni novosozdadeni
grupacii vo TMORO (VMORO). Osven poznatite pregovori i
kontakti {to gi vodele so Boris Sarafov pred Ilindenskoto
vostanie, tie se obidele so nego da pregovaraat i po Ilinden.22
19
Vasilija Trbi¢, Memoari (1898-1918), I, Kairo 1944, 40-41, rakopis vo
Institutot za nacionalna istorija vo Skopje, arhivsko oddelenie, sl.
IV/157; Arhiv na MANU, f. Svestislav Simi¢, k. III, p. II, arh. ed. XV/IV/77-
78.
20
Istoto.
21
V. \or|iev, cit. delo, 94.
22
Boris Sarafov i pred Ilindenskoto vostanie go posetuval Belgrad i
nekoi evropski gradovi so cel da dobie pari i oru`je za TMORO (VMORO).
Pred Ilindenskoto vostanie, kon krajot na 1901 godina, Boris Sarafov, po
prvpat vospostavil vrski so srpskite dràvni pretstavnici, otkako
prethodno bil trgnat od pretsedatelskata funkcija na Vrhovniot
makedonski komitet (VMK) vo Sofija. Koga trgnal za evropskite zemji,
pominal niz Belgrad i gi sondiral mislewata na nekoi odgovorni lu|e za da
mu dadat pari za Organizacijata. Potoa, dodeka se nao|al vo @eneva, Boris
2009/XLV/1-2 61
Makedonka Mitrova
Na sovetuvaweto vo Sofija svikano od strana na Vnatre{nata
organizacija po pra{aweto za odgovornosta na krenatoto vostanie i
idnite nasoki na revolucionernoto dvièwe, Boris Sarafov
soop{til deka bil opolnomo{ten od naselenieto vo Bitolsko da
bara pari i zatoa }e zaminel vo stranstvo da pobara sredstva "na
na~in kako {to znae i umee."23 Za da ne go ostavat sam bez kontrola,
Zadgrani~noto pretstavni{tvo go ispratilo i Mihail Ger~ikov da
go pridruùva B. Sarafov po patot.24
Na 27 noemvri 1903 godina B. Sarafov pristignal vo Belgrad,
kade {to ne se zadràl mnogu i ve}e na 30 noemvri bil vo Viena. Za
ovie tri dena B. Sarafov uspeal da se sretne so razli~ni politi~ki
dejci kako S. Simi} i @. Balugxi} i so nekoi srpski oficiri. Na
site negovi sredbi prisustvuval i Mihail Ger~ikov, no na 29
noemvri, "so eden mal manevar" B. Sarafov uspeal da se sokrie od M.
Ger~ikov i da razgovara bez svedoci.25 Vo tekot na tridnevniot
prestoj vo Belgrad i za vreme na dvaesetminutniot razgovor vo
~etiri o~i, B. Sarafov ne uspeal da ja postigne celta. Vistinskite
pregovori zapo~nale po negovoto zaminuvawe od Belgrad. Niv gi
vodel Matej Gerov, opolnomo{ten od stranata na B. Sarafov. Po
zaminuvaweto na B. Sarafov, M. Gerov razvil intezivna dejnost niz
cela Srbija. Za okolu dva meseca toj posetil nekolku gradovi kade
{to po~nale da se sozdavaat komitetite na Srpskata ~etni~ka
organizacija. Srpskata pozicija vo ovie pregovori koi povtorno
bile vodeni od S. Simi} bila slednata: Kralstvoto Srbija se
soglasuva na edna avtonomna Makedonija, me|utoa, toa sakalo vo
idnata avtonomna oblast da si gi zapazi svoite "prava". Zatoa bilo
neophodno da se ubedi nadvore{niot svet deka i Srbite u~estvuvale
vo osloboditelnata borba na Makedonija. No, bidej}i takvi nemalo,
Sarafov stapil vo kontakt so srpskiot politi~ki emigrant @ivoin

Balugxi}. I so pomo{ na negovoto posredstvo, za prvpat se sretnal vo
Budimpe{ta, na 21 januari 1902 godina, so Svetislav Simi}, toga{en {ef
na Politi~ko-prosvetnoto oddelenie pri Ministerstvoto na nadvore{ni
raboti na Kralstvoto Srbija. Potoa, pak vo Belgrad 1902 godina, vodel
pregovori so pretsedatelot na srpskata vlada Mihailo Vui}, me|utoa, ne
dobil nikakvi pari~ni sredstva.-Gligor Todorovski, “Eden dokument od
1901 godina za obidite na Boris Sarafov za vospostavuvawe vrski so
oficijalna Srbija”, GINI, V/2, Skopje 1961, 259-269; Manol Pandevski,
“Belgradskite izjavi na Boris Sarafov vo 1903 godina”, Prilozi,
Oddelenie za op{testveni nauki, XXVI/ 2, MANU, Skopje 1996, 26-27.
23
Svetlozar EldÍrov, SrÍbskata vÍorÍèna propaganda v MakedoniÔ
(1901-1912), SofiÔ 1993, 56.
24
Arhiv Hristo Matov, cit. delo, Dok. 148, 149.
25
Materiali za istoriÔta na makedonskoto osvoboditelno dviènie, kn.
9, SofiÔ 1928, 85-86.
62
rakovoditelite na Srpskata ~etni~ka organizacija i srpskite
politi~ari mu predloìle na M. Gerov, a preku nego i na B.
Sarafov, celiot Skopski i severnata polovina na Bitolskiot
vilaet da bidat isprazneti od site organi na TMORO (VMORO) ili
istite da bidat pot~ineti na ~etni~kata organizacija na Srbija.26
Imeno, srpskata strana vo ovie pregovori transparentno ja
pokaàla svojata pretenzija kon Makedonija, no, M. Gerov i pokraj
toa {to ja karakteriziral kako apsurdna, sepak, ne gi otfrlil
dogovorawata. Pri~inata se kriela vo motivite koi go vodele B.
Sarafov kon ovie pregovori: èlbata da se dojde do pari~ni sredstva
po koja bilo cena. Zatoa, M. Gerov, na pregovorite si dozvolil da
gleda kako na edna trgovska zdelka i otvoreno go postavil
pra{aweto za avans, vo sklad so predloènata od Srbite koncesija.
Vo tekot na ~etiridnevnite sovetuvawa i konsultacii so
odgovornite faktori vo Srbija, srpskite partneri vo
pregovora~kiot proces so M. Gerov mu odgovorile deka : "se
predviduva obe{tetuvawe, no otkako }e bide prifaten toj princip
na sorabotka".27 Vakvata dejnost na B. Sarafov dovela do negovo
seriozno kompromitirawe pred Vnatre{nata organizacija.
Pregovorite pridonele da se zgolemi u{te pove}e nedoverbata kon
B. Sarafov. A ova vsu{nost bila i strategijata na rakovoditelite
na srpskata vooruèna propaganda: da se razdeli i oslabne nejziniot
protivnik.28
Poradi vakvite okolnosti, bidej}i B. Sarafov pregovaral na
svoja raka so rakovoditelite i aktivistite na srpskata vooruèna
propaganda, Vnatre{nata organizacija, t.e. Zadgrani~noto
pretstavni{tvo, povtorno ispratilo svoi delegati vo Belgrad za da
gi otkrie srpskite nameri. Vo januari 1904 godina vo Belgrad
pristignale Mihail Nikolov i Sava Mihajlov so zada~a da
pregovaraat so Glavniot komitet na Srpskata ~etni~ka organizacija
i so drugite oficijalni i neoficijalni politi~ki faktori vo
Kralstvoto Srbija.29
Malku podocna, vo fevruari 1904 godina vo Belgrad do{ol i
Toma Karajovov. Toj bil pretstavnik na biv{iot Vrhoven komitet
Stani{ev-Karajovov i onoj del od makedonskata emigracija vo
Bugarija, koja {to stoela blisku do idejnite pozicii na TMORO
(VMORO). T. Karajovov se sretnal i razgovaral so S. Simi}, no ne se
angaìral so ni{to.30 Vsu{nost i srpskata strana ne mu obrnala
26
S. EldÍrov, cit. delo, 58.
27
Istoto.
28
29
Q. Lape, cit. statija, 251.
30
2009/XLV/1-2 63
Makedonka Mitrova
dovolno vnimanie zo{to site nadeì gi usmerila kon pretstav-
nicite na TMORO (VMORO).
Vo site pregovori rakovoditelite na Srpskata ~etni~ka
organizacija i politi~arite svrzani so nea, postojano kako osnova za
pregovarawe im bila idejata za podelba na Makedonija, no sekoga{
sokriena i pod razli~na forma. Isklu~ok od ovoj niven koncept ne
bile nitu pregovorite vodeni so M. Nikolov i S. Mihajlov. Na
nekolku sredbi i razgovori pri krajot na mart 1904 godina, vo
Vrawe, oficerot @ivoin Rafajlovi} i negovite sorabotnici od
tamno{niot komitet na Srpskata ~etni~ka organizacija predloìle
edna programa, koja spored niv bi pretstavuvala garancija deka
idnata avtonomna Makedonija nema da se prisoedini so Bugarija.
Programata predviduvala sozdavawe na dva me{ani komiteti vo
Sofija i Belgrad, ~ija {to zada~a bi bila "da upravuvaat so
administrativnite vnatre{ni oblasti" (se misli na makedonskata
teritorija-M.M.), ponataka, bilo predvideno razgrani~uvawe na
reonite vo Makedonija, sozdavawe na generalen {tab od bugarski i
srpski oficiri i sekoj od niv da pi{uval na dijalektot na reonot
kade {to deluval.31 Vakvata sokriena aspiracija za podelbata na
Makedonija ne mu promaknala na M. Nikolov, zatoa toj kategori~no
gi odbil site to~ki od srpskiot plan. Imeno, vo negovoto pismo
upateno do Zadgrani~noto pretstavni{tvo na 19 april 1904 godina
toj konstatiral: "zabeleàv eden streme` kaj ovde{nite (Srbi-
M.M.) da ja zavladeat na{ata Organizacija, a ako toa ne im se dade-
barem da sozdadat ne{to oddelno, kako vrhovisti~koto." Ponataka,
M. Nikolov vo svoite razmisluvawa go zaklu~uva slednoto: "zloto
treba da se udri pravo vo glavata i nepovratno da se uni{tuva, kako i
na sekogo da mu se dokaè, makar koj bil toj, deka Organizacijata ne e
nikakov ~iflik od koj sekoj moè da se polzuva ili pak da se
razubavuva. Neka se pokaè malku poosetlivo silata na Organiza-
cijata, zo{to ako ostavime vaka i sli~ni rani vo nejziniot
organizam, bezuslovno e nejzinoto raspa|awe."32
Nepopustlivosta na delegatite na Zadgrani~noto pretstav-
ni{tvo, koi bezkompromisno ja za{tituvale celosta na Makedonija
i nezavisnosta na Vnatre{nata organizacija, go determinirale
neuspehot na nivnata misija vo Belgrad. Vo po~etokot na april 1904
godina, S. Mihajlov zaminal vo Sofija za da gi objasni pri~inite za
neuspe{niot ishod na pregovorite. M. Nikolov ostanal u{te
izvesno vreme vo Belgrad, me|utoa, ne so cel da gi prodolì
pregovorite so rakovoditelite na Srpskata ~etni~ka organizacija,
tuku da gi sledi nivnite aktivnosti i istovremeno da go informira
31
Q. Lape, cit. statija, 270-271.
32
Istoto, 274.
64
Zadgrani~noto pretstavni{tvo. Vo toj vremenski interval toj
doznal za namerite na B. Sarafov da prodolì so pregovorite so
srpskite politi~ari i predvidel deka e vozmo`no pristignuvawe na
"nekoj vtor Gerov."33
Vo me|uvreme Matej Gerov go napu{til Belgrad, najverojatno
bil izbrkan od srpskite vlasti i nikoga{ ve}e ne se vratil.34
Istovremeno, zaladile odnosite na srpskata vlast i kon B. Sarafov.
Vakviot presvrt vo odnosot na srpskite politi~ari kon B. Sarafov
nastanal vo periodot koga bile vo tek pregovarawata so delegatite
na Zadgrani~noto pretstavni{vo na TMORO (VMORO). O~igledno
bilo deka koga rakovoditelite na Srpskata ~etni~ka organizacija
vospostavile direktna vrska so Vnatre{nata organizacija go gubele
interesot kon B. Sarafov. No, podocna, otkako uvidele deka ne bilo
mo`no da gi nametnat svoite stavovi na TMORO (VMORO), tie
povtorno se svrtile kon nego. B. Sarafov se pokaàl kako najpo-
datliva vrska i zatoa natamo{noto vnimanie na rakovoditelite na
Srpskata ~etni~ka organizacija }e bide svrteno isklu~ivo kon
nego.35
Na 13 juni 1904 godina, delegatot na Zadgrani~noto pretstav-
ni{tvo gi prekinal pregovorite i go napu{til Belgrad, zatoa {to,
kako soop{til vesnikot "Ve~erna po{ta", "petmese~nite napori za
pregovarawa me|u Srbite i Makedoncite ostanale bezuspe{ni."36
Imeno, u{te vo april, B. Sarafov se povrzal so S. Simi} i go
ubeduval da gi obnovat prekinatite pregovori. Ako odgovorot bil
pozitiven od srpskata strana, toj bil podgotven vedna{ da isprati
svoj pretstavnik vo Belgrad.37 Vo letoto 1904 godina, najverojatno
pred zaminuvaweto na M. Nikolov od Belgrad, pristignal noviot
posrednik na Sarafov, Apostol Dimitrov. Ovojpat, pregovorite ne
bile odolùvani. Pri povtornoto zaminuvawe na A. Dimitrov vo
Belgrad, Glavniot komitet na Srpskata ~etni~ka organizacija mu
odobril 40 000 dinari da mu gi predade na B. Sarafov.38 Sumata bila
isplatena na dve rati na 19 i 23 avgust.39
Ovie pari bile isplateni na B. Sarafov so konkretna cel: za
obezbeduvawe na potrebnite dokumenti za ~etata na renegatot
Grigor Sokolovi} da navleze po kanalite na TMORO (VMORO) vo
33
Istoto, 273.
34
H. Siljanov, cit. delo, 287.
35
36
Istoto, 62.
37
Q. Lape, cit. statija, 273.
38
39
Dragan Velkov, “Aktivnosta na Srpskata ~etni~ka organizacija vo
Makedonija od po~etokot na XX vek do 1905 godina”, Godi{en zbornik na
Filozofskiot fakultet, br. 7, Skopje 1981, 47.
2009/XLV/1-2 65
Makedonka Mitrova
Makedonija. êtata ja pominala srpsko-turskata granica na 19 juli
1904 godina, i bila pre~ekana vo Makedonija od vojvodata Bobi
Stoj~ev, doverliv ~ovek na B. Sarafov. Negovata zada~a bila da ja
sprovede duri do Azot, Vele{ko. Ovaa misija B. Stoj~ev uspe{no ja
zavr{il i so toa startuvala penetracijata na srpskata vooruèna
propaganda vo Makedonija.
Za ovaa predavstvo {to go storil B. Sarafov kon Organi-
zacijata i za nekoi drugi negovi gre{ki, dobil surova presuda. Na
Rilskiot kongres na VMORO vo oktomvri 1905 godina, B. Sarafov se
obidel da se opravda so tvrdeweto deka gi zemal parite "bez nikakov
anga`man", zatoa {to mislel, deka i Srbite "}e vlezat na praviot
pat", t.e. }e rabotat zaedno so Vnatre{nata organizacija.40 Vakvite
opravduvawa na B. Sarafov nemale golema vrednost. Zatoa {to,
naivno bi bilo da se veruva deka srpskite politi~ari odobrile 40
000 dinari bez da baraat ne{to za vozvrat. [to se odnesuva za
vtoroto tvrdewe na B. Sarafov, vo periodot koga negovite posred-
nici pregovarale vo Belgrad, rakovoditelite na vooruènata propa-
ganda, pove}e ne ja kriele svojata vistinska namera. So pokrovi-
telstvo na srpskite vlasti, komitetite na Srpskata ~etni~ka
organizacija otvoreno sobirale pari, oru`je i vrbuvale ~etnici niz
celoto Kralstvo. Boris Sarafov ne moèl da ne gi znae site ovie
fakti, me|utoa, zaslepen od mo`nosta da gi dobie neophodnite
pari~ni sredstva gi potcenil posledicite od negovata zdelka. Za
Makedonija u{te edna srpska ~eta pove}e, za Vnatre{nata organi-
zacija eden dlabok razdor, a za samiot B. Sarafov, 40 000 dinari i
kur{um na Todor Panica, tri godini podocna.41
Pregovorite me|u pretstavnicite na makedonskoto nacional-
noosloboditelno dvièwe so srpskite politi~ari i pretstavnicite
na Srpskata ~etni~ka organizacija imale negativno vlijanie vrz
rabotata na Organizacijata vnatre na samiot teren vo Makedonija.
Kako posledica od ovie kontakti se pojavila zbrkanost i dezorga-
nizacija kaj mesnite revolucionerni dejci vo vnatre{nosta na
Makedonija. Zatoa {to pred nivnite o~i se odvivala aktivnosta na
gradeweto na nelegalnata struktura na Srpskata ~etni~ka organi-
zacija, tajnoto vooruùvawe na srpskite patrijar{iski sela i
vleguvaweto na srpskite ~eti vo Makedonija. Istovremeno, so ova,
kaj makedonskite revolucioneri stasala informacijata za vodenite
pregovori vo Belgrad za zaedni~ko deluvawe me|u Organizacijata i
Srpskata ~etni~ka organizacija. Rakovoditelite i aktivistite na
mesnite strukturi na TMORO (VMORO) ne moèle da se
40
Materiali za istoriÔta na makedonskoto..., kn.8, 159. S. EldÍrov, cit.
delo, 63.
41
Istoto.
66
orientiraat vo dadenata situacija i zatoa vo po~etokot ostanale
pasivni na terenot. Na nekoi mesta, kako vo Skopskiot revolu-
cioneren okrug, do{lo i do izvesni obidi za vospostavuvawe na
kontakti i barawe za zaedni~ko deluvawe.42 U{te posloèna bila
polo`bata vo Bitolskiot revolucioneren okrug, bidej}i srpskata
~eta na Grigor Sokolovi} se pojavila so organizacioni dokumenti.
Za da se prolongira konfuzijata kaj mesnite rakovoditeli i
neaktivnosta na vooruènite sili na TMORO (VMORO), rakovodi-
telite na srpskata propaganda ispratile specijalen emisar da
posreduva i da gi nivelira nedorazbirawata. Toa bil oficerot od
srpskata armija Georgi Ger~ikovi}, roden od Gevgelija, u~esnik vo
Ilindenskoto vostanie, koj {to bil po~ituvan vo organizaciskite
krugovi. Taka, letoto 1904 godina pominalo bez TMORO (VMORO)
da reagira adekvatno na vleguvaweto na srpskata vooruèna
propaganda vo Makedonija.43
Srpskite politi~ari ne uspeale da ja realiziraat svojata
maksimalna programa: podelba na Makedonija na sferi na vlijanija,
kolku i da bile vnimatelni vo izjavite i vetuvawata, sepak
nemoèle da se dogovorat so Makedonskata vnatre{nata organi-
zacija. Za smetka na ova, Kralstvoto Srbija uspealo da ja realizira
svojata minimalna programa. Bidej}i ne moèlo da se nametne na
TMORO (VMORO), toa baralo kompenzacija na diplomatskoto pole
od avgust 1903 do avgust 1904 godina, vo koj {to vremenski interval
uspealo da sozdade poluvoena organizacija vo Kralstvoto. Na 15
septemvri 1904 godina, koga Srpskata ~etni~ka organizacija bila
postavena na osnova na stroga disciplina i centralizacija, i so
svoite ~eti i so mreà od odbori i pododbori uspela da navleze vo
razli~ni gradovi i sela vo Makedonija, srpskata vlada oficijalno
dala kominike za aktivistite na TMORO (VMORO), so koi do v~era
pregovarala. Vo nego stoelo slednoto: "Tie ne se patrioti, koi se
borat za slobodata na tatkovinata, tuku obi~ni razbojnici."44 Dve
sedmici podocna edna srpskata ~eta uspeala da go zarobi istaknatiot
lider na TMORO (VMORO), Dame Gruev.45 Ova pretstavuvalo najgo-
lem udar na prestiòt na TMORO (VMORO) otkako taa postoela.
Imeno, so ovoj ~in, srpskata politika otvoreno ja prezentirala
svojata pretenzionisti~ka su{tina kon Makedonija. I so toa, pred
42
Alekso Martulkov, Moeto u~estvo vo revolucionernite borbi na
Makedonija, Skopje 1954, 83-84.
43
H. Siljanov, cit. delo, 292; S. Krakov, Plamen ~etni{tva, Beograd 1930,
163-164; Koca, êtni~ki spomenik vojvoda Micko. @ivot i rad, Skopje
1930, 46.
44
RevolÓcionren list, br. 3, 17 septemvri 1904, 15,-prevzemeno od S.
EldÍrov, cit. delo.
45
H. SilÔnov, cit. delo, 291-295.
2009/XLV/1-2 67
Makedonka Mitrova
makedonskoto naselenie se pojavil u{te eden neprijatel protiv kogo
borbata }e bide dosta te{ka i opasna, isto kako protiv turskiot
vladetel.
Po ednomese~noto drèwe na D. Gruev od strana na srpskata
~eta, toj bil osloboden vo noemvri 1904 godina, po insistiraweto na
okru`niot komitet na Vnatre{nata organizacija vo Bitola kaj
srpskiot konzul vo gradot i na Zadgrani~noto pretstavni{tvo kaj S.
Simi}, srpskiot pretstavnik vo Sofija.46 Vo tekot na 1905 godina,
bile odràni nekolku sredbi me|u D. Gruev i S. Simi} vo Sofija. Na
ovie sostanoci o~igleden bil revoltot na D. Gruev za potpi{aniot
dogovor me|u Srbija i Bugarija od 30 mart 1904 godina (st. stil) za
smetka na Makedonija. Vo svoite razgovori so S. Simi}, Gruev go
kaàl slednoto: "Bez na{a soglasnost nikakva va{a spogodba, do
kolku se odnesuva za Makedonija, ne moè da ima vrednost."47 So ova
D. Gruev go potenciral makedonskiot faktor ~ij reprezent bila
Vnatre{nata organizacija kako politi~ki subjekt vo srpsko-
bugarskite odnosi. Ponataka toj prodolìl: "So Bugarija nam ni e
lesno, no te{ko e so Srbija. Nie, navistina, morame da vodime
najseriozna smetka za Bugarija zaradi ve}e zdobienata polo`ba vo
nea, zaradi ulogata {to vo nea moème da ja imame i pomo{ta {to od
nea so pravo moème da ja barame. No, tokmu zatoa nie imame na~in
da ja naterame Bugarija da raboti vo soglasnost so na{ite idei i
planovi. Bugarskoto narodno delo vo Makedonija e vo na{i race:
bugarskite trgovski agenti i egzarhiskite vladici ne moàt ni{to
bez nas i protiv nas. Nie nim sme im potrebni. Vo Bugarija toa se
uviduva, na{ata polo`ba se priznava i na nas kako na faktor se
smeta. Poinaku stoime vo Srbija i so Srbija i zatoa e mnogu
potrebno so nea da si gi ras~istime pogledite vrz me|usebnite
odnosi vo Makedonija."48 Celta na D. Gruev bila da napravi sondaì
za nao|awe na~ini i sredstva za paralizirawe na nacionalisti~kite
propagandi koi sozdale krajno opasna situacija vo Makedonija i
mra~na perspektiva za borbata na makedonskoto naselenie, zatoa toj
go potenciral slednoto: "zloto da se sotre od koren: da prestanat
nacionalisti~kite propagandi, vo koi {to se nao|a izvorot za
nacionalisti~kite borbi."49
46
S. EldÍrov, “DamÔn Gruev i ~u`dite propagandi v MakedoniÔ”,
Istoriski pregled, br. 3, SofiÔ 1983, 53-54.
47
Blaè Ristovski, “Dame Gruev vo izve{taite na srpskiot diplomatski
zastapnik vo Sofija vo 1905 godina”, Dame Gruev (1871-1906), (istraùvawa
i materijali), Bitola 1981, 65.
48
Istoto, 66-67.
49
Istoto, 68.
68
Imeno, D. Gruev preku kontaktite so S. Simi}, se obidel da
najde najprifatlivo re{enie za Organizacijata tokmu toga{ koga
taa sî nao|ala vo najgolema kriza i koga Bugarija i Srbija go
ignorirale nejzinoto postoewe, i go re{avale makedonskoto pra-
{awe kako ~isto srpsko i ~isto bugarsko. D. Gruev bil ogor~en i
ispla{en od takvata politika na dvete vladi, zo{to nejzinata krajna
cel bila podelba na Makedonija. Sporeduvaj}i go pak so \or~e
Petrov, Pere To{ev, Jane Sandanski, koi{to energi~no se sprotiv-
stavile na sekakvo vlijanie odnadvor, D. Gruev po toa pra{awe ne se
sloùval sosema so niv. Toj bil za nekakvo kompromisno re{enie,
no, da ne bide na {teta na makedonskoto delo. S. Simi}, govorej}i vo
svoite izve{tai za nego, kako da go àlel ovoj star revolucioner
{to bil primoran nekolku pati da go posetuva, no, ne i da primi
pari od nego ili da se obvrze so ne{to na {teta na interesite na
svojot narod.50
Me|utoa, site ovie kontakti i obidi na ~lenovite na Make-
donskata vnatre{na organizacija da ja spre~at srpskata vooruèna
propaganda da navleze vo Makedonija ili pak da ja stavat pod svoja
kontrola ostanale bezuspe{ni. Pri~inata za toa najverovatno bila
i slabata organiziranost na Skopskiot revolucioneren okrug,
koj{to ne go pruìl potrebniot otpor kon vleguvaweto na srpskite
~eti vo Makedonija. Srpskata ~etni~ka organizacija, perspektivno
na makedonskiot teren si napravila svoja baza koja uspe{no }e ñ
pomogne vo natamo{noto delewe na svoi sferi na vlijanija.
50
A. Apostolov, cit. statija, 113.
2009/XLV/1-2 69
Страшко СТОЈАНОВСКИ
ОБЕДИНУВАЊЕТО НА МАКЕДОНСКОТО
РЕВОЛУЦИОНЕРНО ДВИЖЕЊЕ ПОД
ПЛАТФОРМАТА НА МАЈСКИОТ МАНИФЕСТ
Вовед
Корените на Македонското револуционерно движење датираат од
втората половина на XIX век. Прв пат за организирано, систематско
движење може да стане збор од 1893 година, кога во Солун била
формирана Македонската Револуционерна Организација (МРО). Две
години подоцна од Македонската емиграција во Софија бил формиран
Врховниот Македонски Комитет (ВМК), организација која соработувала,
но неретко била и пандан и остар противник на МРО. Периодот до 1903
година е период на развој на Македонското револуционерно движење,
ширење на револуционерната мрежа и подготовки за идното
општонародно востание. По неуспешното Илинденско востание од 1903
година и расколот кој настанал на Рилскиот конгрес 1905 година,
Организацијата ќе завлезе во една нова етапа од своето постоење, фаза на
раздор, судири и убиства внатре во Македонското револуционерно
движење. Во Младотурската револуција 1908 година, дел од реформско-
демократските струи премилале кон легална активност организирајки се
во Народната Федеративна Партија (НФП).1 Конзервативните елементи во
Македонското револуционерно движење го продолжиле континуитеиот на
името на ВМОРО и по Ќустендилскиот конгрес од 1908 година, ова крило
продолжило да делува самостојно во илегала.2
Состојбите во Македонското Револуционерно Движење знaчително
се промениле со Балканските војни (1912-1913 година). По Букурешкиот
договор (10 август 1913 година), Македонија наместо да добие автономија
се нашла распарчена од своите три соседи. Сега програмската определба на
1
Овој дел го сочинувала Македонските демократски елементи групирани околу
Димитар Влахов и Серската група на Јане Сандански.
2
За членови на ЦК на ВМОРО биле избрани Т.Александров, Х.Чернопеев и
П.Чаулев, кои продовжиле да дејствуваат со користење на револуционерни
методи.
Stra{ko Stojanovski
Македонското револуционери морала најпрвин да оди во правец на
обединување, па дури потоа добивање автономија и независност. Во првата
Светска војна, дел од Македонските револуционери зеле масовно учество
во војната на страната на Бугарија, како членови на 11-та Македонска
дивизија.
По завршувањето на Првата Светска војна, на Версајската мировна
конференција (1919 година) била потврдена Букурешката поделба, со што
и дефинитивно била запечатена судбината на Македонија. Во наредните
години Македонското револуционерно движење продолжило да постои и
дејствува главно преку Македонската емиграција во Бугарија. Биле
формирани повеќе организации и здруженија на Македонската емиграција
од кој наистакнати биле: Македонските демократска левица, во која
спаѓале Привременото претставништво на бившата ВМРО, Македонската
Емигрантска Федеративна Организација (МЕФО), Илинденската органи-
зација, македонските кoмунисти организирани во Емигрантскиот
Комунистички Сојуз (ЕКС) и др.;3 и конзервативната десница во која
3
Револуционерите од бившиот Серски револуционерен округ и група дејци од
бившата ВМРО од Западна Македонија се договориле да ги реафирмираат
изворните принципи на старата ВМРО: зачувување на самостојнота на
македонското ослободително дело и конституирање на автономна и независна
Македонија во нејзините геогравски и етногравски граници. Серската група
формирала раководно тело под име Привремено претставништво на бившата
ВМРО. Нивните заеднички програмски определби за обединета и независна
Македонија ги изнеле преку еден “Апел до македонското население и
македонската емиграција во Бугарија”, а исто така преку својот претставник Пол
Христов се обиделе да земат учество на Париската мировна конференција со
барање за правилно решавање на македонското прашање. Основната насока за
делување на Македонското движење се насочува во правец на извојување
автономен статус на Македонија, со почитување на основните граѓански права и
правото на самоопределување, види, Историја на Македонскиот народ, книга
трета, ИНИ, Скопје, 1969, 171.
По распаѓањето на Привременото претставништво на бившата ВМРО,
приврзаниците на Димо Хаџи Димов, кои биле во тесни врски со Бугарската
Комунистичка Партија (БКП), во 1920 година се издвоиле создавајки нова
организација т.н. Емигрантски Комунистички Сојуз (ЕКС), види, Цветковска
Надежда, Политичката активност на македонската емиграција во Бугарија (1918-
1928), Скопје, 1990, 51-65.
Во текот на 1920 година, група македонски револуционери и емигранти се
издвоиле како посебна струја во Сојузот на македонските емигрантски братства во
Бугарија. Оваа група се одделила од Извршниот Комитет и од Сојузот и се
конституирала во привремена комисија на македонската емиграција која го
подготвила формирањето на Македонската федеративна емигрантска организација
(МЕФО). Меѓу раководните сили на Привремената комисија се наоѓале: Владислав
Ковачев (еден од главните идеолози на федеративното движење), Христо
Татарчев, Арх. Никола Јуруков, д-р Филип Атанасов, д-р Христо Даскалчев,
Никола Киров Мајски, Климент Размов и др. Во почетокот на Декември 1921
72
Obedinuvaweto na makedonskoto revolucionerno dvièwe...
влегувале Извршниот комитет на македонските братства во Бугарија и
Внатрешната Македонска Револуционерна Организација-Автономистичка
(ВМРО).4
година била формирана МЕФО. Главните програмски цели на МЕФО биле: 1. Да

се бори на легален начин за издигањето на Македонија во нејзините географски и
економски граници во автономна, федеративна држава независна од балканските
држави и да служи како обединителна алка меѓу нив; 2. Да ја популаризира
македонската кауза меѓу народите и 3. Да ја издигне македонската емиграција во
културно-просветен однос и да се грижи за нејзините морални и материјални
интереси, повеќе види, Петреска Даринка, Дејноста на левите струи и
организации, Златна книга 100 години ВМРО, Скопје, 1993, 135.
Во пролетта 1921 година биле ставени основите на Илинденската организација,
која била уште една легална македонска емигрантска организација. Печатен орган
на организацијата бил весникот “Илинден”. Оваа организација обединувала дел од
Македонските братства и истакнати револуционери од илинденскиот период. Меѓу
раководните лица на Илинденската организација се наоѓале Ѓорѓи Занков, Арсениј
Јовков, Петар Ацев, Михаил Чаков, Владислав Ковачев, Славчо Абазов, Славчо
Пирчев и др. Илинденската организација го прифатила “федеративно автономниот
принцип” за решавање на македонското прашање, види, Исто.
4
По основањето на Извршниот комитет, кој всушност бил продолжение на
стариот Комитет формиран 1912 година на чело со Александар Протогеров, голем
дел македонски интелектуалци и револуционери влегле во него. Извршниот
комитет донел Резолуција за неделивост на Македонија и нејзино присоединување
кон Бугарија. Комитетот како алтернативно решение го истакнал создавањето на
независна Македонија, но бил против секаква поделба на Македонија. Во ваков
дух комитетот истапил со свои петиции и меморандуми на Париската мировна
конференција. Меѓутоа станувајки свесен за меѓународната положба пред
одржувањето на Париската мировна конференција, а воедно да добие доверба и
поткрепа од македонската емиграција во Бугарија, Извршниот комитет во Јули
1919 година ја отфрлил идејата за присоединување на Македонија кон Бугарија и
ја истакнал паролата за независна Македонија. Новата определба на Извршниот
комитет делумно била прифатена од ЦК на ВМРО. И покрај радикално изменатиот
став за идниот статус на Македонија, Извршниот комитет останал на позициите
дека македонското прашање е чисто бугарско и дека огромното мнозиство
население во Македонија го сочинуваат “македонските бугари” како дел од
бугарската нација, види, Тодоровски Зоран, Дејноста на десните струи и
организации, Златна книга 100 години ВМРО, Скопје, 1993, 152-155.
Во периодот по завршувањето на Првата светска војна македонските емигрантски
сили во Бугарија пројавиле силно национално раздвижување и политичка
активност особено околу прашањето со кои сили и какви сретства да се продолжи
со борбата за ослободување на Македонија. Старите легални членови на ЦК на
ВМОРО, Т. Александров, П. Чаулев и А. Протогеров, го најавиле постоењето на
организацијата под ново име, Внатрешна Македонска Револуционерна
Организација (ВМРО). Политичката програма на новата ВМРО еволуирала во
годините по крајот на Првата светска војна. Така, уште на почетокот залагањето
за присоединување на Македонија кон Бугарија било заменето со барање за
автономна Македонија како етапа за приклучување кон Бугарија, за да потоа се
2009/XLV/1-2 73
Stra{ko Stojanovski
Во периодот по Првата Светска војна македонските организации
не биле единствени во своето делување, а разликите оделе до степен на
мегусебни судири и убиства. На 28 јуни 1921 год., од атентатор на ВМРО,
бил убиен еден од најистакнатите македонски револуционери од
Илинденскиот период, Ѓорче Петров. Есента 1922 година дошло до судири
помеѓу четите на ВМРО на Тодор Александров со четите на Македонска
Федеративна Револуционерна Организација (МФРО), која била военото
крило на МЕФО.5
Кон крајот на 1923 и почетокот на 1924 година се интензивирале
обидите и преговорите за обединување на фракциите во Македонското
револуционерно движење. На преговорите одржани во април 1924 година
во Виена била донесена платформата за обединување. Најзначаен документ
е Манифестот од 6 мај 1924 година т.н. Мајски манифест. Меѓутоа во
периодот по прокламирањето на Мајскиот манифест наместо до
обединување дошло до раскол и нови убиства во Македонското
револуционерно движење. Со убиството на Тодор Александров и
Горноџумајските случувања дошло до дефинитивно расцепување на
Македонска левица и десница.
ПРЕГОВОРИТЕ ЗА ОБЕДИНУВАЊЕ НА МАКЕДОНСКОТО

РЕВОЛУЦИОНЕРНО ДВИЖЕЊЕ СО ПОСРЕДСТВО НА СОВЕТСКА
РУСИЈА
Кон крајот на 1923 г. и првите месеци на 1924 г. настанал пресврт

во надворешната политика на ВМРО (Автономистичка) и тоа се
ориентирало кон еден нов фактор кој се повеќе јакнеел – Комунистичката
интернационала (т.н. Коминтерна). По октомвриската револуција во
Русија, настанале значајни промени на политичката карта на Европа.
замени со барање за независна Македонија. Освен преку вооружена активност,

организацијата исто така делувала и преку легален дипломатски пат со барање за
признавање на малцинските права на населението во Вардарскиот дел на
Македонија, застапувајки ја тезата за “бугарското национално малцинство”, види,
Исто.
5
Ситуацијата особено ескалирала по неуспешниот обид за помирување и
потпишувањето на “Тиранскиот протокол”, потпишан на 1 Декември 1921 година
во Тирана од членот на ЦК на ВМРО А. Протогеров и еден од раководителите на
МЕФО, д-р Филип Атанасов. На овој договор остро се спротиставил и против
истапил членот на ЦК на ВМРО Т.Александров. Пресметките особено се
интезивирале по деветојунскиот преврат од 1923 година, кога при соборувањето
на земјоделската влада на Стамболиски масовно учесство зеле четите на ВМРО.
Во настаните што следеле потоа, со Септемвриското востание од 1923 година,
четите на Тодор Александров извршиле нови колежи врз Македонската левица.
74
Руската Советска Република одолеала и ја издржала граѓанската војна и
излегувајќи како победници, Болшевците го свртувале се повеќе своето
внимание надвор од границите на Советската република. Природно било
да го насочат своето внимание кон Балканот, каде од секогаш Русија
играла значајна улога и каде населението било од иста провинијенција т.е.
Словенско. Со цел да се обединат сите левичарски организации во Европа
била создадена Комунистичката Интернационална – Коминтерна, а нејзина
експозитура на Балканот била Балканската Комунистичка Федерација.
Историјата на односите на македонските револуционерни движења
со Руската Советска Република започнуваат во средината на 1922 година
кога со посредништво на Павел Шатев, за прв пат стапила во контакт со
Тодор Александров и ВМРО. Политиката на Советската Влада одела во
насока на создавање на Балканска Советска Федеративна Република.
Притоа Македонските организации, кои биле значаен политички фактор на
Балканот, требало да претставуваат еден од генераторите за обединување.
Македонското прашање станало интересно за Советска Русија, но се чини
Македонското револуционерно движење било во вистинскиот фокус на
интереси.
Првите конкретни преговори за соработка со Македонското
револуционерно движење, Советскиот сојуз ги имал во пролетта 1923 г. со
членовите на федеративната организација Д-р Филип Атанасов и Славе
Иванов. ВМРО сакајќи да ги зачува позициите како водечка Македонска
организација, во втората половина на јули, веднаш по деветојунскиот
преврат, испратила своја делегација во Москва, која ја сочинувале Д.
Влахов и М. Монев.6 Меѓутоа, преговорите не биле успешни и деле-
гацијата се вратила без конкретни резултати. Во септември контактите
биле обновени преку Д. Влахов во Виена, но со настаните од Септемврис-
кото востание во Бугарија, повторно дошло до прекин на меѓусебните
односи.
Ситуацијата драстично се сменила во наредните неколку месеци.
Александров паѓал во се поголема изолација од довчерашниот сојузник,
Владата на Цанков. Исто така и неговиот најголем надворешен пријател,
Италија, водела преговори за сојуз со Кралството СХС, што резултирало со
потпишување на договор за пријателство и соработка на 27 јануари 1924
год.7, а во Пиринска Македонија ситуацијата ја контролирал Алеко
Пашата. Токму затоа Т. Александров морал да бара нови пријатели.
Во ноември 1923 г. во Берлин, Балканската Комунистичка феде-
рација (БКФ), изготвила „Резолуција по Македонското и Тракиското
прашање”.8 Во новонастанатите политички околности преговорите
6
Влахов Димитар, Мемоари, Скопје, 2003, 217.
7
Галчин Петьр, Политическите борби в пиринския кра (1923-1939), София, 1989,
25.
8
Во оваа резолуција се потенцира правичното решавање на Македонското
прашање во склоп на идната Балканска федерација. Во Резолуцијата се потенцира:
2009/XLV/1-2 75
Stra{ko Stojanovski
продолжиле во Софија каде Александров разговарал директно со
Советскиот агент Борис Шпак. Александров ги изложил своите барања,
кои се однесувале на признавањето на ВМРО како единствен политички
фактор во Македонското револуционерно движење, а Шпак барал
почитување за стратешки интереси и поддршка од ВМРО, во контекст на
формирањето на Балканска Федерација, каде Македонија би била
рамноправна република, како и ВМРО да се договори за соработка и
помирување со Федералистите.9
Во контекст на овие реговори ЦК на ВМРО на 30 декември 1923 г.
издава два документи, првиот „Декларација на ЦК на ВМРО за
‘таканаречените “федералисти”“10 и вториот „Проект спогодба меѓу ВМРО
и Руската Советска Република”11. Во првиот документ се утврдени
позициите на ВМРО во однос на Федералистите, а во вториот во однос на
Коминтерната.
Контактите меѓу Коминтерната и ВМРО продолжиле и во
наредните неколку месеци, а во април преговорите биле пренесени во
Виена.
ПОТПИШУВАЊЕ НА ПРОГРАМСКИТЕ ДОКУМЕНТИ ЗА

ОБЕДИНУВАЊЕ НА ВМРО И МЕФО
Директните преговори меѓу ВМРО и МЕФО
Конкретни активности за започнување на преговорите внатре во

Македонското револуционерно движење, со цел обединување под една
заедничка платформа, почнале во првите месеци од 1924 г. Во март,
Димитар Влахов, кој како бугарски трговски агент, престојувал во Виена,
каде од името на ВМРО ги водел разговорите со Коминтерната, примил
писмо од Александров. Во писмото бил известен дека Т. Александров и А.
Протогеров ќе одат во Рим на средба со третиот член на ЦК на ВМРО,
Петар Чаулев. Затоа Влахов се упатил во Рим, каде два дена по него,
„Обединета и Автономна Македонија, тоа е паролата на Македонците од сите

катчиња на нивната опустошена татковина. Под таа парола тие се
организираат и водат борба”. Види, Матријали од VI конференција на БКФ, 8-28
ноември 1923 г., Македонското прашање во документите на коминтерната, том I,
дел 1- 1923-1925 г., во редакција на Поповски Владо и Ленина Жила, Скопје, 1999,
183.
9
Извештај на Андреев (Борис Шпак) за преговорите со членот на ЦК на ВМРО Т.
Александров, Декември 1923 г., Исто..., 227-259.
10
Декларација на ЦК на ВМРО <за таканаречените”Федералисти”>, 30 декември
1923 г., Исто…, 259-269.
11
Проект за спогодба меѓу ВМРО и Р(уската) С(оветска) Р(епублика)., 30
декември 1923 г., Исто..., 271-277.
76
пристигнале и останатите два члена на ЦК. Бидејќи Чаулев одбил да се
сретне со Протогеров, на состанокот биле само Чаулев, Влахов и
Александров. Било договорено Чаулев и Влахов да одат во Виена и таму
веднаш да стапат во контакт со федералистот Д-р Атанасов и Т. Паница,
кој бил од Серската група. Кон крајот на март 1924 г. во Виена започнале
првите директни разговори меѓу ЦК ВМРО и МЕФО.12
Федералистите влегле во преговорите со свои сопствени сметки.
Тие биле огорчени од дејноста на ВМРО и особено на нејзиниот лидер Т.
Александров, за кого велеле дека е “слабољубив, лажен автономист и
врховист”. МФРО имала свои чети и свои планови за развој на
Револуционерното движење. Во Македонија под Србија биле војводите
Стојан Мишев, Мите Соколарски и Глигор Циклев, кои биле во служба на
српските власти, но федералистите ги сметале за свои луѓе и заштитнци на
населението. Тие во своите планови настојувале да го привлечат Петар
Чаулев од ЦК на ВМРО како „помек“ во своите ставови. Но, она во што се
сложувале со ЦК на ВМРО било формирањето на еден заеднички
единствен Македонски револуционерен фронт, и во тогашниот момент
неминовната улога што ја играла Советска Русија за формирањето на
обединета и автономна Македонија како рамноправна членка, на во иднина
проектираната Балканска Федерација.13
На разговорите во првите денови од април 1924 година, од името на
Руската Советска Република бил присутен Д-р Черски. На 9-ти април
Влахов и Чаулев од името на ВМРО издаваат една декларација со која
уште еднаш се потврдува подготвеноста на ВМРО за создавање на
единствена Македонска организација и создавање на Балкански фронт и
Балканска федерација.14 Истиот ден, од Софија за Виена тргнале членовите
на ЦК на ВМРО, Тодор Александров и Александар Протогеров придру-
жувани од проф. Милетич. На 11 април бил потпишан нацрт протокол за
спогодба меѓу ЦК на МФРО претставена од Д-р Атанасов и С. Иванов и
ЦК на ВМРО претставена од П. Чаулев и Д. Влахов.15 Во протоколот се
истакнува општата спремност за разговори и прекинување на секакви
непријателски дејства на двете страни, а како посредник и гарантор на
договореното е потпишан претставникот на Советска Русија, грофот
Черски.
Раздвижувањето на Македонското револуционерно движење не
можело, а да не доведе до реакции кај официјалните претставници на
Балканските земји. Најостра во своите реакции била Бугарската влада на
12
Влахов Димитар, Мемоари..., 229,230.
13
Извештај на Т. Паница за Македонскто Федералистичко движење., 6 април 1924
г., Македонското прашање..., 373-387.
14
Декларација на ЦК на ВМРО., 9 април 1924 г., Исто..., 387-393.
15
Протокол за спогодба меѓу ЦК на Внатрешната Македонска Федералистичка
Револуцинерна Организација (ВМФРО) и ЦК на Внатрешната Македонска
Револуционерна Организација (ВМРО)., 11 април 1924 г., Исто..., 397.
2009/XLV/1-2 77
Stra{ko Stojanovski
Цанков. Александров бил предупреден да не оди во Италија и да не се
спротивставува на идното зближување и Бугарија и Кралството СХС, а
добил и директни закани по својот живот од министерот В’лков. Како
резултат од обновувањето на Нишкиот договор, од март 1923 година и
потпишувањето на договор за пријателство меѓу владите на Цанков и
Пашич, дошло до драстично влошување на положбата на македонската
емиграција во Бугарија. Биле забранети голем број македонски весници, а
извесен број дејци затворени.16
Како реакција на ваквата политика на Бугарската влада,
Македонската емиграција во Софија превзела низа на активности.
Најконкретна била Илинденската организација која на 17 април упатила
меморандум до владата на Цанков. Во Меморандумот, била осудена
политиката на владата на Цанков во однос на македонското прашање и
македонската емиграција, но исто така со остри зборови била демаскирана
и целокупната политика на сите Бугарски влади дотогаш по однос на
Македонија. Во Меморандумот силно се протестира против одлуката на
бугарската влада за забраната за излегување на весникот “Пирин”.
Потписниците на меморандумот бараат да им се дозволи да го сочуваат
Македонскиот правопис и печатени гласила.17 Декларацијата била објавена
на 20 април во весникот “Илинден”, но од неа подоцна се оградиле дел од
членовите на Илинденската организација.18
Во втората половина на април 1924 година, членовите на ЦК на
ВМРО, Тодор Александров и Александар Протогеров пристигнале во
Виена со цел да ја изградат конечната платформа за обединување. По
интензивните преговори со Федералистите, било договорено за конечно
формирање на единствен, цврст Македонски револуционерен блок, чиј
номинален предводник требало да биде ЦК на ВМРО.
16
Влахов Димитар, Мемоари..., 230.
17
Во него со искрен и нескриен македонски патриотизам се нагласува да”еднаш за
секогаш се разбере дека бугарскиот државен патриотизам, со кој често пати се
китат бугарските државници од 1890 г. до денеска(до 1924 г.), и македонскиот
патриотизам се две работи меѓу кои не само што нема ништо општо, туку се и
спротивни;...”. Во Меморандумот се наведени имињата на Раководното тело на
Илинденската организација: Г.Занков, М.Иванов, А.Љапчев, Цл.Абазов,
Ал.Евтимов, Ив.Москов; Контролната комисија:Сл.Пирчев, Сл.Ковачев, М.Чаков;
Редакциониот комитет на весникот”Илинден”: Вл.Георгиев, Ар.Јовков. Види,
Меморандум на Илинденската организация вь Бьлгария до прецедатель на
Министерския сьвет, БКП, Коминтерньт и Македонският вьпрос (1917-1946), том
пьрви, София, 1998, 206-208.
18
Меѓу нив биле: М. Иванов, А. Љапчев, С. Абазов, А. Ефтимов, И. Москов, С.
Пирчев, М. Чоков, В. Георгиев.ЦК на ВМРО (об), Види, Предавниците на
Македонското дело, Скопје, 1983, 146.
78
Програмските документи за обединување на сите сили во
Македонското револуционерно движење
Кон крајот на април и почетокот на мај биле изготвени четири

различни документи кои ја претставуваат платформата за идното обеди-
нување. Во Виена биле потпишани следните документи: “Декларација”,
“Протокол за обединување на Македонското револуционерно движење”,
“Манифест кон Македонскиот народ, кон организираното револуционерно
население во Македонија и кон македонските револуционери” и “Декла-
рација на македонската парламентарна група”.
Декларацијата била потпишана на 29 април 1924 година и е речиси
идентична со онаа од 9 април, но со тоа што декларацијата ја потпишал
полниот состав на ЦК на ВМРО (Т. Александров, А. Протогеров и П.
Чаулев), со што добива во легитимитет и значење.
Во Декларацијата како прво се изложени целите на Македонското
револуционерно движење: “ВМРО во својство на вистинска револу-
ционерна сила, се бори за ослободувањето и обединувањето на раски-
натите делови на Македонија во една наполно самостојна (независна)
политичка единица во нејзините етнографски и географски граници”.
Ваква Македонија би влегла во составот на идната Балканска федерација.
Понатаму се истакнува дека е потребно обединување на македонските
револуционерни сили и прифаќање на помош од сите европски
прогресивни струи во согласност со меѓународната положба и особено
прифаќање на морална и политичка поткрепа од СССР. Како трето, ВМРО
истакнува дека ќе ја засили борбата против Српската, Грчката и Бугарската
пропаганда, раскинувајќи ги односите со владата на Цанков. Исто така, ќе
се заложи и со сите сили ќе го помогне создавањето на единствен
Балкански фронт и Балканска Федерација.
Уште еднаш ВМРО го наглсува значењето за формирање на
единствен македонски револуционерен фронт, ветувајќи дека ќе сопре со
сите прогони и егзекуции. На крајот од декларацијата се наведуваат низа
мерки кои ВМРО требало да ги превземе, и тоа: ќе издаде окружница и
јавна изјава во духот на Декларацијата, ќе образува самостојни Маке-
донски пратенички групи во парламентите на Кралството СХС, Грција и
Бугарија, ќе организира издавање на печатени органи и еден печатен
весник во странство. Исто така, било предвидено ЦК на ВМРО и
Советскиот сојуз да разменат делегати.19
Врз основа на Декларацијата од 29 април и спроведените разговори,
двете организации – ВМРО И МЕФО, на 30 април потпишале Протокол за
обединување. Во овој документ се регулирани аспектите околу
обединувањето.
19
Декларација на ЦК на ВМРО., 29 април 1924 г., Македонското прашање..., 439-
443.
2009/XLV/1-2 79
Stra{ko Stojanovski
Во “Протоколот” се изложени истите принципи како и во
Декларацијата во поглед на политичките цели за формирање обединет
македонски и балкански револуционерен фронт. Понатаму се регулирани
обврските на двете страни потписнички: Обединувањето се врши на
обединувачки конгрес, свикан врз основа на статутот на ВМРО; До свику-
вањето на конгресот да се создава поволна атмосвера преку: прекин на
сите меѓусебни непријателства, укинувања на смртните пресуди против
кого и да било, создавање на заедничка комисија со членови од двете
организации со цел за мирно решавање на конфликтите и издавање на
заеднички периодичен печатен орган под името “Балканска федерација”.20
Врз основа на Декларацијата и Протоколот за обединување се
јавила потребата за изготвување на еден Манифест кој ќе допре ширум
народните и револуционерни маси. Оваа задача му била доверена на А.
Протогеров но, откако тој не успеал, задачата му била доверена на Д.
Влахов, кој нацрт договорот го изготвил со помош на проф. Харлаков.
Првичниот документ бил разгледан од членовите на ЦК на ВМРО и по
интервенција на Александров бил вратен на доработка. Имено, Алексан-
дров забележувал на остриот тон кон владата на Цанков и предложил да се
омекнат малку ставовите. Веднаш потоа Александров заедно со проф.
Милетич отпатувал за Лондон, а предходно дал полномоштво во негово
име Манифестот да го потпишат другите два члена на ЦК на ВМРО.
Манифестот бил потпишан на 6-ти мај 1924 година во Виена, по што
станал попознат како Мајски манифест.21
На почетокот на Манифестот се одредени глобалните граници на
етнографска и географска Македонија. Се истакнува постоењето на сите
услови и права за самостојно опстојување на Македонската држава.
Понатаму документот ја потенцира историската борба што Македонскиот
народ ја водел против денационализаторската политика на Балканските
земји. Се посочува искуството од Берлинскиот (1878), Букурешкиот (1913)
и Парискиот (1919) мировен договор, дека како големите, така и малите
Европски држави кон Македонија спроведуваат една егоистичка политика.
Манифестот ја наведува постојната состојба на Македонија распарчена од
своите соседи. Понатаму се изложува дека ниту една од владите на
балканските земји не мисли за ослободување и обединување на
распарчените делови на Македонија; ниту една од нив не мисли и не
20
Интересно е да се спомене дека Протоколот го потпишале и двете страни, но
секоја на различен примерок. Овој преседан се случил бидејќи членовите и од
едната и од другата организација се уште не се чувствувале подготвени да ги
стават своите потписи на еден лист хартија. Види, Протокол за спогодба меѓу ЦК
на Внатрешната Македонска Револуционерна Организација(ВМРО) и ЦК на
Македонската Федералистичка Револуционерна Организација(МФРО)” за
обединување на Македонското револуционерно движење.” 30 април 1924 г.,
Исто..., 443-447.
21
Влахов Димитар, Мемоари..., 235
80
дејствува за самоопределување на Македонскиот народ во самостојна
политичка единица, ниту една од нив не сака да ги даде на поробените
Македонци предвидени со договорите права кои им обезбедуваат културен
развој како на национални малцинства. Манифестот посебно се задржува
во критика на балканските влади кои поседувале делови на Македонија.
Србија се обвнува за политиката на насилен централизам и угнетување на
Македонскиот народ, Грција се осудува поради силната денационализа-
торска политика во однос на Македонците, но се чини Манифестот
најостро истапува спрема Бугарија и Цанковистичката влада. Цанков се
обвинува за србофилизам и се издавајќи ја констатацијата дека во таквата
положба ВМРО ја прогласува политиката на владата на Цанков за
непријателска во однос на македонскиот и бугарскиот народ и “апелира до
сите Македонци и Бугари да поведат најрешителна борба против неа”.22
Цанковата влада најостро се осудува поради нејзината политика на збли-
жување со Србија, како и поради забраната за издавање на дел од
македонските списанија и затворањето на истакнати македонски дејци.
Врз основа на појдновните начела, во Манифестот се набележани и
конкретни оперативни задачи во наприте за обединување на сите сили на
Македонското револуционерно движење, за ослободување и обединување
на распарчените делови на Македонија во една целосна, незавосна и
самостојна политичка единица во нејзините природни, геогравски и
етнографски граници, како рамноправен член на Балканската Федерација.
Притоа се повикува на потпирање на сопствените револуционерни сили на
целото македонско население, без оглед на вера и народност. ВМРО смета
на морална и матријална подршка на сите Европски прогресивни сили. Во
Манифестот, ВМРО изјавува дека ги прифаќа како искрени пријатели на
македонската слобода и слободата на другите балкански народи, сите оние
држави и организации кои во својата сопствена политика даваат доволно
докази дека го следат и на дело го остваруваат принципот на слободно
самоопределување на народите. Сите други се оквалификувани како
непријатели на македонската слобода и против нив ВМРО декларира дека
ќе води најрешителна борба. Таа им обрнува внимание на сите македонски
и балкански револуционери да бидат сплотени и обединети под знамето на
својата сопствена слобода и независност и знамето на Балканската
Федерација. ВМРО апелира за формирање на еден единствен Македонски
револуционерен фронт кој во иднина би послужил за формирање на
единствен Балкански револуционерен фронт против сите “угнетувачи на
своите и туѓите народи”. Како доказ дека својата активност ја насочува на
тој пат, ВМРО изјавува дека ги прекинува сите гонења и ги укинува сите
егзекутивни мерки и наредби против одделни македонски дејци, групи,
22
Проглас на ЦК на ВМРО до Македонскиот народ, до оргазизираното
револуционерно население во Македонија и до македонските револуционери., мај
1924 г., Македонското прашање..., 471-487.
2009/XLV/1-2 81
Stra{ko Stojanovski
организации и струи и ги повикува сите искрено да се посветат на
вистинската револуционерна борба во духот на овој Манифест. Таа ги
повикува сите страни да поведат заедничка борба под знамето на слободна
и независна Македонија и Балканската федерација. На крај, ВМРО
повикува на создавање на неопходната поволна атмосфера за свикување во
скоро време на еден обединувачки конгрес на целото Македонско револу-
ционерно движење. Манифестот завршува со повиците за обединета и
независна Македонија и Балканската Федерација.23
Со Мајскиот Манифест, Македонското револуционерно движење
доби една нова далекусежна национално – политичка платформа која во
новите услови на борба ќе стане основен извор за ориентација и
мобилизација на ослободителната борба на Македонскиот народ.
Покрај овие документи била изготвена “Декларација на Маке-
донската парламентарна група”. Поентата на овој документ била создава-
њето на македонска парламентарна група во Софискиот парламент, која ќе
делува независно, застапувајќи ги ставовите и интересите на Македонското
револуционерно движење пред ХХ собрание на Бугарскиот парламент.
Документот бил изготвен и потпишан од членовите на ЦК на ВМРО заедно
со Манифестот, на 6-ти мај. Декларацијата требало да биде прочитана пред
пратениците од Бугарскиот парламент. 24
Во декларацијата уште еднаш се укажува на неправдите на кои во
историјата бил изложен македонскиот народ. Врз основа на ова: “маке-
донскиот народ се бори за ослободување и обединување на распарчените
делови на Македонија во самостојна политикчка единица”. Како ваква,
Македонија се залагала за формирање на Балканска федерација. Ви ната-
мошниот дел од декларацијата се издвојува дека од позиција на
новоформирана парламентарна група се осудува политиката на Бугарската
влада, по однос на македонското прашање, но исто така се осудувала и
политиката во однос на Советскиот сојуз. Остро протестирајќи,
македонската парламентарна група би потенцирала дека ”Кабинетот на
Цанков изгубил секаква доверба од народот одовде и отаде Рила (се мисли
на Македонија и Бугарија одделно) и треба да замине.” На крајот од
декларацијата се истакнува дека ќе се делува во интерес на осободување и
обединување на Македонија и во таа смисла ќе се коалицира со сите
прогресивни сили.25
Документи изготвени во Виена кон крајот на април и почетокот на
мај 1924 година имаат инзвонредно големо значење за развојот на
Македонското револуционерно движење во периодот меѓу двете Светски
23
Исто
24
Во групата влегувале следниве пратеници: Каранџулов и д-р П. Кушев од
Неврокопско, Сребрен Петров, М. Маџаров и Хаџиев од Петричката изборна
околија, К. Николов, Мих. Монев од Горноџумајска околија. Види, Исто; Во овие
документи манифестот е датиран со петти мај 1924 година, Истото..., 487.
25
Декларација на Македонската парламентарна група, Исто..., 487-493
82
војни. Со Мајскиот манифест, како најважен документ се прокламирало
создавање на единствен, цврст македонски револуционерен блок под
закрила на Советска Русија. Основниот обединувачки идеал на сите
македонски револуционерни сили била идејата за единствена и независна
Македонија како рамноправен член на Балканската Федерација.
СОСТОЈБИТЕ ВО МАКЕДОНСКОТО РЕВОЛУЦИОНЕРНО ДВИЖЕЊЕ

НЕПОСРЕДНО ПО ПОТПИШУВАЊЕТО НА МАЈСКИОТ МАНИФЕСТ
Во почетокот на мај 1924 година, Тодор Александров во придружба

на професорот Милетич од Виена се упатил во Лондон. На заминување
Александров оставил полномоштво за потпишување на Манифестот, кој
тогаш бил во подготовка. По потпишувањето на Манифестот на 6 мај,
начелно било договорено да биде публикуван за јавноста еден месец по
потпишувањето, во новото гласило на обединетото Македонското
револуционерно движење, весникот “Балканска федерација”. Александар
Протогеров се вратил во Софија, а Петар Чаулев заминал за Рим. Во Виена
останал да ги кординира работите Димитар Влахов со помош на
професорот Харлаков.26
Според сите планирања Манифестот требало да биде публикуван
во првата половина на јуни. Но на 5 јуни Влахов добил писмо од ЦК во кое
се барало пролонгирање на издавањето. 27 Влахов, со цел да се разјасни
ситуацијата во Софија го испратил Филов со барање за објаснување. Во
меѓувреме Т. Александров упатил телеграма и до Чаулев пишувајки му
дека објавувањето на Манифестот треба да се одложи. Но Чаулев,
сомневајќи се во целата ситуација веднаш заминал во Виена, каде заедно
со Влахов започнале со интензивни подготовки за издавање на
в.”Балканска Федерација” и Манифестот во него.28 Додека Т. Александров
претстојувал во Лондон, се случиле значајни придвижувања во
Македонското револуционерно движење. Во Јуни се одржале окружни
конгреси за Солунскиот и Струмичкиот револуционерен округ на ВМРО.
На овие конгреси биле изнесени извесни критики на сметка на ЦК на
ВМРО и Т. Александров.29
Особено се влошила позицијата на Т. Александров во однос на
бугарската влада. Цанков ја добил информацијата за потпишувањето на
Мајскиот манифест, како и она што се пропагирало со него. Очекувано
било Цанков да реагира неповолно кон ВМРО и да врши притисок за
необјавување на Манифестот. Во спротивниот случај и нему лесно можело
26
27
Цветковска Надежда, Политичката..., 141
28
Влахов Димитар, Мемоари... 239.
29
ЦК на ВМРО, Предавниците...,148,149.
2009/XLV/1-2 83
Stra{ko Stojanovski
да му се случи она што во јуни 1923 година го снашло Стамболиски. На
ова се надоврзале резултатите од конгресот на Илинденската организација,
одржан од 24 до 26 мај во Пловдив.30 На овој конгрес и покрај притисоците
од приврзаниците на Т. Александров, победа извојувала листата на Петре
Ацев, кој со своите ставови бил за дистанцирање од политиката на
Бугарската влада и подобрување на односите со македонските кумунисти.
Цанков морал да реагира брзо и одлучно, но истовремено морал да биде и
претпазвил и тактичен. Тој пристапил кон превземање на конкретни мерки
со цел да го спречи понатамошниот продор на левицата по однос на
Македонското прашање.
По враќањето од Лондон во Софија, кон крајот на јуни 1924 год., Т.
Александров бил изложен на жесток притисок од владата на Цанков и
царот Борис за откажување на ВМРО од Мајскиот манифест. Тој во тоа
време започнува интензивна преписка со П. Чаулев и Д. Влахов, кои се
наоѓале во Виена и забрзано го подготвувале излегувањето на “Балканска
федерација” и Манифестот во него. Најпрвин со телеграма Т. Александров
го повикал Д. Влахов на консултации во Ќустендил со нагласка дека ако
сака да остане член на ВМРО веднаш и неодложно да замине на консул-
тации. Влахов се посомневал дека може да биде елиминиран и останал во
Виена. Во првите денови на јули Т. Александров упатил нова телеграма, но
и овој обид останал неуспешен.31
Верувајќи дека Д. Влахов не може да се убеди, Александров ги
полагал сите свои надежи врз третиот член на ЦК, П. Чаулев. За таа
цел тој на 4 јули му испратил опширно писмо, во кое ги изнел своите
аргументи зошто Манифестот не треба да се објави. Писмото Чаулев го
примил на 9 јули вечерта.32
30
Цветковска Надежда,Политичката…,143.
31
Телеграмата била доставена преку Н. Велев, а истата гласела: “Соопштете му
на Данаилов (тоа е Д. Влахов)- никакви публикации, никаков весник. Молам да
дојде на средба.” Но и овоие обиди да се пролонгира издавањето на Манифестот
пропаднале. Види, Влахов Димитар, Мемоари..., 247.
32
Во почетокот на писмото Александров го укорува Чаулев: “Одењето на
Езерски (Чаулев) кај Данаилов(Влахов) го сметаме за некорисно”.Александров
нагласува, што според него би било опасно во тој момент?- Ако се спогодат со
Советска Русија и тие (Советска Русија) од свој обзири го разгласат тој факт ,
пишува Александров , не само што ќе се изгуби нивната кауза, симпатиите во цел
свет, туку ќе се навлече омразата на владите на Англија, Франција и Италија.
Постоела опасност западноевропските сили да ги поддржат Србите и Грците за да
тие се справат со најжестоки средства со “своето внатрешно зло, зошто штом
организацијата (ВМРО) ќе стане болшевичка, таа го губи ореолот на идејна,
општонародна организација, а се претвира во класна.” На крајот во писмото
Александров пишува дека ЦК на ВМРО ќе излезе со декларација со која: ќе се
демантираат гласините за учество на ВМРО во последните убиства во Софија на
Каранфилов, евреинот Ешкенази и П. Петков; ќе се потцрта дека не се точни
гласините дека ВМРО станала болшевичка; и да се потенцира дека ВМРО се бори
84
Меѓутоа, П. Чаулев веке имал изградено став по прашањето околу
издавањето на Манифестот. Тој уште на 1 јули упатил отворено писмо до
редакцијата на “Балканска Федерација”, објавено во нејзиниот прв број на
15 јули. Во писмото се повикува Македонскиот народ да се обедини во
единствен фронт за извојување на национална слобода и обединување со
другите балкански народи во Балканска Федерација. Писмото ги потврдува
цврстите определби на П. Чаулев да остане верен на принципите на
Мајскиот манифест.33
Сите напори на Александров да се пролонгира издавањето на
Манифестот пропаднале, кога на 15 јули, во Виена излегол првиот број на
“Балканска федерација”. Мајскиот манифест, кој го има ударното место во
списанието, станал достапен за пошироката јавност.Објавувањето на
Манифестот било дочекано со воодушевување ширум македонската рево-
луционерна јавност.
Во една статија објавена во истиот број на “Балканска Федерација”,
д-р Филип Атанасов истапува со уверување дека Македонија од јаболко на
раздорот и огниште за пожар, ќе стане средишно јадро за обединување на
балканските народи во Балканска Федерација.34 Од Цариград со восхит
реагирал Михаил Герџиков, еден од најистакнатите револуционери од
Илинденскиот период. Во писмото упатено на 24 јули до редакцијата на
“Балканска Федерација”, пишува дека иако од многумина Манифестот бил
пречекан со скепса, тој изразува верба дека Македонското револуционерно
двишење е на вистинскиот пат.35 Но иако Мајскиот манифест требало да
преставува стожер за обединување на Македонското револуционерно дви-
жење, во тогашниот момент објавувањето внело многу повеќе раздор
отколку сплотување.
Во втората половина на јули 1924 год., во својство на емисар на ЦК
на ВМРО и Т. Александров, во Виена пристигнал Михаил Монев. Тој имал
за задача да ја согледа состојбата по објавувањето на Манифестот и за тоа
да ја запознае ЦК. На 24 јули Монев испратил писмо до Т. Александров,
кое всушност било извештај за дотогашните негови преговори со
публикувачите на Манифестот. Тој во писмото наведува дека ВМРО ќе се
за независна Македонија како независна организација од ниедна држава и влада.

Види, ”Писмо на Т.Александров до Езерски (П.Чаулев)., 4 јули 1924 г.,
Македонското прашање...,607-615.
33
Писмо от Петър Чаулев до редакцията на в.”Балканска Федерация“с
поздравление за издаването на весника, които ше зашитава борбата на
македонския народ за свобода и самоопределение., 1 јули 1924 г.,БКП,
Коминтернът..., 257, 258.
34
Статия от Филип Атанасов “Македония ше бъде свободна”., Виена, 15 юли 1924
г., Исто...,267-269.
35
Писмо от Михаил Герджиков до редакцията на в.”Балканска Федераци “ с
поздравление за излазането на вестника и за идеята да се създаде Балканска
Федеративна Организация., Цариград, 24 юли 1924 г., Исто..., 277-278.
2009/XLV/1-2 85
Stra{ko Stojanovski
држи до Декларацијата (од 29 април 1924 г.) и потписите на неа. ВМРО
реагирала на вооружените испади на приврзаниците на С.Мишев, барајќи
тој во најкраток можен рок или да биде придобиен или елиминиран.
Објавувањето на Манифестот требало да се одложи од “чисто тактички
причини”- поради неповолната меѓународно-политичка состојба. Монев
уште еднаш излегува со демант од името на ВМРО на обвинувањата
изнесени на сметка на организацијата за скорешните убиства во Бугарија.36
Во контекст на предупредувањата од ова писмо во однос на
приврзаниците на С. Мишев, од атентатори на ВМРО, на 30 јули на
пазарот во Виница бил убиен Мите Соколарски-Суџукаро. Тој бил во
служба на српските власти за борба против четите на ВМРО.37
Кон крајот на јули 1924 г., Т. Александров направил обид да
интервенира во Илинденската организација. На средбата со Петар Ацев, тој
побарал смена на Арсениј Јовков од уредништвото на в.”Илинден”, но и
оваа негова интервенција останала без резултати.38
Бугарската влада ги направила сите напори Манифестот да не
се прошири во Бугарија и неговата содржина да остане непозната за
широките народни маси на Македонската емиграција и Македонското
револуционерно движење. Со цел да ги придобие оние делови од
револуционерното движење, кои биле компромитирани во деветојунските
и септемвриските настани од 1923 година, владата на Цанков на 24 јули
1924 година објавила општа амнестија. Притоа се вршел силен притисок
врз членовите на ЦК, Т. Александров и А. Протогеров да се откажат од
Манифестот.
На 1 август 1924 година била издадена Декларација39 и
Циркуларно писмо40 потпишани од членовите на ЦК на ВМРО, Т.
Александров и А. Протогеров, во која се одрекува секаква соработка со
Советскиот Сојуз и се негира потпишувањето на Мајскиот манифест од ЦК
на ВМРО. Во Декларацијата, Манифестот објавен во “Балканска
Федерација” се оквалификува како “ноторна лага и дело на егзалтирани
комунисти”, а се истакнува дека ВМРО не е класна и партиска, туку
национална организација. Понатаму, ВМРО се декларира како независна
организција, вклучително и од политиката на бугарската влада, но
36
Писмо от Михаил Монев до Тодор Александров за хода на преговорите между
претставителите на ВМРО и Виенски център и условията на организацията за
публикуването на Маиския манифест., Виена, 24 юли 1924 г.,Исто...,276.
37
Ачкоска Виолета и Жежов Никола, Предавствата и атентатите во македонската
историја, Скопје, 2004, 240.
38
ЦК на ВМРО, Предавниците..., 161.
39
Декларация Но 772 на ЦК на ВМРО по повод публикуването на Маиския
манифест и за целите и характера на ВМРО., Македония, 1 август 1924
г.,БКП,Коминтернът..., 287, 288.
40
Окръжно Н0 771 на ЦК на ВМРО за публикуванието на Маиския манифест и
характера на ВМРО., Макдония, 1 август 1924 г., Истото..., 286, 287 .
86
истовремено најостро се отфрлаат и осудуваат ставовите од Манифестот со
кои се дискредитира и напаѓа владата на Цанков.
Меѓутоа утредента, на годишнината од илинденското востание, во
гласникот на Илинденската организација, в. ”Илинден “, бил објавен
факсимил од Мајскиот манифест со потписите на Т. Александров и А.
Протогеров. Списанието излегувало во 10.000 примероци и било читано
ширум македонската емиграција во Бугарија, но исто така и низ цела
Европа. Иако Бугарската влада наредила да се конфискува изданието,
сепак доволен број примероци останале, притоа нанесувајки му силен удар
како на Бугарската Цанковистичка влада, така и на оние делови на ВМРО
концентрирани околу Т. Александров и А. Протогеров.
Уште истиот ден, на 2 август 1924 година, ЦК на ВМРО излегло со
Циркуларно писмо, потпишано од членовите на ЦК, Т. Александров и А.
Протогеров. Со ова писмо тие се обиделе да ја амортизираат настанатата
политичка состојба и уште еднаш да ги дискредитираат издавачите на
Манифестот.41 Основната цел на овој Циркулар било да се образложи
ставот и улогата што ја имало ВМРО по однос на Мајскиот манифест.
Најпрвин се оценува позицијата на Советска Русија во однос на ВМРО.
Коминтерната се обвинувинува дека, во своите цели да ја урне владата на
Цанков, се обидела да ја исползува ВМРО. Т. Александров и А.
Протогеров уште еднаш, но во поблага форма од Декларацијата од
претходниот ден, се дистанцираат од Манифестот. Во Циркуларот се вели
дека на преговори со Коминтерната ги навеле Д. Влахов и П. Чаулев.
Притоа Влахов и Чаулев се обвинети за проневера на организациски пари.
Особени усилби во Циркуларот се прават за дистанцирање на ставовите во
41
Во писмото, потписниците најпрвин се повикуваат на континуитетот на ВМРО и
тоа, како организацијата успеала да преживее голем број афери (Дединската-1896,
Виничката -1897, Солунската- 1902) и востанија (Горноџумајското и
Илинденското), Хуриетот и разоружувањето, Балканските и Првата Светска
војна. Со ова потписниците на циркуларот кажуваат дека ВМРО ќе го преживее и
овој момент, и оваа афера. Понатаму се вели дека ВМРО ќе ја продолжи војната
против Србите и Грците но и борбата против внатрешните непријатели кои ги
сочинувале: некои “изродени синови на Македонија”-нивни бивши другари;
приврзаниците на “лажно земјоделската влада” на Стамболиски и Бугарската
Комунистичка Партија и Третата Интернационала. Се наведуваат, според ВМРО,
отпадниците од Македонското дело, д-р Филип Атанасов и архитектот Јуруков кои
со помош на владата на Стамболиски создавале паралелна Организација,
нарекувајки се федералисти, а “разбојниците” од нивните редови (Стојан Мишев,
Мито Суџукаро, Глигор Циклев и др.), под сплет на околности се нашле во Српска
Макиедонија во служба на владата на Н. Пашич, еден од најголемите Македонски
непријатели. Исто така се дава оценка и за работата на Македонските комунисти
на Димо Хаџи Димов кои, според овој Циркулар, го изградиле Емигрантскиот
Комунистички Сојуз “со цел да ја цепат Македонската емиграција и да го сопрат
правилниот развој на Македонското ослободително движење”. Види, Циркулар
на ЦК на ВМРО Н0 774., 2 август 1924 г., Македонското прашање..., 677-697.
2009/XLV/1-2 87
Stra{ko Stojanovski
Манифестот во однос на владата на Цанков. ЦК (се истапува само од името
на двајцата нејзини членови-Т. Александров и А. Протогеров) наводно
остро протестирала против предлогот на Коминтерната за соборување на
владата на Цанков, додека Влахов и Чаулев останале рамнодушни за
барањето за формирање на единствен револуционерин фронт под водство
на Советска Русија. Исто така пишува дека за ова ЦК дознала доцна, по
објавувањето на Манифестот, а целата вина им се препишува на Влахов и
Чаулев. Во Циркуларното писмо Александров и Протогеров не негираат
дека го потпишале Манифестот, но исто така никаде дирекно не
спомнуваат дека се потписници на истиот.42
Во екот на бурните реакции по повод Декларацијата на Т. Алексан-
дров и А. Протогеров од 1 август и објавувањето на Мајскиот манифест во
в. ”Илинден”, на 5 август Т. Карајовов му пишува на Т. Александров за
разговорите што тој и М. Монев ги имале во Виена со претставникот на
Советска Русија, грофот Черски. Разговорите според него се одвивале во
заладена атмосвера, а Черски за цело време инсистирал ВМРО да истапи
против Бугарската влада и да ги потврди принципите и потписите на
Мајскиот манифест.43
Во првите денови на август се води интересна преписка меѓу Т.
Александров и Коста Јанков. Во писмото што го испратил Т. Александров
на 2 август, тој го негира Манифестот отпечатен во “Балканска Феде-
рација”, велејќи дека никогаш не го ставил својот потпис на таков
“партизански лист”44,а во одговорот што на седми истиот месец го
испратил Коста Јанков, се истакнува дека во корист на Македонското
Револуционерно Движење е ВМРО да не се изолира и да ги обнови врските
со Советска Русија и Комунистичката Интернационала.45
Како одговор на Александровата Декларација со свои коментари
излегле Д. Вахов и П. Чаулев. Во писмото од Влахов, објавено на 10 август
во “Балканска Федерација”, тој како сведок на потпишувањето на
Манифестот изразува неверување од фактот дека раководители на ВМРО
ги негираат сопствените потписи, давајќи оценка дека ВМРО никогаш не
било до тој степен дискредитирано.46 Наредниот ден П. Чаулев излегол во
јавноста со едно отворено писмо до членовите ВМРО по повод
откажувањето на Т. Александров и А. Протогеров од Мајскиот манифест.
42
Исто...
43
Писмо от Тома Караиовов до Тодор Александров за хода на преговорите между
ВМРО и Съветските претставители във Виена след публикуването на Маиския
манифест и с мнение за целите на кумунистите по отношение на организацията.,
Виена, 5 август 1924 г., БКП, Коминтернът..., 307-309.
44
Писмо от Тодор Александров до Коста Янков за отношението му към Маиския
манифест., 2 август 1924 г., Исто..., 297.
45
Писмо от Коста Янков до Тодор Александров относно неопходимостта от
единодеиствие между БКП и ВМРО. 7 август 1924 г., Исто..., 311,312.
46
88
Во писмото се истакнува дека Манифестот е потпишан од сите членови на
ЦК на ВМРО и тој останува “свечен завет и директива за
понатамошните борби на македонскиот народ”. На крајот писмото
завршува со апел до сите искрени Македонци да се обединат под знамето
на Мајскиот манифест.47 Со овие ставови Чаулев јавно и дефинитивно се
оградил од останатите два члена на ЦК на ВМРО.
Во наредните денови ВМРО донела одлука за физичко
елиминирање на дел од опозицијата во Македонското револуционерно
движење. За ова сведочи убиецот на Д. Х. Димов, кој пред судијата
признал дека бил наговорен да го убие Д. Х. Димов уште на 12 август.48 На
19 август Т. Александров и А. Протогеров упатиле писма до Д.Влахов и
П.Чаулев во Виена во кои се бара од нив да одат на консултации во
Бугарија, со закана дека доколку не појдат ќе бидат исклучени од ВМРО.
Во писмото до Влахов се бара отчет за извесни пари од касата на ВМРО, а
на Чаулев му се забележува дека зел пари од претставниците на Советска
Русија и се бара да ги врати истите.49 Причините зошто Влахов и Чаулев не
отпатувале се нивниот сомнеж и стравување дека би можело да бидат
физички елиминирани. Во прилог на овие сомневања оди едно писмо на
ЦК на БКП до нејзиното задгранично претставништво од крајот на август
1924 година, во кое се изнесени предупредувања дека ВМРО испратила
четворица атентатори во Виена да ги убијат Чаулев, Влахов и Харлаков.50
Заклучок:
Почетоците на Македонското револуционерно движење, во

поорганизирана форма, датираат од 1893 година и создавањето на
Македонската Револуционерна Организација (МРО). По неуспешното
Илинденско востание, на Рилскиот конгрес (1905 г.) дошло до расцеп
внатре во Организацијата, а називот од ТМОРО ќе премине во ВМОРО.
Вака расцепкано Македонското револуционерно движење ги дочекало
47
Отворено писмо на Петър Чаулев до членовете на ВМРО срешу отказа на
Т.Александров и Ген. Александър Протогеров от Маиския манифест, за обедин
ванието на македонското революционно движение въ борбата за независима
Македония и Балканска федерация., Виена, 11 Август 1924 г., БКП,
Коминтернът...,314-315.
48
ЦК на ВМРО, Предавниците...,204,205.
49
Писмо од Т.Александров до Петър Чаулев срешу побликуването на Маиския
манифест и деиствията му, настояване да върне взетите пари на претставител на
Съветска Русия., 19 Август 1924 г, Исто..., 346,347. и Писмо от Т.Александров до
Димитър Влахов срешу публикуването на Маиския манифест, за изразходването
на пари на ВМРО и др., 19 Август 1924 г, Исто...348.
50
Писма Н0 1 и 2 от ЦК на БКП до ЗП спредупреждение за готвени от ВМРО
убииства на негови противници във Виена., София, 26,29 Август 1924 г, Исто...,
350, 351.
2009/XLV/1-2 89
Stra{ko Stojanovski
Балканските и Првата Светска војна, кога најпрвин со Букурешкиот
договор (1913 г.) Македонија била распарчена од соседите, а потоа истата
поделба е санкционирана и со Версајскиот мир (1919 г.).
По крајот на Првата Светска војна, македонските револуционери
продолжиле активно да дејствуваат главно групирани околу македнонската
емиграција во Бугарија. Таму биле создадени повеќе македонски органи-
зации, главно групирани во две групации: македонската демократска
левица, која ја сочинувале: Серската група и групата револуционери од
западна Македонија, кои, заедно се обединиле во Привременото
претставништво на бившата ВМРО, потоа Македонската Емигрантска
Федеративна Организација (МЕФО), Илинденската организација и
Македонските комунисти, кои го создале Емигрантскиот Комунистички
Сојуз (ЕКС), а по неговото укинување во август 1923 г., продолжиле да
дејствуваат групирани околу Димо Хаџи Димов; и Македонската
конзервативна десница, која ја сочинувале Извршниот комитет на
македонските братства и ВМРО (Автономистичка). Помеѓу различните
струи на левицата и десницата, постоеле сериозни методолошки и
идеолошки разидувања. Тие дотолку се радикализирале, што помеѓу нив
дошло и до отворена вооружена пресметка, а првите неколку години по
крајот на Првата Светска војна биле години на убиства, атентати и
заговори.
Со цел да се стави крај на непријателствата и да дојде до обеди-
нување во цврст и единствен македонски блок, кон крајот на 1923 и
почетокот на 1924 година започнале преговори за помирување, со
посредство и на иницијатива на Коминтерната. Во текот на април 1924
година преговорите биле префрлени во Виена и резултирале на крајот на
април и почетокот на мај со договор за обединување. Како резултат на ова
биле објавени повеќе заеднички документи, во кои се прокламирала
платформата за обединувањето и програмската определба на идната,
единствена Македонска Организација.
Преку четирите изготвени документи: “Декларација”, “Протокол
за обединување”, “Манифест” и “Декларација на Македонската парла-
ментарна група”, биле поставени основните начела и насока на делување
на идното Македонско револуционерно движење-обединета и независна
Македонија, како рамноправен член на идната Балканска Федерација, под
закрила на Советска Русија. Мајскиот манифест, кој бил прокламација до
широките македонски револуционерни маси, ги прокламирал принципите
на слободно самоопределување на народите со посебен акцент на
Македонскиот народ.
Ова скршнување на ВМРО и истапите против Цанков и офици-
јалните Бугарски владеечки кругови, довело до природна реакција кај нив.
Т. Александров и А. Протогеров се нашле под силен притисок да се
откажат од потписите на Манифестот, што и се случило на 1 август 1924 г.
Тогаш, Т. Александров и А. Протогеров истапиле со една Декларација во
90
која целата работа околу потпишувањето на Мнифестот била оценета како
“ноторна лага и дело на егзалтирани комунисти”.
Но, наредниот ден, на 2 август, во органот на Илинденската
организација в. ”Илинден” бил објавен факсимил од Мајскиот манифест со
потписите на Александров и Протогеров. Со објавувањето на Мајскиот
манифест во Бугарија, Т. Александров се нашол во мошне деликатна
политичка ситуација. Против него бил изготвен план за физичка
елиминација, кој бил реализиран на 31 август 1924 година, кај селото
Лопово-Пиринска Македонија. Иако се познати директните извршители,
непознато е кој бил вистинскиот нарачател на ова убиство. Сепак
најверојатна се чини претпоставката дека вистинскиот налогодавач за
ликвидација на Т. Александров биле Бугарските воено-политички власти.
Ова убиство, меѓутоа, било само дел од плановите на
приврзаниците на И. Михајлов, потпомогнати од Бугарската влада, за
елиминирање на целокупното македонско движење кое опонирало на
официјаланта владина политика. Ова било спроведено на 12 и 13
септември, во Горна Џумаја и во наредните денови низ цела Бугарија,
преку масовни убиства и масакри. Во овие настани бил убиен најголемиот
дел од пролевичарски ориентираното македонско движење.
Меѓутоа, сите овие насилства не ја уништиле до крај македонската
левица. Во Виена, под патронатство на Коминтерната, членот на ЦК на
ВМРО, П. Чаулев, заедно со Д. Влахов и подржувачите на принципите од
Мајскиот манифест, ја продолжиле дејноста на ВМРО, притоа удирајќи ги
темелите на идното ВМРО (Обединета). Во Бугарија пак, континуитетот на
ВМРО го продолжиле приврзаниците на Александровата ВМРО
(Автономистичка), И. Михајлов и А. Протогеров, потпирајќи се на
дотогашната Организациска мрежа, структура и идеологија.
Користени документи:
БКП, Коминтернът и Македонският въпрос (1917-1946), том първи,

София, 1988.
Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за
национална држава, том втори, Скопје, 1981.
Македонското прашање во документите на Коминтерната,во редакција
на Поповски Владо и Жила Ленина, том први-дел 1 (1923-1925),
Скопје, 1999.
Користена литература:
Ачкоска Виолета и Жежов Никола, Предавствата и атентатите во
македонската историја, Скопје, 2004.
Влахов Димитар, Мемоари, Скопје, 2003.
2009/XLV/1-2 91
Stra{ko Stojanovski
Галчин Петър, Политическите борби в пиринския край (1923-1939),
София, 1989.
Златна книга, Сто години ВМРО, Скопје, 1993.
Историја на македонскиот народ, том трети, ИНИ, Скопје,1969.
Тодоровски Зоран, ВМРО (1924-1934), Скопје, 1997.
Цветковска Надежда, Политичката активност на македонската
емиграција во Бугарија (1918-1928), Скопје,1990.
ЦК на ВМРО (Обединета), Предавниците на македонското дело,
Скопје, 1983.
92
Vera GO[EVA
IZGRADBA NA VODOVODOT VO TETOVO1
Tetovo spored rezultatite na dvata popisi na naselenie vo

Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite, odnosno Kralstvoto
Jugoslavija, sprovedeni na 31 januari 1921 godina i 31 mart 1931
godina, spa|al vo redot na pogolemite gradski naselbi vo
vardarskiot del na Makedonija. Po zna~itelnoto namaluvawe na
brojot na naselenie vo gradot za vreme na Prvata svetska vojna,2
naselenieto zapo~nalo postepeno da se zgolemuva po zavr{uvaweto
na vojnata. Vo januari 1921 godina vo gradot bile registrirani
15.119 ìteli, 3 a po edna decenija, vo mart 1931 godina, brojot
iznesuval 16.359.4 Vo navedeniot vremenski period gradot Tetovo se
snabduval so voda preku starite turski ~e{mi, koi koristele voda
od izvori na viso~inata Baltepe vo neposredna blizina na gradot.5
Idejata za izgradba na nov moderen vodovod vo Tetovo so koj
naselenieto bi se snabduvalo so zdrava voda za piewe se javila vo
dvaesetite godini na XX vek. Olesnitelna okolnost za uspe{noto
realizirawe na ovaa zamisla bila mestopolo`bata na gradot.
Vodeniot potencijal so koj izobiluvala [ar planina, a vo ~ie
podno`je se nao|alo Tetovo, daval mo`nost za negovo celosno
iskoristuvawe.
1
Delovi od ovoj trud usmeno se soop{teni na Me|unarodniot nau~en sobir
'Prostorno planiranje u Jugoistoćnoj Evropi (do Drugog svetskog rata)' / ''The Spatial
Planning in Southeastern Europe (until The Second World War)', koj se odrà vo
Belgrad i Smederevo na 27 i 28 noemvri 2009 godina.
2
Pred po~etokot na Prvata svetska vojna gradot Tetovo imal 20.070
ìteli. (Tetovo i tetovsko niz istorijata, kniga I, Tetovo 1982, 305.)
3
Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 januara 1921 godine, Sarajevo 1932,
116-117. Pogolem broj na naselenie od Tetovo imale samo gradovite:
Skopje so 40.666 (Isto, 112-113), Bitola so 28.420 (Isto, 88-89) i Prilep so
18.508 ìteli (Isto, 92-93).
4
Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 marta 1931 godine, knjiga I, Prisutno
stanovništvo, broj kuća i domaćinstva, Beograd 1937, 55-56.
5
@ivko Stefanovski, Gojko Eftoski, Tetovo i okolinata, Tetovo 1980, 45.
Vera Go{eva
Prviot ~ekor za izgradba na noviot gradski vodovod bil
napraven vo mart 1924 godina so sklu~uvawe dogovor pome|u
Op{tinata Tetovo i inènerot hidrotehni~ar Miladin Pe~inar
za izrabotka na proekt za snabduvawe na gradot so voda.6 Vo juni
1925 godina proektot izraboten od inìnerot M. Pe~inar bil
predaden na Op{tinata, koja istiot go prepratila na pregled i
odobruvawe na Generalnata Direkcija za voda vo Belgrad.
So re{enie7 od 11 noemvri 1925 godina ovaa institucija ne
go odobrila ponudeniot proekt, naveduvaj}i kako pri~ina za taa
odluka pove}e zabele{ki. Spored Glavnata direkcija za voda
inènerot M. Pe~inar vo ponudeniot proekt napravil mnogu
luksuzna presmetka za potrebite na gradot so voda.8 Institucijata
koja go ocenuvala izraboteniot trud bila nezadovolna i zaradi toa
{to spored misleweto na nejzinite ~lenovi, proektantot ne
napravil najdobar izbor na izvorot na voda za vodovod.9 Imeno,
prepora~anite vo proektot 'Golemi izvori' ne bile prifateni od
Direkcijata kako najpovolno re{enie na izvor za izvedba za
vodovodot. Proektantot inèner M. Pe~inar podocna vo svoj
izve{taj podnesen do Ministerstvoto za grade`ni{tvo,
Hidrotehni~ko oddelenie10 objasnuval od koi pri~ini se opredelil
za 'Golemi izvori' kako najdobro re{enie, iako vo svojot tehni~ki
izve{taj go poso~il izvorot 'Draga Voda' kako najpovolna opcija.
Izvorot 'Draga Voda', koj se nao|al vo blizina na seloto
[ipkovica, bil vo privatna sopstvenost. Bidej}i ~lenot 5 od
Zakonot za Voda gi {titel sopstvenicite na izvorot inènerot M.
Pe~inar predloìl Op{tinata Tetovo da potpi{e dogovor so
sopstvenicite na izvorot za negov otkup. Otkako so zvani~en akt od
Op{tinata proektantot bil izvesten deka bilo nevozmo`no da se
postigne takov dogovor bez da se odolgovle~i procesot na izrabotka
na vodovodot, toj prestanal da go prou~uva navedeniot izvor.
Edinstveno zaradi tie pri~ini inìnerot M. Pe~inar odlu~il
deka najpovolno re{enie za izvor na vodovodot bi bile t.n. 'Golemi
Izvori', ne zaboravaj}i pritoa deka tie bile oddale~eni od gradot
za pove}e od 2.400 metri otkolku 'Draga Voda'.
6
Dràven Arhiv na Republika Makedonija, Skopje (natamu: DARM). 1.1036.
1.48/287.
7
DARM. 1.1036. 1.48/287.
8
Isto. Spored proektot bila predvidena potro{uva~ka od 100 litri na
ìtel na 24 ~asa, dodeka prirastot na naselenie vo gradot se predviduval
da bide 1% godi{no. Potrebnata koli~ina na voda spored proektantot
trebalo da iznesuva 29,7 litri vo sekunda.
9
Isto, 288.
10
DARM. 1.1036.1.48/286-290.
94
Izgradba na vodovod vo Tetovo
Glavnata direkcija za voda isto taka imala zabele{ki i
okolu pra{aweto za rezervoarot,11 koj iako bil predviden vo
glavniot proekt proektantot go izostavil od prviot del na
rabotite.
Ne e poznato od koi pri~ini Generalnata direkcija za voda
ne dozvolila proektot so nabeleànite zabele{ki da bide vraten
kaj inènerot M. Pe~inar i samiot da go popravi ili da izraboti
nov. Iako vo re{enieto so koe se odbival predloèniot proekt
me|u drugoto bilo potencirano deka proektantot go izrabotil
proektot so 'dobra volja i stru~no znaewe',12 sepak Generalnata
direkcija za voda samata zapo~nala da go izgotvuva noviot proekt.
Izrabotkata na proektot za izgradba na vodovodot vo Tetovo
bila predadena na inèner A. Radoslavov, vraboten vo êtvrtoto
Oddelenie vo Generalnata direkcija za voda vo Belgrad.13 Davaweto
na ova zadolènie na drug stru~wak vlijaelo postapkata na
izrabotka na glavniot proekt da se odolgovle~i. Za zavr{uvawe na
glavniot proekt za izgradba na vodovodot vo Tetovo bilo potrebno
da pominat pove}e od dve godini. Ovoj vremenski period bil
iskoristen za sproveduvawe novi dopolnitelni ispituvawa na
terenot i za izrabotka na noviot proek.
Izrabotkata na glavniot proekt najverojatno se odolìla
pove}e od planiranoto, zaradi {to Hidrotehni~kiot oddel vo
Skopje vo juni 1927 godina pobaral od inèner A. Radoslavov da ja
dostavi izgotvenata od nego presmetka i tehni~ki izve{taj vo
vrska so vodovodot vo Tetovo.14 Na ova barawe ne bilo dobieno
pozitiven odgovor, pa po nekolku meseci, vo esenta 1927 godina
Hidrotehni~kiot oddel povtorno pobaral od Generalnata direk-
cija za voda da ja isprati potrebnata dokumentacija. 15 Ovie akcii
bile prezemani so cel da se zabrza procesot na dovr{uvawe na
glavniot proekt. Potrebata od {to pobrzo zavr{uvawe na
proektot i {to poskoro snabduvawe na gradot Tetovo so voda vo
nekolku navrati pred Hidrotehni~kiot oddel ja navel i narodniot
pratenik Marko Petrovi}.16
Kone~no vo fevruari 1928 godina generalniot plan na
inèner A. Radoslavov bil dostaven na razgleduvawe pred
Generalnata direkcija za voda, 17 i bil odobren od istata.
11
Isto, 289.
12
DARM. 1.1036.1.48/289.
13
DARM.1.1036. 1.24/118.
14
DARM. 1.1036. 1.17/78-80.
15
DARM. 1.1036.1.24/118.
16
Isto.
17
DARM. 1.1036.1.33/166.
2009/XLV/1-2 95
Vera Go{eva
Vo generalniot plan bile razgledani tri varijanti za
izgradba na gradskiot vodovod vo Tetovo.18 Toa bile: izvorot ÄDraga
VodaÄ, grupata izvori ÄGarje-LavciÄ i izvorot ÄStudena VodaÄ. Od
niv tretata opcija vedna{ otpadnala zaradi toa {to bila dva i pol
pati poskapa od ostanatite dve. Vtorata varijanta (grupata izvori
ÄGarje-LavciÄ) bila poeftina od prvata spored tro{ocite za gradba,
no dolìnata na dovodot bila za 1.375 metri podolga, a izda{nosta
spored misleweto na geologot profesor Jovanovi} bila nesigurna i
varirala pome|u 12,7 i 20 litra vo sekunda. Koga na toa }e se
dodadel i podatokot deka reonot bil lizgav i trebalo da bide
obezbeduvan zaradi objektite i dovodot, stanuva jasno deka prvata
varijanta - izvorot ÄDraga VodaÄ bila najracionalniot izbor.
Dolìnata na dovodot vo ovoj slu~aj iznesuval 4.675 metri, a
presmetanite tro{oci za izgradbata na dovodot bile 1,175,719
dinari. Spored merewata sprovedeni od strana na Hidrotehni~kiot
oddel vo Skopje vo po~etokot na septemvri 1926 godina
minimalnata izda{nost bila 24 litri vo sekunda. Ovoj podatok
me|utoa ne bil potpolno verodostoen bidej}i minimumot obi~no ne
se o~ekuval vo toj period, {to bilo i naglaseno vo glavniot proekt.
Od tie pri~ini vo nego bilo prepora~ano da se sprovedat novi
dopolnitelni merewa. Izrabotuva~ot na proektot za terenot imal
mislewe deka e dobar. Generalnata presmetka za gradba na
vodovodot vo Tetovo iznesuvala 4,200.000 dinari.
Iako glavniot proekt bil dostaven na razgleduvawe na
Generalnata direkcija za voda vo fevruari 1928 godina procedurata
za zapo~nuvawe na izgradbata na vodovodot ne moèla da otpo~ne.
Zatoa vo mart 1928 godina Hidrotehni~kiot oddel vo Skopje
povtorno pobaral od Generalnata direkcija za voda da mu go dostavi
orginalniot plan za da zapo~ne postapkata.19 Kone~no, na po~etokot
na mart 1928 godina Oddelot go dostavil planot pred ministerot za
zemjodelstvo i voda Svetozar Stankovi}, koj so re{enie od 5 mart
1928 godina istiot go odobril.20
Bi bilo logi~no da se o~ekuva deka so dobivaweto na
re{enieto za gradba rabotite okolu izgradbata na gradskiot
vodovod }e se zabrzaat, no nastanite ne se odvivale vo taa nasoka.
Godina i pol po odobruvaweto na glavniot proekt bila sprovedena
licitacija na koja bil odreden izveduva~ot na rabotite za
izgradba.21 Na 11 septemvri 1929 godina bila prifatena ponudata na
18
DARM. 1.1036.1.33/ 167-174.
19
DARM.1.1036.1.36/209-213.
20
DARM.1.1036.1.53/307.
21
DARM.1.1036.1.46/270-273. Na licitacijata u~estvuvale 4 pretprijatija:
1.) 'Slograd' od Qubqana koja dala ponuda da ja izvr{i rabotata so popust
96
inènersko-tehni~koto pretprijatie na inèner Radoslav Todo-
rovi} od Belgrad, koe ponudilo najgolem popust od 17,1%.22
Vo me|uvreme Op{tina Tetovo nastojuvala da obezbedi
finansiski sredstva za realizirawe na proektot za izgradba na
gradskiot vodovod. Vo maj 1928 godina bil pobaran kredit od
Dràvnata hipotekarna banka vo iznos od 6 milioni dinari.23
Baraniot iznos bilo planirano da se razdeli na sledniot na~in: 4
milioni i dvesta iljadi dinari za podigawe na moderen vodovod;
milion dinari za otkup na placevi za izveduvawe na regulacionen
plan i osumstotini iljadi dinari za popravka na kaldrmata vo
glavnite gradski ulici.
Zaemot koj Tetovskata op{tina go dobila od Dràvnata
hipotekarna banka bil vo iznos od 5 milioni dinari i bil odobren
na 23 avgust 1929 godina.24 Ovie pari zaedno so zaemot koj
Op{tinata go dobila vo dekemvri 1925 godina vo iznos od milion
dinari25 bile dovolno golema suma pari za realizirawe na proektot
za izgradba na gradskiot vodovod vo Tetovo.
Obezbeduvaweto na materijalnite sredstva potrebni za
izgradba na moderen vodovod vlijaelo da dojde do promena na ve}e
utvrdenite planovi za gradba. Iako vo generalniot plan bilo
planirano izgradba na rezervoar od 775 m3 zafatnina, zaradi
nedostatokot na finansiski sredstva bilo odlu~eno da se izgradi
privremen rezervoar od 45 m3 zafatnina. Dobivaweto na kreditot
pridonelo povtorno da se opredelat za prvata varijanta za golemina
na rezervoarot.26 Na toj na~in ve}e moèlo da se odgovori pozi-
tivno na barawata na gra|anite za voveduvawe na voda po domovite,
hotelite i drugi objekti; za postavuvawe na 90 hidranti so pribor
za gasnewe na poàr i polivawe na ulici; za obezbeduvawe voda za
magacinite na stovari{teto na Monopolot za tutun, za kasarnata,
àndarmeriskata ~eta, zemjodelskata {kola i drugi va`ni ustanovi
za Tetovo.
od 1,94%; 2.) Popovi} S. Milan od Belgrad, koj nudel popust od 14,23%; 3.)
'Polet'od Skopje so popust od 7,01% i 4.) Pretprijatieto na Radoslav
Todorovi} od Belgrad, koe nudelo popust od 17,1%;
22
Od sumata koja bila presmetana kako potrebna za izgradba na vodovodot
4,200.000 dinari, na tovar na Op{tinata pa|ale 347.952 dinari, taka {to
sumata za licitacija iznesuvala 3, 852.048 dinari. Zaradi popustot od
17,1% koj go davalo pretprijatieto na inèner R. Todorovi} grade`nite
aktivnosti trebale da bidat izvr{eni za 3,139.347 dinari.
23
Arhiv Jugoslavije, Beograd (natamu: AJ).125-447-678.
24
AJ. 125-447-678.
25
Isto.
26
DARM. 1.1036.1.53/308
2009/XLV/1-2 97
Vera Go{eva
Seto ova dopolnitelno go odolgovle~il procesot na
izgradba na vodovodot. Soglasno so aktot na Sudot na Tetovskata
op{tina od 28 maj 1930 godina rezervoarot bil otstapen na izve-
duvawe na inènersko-tehni~koto pretprijatie na inèner
Radoslav Todorovi}, odnosno istoto pretprijatie koe ja izvedu-
valo gradbata na ostanatiot del na vodovodot.27
Koga to~no po~nala izgradbata na gradskiot vodovod vo
Tetovo ne moème to~no da utvrdime, no Kralskata banskata uprava
imala podatoci deka pretpriema~ot R. Todorovi} bil voveden vo
rabota na 20 mart 1930 godina. Od toj datum zapo~nal da te~e
dadeniot rok za zavr{uvawe na rabotata. Imeno, spored ~len 19 od
Op{tite uslovi za izveduvawe na rabotite za gradba na vodovodot
vo Tetovo bilo predvideno tie da bidat zavr{eni za 335
kalendarski denovi od denot na voveduvawe na pretpriema~ot na
rabota, odnosno od prezemaweto na rabotite. Toa zna~elo deka
vodovodot trebalo da bide zavr{en do 19 fevruari 1931 godina.
Pri izveduvaweto na rabotite pretpriema~ot R. Todorovi}
nai{ol na pove}e prepreki od koi izvesen del ukaùvale na
nedostatoci vo glavniot proekt. So zapo~nuvawe na grade`nite
aktivnosti se ispostavilo deka proektot ne odgovaral na realnata
sostojba na terenot, kako na dovodot, taka i vo gradot; a ne sodrèl
nitu detali od koi moèlo da se sostavi specifikacija za
nabavuvawe na potrebniot materijal.
Drug problem bil nemo`nosta da se pristapi vedna{ kon
kaptirawe na izvorot ÄDraga VodaÄ zaradi pre~kite koi gi pravele
me{tanite od selata Lisec, Velika i Mala Re~ica, Brvenica.
Odbeleànata trasa inènersko-tehni~koto pretprijatie
na R. Todorovi} ja primilo duri na 1 april 1930 godina i toa samo za
da zapo~ne so kopawe rovovi, iako ni toga{ na trasata ne bile
odbeleàni slednite objekti-rezervoarot, prelomnite bunari,
talo`nicite i vozdu{nite ventili. Otstapuvaweto vo pogled na
prelomot na trasata bilo mnogu golemo zaradi {to nemoèlo da se
znae kolkav }e bide brojot na prelomni bunari i ostanati objekti.
Toa bilo utvrdeno duri po posetata na komisijata od Kralskata
banska uprava. Ovaa Komisija, sostavena od ~lenovi na stru~nata
komisija vo prisustvo na pretsedatelot na Sudot na Tetovskata
op{tina Orestie Krsti}, na 12 mart 1930 godina izvr{ila pregled
na terenot i trasata za dovod na voda vo Tetovo i go obikolila
terenot od desnata strana na rekata Pena pokraj stariot pat
Tetovo-Prizren se do selata [ipkovica, kako i celata trasa na
vodovodot od izvorot ÄDraga VodaÄ do rezervoarot nad Tetovo.28
27
DARM. 1.1036.1.53/306.
28
DARM. 1.1036. 1.58/441.
98
Site ovie problemi koi iskrsnuvale vo tekot na
izveduvaweto na grade`nite aktivnosti ja naloìle potrebata od
nivno eliminirawe. Toa pak se odrazilo vrz vremetraeweto na
gradbata na gradskiot vodovod. Bidej}i gradskata mreà ne
odgovarala na onaa od glavniot proekt pretprijatieto na R.
Todorovi} moralo da ~eka da se izrabotat detalite na gradskata
mreà koi bile dobieni duri na 1 juni 1930 godina. Po detalnoto
snimawe i odbeleùvawe bil zgolemen brojot na prelomnite
bunari, kako i brojot na talo`nici i vozdu{ni ventili, koj stanal
re~isi duplo pogolem od predvideniot.
Od tie pri~ini bilo nevozmo`no da se zavr{at zadadenite
zada~i vo predvideniot period. Zatoa inènersko-tehni~koto
pretprijatie na in`. R. Todorovi} vo sredinata na oktomvri 1930
godina ispratilo molba do nadzorniot inèner za gradewe na
vodovodot vo Tetovo za prodolùvawe na rokot za negova izgradba
za 250 dena.29 Op{tinskiot inèwer, koj go vodel nadzorot na
rabotite i Sudot na Op{tina Tetovo vo svojot izve{taj od 10
fevruari 1931 godina go potvrdile navedenoto objasnuvawe na
pretpriema~ot R. Todorovi}. Vo mart 1931 godina Banskata uprava
od Skopje barala od Op{tinata Tetovo uslovi za prodolùvawe na
rokot za izgradba na vodovodot za novi 143 kalendarski dena, t.e do
10 juli 1931 godina.30 Nastanite pokaàle deka ni novodadeniot rok
ne bil realen za ostvaruvawe.
Kone~no po pove}e od sedum godini od pojavata na
inicijativata za negova izgradba, vo noemvri 1931 godina31 bil
pu{ten vo upotreba noviot moderen vodovod vo Tetovo. So toa
pra{aweto za doveduvawe zdrava voda vo gradot koe bilo na dneven
red pove}e godini bilo re{eno. Noviot gradski vodovod imal
golemo vlijanie na zdravstveniot, socijalen i ekonomski razvoj na
Tetovo.
Navedeniot primer so izgradbata na vodovodot vo Tetovo,
odnosno dolgoto vreme potrebno za zavr{uvawe na grade`nite
aktivnosti, ukaùval deka postapkata ne bila voop{to ednostaven
proces. Za uspe{noto zavr{uvawe na grade`nite raboti bilo
neophodno potrebno poseduvawe dobro izraboten generalen plan za
gradba, koj celosno odgovaral na realnata situacija na terenot, i
dovolno materijalni sredstva za sproveduvawe na grade`niot
proces.
29
DARM. 1.1036. 1.58/434-440.
30
DARM. 1.1036.1.59/446-455.
31
DARM.8.2.2.236/611-613 (Gradsko Poglavarstvo Tetovo). Za ovaa
informacija iskaùvam iskrena blagodarnost na kolegata m-r Branislav
Svetozarevi}.
2009/XLV/1-2 99
Katerina MIRÊVSKA
MAKEDONKATA VO GR^KITE ORGANIZACII

NA OTPOROT (1941-1945)
Dvièweto na otporot vo Grcija se pojavilo kako direkten

odgovor na fa{isti~kite voeni osvojuvawa vo Evropa. Po
kratkotrajnata italjansko-gr~ka vojna vo oktomvri 1940 godina i
brzoto navleguvawe na germanskata armija vo april 1941 godina,
Grcija se na{la pod trojna italijanska, germanska i bugarska
okupacija.1
Vo prvata godina od okupacijata stopanskata i ekonomskata
polo`ba na zemjata bila mnogu vlo{ena, a dràvnite resursi
bezmilosno iskoristuvani od okupaciskite sili. Sostojbata bila
dotolku vlo{ena {to vo prvata okupaciska zima 1941-1942 godina,
zemjata bila zafatena od golem glad koj odnel okolu 100 000
ìvoti.2
Vo ovaa rana faza na okupacijata, organiziraniot otpor se
sveduval na osnovniot, fizi~ki opstanok na poedinecot. Me|utoa,
so zasegnuvaweto na sé pogolem del od naselenieto od
katastrofalnite posledici na okupacijata, uslovite za pojava na
heterogeno dvièwe na otporot stanuvale sé pozreli. Tokmu vo
vakvi uslovi do{lo do institucionalizirawe na dvièweto na
otporot vo Grcija preku Nacionalno Osloboditelniot Front na
Grcija (Etniki Apelefterotiko Metopo) (EAM), formiran vo
septemvri 1941 godina i negovoto voeno krilo Narodnata
Osloboditelna Armija (Etnikos Apelefterikos Stratos) (ELAS),
formirano ne{to podocna.3
1 Ri~ard Klog, Istorija Gr~ke novog doba, Clio, Beograd, 2000, 122-125.
2 Istoto, 125-126.
3 Drugite grupi otporot za vreme na okupacijata bile Nacionalniot
Republikanski Gr~ki Sojuz (Elinikos Dimokratikos Sindesmos) (EDES),
formirana vo esenta 1941 godina i Nacionalnoto i Socijalno
Osloboduvawe (Etniki ke Kinoniki Apelefterosi) (EKKA), formirana
Katerina Mir~evska
Iako EAM pretstavuval koalicija me|u Komunisti~kata
Partija na Grcija (KPG), Zemjodelskata Partija, Socijalisti~kata
partija i Unijata na Narodnata demokratija i uspe{no gi obedinil
gr~kite komunisti, liberali, socijalisti, demokrati i gr~koto
selanstvo, sepak toj bil rakovoden od strana KPG. Imeno KPG,
kako rezultat na podemot na progresivnoto dvièwe vo Evropa od
edna i vnatre{nata politi~ka konstelacija od druga strana,
prerasnala vo dominantna politi~ka sila vo Grcija vo 30-tite
godini na minatiot vek. Osven toa, golemoto iskustvo na gr~kite
komunisti vo ilegalnoto deluvawe vo me|uvoeniot period bilo od
krucijalno zna~ewe za nivnata liderska pozicija vo ramkite na
EAM, odnosno za poddrùvawe na strategiskata i organizaciskata
dominacija na KPG od ostanatite u~esnici vo EAM. 4
Zasegnuvaj}i golem broj sektori od op{testveniot ìvot
koi se sveduvale na op{tite celi - narodno osloboduvawe, soci-
jalni reformi i vospostavuvawe demokratska vlast, dvièweto na
otporot gi zelo vo predvid i o~ekuvawata na ènskata populacija
za promena na statusot na ènata vo op{testvoto, odnosno polovo
izedna~uvawe na maìte i ènite vo site sferi na op{testveno-
politi~kiot ìvot vo zemjata. Ottuka, vo ramkite na negovite
zasebni celi bilo i vospostavuvaweto polova ramnopravnost, {to
bilo vo soglasnost so demokratskite tendencii na idnoto novo
povoeno ureduvawe.5
Tradicionalniot socijalen status na ènite vo gr~koto
op{testvoto od edna i izoliranosta od politi~kiot ìvot od druga
strana, pretstavuvale seriozna pre~ka vo procesot na nivnoto
integrirawe vo dvièweto na otporot. Zatoa vo ramkite na svoite
propagandni aktivnosti, EAM adresiral nekolku pamfleti do
ènite i devojkite vo koi tie se povikuvaat vo borba za podobru-
vawe na op{testveniot status. Po zabeleìtelnoto vklu~uvawe na
ènite vo razli~nite aspekti na dvièweto, nim im bil daden i
legitimen politi~ki subjektivitet, preku odredbata za Polova
ramnopravnost, donesena od Politi~kiot Komitet za nacionalnoto
vo po~etokot na 1943 godina. Ovie dve organizacii gi zastapuvale

libralnite i republikanskite strui vo zemjata, koi imale poinakov stav
od EAM vo pogled na povoenoto ureduvawe na zemjata, Liljana Panovska,
Krajot na edna iluzija. Gra|anskata vojna vo Grcija i Makedoncite 1946-
1949, INI, Skopje, 2003 ,13-14.
4 Margaret Poulos, Arms and the Woman: Just warriors and the Greek Feminist
Identity, Columbia University Press, 2008, 75.
5 Tasoula Vervenioti, The Adventure of Women’s Suffrage in Greece, When the war
was over. Women, War and Peace in Europe 1940-1956, Leicaster University Press,
London, New York, 2000, 103-118, 105.
102
Makedonkata vo gr~kite organizacii na otporot (1941-1945)
osloboduvawe (Politiki Epitropi Etnikis Antistasis) (PEEA)
odnosno Vladata na dvièweto, formirana vo mart 1944 godina. So
~lenot br. 5 od Ustavot na PEEA, bile izedna~eni politi~kite i
gra|anskite prava na ènite i maìte, so {to fakti~ki na ènite
za prv pat vo istorijata na zemjata im bilo dozvoleno da glasaat i
da bidat glasani.6
I makedonskata èna od egejskiot del na Makedonija ne
ostanala nastrana od aktuelniot istoriski kontekst. Taa se
vklu~ila vo dvièweto na otporot, kako vo negoviot seopfaten
instuticionalen aspekt, taka i vo del od negovite oddelni
participienti. Tuka pred sé stanuva zbor za KPG, za Federacijata
na komunisti~kata mladina na Grcija (Omospondia Komunistikon
neolaon Elada) (OKNE), za Nacionalnata segr~ka organizacija na
mladinata (Enia Paneladiki Organosi Neon) (EPON), za
organizacijata Nacionalna Solidarnost (Etniki Alilengi) (EA) i
sekako EAM/ELAS, koi kako komunisti~ki odnosno organizacii na
levicata i edinstveni vo Grcija koi go priznavale nacionalniot
identitet i prava na Makedoncite, bile na{iroko prifateni i
rasprostraneti sred makedonskoto naselenie od egejskiot del na
Makedonija.
Prvite organizirani èni Makedonki vo antifa{isti~-
koto i komunisti~koto dvièwe poteknuvale od poznati revo-
lucionerni semejstva, vo koi revolucionernite tradicii imale
dlaboki koreni. Toa bile èni, sestri, }erki i vnuki na poznati
makedonski borci, u~esnici vo nastanite od predilindenskiot,
ilindenskiot i periodot po nego, kako i vo me|uvoenoto komu-
nisti~ko dvièwe.
Makedonskite èni bile vklu~eni vo KPG preku ènskiot
sektor, odnosno ènskata organizacija na Partijata. Podatocite za
nivnata aktivnost vo periodot po okupacijata na Grcija se skudni.
Poznato e deka vo kosturskoto selo D'mbeni, ènska organizacija
postoela u{te pred po~etokot na Vtorata svetska vojna i deka taa
opstanala i pokraj dvete provali na D'mbenskata partiska
organizacija, prvata vo noemvri 1939 godina, a vtorata vo noemvri
1941 godina.7 @enski organizacii na KPG vo 1941 godina bile
formirani i vo selata Nestram8 i Vi{eni,9 a vo gradot Gumenxe i
6 M. Poulos, cit. trud, 86.

7 Lazo Pop-Janevski, Kosturskoto selo D'mbeni, Skopje, 1996, 119.
8 Kosta Dinkovski, Hronika za s. Nestram, Kosturska okolija,
Dokumentaciono Oddelenie na INI, Skopje.
2009/XLV/1-2 103
Katerina Mir~evska
prvata trojka èni-rabotnici vo ramkite na gradskata partiska
organizacija.10
Vo po~etokot aktivnosta na ènskite sekcii na KPG bila
naso~ena kon mobilizirawe na celoto naselenie vo sobirawe
dobrovolni prilozi od hrana i obleka za makedonskite vojnici vo
gr~ko-italjanskata vojna, a neposredno po okupacijata na Grcija, vo
sobirawe i kriewe na ostavenoto oru`je i municija na frontot.
Spored se}avawata na Uranija Jurukuva,11 „koga KPG objavi
proglas ’sé za frontot‘, zaedno so devojkite od Rupi{ta, orga-
nizirani i neorganizirani, sobiravme pomo{ za frontot, mesevme
i pravevme drugi raboti i gi ispra}avme na nepoznatiot vojnik. Po
zavr{uvaweto na vojnata, vo april 1941 godina, celiot del na
frontot od albanskata granica do Kostur be{e poln so oru`jeto
{to go ostavija vojnicite. Cela ve~er kopav, zaedno so moite
strikovci i drugi organizirani ~lenovi na Partijata i so drugi
devojki, po nivi, po lozja, po ormani, gi vitkavme pu{kite vo stari
~ar{avi i partali koi gi zemavme od doma i go krievme oru`jeto.
Po sobiraweto pomo{ za frontot, toa be{e moja vtora aktiv-
nost“.12
Slednata godina, vnimanieto na Partijata bilo naso~eno
kon konsolidirawe na postoe~kite ènski sekcii na KPG i nivno
pro{iruvawe so novi ~lenovi. So takva zada~a vo 1942 godina vo
D'mbeni pristignala Hristina Pupti, sekretar na ènskata
organizacija na KPG za Kostursko,13 a vo septemvri istata godina i
prviot sekretar na Okoliskiot komitet na KPG za Kosturska
okolija, Periklis Andonis Andonopulos. Nabrgu po nivnite poseti
i sostanokot koj Andonopulos go odràl so ènite vo seloto, bil
9 Dimitar Prstenarov, Avtobiografija i se}avawa za negovoto u~estvo

vo NOV i DAG 1946-1949 godina na podra~jeto na Vi{enski reon,
Kostursko, Dokumentaciono Oddelenie na INI, Skopje.
10 Ivan Ni~ev, Se}avawe za gradot Gumenxe - Gumenica, Dokumentaciono
Oddelenie na INI, Skopje.
11 Uranija Jurukova (Pirovska), rodena vo s. Izglebi, Kostursko. Vo tekot
na NOV (1941-1945) bila reonski aktivist na organizacijata EPON za
reonot Popele-Kostursko; u~esnik vo Lerinsko-Kosturskiot bataqon i
Prvata egejska udarna brigada. Aktiven u~esnik i rakovoditel vo
Gra|anskata vojna vo Grcija.
12 Od razgovorot so Uranija Jurukova, voden so avtorot vo nejziniot dom
vo Skopje, 1998 godina.
13 Od razgovorot so Evdokija Foteva - Vera, voden so avtorot vo nejziniot
dom vo Skopje, 1998 godina.
104
zabeleàn natamo{en raste` na organizaciite vo koi vlegle golem
broj èni i devojki od seloto.14
Za toa kako se odvival procesot na formiraweto i
pro{iruvaweto na mreàta na ènskite sekcii na KPG vo
egejskiot del na Makedonija, doznavame od se}avawata na Evdokija
Foteva - Vera.15 Spored niv: „Nie, odgovornite za ènskite
organizacii na KPG po selata, odevme po selata, preku kuriri
fa}avme vrski so poznati i odevme kaj niv. Vo Kore{tata, vrskite
gi fa}avme preku d'mbenskite èni koi bea maèni vo drugi sela i
koi bea aktivni. Taka, }e otidevme vo odredeno selo kade prvo }e gi
soberevme podoverlivite èni vo nekoja ku}a. Vedna{ }e
opredelevme sekretar, blagajnik, pretsedatel - po pet èni vo edna
}elija i }e im dadevme zadolènija da se organiziraat vo desetini.
Sekoja èna, ~len na }elijata, treba{e da organizira po 10 èni.
Na ist na~in se organizira{e EPON i drugite organizacii“.16
Spored nekompletni podatoci se doznava deka vakvi

organizacii do 1943 godina, bile formirani i vo selata Rudari,
Besfina, P'pli,17 Popadija - Lerinsko,18 \up~evo, Asar Begovo,
Kadinovo - Enixe-Vardarsko19, Baovo- Vodensko20, Kosinec,21
14 L. Pop-Janevski, cit. trud, 119, 126; istiot, Hronika za s. D'mbeni,

Kostursko, Dokumentaciono Oddelenie na INI, Skopje.
15 Evdokija Baqova Foteva - Vera, rodena vo s. D'mbeni, Kostursko.
U~estvuva vo komunisti~koto dvièwe, ~len na OKNE, odgovorna za
ènite vo dmbenskata organizacijata na KPG, ~len na EPON, a po
formiraweto na Slavjanomakedonskiot Narodnoosloboditelen Front,
sekretar na ènskite grupi na SNOF vo Kostursko, borec vo Prvata
Egejska udarna brigada, steknuva i ~in komesar i zamenik komesar na ~eta.
Aktiven u~esnik i rakovoditel vo Gra|anskata Vojna vo Grcija.
16 Od razgovorot so Evdokija Foteva - Vera.
17 Dimitar Tupurkovski, Hronika za s. Rudari, Lerinsko; istiot, Hronika
za s. Besfina, Lerinsko; istiot, Hronika za s. P'pli, Lerinsko,
Dokumentaciono Oddelenie na INI, Skopje.
18 Atanas Rusevski, Se}avawa za nastanite vo periodot 1941-1945 od s.
Popadija, Lerinsko, Dokumentaciono oddelenie na INI, Skopje.
19 Dimitar Ugrinovski, Selo \up~evo, Enixevardarsko; istiot, Selo Asar-
begovo, Enixevardarsko; istiot, Selo Kadinovo, Enixevardarsko,
Dokumentaciono oddelenie na INI, Skopje.
20 Mice Kukulev, Se}avawa na Kukulev Mice od s. Baovo, Vodensko,
21 Nikola [alvarinov, Hronika za selo Kosinec, Kostursko,
2009/XLV/1-2 105
Katerina Mir~evska
Ludovo, îflik, @ikovi{te - Kostursko,22 kako i vo gradot
Gumenxe.23
Za aktivnosta na ovie organizacii vo sekoja okolija
oddelno, bile zadolèni iskusni partiski ~lenovi. Sekretar na
ènskata organizacija na KPG za Kosturska okolija bila Hristina
Pupti, u~itelka od gradot Rupi{ta. Na nejzina inicijativa bila
izvr{ena reorganizacija na postoe~kite ènski sekcii. Vo
po~etokot tie bile sostaveni od }elii so po 3 ~lena, od koi sekoj
imal oddelno zadoènie: sekretar, blagajnik i odgovoren za agit-
prop.24 Sekretarite na sekoja }elija bile ~lenovi na mesniot odbor
na KPG. Po reorganizacijata, }eliite prerasnale vo petorki, pa vo
desetini po selskite maala so odgovorna èna za sekoja desetina
oddelno.25
Organizator na ènskata organizacija vo Lerinska okolija,
vo celiot period na NOV, bila Atanasija Kalajxidi od s. Dolno
Kle{tino, Lerinsko,26 dodeka instruktorki na ènskata
organizacija vo Enixevardarska okolija bile Hrisula Ruskina od
gradot Enixe-Vardar i Kula.27
Kolku bile uspe{ni vakvite napori, moè da se sogleda niz
statisti~kite podatoci na KPG spored koi do oktomvri 1943
godina, vo okru`nite organizacii na KPG za Koàni, Lerin,
Kostur, Voijo-Sjatista i Grevena imalo vkupno 13 550 ~lenovi na
Partijata, me|u koi 3 799 èni - 228 vo Koàni, 1 500 vo Kostur, 845
vo Voijo-Sjatista, 1 296 vo Grevena. Vo naredniot mesec toj broj se
zgolemil, taka {to vo Koàni imalo 334 organizirani èni, vo
Lerin - 277, vo Kostur - 1 800, vo Voijo-Sjatista - 1 048 i vo Grevena
- 1 298.28
22 Risto Kirjazovski, Hronika za s. Ludovo, Kostursko; istiot, Hronika

za s. îflik, Kostursko; istiot, Hronika za s. @ikovi{te, Kostursko,
23 I. Ni~ev, Se}avawe za gradot Gumenxe...
24 Istoto.
25 L. Pop-Janevski, Kosturskoto selo..., 119-120; Od razgovorot so E.
Foteva - Vera.
26 Kosta Karanxulov, Selo Dolno Kle{tino, Lerinsko, Dokumentaciono
oddelenie na INI, Skopje.
27 D. Ugrinovski, Selo Kadinovo...
28 Egejska Makedonija vo Antifa{isti~kata vojna 1941-1943, tom VII, kn.
1. Dokumenti za u~estvoto na makedonskiot narod od egejskiot del na
Makedonija vo Antifa{isti~kata i Gra|anskata vojna vo Grcija 1941-1949
godina, Arhiv na Makedonija, Skopje, 1985, dok. br. 191, 406-407, dok. br.
187, 399-400.
106
Vo Vodenska okolija, vo oktomvri 1943 godina, od vkupno 10
955 partiski ~lenovi 1 436 bile èni i 566 mladinki, vo Bersko -
imalo vkupno 2 496 ~lenovi od koi 247 èni i 99 mladinki i vo
Solunsko od vkupno 5 594 organizirani ~lenovi èni bile 1 488, a
mladinki 715.29
Vo narednata godina KPG posvetuvala golemo vnimanie vo
nadminuvaweto na slabostite vo razvitokot na ènskoto dvièwe.
Toa celela da go postigne preku kooptirawe novi ènski kadri vo
Partijata i popolnuvawe na rakovodnite organi, formirawe
ènski organizacii tamu kade seu{te nemalo, vklu~uvawe na
ènite vo politi~kite borbi vo gradovite, vo odrùvaweto vrski
me|u gradovite i selata, prifa}awe na novoregrutiranite vo
Partijata, nivno pristapuvawe vo rezervniot ELAS, u~estvo vo
lokalnata samouprava i vo narodnoto pravosudstvo. Rezultatot od
vakvite napori ne izostanal, taka {to ènskoto ~lenstvo na
Partijata prodolìlo da se zgolemuva, {to e evidentno i preku
izve{taite na okoliskite komiteti na KPG za Enixe-Vardarsko,
Lerinsko, Bersko, Vodensko i Kajlarsko za 1944 godina.
Vo Enixe-Vardarska okolija, vo mart 1944 godina, od vkupno
8 240 partiski ~lenovi 1 715 bile èni i 764 mladinki. Vo
Lerinska okolija, vo april 1944 godina imalo vkupno 2 575 ~lenovi
od koi 620 bile èni, dodeka vo naredniot mesec toj broj se
zgolemil taka {to vkupniot broj na ~lenovite porasnal na 3 056, a
na ènite 677. Vo Berskata okolija od vkupno 6 674 partiski
~lenovi, 1 037 èni i 431 mladinki vo januari 1944 godina, vo juli
mesec, toj broj iznesuval 7 298 ~lenovi od koi 1 428 èni i 717
mladinki. Vodenskata partiska organizacija, vo mart istata godina
broela 13 781 ~lenovi od koi 3 213 èni i 1 179 mladinki,30 dodeka
vo noemvri toj broj iznesuval 16 923 ~lenovi - 5 632 èni i 2 319
mladinki.31 Vo istiot period, Kajlarskata partiska organizacija
broela 2 073 ~lenovi od koi 878 bile èni.32
29 Istoto, dok. br. 174, 372-373, dok. br. 181, 387-389, dok. br. 184, 393-395.
30 Egejska Makedonija vo Antifa{isti~kata vojna 1 januari-31 avgust
1944 godina, tom VII, kn. 2. Dokumenti za u~estvoto na makedonskiot narod
od egejskiot del na Makedonija vo Antifa{isti~kata i Gra|anskata vojna
vo Grcija 1941-1949 godina, Arhiv na Makedonija, Skopje, 1987, dok. br. 14,
25-29; dok. br. 29, 64-66; dok. br. 39, 88-89; dok. br. 41, 90; dok. br. 79, 168-169;
dok. br. 201, 426-428.
31 R. Kirjazovski, Demokratski i antifa{isti~ki partii i
organizacii vo egejskiot del na Makedonija (1941-1945), INI, Skopje,
1991, 46.
32 Istoto, 49.
2009/XLV/1-2 107
Katerina Mir~evska
Za zna~eweto i golemiot pridones na ènite vo dvièweto
na otporot vo Izve{tajot na Okoliskiot komitet na KPG za Enixe-
Vardar od 20 juni 1944 godina, se veli: „@enite navistina igraat
re{ava~ka uloga vo na{ata borba. Tie se istaknaa kako
rakovoditeli, kuriri itn. Celata taa dejnost na ènite
pretstavuva{e primer za voshit“.33 „Tie se sekoga{ avangarda vo
site masovni borbi i vo najte{kite momenti na rabota“.34
Pomladata generacija Makedonci i Makedonki, vo vremeto
do zapo~nuvaweto na Gra|anskata vojna vo Grcija, organizirano
dejstvuvala vo ramkite na gr~koto mladinsko levoorientirano
dvièwe, odnosno preku organizacijata OKNE, a od 1943 godina
preku EPON. Iako bila zabraneta, a ~lenstvoto desetkuvano vo
periodot na metaksasovata diktatura, OKNE zapo~nala da se
obnovuva neposredno po okupacijata na Grcija od sredinata na 1941
godina, koga del od ~lenovite se vratile od zatvorite i od logorite
i go formirale prvoto vremeno rakovodstvo.35 Vo prvata godina na
okupacijata nejzinata aktivnost bila naso~ena kon konsolidirawe
na redovite i aktivirawe na mladinata preku kulturni, ekonomski
manifestacii i drugi aktivnosti.
Za organizacijata OKNE vo egejskiot del na Makedonija ima
mo{ne skudni podatoci, koi prvenstveno se odnesuvaat na
kosturskoto selo Dmbeni. Poznato e deka vo maj 1941 godina bile
obnoveni ma{kata i ènskata organizacija na OKNE vo seloto, so
koi bile opfateni pogolem broj mladinci.36 Sekretar na OKNE
bil Numo Pa~kov i toj ja formiral prvata ènska }elija, sostavena
od ~etiri devojki, sekoja so posebno zadolènie, a ednata od niv
bila sekretar na }elijata.37 Neposredno po okupacijata na Grcija,
ènski organizacii na OKNE postoele i vo s. Nestram,
Dobroli{ta, @elin, Cakoni, Kostursko, kako i vo gradovite
Rupi{ta, Kostur,38 Gumenxe.39
Pokraj vklu~uvaweto vo sobirawe pomo{ za makedonskite
vojnici na albanskiot front i vo sobirawe i kriewe na ostavenoto
oru`je na frontot po okupacijata na Grcija, mladincite bile
33 Egejska Makedonija..., tom VII, kn. 2, dok. br. 104, 220.

34 Istoto, dok. br. 55, 113.
35 Poop{irno za toa vidi vo: R. Kirjazovski, Demokratski i ..., 111-114.
36 L. Pop-Janevski, Hronika za s. D'mbeni...
37 L. Pop-Janevski, Kosturskoto selo..., 19; Od razgovorot so E. Foteva-
Vera.
38 Od razgovorot so U. Jurukova.
39 I. Ni~ev, Se}avawa za.., 13.
108
aktivni i na drugi poliwa. Devojkite bile angaìrani da go
navezat makedonskiot grb, simbolot na Ilindenskoto vostanie na
znameto i na 73-te so{ieni crveni marami, so koi trebalo da se
zakitat prvite partizani. Toa trebalo da go naprvat vo ku}ata na
Vena Baleva, edna od najaktivnite èni vo seloto, ~len na ènskata
organizacija na KPG.40 Vo maj 1941 godina, mladinkite aktivno
u~estvuvale vo narodniot sobir vo mesnosta Lokvata i Viwari,41 na
koj bile prisutni mnogu mladinci i vozrasni i od kosturskite sela
D'mbeni, Smrde{, Kosinec, Lobanica, V'mbel, Drenoveni i
Breznica. Na ovoj sobir, u~itelkata Cveta Imbrukova od D'mbeni,
poloìla cve}e na grobovite na komitite i za prv pat po
metaksasovata diktatura, bile peeni makedonski narodni pesni i se
igrale makedonski ora.42
Op{tite uspesi na OKNE vo tekot na 1941 i po~etokot na
1942 godina, pretstavuvale solidna baza na 30 mart 1942 godina da se
odrì i Zemska konferencija, na koja, pokraj ostanatoto, bila
donesena i odluka za formirawe edinstvena mladinska organizacija
vo celata zemja.43
Vrz osnova na toa, na inicijativa na OKNE, na 23 fevruari
1943 godina, vo Atina bila formirana organizacijata EPON. Na
osnova~kiot sostanok, na koj prisustvuvale deset mladinski
organizacii bilo re{eno „formiraweto na organizacijata da se
ostvari so raspu{taweto i spojuvaweto na site organizacii {to go
potpi{uvaat ovoj osnova~ki akt. So negovoto potpi{uvawe, site
tie prestanuvaat da postojat i avtomatski nivnite sili, tehni~ki,
finansiski i drugi sredstva minuvaat vo EPON“.44
40 L. Pop-Janevski, Kosturskoto selo..., 108.

41 Vo mesnosta Lokvata i Viwari, na 31 maj 1903 godina (star stil), bila
vodena golema bitka me|u turskiot asker i makedonskite komiti, vo koja
zaginale golem del od niv. Vo ovaa mesnost, makedonskoto naselenie od
Kostursko, sekoja godina organiziralo tradicionalna sredba koja bila
zabraneta vo vremeto na diktaturata na generalot Joanis Metaksas.
42 L. Pop-Janevski, Kosturskoto selo...,102-103.
43 R. Kirjazovski, Demokratski..., 115.
44 Na konferencijata u~estvuvale pretstavnici na mladinskite
organizacii: Zemjodelska mladina na Grcija, Edinstvena {kolska mladina,
Sojuz na mladite borci od Rumeli, Tesaliska sveta ~eta, Narodna
revolucionerna organizacija, Slobodna mladinka, Federacija na
komunisti~kata mladina na Grcija, Socijalisti~ka revolucionerna
avangarda na Grcija i Dru{tvo na mladite, Egejska Makedonija vo..., tom
VII, kn. 1, dok. br. 64, 162-163.
2009/XLV/1-2 109
Katerina Mir~evska
Me|u tie organizacii bila i ènskata mladinska
organizacija „Slobodna mladinka“, formirana od EAM po
okupacijata na Grcija. Nejzinoto ~lenstvo se sostoelo od studentki,
u~eni~ki, mladi rabotni~ki, selanki i doma}inki, simpatizeri na
komunisti~kite idei.45 Celite na ovaa organizacija bile
potencirani i vo eden od dokumentite na EPON, vo koj se veli:
„Nie mladinkite, spaseni od la`niot feminizam na slugi, sakame
da gi skineme sinxirite na mnogustranoto ropstvo i od sesrce da se
borime do mladincite, da ja izgradime ekonomskata, op{testvenata
i politi~kata ramnopravnost. Samo taka }e blesne na{eto JAS i }e
se vozvi{ime do vistinskoto ènsko ~uvstvo“.46 Slevaweto na
„Slobodna mladinka“ vo EPON, imalo nesomneno golemo vlijanie
vrz zgolemuvawe na negovoto ènsko ~lenstvoto.
Vo vremeto na formiraweto, EPON broel okolu 300 000
~lenovi niz celata zemja, dodeka vo denovite na osloboduvaweto,
odnosno esenta 1944 godina, toa dvojno se zgolemilo i broelo pove}e
od 600 000 ~lenovi.47
Vo egejskiot del na Makedonija ovaa organizacija uspeala da
go vklu~i vo svoite redovi mnozinstvoto od makedonskata mladina.
Imalo gradovi i podra~ja vo koi bile opfateni site mladinci, a vo
pionerskata organizacija, formirana i rakovodena od EPON, site
deca.48
U{te vo prvata godina na formiraweto, organizacii na
EPON bile formirani vo golem broj sela vo egejskiot del na
Makedonija. Devojkite bile organizirani preku posebni ènski
organizacii, kakva {to postoela vo s. Baovo,49 a istaknati ènski
~lenovi prvo vo OKNE, a potoa vo EPON imalo i vo selata
Rusilovo, Po~ep, Strai{ta, Vodensko i vo gradot Voden.50
Vo Enixe-Vardarska okolija, ènski organizacii na EPON
bile formirani vo selata \up~evo, Babjani, Asar Begovo,51 Sveti
45Τασουλα Βερβενιωτι, Η γυναικα τησ αντιστασισ. Η εισοδοσ των γυναικον σ

την πολιτικη, Αθηνα, 1994, 262.
46 Citirano spored, istoto, 270.
48 Istoto, 141.
49 M. Kukulev, Se}avawa na ...
50 Vangel Ajanovski-O~e, Egejski buri. Revolucionernoto dvièwe vo
Vodensko i NOF vo Egejska Makedonija, INI, Skopje, 1975, 100-101.
51 D. Ugrinovski, Selo \up~evo... ; istiot, Selo Babjani...; istiot, Selo
Asar Begovo...
110
Apostol.52 Vo Kosturska okolija, organizacii na EPON vo 1943
godina postoele vo selata: Lobanica, @ikovi{te, V'mbel, Gra~e,
Blaca, Drani~evo, Stensko, Doleni, Novoselini, Doleni,
Mokreni,53 Kosinec54 i D'mbeni. 55
Vo Lerinska okolija, organizacii na EPON vo 1943 godina
bile formirani vo selata: Popadija - kade vlegle 7 mladinci i
mladinki, Setina, Vo{tareni - kade do krajot na 1944 godina EPON
broel okolu 180 mladinci, Kru{oradi - so 50 mladinci i
mladinki,56 Patele, so vkupno 120 ~lenovi.57
Do esenta 1944 godina, vkupnoto ~lenstvo na EPON broelo
10 000 mladinci vo Kostursko, 9 160 vo Bersko, 6 000 vo
Enixevardarsko, 12 000 vo Vodensko, 1 500 vo Lerinsko, 2 799 vo
Kajlarsko i 60 000 Isto~na Makedonija.58
^lenovite na ovaa organizacija u~estvuvale vo instituciite
na dvièweto na otporot, vo redovniot i rezervniot sostav na
ELAS, a kako osobenost vo sevkupnata aktivnost bila kulturno-
prosvetnata dejnost. Taa se realizirala niz kulturno-prosvetni,
igraorni i horski grupi, muzi~ki orkestri, mladinski klubovi,
formirani niz selata koi podgotvuvale pretstavi, priredbi,
ve~erinki.
Najmasovna organizacija na otporot vo Grcija vo koja golem
procent od ~lenstvoto pripa|al i na ènskata populacija, bila
koalicijata EAM. Uspevaj}i da gi nadmine gi klasnite i polovite
barieri od edna strana i niz brojni i raznovidni formi na otpor da
go mobilizira mnozinstvoto od naselenieto, EAM kon krajot na
52 Kata Misirkova - Rumenova, Selo Sveti Apostol, Enixe-Vardarsko,

53 R. Kirjazovski, Hronika za s. Lobanica...; istiot, Hronika za s.
@ikovi{te...; istiot, Hronika za s. V'mbel...; istiot, Hronika za s.
Gra~e...; istiot, Hronioka za s. Blaca...; istiot, Hronika za s. Drani~evo...;
istiot, Hronika za s. Stensko...; istiot, Hronika za s. Doleni...; istiot,
Hronika za s. Novoselini...; istiot, Hronika za s. Mokreni...
54 N. [alvarinov, Selo Kosinec..., 39.
55 L. Pop-Janevski, Kosturskoto..., 127.
56 A. Rusevski, Se}avawa na..., 33, 37; Kornelija Pejovska, Hronika za selo
Vo{tareni, Lerinska okolija; istata, Hronika za selo Kru{oradi,
Lerinska okolija, Dokumentaciono oddelenie na INI, Skopje.
57 Kosta Vragoterov, Od moeto u~estvo vo revolucionernoto dvièwe za
nacionalno i socijalno osloboduvawe na makedonskiot narod za
periodot 1936-1949, Dokumentaciono oddelenie na INI, Skopje.
58 R. Kirjazovski, Demokratskite..., 141-142.
2009/XLV/1-2 111
Katerina Mir~evska
vojnata ja dostignal brojkata od najmalku 1 500 000 svoi ~lenovi.59
Vo obidite da privle~e vo svoite redovi {to pogolem broj lu|e,
EAM vo svoite programski letoci se obra}al do site socijalni
sloevi, od rabotnicite do aristokrati, od najsiroma{nite
zemjodelci do zemjoposednicite, no i do devojkite i ènite vo
fabrikite, vo javniot sektor, bankite i doma}inkite. Osven toa, vo
oblastite kontrolirani od dvièweto na otporot EAM
vospostavila lokalna, narodna uprava, sopstven ekonomski, praven
i obrazoven sistem i inicirala socijalni, politi~ki i legalni
reformi od koi polza imale i ènite.60
Vo egejskiot del na Makedonija, EAM bil formiran vo
april 1942 godina.61 i za edna godina od postoeweto, negovi mesni
organizacii bile formirani vo golem broj sela vo ovoj region. Vo
Kostursko, organizacii na EAM imalo vo selata Stensko, Doleni,
Novoseleni, Lobanica,62 Kosinec63 i D'mbeni.64 Mesnite komiteti
na EAM bile sostaveni od sekretarite na ve}e postoe~kite
antifa{isti~ki organizacii vo sekoe selo. Taka na primer,
mesniot komitet na EAM vo D'mbeni bil sostaven od sekretarot i
voeniot rakovoditel na organizacija na KPG vo seloto, kako i od
sekretarkite na ènskite organizacii na KPG i na EPON.65
Spored podatocite navedeni vo organizacioniot izve{taj na
Zapadnomakedonskoto biro na KPG od oktomvri 1943 godina,
organizacijata EAM vo Koànsko, Lerinsko, Kostursko, Voijo-
Sjati{ko i Grevensko imala vkupno 18 858 ~lenovi, dodeka toj broj
vo naredniot mesec se zgolemil na 33 512 ~lenovi. Vo Bersko,
~lenstvoto na EAM vo noemvri 1943 godina iznesuvalo 10 500, vo

60 Istoto, 85.
61 EAM bil formiran na inicijativa na Makedonskoto biro na KPG. Na
osnova~kiot sostanok odràn vo Solun, bil formiran i Oblasten komitet
na EAM za egejskiot del na Makedonija, po masoviziraweto na dvièweto
na otporot i Pokrainski komitet na EAM za Jugozapadna Makedonija,
formiran vo vtorata polovina na 1943 godina, R. Kirjazovski,
Demokratski i ..., 132.
62 R. Kirjazovski, Hronika za s. Stensko...; istiot, Hronika za s. Doleni...;
istiot, Hronika za s. Novoseleni...; istiot, Hronika za s. Lobanica...
63 N. [alvarinov, Hronika za s. Kosinec...
64 L. Pop-Janevski, Kosturskoto selo..., 120.
65 Istoto.
112
Vodensko 4 003, a vo Solunsko 1 100 ~lenovi.66 Vo oktomvri 1943
godina, EAM vo egejskiot del na Makedonija imal 150 000 ~lenovi,
èni i maì, organizirani vo osnovni, reonski, okoliski i
okru`ni organizacii.67
Spored ocenkata na Leonidas Stringos - Alekos, sekretar na
Oblasnoto biro na KPG za egejskiot del na Makedonija, EAM do
sredinata na 1944 godina, prerasnal vo najmasovna organizacija vo
egejskiot del na Makedonija, so pove}e od 450 000 ~lenovi
organizirani vo 5 okru`ni i 10 okoliski komiteti. Taa vo
Vodensko broela 20 000, vo Bersko i Negu{ko 19 300, vo Enixe
Vardar 18 000, vo Koànsko-Kajlarsko 19 874, vo Kostursko 5 000, vo
Lerinsko 5 160 ~lenovi.68
Od site organizacii vo sostavot na EAM, onaa koja najmnogu
se potpirala na ènite bila dobrotvornata organizacija EA,
formirana vo maj 1941 godina. So ogled na toa {to celta í bila da
gi mobilizira ènite i od gradskite i od selskite oblasti, nejzini
ogranoci bile formirani vo site gradovi i sela vo oblastite pod
kontrola na dvièweto na otporot, kakov {to vpro~em bil slu~ajot
i so site ostanati organizacii koi ja so~inuvale strukturata na
EAM. Vo delokrugot na aktivnostite na EA spa|alo otvorawe
narodni kujni, sobirawe obleka, zgriùvawe na decata, neguvawe na
bolnite, kako i obezbeduvawe zasolni{te za dezertiranite
britanski vojnici.69 Mo{ne va`na zada~a na ovaa organizacija
bilo i snabduvaweto na borcite na ELAS so hrana, ~ista obleka i
drugi materijalni potrebi, {to bilo lesno izvodlivo so ogled na
sostavot na EA, kade najgolemiot broj ~lenovi bile sredove~ni,
siroma{ni èni od ruralnite sredini.70
Vo po~etokot neposredno po formiraweto na EAM,
Nacionalnata solidarnost dejstvuvala kako negova sekcija, taka
{to vo sekoja osnovna organizacija na EAM imalo nejzina sekcija.
Vo proletta 1943 godina, bile formirani i pove}e okoliski
komiteti na EA vo egejskiot del na Makedonija, {to ovozmoìlo
66 Egejska Makedonija.., tom VII, kn. 1, dok. br. 187, 400; dok. br. 191, 406-407;
dok. br. 193, 413; dok. br. 184, 395; dok. br. 174, 373.
68 R. Kirjazovski, Prvata oblasna konferencija na Komunisti~kata
partija na Grcija za egejskiot del na Makedonija odràna na 23-25 juni 1944
godina, Glasnik, XXVIII/3, Skopje, 1984, 29-46, 34
70 Tasoula Vervenioti, Charity and Nationalism: The Greek Civil War and the entrance
od Right-wing women into Politics, Right-wing women: from conservatives to
extremists around world, Routledge, New York, 2002, 115-126, 117.
2009/XLV/1-2 113
Katerina Mir~evska
nejzino osamostojuvawe od EAM. So nea, na ova podra~je rakovodel
Oblasten komitet so sekretar \orgis Cilingaridis.71
Makedonskoto naselenie od egejskiot del na Makedonija
masovno se vklu~ilo vo raznovidnite akcii organizirani od EA.
Grupite na organizacijata bile sostaveni re~isi isklu~ivo od
èni. Na Segr~koto sovetuvawe na Nacionalnata solidarnost od
mart 1943 godina, bilo konstatirano deka kako rezultat na parolata
„da vklu~ime desetici iljadi èni vo EA ........ ènite se nao|aat na
najisturenoto mesto na nacionalnata borba“.72 Vo Apelot na ovaa
organizacija od istiot mesec, vo imeto na najvozvi{enata
nacionalna i patriotska dol`nost, se povikuvaat site ~esni
gra|ani, sekoj mal i vozrasen patriot, sekoja èna, da zastanat na
linijata na dene{nata nacionalna potreba „za da pridoneseme so sé
i kolku moème“.73
Masovnosta na ovaa organizacija vo egejskiot del na
Makedonija moè da se sogleda i preku Izve{taite na okoliskite
komiteti na KPG. Vo krajot na 1943 i vo 1944 godina, organizacijata
Nacionalna solidarnost vo Vodensko opfatila 19 486 ~lenovi, vo
Enixe-Vardarsko 8 800, vo Kostursko 7 000, Grevena so 12 162, Voijo-
Sjatista so 3 751,74 Kajlarsko so 8 284, Bersko so 50 128 ~lenovi.75
Vo Solun, zaradi kontinuraniot porast na ~lenovite na EA,
vo fevruari 1943 godina, bil formiran i Gradski komitet na
organizacijata. Vo mart 1944 godina bile registrirani 1 650, vo
oktomvri 15 000, vo noemvri 46 511, a vo dekemvri 92 948 ~lenovi.
Istiot porast bil zabeleàn i vo ostanatiot del na egejskiot del
na Makedonija.76
Osven vo ovie organizacii, Makedonkite od egejskiot del na
Makedonija participirale i vo vooruènoto krilo na EAM,
ELAS. Vo oruènite edinici na ELAS se borele golem broj
makedonski devojki od egejskiot del na Makedonija {to bilo vo
ramkite na u~estvoto na mladinata, pri {to treba da se zeme
predvid deka pove}e od polovinata efektiva na ELAS bile ~lenovi
na EPON. Devojkite vo ELAS bile organizirani vo ènski ~eti, a
edna od niv bila i poznatata ènska ~eta pri 28-ot polk na IX-ta
71 R. Kirjazovski, Demokratski ..., 119.

72 Τ. Βερβενιοτι, Η γυναικα τησ αντιστασισ..., 229.
74 Egejska Makedonija..., tom VII, kn.2, dok. br. 42, 90; dok. br. 104, 221;
Egejska Makedonija..., tom VII, kn.1, dok. br. 187, 400.
76 Τ. Βερβενιοτι, Η γυναικα τησ αντιστασισ..., 229.
114
divizija, sostavena od 30-ina devojki od s. Nestram.77 Del od
makedonskite devojki pominale i niz oficerskite kursevi na
ELAS i se steknale so voeni ~inovi.78
Sepak, najaktivno bilo u~estvoto na Makedonkite vo
zadninata na ELAS. Tie gi ~uvale selata vo otsustvo na maìte, gi
izvestuvale edinicite na ELAS za sé {to se slu~uvalo vo
zadninata, po potreba gi prekinuvale ili gi popravale
telefonskite vrski, nosele municija, nosele hrana, obleka, obuvki
i voda na partizanite vo borbite, se grièle za partizanskite
bolnici, se grièle za smestuvawe na borcite vo svoite sela. Taka,
koga komesarot na Tretata brigada na ELAS, Avgerinos,
pristignal so svoite partizani vo edno selo vo Prespa „se najde
opkolen od èni. Maìte bea zaminati, a ènite go ~uvaa seloto.
Odgovornata im obezbedi smestuvawe i se pogriì za sé {to im
be{e potrebno“.79
U~estvoto na makedonskite èni vo ramkite na gr~kite
organizacii na levicata, se odvivalo vo ritamot na vkupnoto
u~estvoto na gr~kite èni vo otporot. Vo celina gledano, do krajot
na vojnata zna~itelen broj èni participirale vo nekoja od
organizaciite odnosno vo nekakov vid aktivnost na otporot. No
sepak, naporite na EAM da gi mobilizira ènite od celokupniot
socijalen spektar vo site aspekti na dvièweto na otporot seu{te
ne bile dokraj oslobodeni od nejziniot tradicionalen status vo
gr~koto op{testvo. Svoeviden pokazatel za vakvata sostojba e
najmasovnoto u~estvo na ènite vo logistikata na dvièweto,
odnosno vo organizacijata EA kade tie i natamu gi izvr{uvale
tradicionalnite ènski raboti. Za razlika od niv odvaj 10
procenti od ènite odnosno devojkite bile vklu~eni vo oruènite
edinici na ELAS. 80
Ovoj procent zna~itelno }e si zgolemi vo sledniot period,
za vreme na Gra|anskata vojna vo Grcija, koga brojot na ènite-
borci vo Demokratskata Armija na Grcija }e se dviì me|u 20 i 30
procenti vo celiot period na vojnata. Vo ramkite na ovoj procent
vleguvale i okolu 3000 Makedonki, borci na DAG, koi
pretstavuvale gletka dostojna za po~it, gletka koja ostavala
impresiven vpe~atok.81 Tolku visokiot broj makedonski èni
77 Istoto, 308.
78 Istoto, 314-315.
79 Istoto, 257.
80 T. Vervenioti, Charity and..., 117.
2009/XLV/1-2 115
Katerina Mir~evska
borci vo DAG nastanuva kako rezultat na aktivnosta na
organizacijata Narodnoosloboditelen Front, odnosno
organizacijata Antifa{isti~ki Front na @enite, koi vo ramkite
na svoite celi i zada~i go imale vklu~eno i t.n. ènsko pra{awe
odnosno pra{aweto za podobruvawe na statusot na ènite vo site
sferi na op{testveno-politi~kiot i ekonomskiot ìvot. Toa
trebalo da se realizira niz participacija na makedonskite èni vo
site segmenti na dvièweto na otporot - oruèniot, zadniniskiot,
logisti~kiot, upravniot, rakovodniot. Tokmu zatoa Gra|anskata
Vojna vo Grcija, pretstavuva svoevidna kulminacija na postepeniot
proces na emancipacija na makedonskata èna, na pro{iruvaweto
na nejzinata uloga i nadvor od tradicionalnoto makedonsko
semejstvo, {to vpro~em i de fakto e potvrdeno so formiraweto na
prvata ènska makedonska organizacija vo ovoj del na Makedonija.
116
Teon XINGO
ULOGATA I VLIJANIETO NA KORNELIE

ZELEA KODREANU1 VO ROMANSKOTO
OP[TESTVO VO PERIODOT POME\U DVETE
SVETSKI VOJNI
Romanija od Prvata svetska vojna izlegla kako sojuznik na

Antantata. Kapitulacijata na Romanija vo 1918 godina2 i nejzinoto
povtorno priklu~uvawe vo vojnata koga krajot bil mnogu izvesen
doprinelo vladite vo Anglija i Francija, na prv pogled da ne
~ustvuvaat obvrska za ispolnuvawe na vetuvawata koi im bile
dadeni na romanskite diplomati i politi~ari. No sojuznicite od
vojnata vo sozdavaweto na „golema Romanija“ gledale kreirawe na
bastion koj bi zastanal na granicata na avstro- ungarskiot revan-
{izam i levi~arskoto prodirawe od novata sovetska dràva.3 Vo
1920 godina Romanija kako teritorijalna pridobivka gi dobila
Transilvanija, Bukovina, ju`na Dobruxa, Besarabija i pogolemiot
del na Banat. Pokraj postojanata èlba za revizionizam od strana
na sosedite, vo Romanija ogromen problem pretstavuvala nemo`-
nosta da nastane homogenost pome|u ìtelite na teritoriite koi
vleguvale vo ramkite na dràvata pred i ìtelite na teritoriite
koi vlegle vo ramkite na Romanija po zavr{uvaweto na Prvata
svetska vojna. Brzata promena na vladite, razo~aranosta vo
ponudata na politi~kata scena, relativno neuspe{nata agrarna
1
Kornelie Zelea Kodreanu (1899 - 1938), romanski politi~ar, osnova~ i
voda~ na Legijata na „Arhangel Mihail” i „@eleznata garda”.
2
Romanija kapitulirala so potpi{uvaweto na Bukure{kiot dogovor so
Centralnite sili na 24 april 1918 godina. So dogovorot Romanija osven
teritorijalnite otstapki, morala celokupnata industrija i ekonomija da
ja stavi vo funkcija na Germanija i nejzinite militaristi~ki potrebi.
3
Pavloviћ, Stefan K., Istorija Balkana 1804-1945, Klio, Beograd, 2004,
364.
Teon Xingo
reforma, kako i krizata vo dinastijata vo 1927 godina4 vlijaele vrz
sozdavaweto na organizacija koja temelite na nejzinoto postoewe gi
koncentrirala vrz nacionalizmot i patriotizmot. Potrebata za
nov bran na idei koi bi doprinele za razdviùvawe na sloènata i
inertna politi~ka monotonija vo dràvata rezultirala so obedi-
nuvawe na odredeni li~nosti i nivnite idei, koi uspeale da
pottiknat golem del od Romancite da stanat nivni sledbenici, ili
vo najmala raka simpatizeri. Oddale~uvaweto na politi~arite od
religijata i pretpo~itaweto na materijalnata pridobivka vo odnos
na duhovniot procut, kaj obi~niot Romanec rezultiralo so golemo
razo~aruvawe i potreba za nova alternativa.
Seto ona {to nedostigalo vo politi~kite ponudi - anti-
marksizam, antiliberalizam i antisemitizam bilo prisutno vo
novoto dvièwe. Avtoriteten nacionalizam kako i moralnost
bazirana vrz teolo{ki principi, bile dvata osnovni elementi na
dvièweto na ~ie ~elo zastanal Kornelie Zelea Kodreanu. Site
problemi koi go ti{tele prose~niot Romanec bile sekojdnevie i vo
ìvotot na Kodreanu. Toj poteknuval od univerzitetskiot centar
Ja{i, kade osven siroma{tijata i politi~kata bipolarnost, prob-
lem pove}e pretstavuvala masovnosta na evrejskoto naselenie vo toj
del na Moldavija. Pogolemiot del od tie Evrei bile begalci od
Sovetskiot Sojuz i vo o~ite na Kodreanu i negovite sledbenici
pretstavuvale ufrleni agenti na bol{evizmot.5 Po~etokot na
dejstvuvaweto na Kornelie Kodreanu imal dva akcenta: borba
protiv bol{evicite koi bile vedna{ zad granicata, na nekolku
stotini metri od nego i protiv sekoj romanski Evrein „koj vo sebe
gi nosel tie antiromanski, revolucionerni idei.“6
Politi~ko-op{testvenoto dejstvuvawe na Kodreanu bi
moèlo da se podeli vo tri fazi: periodot na Gardata na nacional-
nata svest, perodot na Legijata na „Arhangel Mihail“ i periodot na
„@eleznata garda“. I pokraj toa {to site tri fazi imale mnogu
zaedni~ki elementi i stavovite na Kodreanu pretrpele samo
minimalni varijacii, podelbata e napravena vrz osnova na negovoto
dejstvuvawe i stepenot na negovata zalo`ba za ostvaruvawe na tie
nacionalni celi.
4
Krizata vo romanskata kralska dinastija nastanala vo 1927 godina po
smrtta na kralot Ferdinand. Negoviot sin Karol moral da se otkaè od
prestolot zaradi razvratniot ìvot koj go vodel, pa analogno legitimniot
pretstavnik na monarhijata stanal princot Mihajlo, vnuk na Ferdinand i
sin na Karol. Bidej}i Mihajlo imal samo pet godini, bilo sozdadeno
trojno namesni{tvo koe vladeelo vo negovo ime.
5
Pavloviћ, Stefan K., Op. cit., 370.
6
Kodreanu, Kornelie Zelea, Mojim legionarima (Gvozdenoj gardi),
Samizdat, Beograd, 2002, 10.
118
Ulogata i vlijanieto na Kornelie Zelea Kodreanu vo romanskoto...
Periodot na Gardata na nacionalna svest zapo~nuva vo 1919
godina so sozdavaweto na „golema Romanija“ i zavr{uva vo 1927
godina so sozdavaweto na Legijata na „Arhangel Mihail“. Vo taa
vremenska ramka Kornelie Kodreanu i negovite istomislenici
zapo~nuvaat da se borat protiv vnesuvaweto na ideite na bol{e-
vizmot, najprvo vo univerzitetskite centri, a podocna i vo site
op{testveni ustanovi. Odlukite na univerzitetskiot senat vo Ja{i
za ukinuvawe na uniformite so sovetski elementi i vra}aweto na
liturgijata na priemniot den pretstavuvalo ogromen uspeh za
gardistite.7 Vo sekoe nepo~ituvawe na romanskite nacionalni
elementi ili javno iskaàni levi~arski stavovi legionerite gle-
dale evrejski zagovor. Vo periodot pome|u dvete svetski vojni
evrejskoto naselenie vo Romanija broelo okolu 750 000 ìteli,
brojka koja pretstavuvala ne{to pove}e od 4 procenti od vkupnoto
naselenie.8 Evreite najmnogu bile prisutni vo Moldavija, pa taka
vo nekoi moldavski gradovi tie so~inuvale okolu 50 % od gradskata
populacija. No, kako {to brojot na romanskoto naselenie
desetkratno go nadminuval brojot na Evreite, taka etni~kata slika
na nekoi od univerzitetskite centri stanuvala obratno-propor-
cionalna. Brojot na studenti Evrei zna~itelno go nadminuval
brojot na Romancite vo visokoobrazovnite institucii. Kodreanu
voop{to ne se obiduval da pokaè umerenost vo svoite stavovi. Toj
baral sproveduvawe na „numerusus clausus“9, t.e. ograni~uvawe na
brojot na studenti od evrejsko poteklo zaradi spre~uvawe na
evrejska hegemonija vo site op{testveni sferi vo romanskoto
op{testvo. Za nego naseluvaweto na Evreite vo Romanija bilo „
„evrejska infiltracija“, termin koj go izrazuva toa podmolno,
kukavi~ko i perfidno prodirawe vo tu|a zemja“.10
Dejstvuvaweto na Kodranu vo periodot na gardata na
nacionalen spas, osven povremenite studentski nemiri i presmetki
so evrejskata zaednica, opfa}alo i sozdavawe na razni politi~ki
organizacii koi vo najgolema mera imale nacionalen predznak.
Negovite akcii sekoga{ bile na rabot na zakonot i analogno na toa
sudirite so policijata i pritvorawata ne bile retka pojava. No
fakt e deka nekolkute sudski procesi koi se vodele protiv Kod-
reanu i negovite istomislenici ~esto zavr{uvale so osloboditelni
presudi.11 Interesno e toa {to vo sekoe sudewe protiv nego toj
gledal evrejsko-predavni~ka zavera, no nikoga{ ne iskaàl
7
Ibidem, 26-37.
8
9
Ograni~en broj.
10
Kodreanu, Kornelie Zelea, Op. cit., 42.
11
Ibidem, 86, 90-92, 94-97, 114-116.
2009/XLV/1-2 119
Teon Xingo
netrpelivost ili omraza kon romanskiot praven sistem. Za nego,
romanskite vesnici vo racete na Evreite pretstavuvale pogolemo
zlo od sekoj policiski kundak na negovoto ~elo.12
Vo tekot na 1922 godina Kodreanu zaminal vo Germanija i
tamu ja slu{nal vesta za Mar{ot na Rim i doa|aweto na fa{istite
na vlast vo Italija. Vo svoite govori ~esto pokaùval kon Italija
i tamu gledal primer kako Romanija treba da se oslobodi od
„evrejskata opasnost“, bidej}i „Musolini znael kako da gi ise~e
dvete glavi, onaa na komunizmot i onaa na judeizmot, 13 i zaradi toa
Italija uspevala taka uspe{no da go odrì vnatre{niot mir“.14 Vo
negovite memoari, napi{ani vo 1936 godina, za svojata poseta na
Germanija toj zapi{al: „Znaev deka germanskiot narod e zdrav narod
i moè{e da se pretpostavi deka toj nema da dozvoli da bide
pregazen i }e voskresne so seta svoja sila od nepravdite koi go
pritiskaat... Vodev ~esti razgovori so studenti vo Germanija, koi
denes nesomneno se privrzanici na Hitler i gord sum {to bev niven
u~itel po anti-semitizam, prenesuvaj}i im go znaeweto koe go
steknav vo Ja{i“.15
Idejata za sozdavaweto na Legijata na „Arhangel Mihail“
nastanala vo zatvorot Vakare{ti vo blizinata na Bukure{t.
Zatvorot bil del od manastirskiot kompleks Vakare{ti, izgraden
vo 1716 godina. Tamu Kornelie Kodreanu i negovite istomislenici
napravile ikona na Arhangel Mihail pred koja ~esto se molele. Taa
ikona bila odnesena vo gradot Ja{i i tokmu pred nea na 24 juni 1927
godina bila sozdadena Legijata. Vtorata etapa od borbata na
Kodreanu bila bazirana vrz golema solidarnost i sogleduvaweto na
legionerite deka ponekoga{ duhovnoto bogatstvo e premalku za
ostvaruvawe na nivnite celi.16 Napu{taj}i go studentskiot ìvot,
ovie Romanci zapo~nale da se orientiraat kon vistinski
legionerski na~in na ìvot, stavaj}i ja na prvo mesto sopstvenata
tatkovina. Golemata verba vo Boga sega bila nadopolneta so u{te
12
Ibid., 20-24.
13
Voodu{evuvaweto na Kodreanu od na~inot na koj Benito Musolini i
negovite sledbenici se spravile so bol{evicite i Evreite vo Italija
nemalo nikakva osnova. Fakt e deka Musolini imal kontakti so Sovetska
Rusija i se do 1936 godina vo nea gledal priroden sojuznik. Italijanskite
fa{isti ne pokaùvale netrpelivost kon evrejskoto naselenie vo Italija
se do 1936 godina. Pod golemo germansko vlijanie, duri kon krajot na 1937
godina, Benito Musolini zapo~nal otvorena kampawa so antisemitski
karakter. Smith, Denis, Mack, Mussolinijevo Rimsko Carstvo, Globus, Zagreb, 1980,
41, 48-49, 58-59, 98.
14
15
Ibid., 38-39.
16
Ibid., 136-137.
120
pogolema verba vo vistinskata misija i vzaemna qubov pome|u
legionerite. Vo ovoj period Kodreanu ja sogledal potrebata od
masovnost na dvièweto. Toj postojano tvrdel deka na Legijata ne ì
e potrebna programa za osvojuvawe na vlasta, tuku lu|e, masovnost
koja sama }e doprinese za osvojuvawe na vlasta.
Potrebata od pridobivawe na novi sledbenici barala
patuvawe i kontaktirawe so lu|eto. So taa cel vo tekot na 1929
godina Kodreanu zapo~nal da patuva niz Romanija. Predmet na
negoviot interes bile zemjodelcite koi vrz sebe ja ~uvstvuvale
te{kata ekonomska sostojba i koi me~taele za podobar ìvot. Za
razlika od niv, rabotnicite vo romanskata industrija voop{to ili
mnogu malku gledale so simpatii kon dvièweto na Kodreanu.
Verojatno, kako {to i toj zabeleàl, bol{evizmot i proleterskite
idei mnogu pove}e se pro{irile pome|u rabotnicite, otkolku
ideite za sozdavawe na etni~ki ~ista romanska dràva i
nacionalna prerodba. Patuvawata na Kodreanu gi opfatile site
novopriklu~eni teritorii kon Romanija po Prvata svetska vojna:
negovata Moldavija, dale~nata Transilvanija i Besarabija. Vo site
mesta toj, skoro sekoga{ oble~en vo romanska narodna nosija, gi
iznesuval svoite idei, sozdaval jadra za ponatamo{no deluvawe i
pottiknuval nemiri i mar{ovi so socijalen i anti-semitski
karakter. Legionerite bile oble~eni vo zeleni ko{uli, Kodreanu
bil narekuvan kapetan, a pozdravot, omrazata kon kosmopolitizmot
i idejata za vodstvo bile prevzemeni od fa{izmot i nacizmot.17
Vo mart 1930 godina Kodreanu i negovite najbliski
sorabotnici odlu~ile da organiziraat mar{ vo Besarabija, se do
tekot na rekata Dwestar, so cel da se sprotivstavat na prodiraweto
na „bol{evi~kite agenti“ i da se dade pomo{ na selanite koi so
seta svoja mo} se sprotivstavuvale na taa naezda“.18 Se pojavila
potreba za sozdavawe na nova organizacija koja bi napravila
distinkcija pome|u borbata protiv Evreite i borbata protiv
komunistite od Sovetskiot Sojuz. Pri podgotovkite na toj mar{, na
eden od sostanocite bila donesena odluka za sozdavawe na
„@eleznata garda“. Po neuspe{niot obid za atentat na romanskiot
minister za vnatre{ni rabtoti Angelesku19 na 31 juli 1931 godina,
od strana na eden simpatizer na Legijata na „Arhangel Mihail“ i
„@eleznata garda“, vlastite vo Romanija odlu~ile da prevzemat
poradikalni merki za da go ograni~at dejstvuvaweto na legio-
17
18
19
Konstantin Angelesku (1870 – 1948), romanski politi~ar i minister za
vnatre{ni rabtoti. Bil premier na Romanija samo pet denovi, od 30
dekemvri 1933 do 3 januari 1934.
2009/XLV/1-2 121
Teon Xingo
nerite. Taka, so dekret na Ministerskiot kabinet, ministerot za
vnatre{ni raboti Mihala~e20 ja zabranil rabotata na Legijata na
„Arhangel Mihail“ i „@eleznata garda“. Taa zabrana bila
prosledena so zatvorawe na site nivni klubovi {irum Romanija,
konfiskacija na celata korespondencija i apsewe na voda~ite na
organizaciite, vklu~uvaj}i go i Kodreanu. No, sudskiot proces koj
zapo~nal na 27 fevruari i trael do 27 mart 1931 godina bil okon~an
so osloboditelna presuda za legionerite. Kodreanu i negovite
legioneri se na{le pome|u politi~kata vlast koja gi smetala za
zakana za mirot vo Romanija, od edna strana, i sudskata vlast vo
zemjata, koja smetala deka tie se nevini i deka nivnite dejstvija ne
vlijaat vrz stabilnosta i bezbednosta na dràvata. Ovaa
osloboditelna presuda im ovozmoìla na legionerite da ja naso~at
svojata borba kon politi~ko osvojuvawe na vlasta. Tokmu taa
promena vo nivnata opredelba za odnosot kon politi~kata vlast }e
ja okon~a vtorata i }e go ozna~i po~etokot na tretata etapa na
dejstvuvawe na legionerite.21
Prviot ~ekor kon politi~kata vlast Kodreanu go napravil
na izborite vo juni 1931 godina, no bidej}i rabotata na „@eleznata
garda“ i Legijata na „Arhangel Mihail“ bila zabraneta, dvièweto
bilo prijaveno vo izbornite listi pod imeto „Dvièwe na
Kornelie Z. Kodreanu“. Osvoenite 34.000 glasovi moèbi bile
pomalku od o~ekuvanoto, no vo tekot na izbornata kampawa od
osobena va`nost za Kodreanu bila negovata profilacija kako
pratenik i idejata za èleznata re{etka, simbol so koj }e se
poistovetuvaat legionerite na Kodreanu i politi~kite i
militantni formacii koi }e proizlezat od toa dvièwe vo toj
period. I na izborite vo 1932 godina Kodreanu osvoil prateni~ki
mandat. 22
Vo tekot na 1932 i 1933 godina legionerskoto dvièwe go
zagubilo svojot intenzitet. Legionerite zad sebe imale trigodi{na
politi~ka bitka i nastapil period na prezasitenost. Mnogu e
interesno {to vo toj period na politi~ka pasivnost bile ostvareni
najdobrite kontakti pome|u romanskite legioneri i studentite od
Makedonija vo Romanija. Za taa sorabotka, vo svoite memoari
Kodreanu zabeleàl: „Zdravata makedonska mladina, ~ista kako
solza i mnogu hrabra, u{te pove}e se dobliì do na{ata
organizacija... Od 1931 godina mislam deka ne pomina den bez da se
20
Jon Mihala~e (1882-1963), romanski politi~ar, osnova~ i lider na
Zemjodelskata partija.
21
Stavrijanos, Leften, Balkan posle 1453 godine, Equilibrium, Beograd, 2005, 666-
667.
22
122
vidam so makedonskite lideri23. Vo tekot na periodite na progon,
nie so saati raspravavme za sekoj napad, sekoja nepravda i
predavstvo. Sekoja nova vest za stradawata na legionerite gi
kine{e na{ite srca.“24
Vtoriot obid za zabrana na dejstvuvaweto na „@eleznata
garda“ toga{niot premier Jon Duka25 go platil so sopstveniot
ìvot. Vo organizacija na legionerite, na 29 dekemvri 1933 godina
na èlezni~kata stanica vo Sinaja toj bil ubien.26 Otkako
situacijata se smirila, gardistite povtorno se pojavile na
politi~kata scena, no pod imeto “Se za tatkovinata“.27
Vo 1937 godina legionerite na Kodreanu vo o~ite na
Romancite pove}e ne bile mladi studenti koi bile podgotveni da
`rtvuvaat sè za kauzata. Na izborite na 21 dekemvri 1937 godina
„@eleznata garda“ osvoila 16 % od vkupniot broj na glasovi. Za pet
godini popularnosta na legionerite rapidno se zgolemila. Po
golemata zemjodelska kriza vo 1936 i 1937 godina kaj Kodreanu se
pojavile idei za nova raspredelba na zemji{teto pome|u selanite.
Tie idei doprinele naselenieto od ruralnite oblasti na Romanija
masovno da se priklu~uva kon „@eleznata garda“ {to ovozmoìlo
taa da stane najbrojna fa{isti~ka organizacija na Balkanot.28
Vedna{ po izborite kralot Karol II mandatot za formirawe na
novata vlada mu go dal na liderot na desno orientiranata Narodna
hristijanska partija, Oktavijan Goga29. Iako ovaa partija osvoila
samo 9 % od glasovite, Karol II smetal deka vo situacija koga
mora da se formira vlada od desna proviniencija, Goga bi bil
pomaloto zlo. No, politikata na novata vlada mnogu malku se
razlikuvala od ustrojstvata na gardistite na Kodreanu. Golemata
doza na anti-semitizam rezultirala so progon na Evreite {irum
zemjata, nivno javno maltretirawe i proteruvawe. Atakot vrz
Evreite dovel do seriozen potres vo site ekonomski sferi na
23
Mora da se napomene deka vo memoarite na Kodreanu koga se spomenuvaat
Makedonci ne se raboti za etni~ki Makedonci, tuku za Vlasi koi imaat
poteklo od Makedonija. Vo konkretniot slu~aj se raboti za studentite
Papana~e, Karani~a i Sterija ûmeti.
24
Kodreanu, Kornelie Zelea, Op. cit, 203.
25
Jon Duka (1879-1933), romanski politi~ar, minister za nadvore{ni
raboti i premier vo periodot pome|u 14 noemvri i 30 dekemvri 1933
godina.
26
Kiselinovski, Stojan, Istorija na Romanija, INI, Skopje, 1997, 127.
27
28
Dukovski, Darko, Povijest srednje i jugoistočne Europe 19 i 20 stoljeća, tom II,
Alinea, Zagreb, 2005, 131.
29
Oktavijan Goga (1881-1938), romanski poet, novinar, politi~ar i
premier vo periodot pome|u dekemvri 1937 i fevruari 1938 godina.
2009/XLV/1-2 123
Teon Xingo
romanskoto op{tetsvo. Protiv takvoto vladeewe bil sozdaden
levo-orientiran politi~ki front koj bil javno poddràn od
vode~kite romanski bankari i industrijalci.30
Vo po~etokot na 1938 godina Romanija seu{te bila pod silno
Francusko vlijanie.31 Toa vlijanie se sudiralo so stavovite na
~lenovite na „@eleznata garda“. Kodreanu sekoga{ imal negativen
odnos kon republikata kako sistem na op{testveno ureduvawe. Za
nego, na ~elo na sekoj narod, nad elitata se nao|ala monarhijata.32
Tokmu taa monarhija podocna stanala negoviot egzekutor. Kralot
daval tajna poddr{ka na „@eleznata garda“, bidej}i smetal deka
preku kontrolata vrz taa organizacija }e uspee da gi realizira
sopstvenite zamisli. Me|utoa negovata poddr{ka bila spre~ena pod
vlijanie na protestite koi bile upateni od strana na britanskiot i
francuskiot ambasador vo Bukure{t.33
Na 10 fevruari 1938 godina Karol II go simnal od vlast
Oktavijan Goga, go suspendiral ustavot i proglasil diktatura.
Eliminacijata na Goga zna~ela po~etok na presmetka so desno
orientiranite politi~ki krugovi vo Romanija. Otkako monarhot se
posluìl so „@eleznata garda“ vo presmetkata so politi~kite
partii taa ve}e stanala nepotrebna. Pritisokot od Velika
Britanija i Francija, kako i od mo}noto evrejsko finansisko lobi
vo Romanija, no i stravot od eventualnata neposlu{nost na
legionerite go pottiknale kralot da ja zabrani rabotata na gardata
i da izdade naredba za apsewe na Kodreanu i trieset negovi bliski
sorabotnici. Odedna{ negovite dotoga{ lojalni sledbenici vo
o~ite na Karol II stanale agenti na nacisti~ka Germanija.34
Spored oficijalnite policiski zapisnici Kodreanu i trieset-
minata zatvoreni legioneri no}ta na 29 sproti 30 noemvri 1938
godina bile ubieni pri obid za begstvo.35 Nasproti taa verzija stoi
svedo{tvoto na xandarot Sarbu koj pred istra`nata komisija na
Bukure{kiot sud izjavil deka tie bile ubieni vo zatvorot.36
Padot na Polska go ozna~il povtornoto ra|awe na „@elez-
nata garda“. Gubeweto na francuskoto vlijanie vo Romanija ja
pottiknalo eliminacijata na politi~kite eliti i izdignuvaweto
na vlijanieto na gardistite. Kralot Karol II pod vlijanie na
silniot germansko-sovetski pritisok bez borba gi predal
30
31
Oldson, William O., Romania and the Munich crisis- August- September 1938, East
European Quaterly, vol. XI, 1977, 178-179.
32
33
Stavrijanos, Leften, Op. cit, 667.
34
35
Oldson, William O., Op. cit., 179-180.
36
Kodreanu, Kornelie Zelea, Op. cit., 219-220.
124
Besarabija i severna Bukovina na SSSR, severna Transilvanija na
Ungarija i ju`na Dobruxa na Bugarija. Otstranuvaj}i gi poli-
ti~kite partii i zgolemuvaj}i go nezadovolstvoto vo redovite na
vojskata i policijata, kralot se dovel vo bezizlezna situacija.
Edinstvenoto logi~no re{enie vo toj moment bilo napu{tawe na
prestolot. Abdiciraweto na monarhot se slu~ilo na 6 septemvri
1940 godina. Pri vleguvaweto vo vozot Karol II za malku ja izbegnal
egzekucijata, podgotvena od gardistite.37
Stravot od revizionizmot na sosednite zemji doprinel
Romanija crvsto da se dobliì do Germanija. Vo toj period
Germanija bila edinstvenata sila koja pokaùvala interes za
razre{uvawe na teritorijalnite sporovi i toa go primenuvala vo
praksa. So potpi{uvaweto na nafteniot dogovor spored koj golem
del od romanskata nafta se stava na raspolagawe na ogromnata
germanska voena ma{inerija vladata vo Romanija de fakto izbrala
strana. Pribliùvaweto kon Germanija nai{lo na pozdrav pome|u
~lenovite na „@eleznata garda“. 38
Formiraweto na novata romanska vlada na ~elo so generalot
Jon Antonesku39 pretstavuvalo eden vid na kompromis pome|u
idealite na starite politi~ki eliti i ~lenovite na „@eleznata
garda“.40 Vicepremier na taa vlada stanal Horia Sima, ~ovekot koj
zastanal na ~elo na Gardata vedna{ po ubistvoto na Kodreanu vo
1938 godina. Negovoto doa|awe na vlast za gardistite zna~elo
ostvaruvawe na nivnite usilbi. @elbata za odmazda za nivnite
egzekutirani lideri, kako i akumuliranata omraza kon evrejskoto
naselenie stanale primarni celi. Gardistite postojano go
naru{uvale javniot red, ubistvata na politi~kite protivnici i
37
Starvijanos, Leften, Op. cit., 668.
38
Po~etnite kontakti pome|u gardistite i germanskite studenti
zapo~nale so zaminuvaweto na Kodreanu vo Germanija vo 1922 godina i
postepeno tie kontakti stanuvale se poaktivni. Po doa|aweto na Adolf
Hitler na vlast vo Germanija, taa zemja stanala vtora tatkovina na
gardistite. Tamu tie se {koluvale, trenirale i bile vo bliski kontakti
so ~lenovite na nacisti~kata partija. Sekoga{ koga romanskata
politi~ka scena se obiduvala da gi otstrani, gardistite go nao|ale svoeto
pribeì{te vo Germanija. Duri i vo Gestapo bile svesni za deluvaweto na
gardistite na germanskata po~va, no vo toj period zaedni~kite interesi
bile pova`ni od dobrite odnosi so Romanija. Documents on German Foreign
Policy, Washington D.C., 1949, Series D, vol. VIII, dok. 120.
39
Jon Antonesku (1882-1946), oficer, diplomat, politi~ar i premier na
Romanija.
40
Starvijanos, Leften, Op. cit., 730.
2009/XLV/1-2 125
Teon Xingo
krvavite progoni na Evreite stanale sekojdnevie.41 Kako odmazda za
ubistvoto na Kodreanu gardistite egzekutirale {eeset i pet
pripadnici lojalni na stariot kralski reìm. Tie veruvale deka
bile edinstveniot garant za za~uvuvawe na romanskata teritorija.
Germanija gledala na Romanija kako na sojuznik i spored Hitler
„Romanija ne bi moèla da bide upravuvana od vlast dokolku vo nea
ne bila prisutna „@eleznata garda“.“42 Najgolemite poddrùva~i na
„@eleznata garda“ vo Germanija bile Himler43 i Gebels44.
Vo oktomvri 1940 godina zapo~nala deportacijata na
Evreite od ruralnite oblasti na Romanija so cel eksproprijacija
na nivnite imoti. Golem udel vo taa deportacija imale lokalnite
lideri na „@eleznata garda“ koi koordinirale so sobiraweto na
evrejskoto naselenie i popi{uvaweto na imotite. êsto pati so
razni merki na ubeduvawe i ucenuvawe golem del od toa naselenie
bilo primorano da potpi{e dokumenti za proda`ba na imotot po
nerealno niski ceni. Konfiskuvaniot imot od evrejskoto
naselenie doprinel gardistite da stanat finansiski mnogu mo}ni.
Toj fakt, kako i nepostoeweto na mo`nosta tie da bidat kontro-
lirani od centralnata vlast go pottiknal premierot Antonesku da
bara sojuznici za kone~na presmetka so legionerite.45
Nedisciplinata prisutna kaj legionerite i nivnoto ~esto
samostojno dejstvuvawe protiv vidni ekonomski i politi~ki
figuri doprinele pogledite na nacisti~ka Germanija, i na Hitler
vo prv red, da se promenat. Hitler moral da odbere pome|u
ideolo{ki bliskite, no haoti~ni legioneri i staloèniot i mo}en
premier. Odlukata da se poddrì reìmot na Antonesku i da mu se
dadat odvrzani race za kone~na presmetka so legionerite verojatno
bila inspirirana od negovoto vlijanie vrz romanskata armija, kako
i celosnata orientiranost na romanskata industrija vo slu`ba na
germanskite voeni potrebi.46 Vo tekot na tie nastani, vo svojot
dnevnik Himler zabeleàl: „Firerot tvrdi deka saka dogovor so
dràvata, ne so ideologijata. No sepak moeto srce e so niv.“47 Na
41
Final report of the International Commission on the Holocaust in Romania,
Bucharest, 2004, 7.
42
DGFP, Series D, vol. XI, dok. 652.
43
Hajnrih Himler (1900-1945), minister za vnatre{ni raboti na Germanija
vo periodot pome|u 1943 i 1945 godina.
44
Xozef Gebels (1897- 1945), minister za propaganda na Germanija vo
periodot pome|u 1933 i 1945 godina.
45
Deletant, Dennis, Hitler's Forgotten Ally, Ion Antonescu and His Regime, Romania,
1940-1944, Palgrave Macmillan, New York, 2006, 75-76.
46
Final report of the International Commission on the Holocaust in Romania, Op. cit.,
8.
47
Ibidem, 8.
126
sredbata odràna na 14 januari 1941 godina vo Obersalcberg pome|u
romanskiot „kondukter“48 i germanskiot „firer“, Hitler mu dal
odvrzani race na Antonesku za da se spravi so „@eleznata garda“.49
Netrpenieto pome|u gardistite i Antonesku bilo prisutno
vo site op{tetsveni sferi. Svesni za namerata na romanskiot
premier za nivno eliminirawe, legionerite zapo~nale vooruèn
bunt koj rezultiral so zavzemawe na glavniot policiski {tab,
policiskite stanici vo Bukure{t, gradskoto sobranie, zgradite na
nekolku javni ustanovi, kako i na del od ministerstvata. Pri obi-
dot na edinicite na romanskata armija da ja povratat kontrolata
vrz tie ustanovi, legionerite otvorile ogan vrz niv. Antonesku
naredil vojskata samo da vozvra}a na otvoreniot ogan od strana na
legionerite, no ne i napad za zavzemawe na objektite. Vo tekot na
buntot, bukure{kite kvartovi koi bile pod komanda na legionerite
bile etni~ki is~isteni od evrejskoto naselenie.50 Na 24 januari
1941 godina edinicite na armijata go zadu{ile buntot.51
So pomo{ na Himler, liderot na legionerite Horia Sima i
ostanatite voda~i na dvièweto ja napu{tile Romanija i zaminale
vo Germanija. Tamu prestojuvale za vreme na Vtorata svetska vojna i
postojano pretstavuvale tivka zakana za reìmot na Antonesku.
Eventualnata negova neposlu{nost bi zna~ela vra}awe na legio-
nerite na vlast vo Romanija. Moèbi tokmu zaradi toa Antonesku
vo tekot na vojnata stanal eden od najlojalnite sorabotnici na
nacisti~ka Germanija. 52
Kone~niot kraj na Legijata na „Arhangel Mihail“ ili
„@eleznata garda“ se slu~il so padot na Tretiot rajh. Ne postoi
mo`nost za precizno odreduvawe na kone~noto rasformirawe na
legionerite. Toa dvièwe pretstavuvalo edno od prvite organi-
zacii so fa{isti~ki elementi vo Evropa i go najavilo doa|aweto
na nacizmot na Balkanot. Temnata strana na legionerstvoto vo
Romanija ne moè da se negira, no mora da se priznae deka zad toa
dvièwe zastanale li~nosti od site profili. Toa dvièwe
obedinilo razli~ni sloevi od naselenieto, od akademski profe-
48
Voda~
49
DGFP, Series D, vol. XI, dok. 652.
50
Vo istoriografijata egzekucijata i deportacijata na evrejskoto
naselenie vo tekot na buntot na legionerite e poznata pod terminot
Bukure{kiot pogrom.
51
Otkako buntot bil neutraliziran romanskite vojnici prona{le dvesta
kamioni napolneti so pari, zlato i skapocenosti koi bile odzemeni od
evrejskoto naselenie. Duri 1274 izneusval brojot na o{teteni i razurnati
objekti.
52
Final report of the International Commission on the Holocaust in Romania, Op. cit.,
8.
2009/XLV/1-2 127
Teon Xingo
sori do lu|e bez obrazovanie, od siroma{ni selani do bogati
gra|ani. Apatijata prisutna na politi~kata scena vo Romanija
ovozmoìla dvièweto da dobie takvi dimenzii.
128
Dragica POPOVSKA

KULTOT KON KAMENOT VO SELOTO
DR@ILOVO – SKOPSKO

Vo tradicijata i veruvawata na ìtelite1 na seloto Drì-
lovo, koe se nao|a vo okolinata na Skopje, vo op{tina Sopi{te, se
za~uvale obi~ai i veruvawa povrzani so kultot kon kamenot, kogo
naselenieto go doìvuva kako vistinski inkubator na rodnost i
plodnost.
Stanuva zbor za Dupen Kamen2, lociran vo neposredna
blizina na seloto, ~ie ime se javuva kako analogija na negoviot
nadvore{en izgled. Pretstavuva golem kamen so otvor na sredinata,
koj se protega vertikalno niz nego. Negov sostaven del e i maloto
kam~e, koe se nao|a do golemiot. Karakteristika na neposredniot
svet prostor se golemiot broj peruniki.3
Vo vrska so izgledot na kamenot sogovornikot objasnuva: "Ne
moàm da ti objasnam. Toa ti e kako minare od xamija i posrede e
neli bu{ena".4
Kolku nadvore{niot vpe~atok imal vlijanie na ~ovekot
pokaùva negovoto imenuvawe kako takov. Simbolikata na otvorot5
gi izrazuva arhai~nite sfa}awa na ~ovekot, no izjavata pokaùva
deka istata e sposobna da gi menuva svoite vrednosti, bogatej}i se
so novi zna~ewa i na toj na~in vklopuvaj}i se vo sistemite na
aktuelnata religija.

1
Naselenieto go so~inuvaat Makedonci so muslimanska veroispovest.
2
Kamenot se spomenuva kaj: Tanas Vraìnovski i sorabotnici: Q. S.
Risteski, V. Karaxoski, L. Simoska, Narodna mitologija na Makedoncite,
kniga 1, Skopje - Prilep, 1998, str. 114.; Limanoski N., Obi~aite kaj
Makedoncite - muslimani povrzani so ra|aweto na deteto, Makedonski
folklor, god. XXIV, br. 48. Skopje, 1991, str. 171.
3
Sopstveni terenski istraùvawa napraveni vo 2000 i 2001 godina vo selo
Drìlovo, Skopsko.
4
Informator: Ramadan Eminovski, roden 1958 godina vo s. Drìlovo,
snimeno na 21. 05. 2000 godina vo s. Drìlovo.
5
Otvorot ja pretstavuva simboli~kata slika na plodnost i ovozmoùva
transcedentacija.
Dragica Popovska
Za eventualnata geneza na kamenot informatorot veli:
"Kamenot postoi otkako e sozdadena prirodata. Starite nemale
nekoj deca, oti{le tamu i toa taka ostanalo".6
Spored veruvaweto Dupen Kamen e mesto na prestoj na
Gospod, {to moè da se utvrdi od zborovite koi posetitelite gi
upatuvaat pri komunikacijata so nego, kako i so negovoto
poistovetuvawe so xamija, {to pokaùva povtorno asocijacija so
Gospod.
Vremeto na funkcionirawe na kamenot e preku celata
godina, no osobeno se vnimava da bide za vreme na podnovena
mese~ina: "Koga e podnovena mese~inata, polna dejstvoto e
najjako".7 Ova zboruva za golemoto vlijanie na mese~inata vrz
religiozniot ~ovek. Vo soglasnost so ovie veruvawa, na polnata
mese~ina i odgovara izobilstvo od najraznovidni zna~ewa.8
Spored narodnoto sfa}awe, kamenot poseduva sposobnost da
im pomogne na bezdetnite, no samo na onie koi se zdravi9.
Informatorot veli: "Toj {to do{ol ovdeka, samo ako se zdravi, da
imaet plod deca, a ne se ostvaruva toa, bidete sigurni deka toa
ovdeka }e se ostvari, po ovoj pat".10
No, Dupen Kamen ima sposobnost i da kaznuva, za naru{uvawe
na odredeni pravila koi se odnesuvaat na vetenoto na nego. Taka
dokolku ona {to e veteno ne se donese na kamenot "}e mu se slu~i
ne{to na deteto".11
Od druga strana, na kazna ne podleàt decata12, koi gi zemaat
sitnite pari~ki ostaveni na nego. "Pari~kite od kamenot ne se
koristat, ama moè da naleta nekoj da gi zemat, ama ne e va`no,
nie ne ostavame kojznae kakvi pari. Dozvoleno e decata da zemaat.
Stvar e da se ostavi tamu, a posle ne e va`no"“- veli
informatorot.13
Adresanti na dejstvoto na kamenot se lu|e od dvete verski
konfesii: pravoslavni i muslimani, koi imaat problem so

6
Informator: citiraniot Ramadan Eminovski.
7
Isto.
8
Citiran trud: Tanas Vraìnovski, sorabotnici …, kniga 1, str. 80.
9
Naselenieto veruva deka eventualnata neplodnost doa|a kako rezultat na
deluvawe na nekakva nafrlena magija ili urok, taka {to po posetata na
kamenot, i obavuvaweto na propi{anite obredi na nego ~ovekot e "~ist" i
moè da ja ostvari svojata cel.
10
Informator: citiraniot Ramadan Eminovski.
11
Isto.
12
Decata najverojatno kako se u{te "nepolnopravni" ~ove~ki su{testva,
ne podleàt na kaznite {to eventualno bi proizlegle pri vakvo
odnesuvawe na vozrasen ~len na zaednicata.
13
Informator: cit. Ramadan Eminovski.
130
Kultot na kamenot vo seloto Drìlovo-Skopsko
nemo`nosta da ostvarat potomstvo. Sepak, tuka glavna uloga ima
ènata, no ~esto se praktikuva i prisustvoto na maòt koj
ramnopravno u~estvuva vo komunikacijata so kamenot. Potomstvoto
iako pomalubrojno, sepak i ponatamu e eden od glavnite celi na
brakot, pa ottamu razbirlivo e {to kako glaven posetitel se javuva
tokmu ènata. Treba da se napomene deka adresant na dejstvoto na
kamenot e i novoroden~eto, zaradi negovata povrzanost so kamenot
(bidej}i spored narodnite sfa}awa toa od kamenot proizleguva,
dokolku ra|aweto se slu~ilo posle izvr{uvaweto na obredot).
Komunikaciraweto 14so kamenot e individualno i se odviva
so medijator, koj moè da bide bilo koe lice od Drìlovo.
Negovata uloga e uloga na aktiven predvodnik, za{to toj gi
zapoznava posetitelite so zabranite i prevenciite za za{tita od
nesakani dejstva vrz niv i pomaga vo celiot obred koj se praktikuva
na kamenot. Za ovaa uloga toj dobiva simboli~na nadoknada: sok i
sl. Od prodavnicata vo seloto adresantite kupuvaat leb, koj e
potreben za pravilno izveduvawe na obredot. Na patot kon kamenot
medijatorot go zastanuva prvoto lice koe go sretnuva na patot i
bara od nego da mu go kaè imeto. Mu se obra}a so zborovite: "Kako
se vika{?". Po dobivaweto na odgovorot prodolùvaat kon
kamenot.
Pri prvata sredba so Dupen Kamen, adresantot mu se obra}a
so nema molba, a potoa dava vetuvawe deka ako se ispolni
posakuvanoto, }e zakole kurban. Potoa sleguva dole i se sprovira
tripati niz nego15 i toa po~nuvaj}i od desno16. Na sekoe provirawe,
medijatorot zema insekt – ìvotin~e (na samiot kamen), go stava vo
malo par~e leb17 i go dava na ènata da go izede. Postapkata na
ènata ja povtoruva i nejziniot soprug.
Ova pokaùva deka vo le~eweto i preventivata za
za~uvuvawe na plodnosta i nejzinoto osiguruvawe, kaj lu|eto va`na
uloga ima "kompleksniot krug: ~ovek – ìvotno - zemja.18

14
Vo obredot koj be{e predmet na na{a opservacija, u~estvuva{e bra~en
par dojden od Bugarija.
15
Magiskoto obikoluvawe e mnogu va`no sredstvo na narodnata lekarska
praktika. (Gabriela Schubert, Konac, vrpce I tkanina kao magiska
sredstva narodne medicine u jugoistocnoj Evropi. Makedonski Folklor,
godina XVII, br. 33, Skopje 1984, str. 140.
16
Desnata strana spored drevnite predrasudi se smeta deka e dnevna i
boèstvena... (@an [evalie, Alen Gerbran. Re~nik na simbolite, mitovi,
soni{ta, obi~ai, gestovi, oblici, likovi, boi, broevi. Tabernakul, Skopje,
2005, str. 246.
17
Zal~eto leb pretstavuva beskrvna `rtva na kamenot.
18
Culinovic - Konstantinovic, Adzajkinja iz Manite Drage, Logos, 1989,
str. 59.
2009/XLV/1-2 131
Dragica Popovska
Stanuva zbor za simpati~ka magija. Insektite koi
izleguvaat od zemjata koja sama po sebe e izvor na ìvot, a tie brzo
se razmnoùvaat, rezultiral vo veruvawe deka davaweto takov
insekt magiski }e go predizvika istiot rezultat kaj ènata.
Vpro~em na jadeweto i goltaweto, pokraj osnovnite im se
pripi{uvaat i drugi svojstva. So jadewe na insektite, posetitelot
preminuva vo sferata na sakralnoto.19
Po zavr{uvaweto na proviraweto, sopru`nicite zemaat tri
insekti (moè da im gi fati medijatorot) so malku zemja i gi
stavaat vo malo kutiv~e. Tie treba da se pu{tat vo domot kade
sopru`nicite ìveat. (Ako e zima i nema insekti, toga{ se zema
samo malku zemja).
"@ivotinkite ako e esensko vreme propa|aat vo zemja,
nemat i zema{ zemji~ka malku i }e si turi{ vo stan i neka si stoi
ona, ne se zametuva. Ako ima{ privatna ku}a go stava{ odnadvor
vo dvorot, uglavno da bide negdeka, tueka, da si ostane tamu i
gotovo. Ne zavitkano, turena zemji~kata".20
Ova e neminoven del od obredot i istiot e povrzan so
neophodnosta od iznao|awe traga od ìvot vo zemjata, zemena od
neposredniot svet prostor na kamenot, {to implicira
obezbeduvawe na ìvot vo ku}ata na posetitelite. Sepak i zemjata21
bez "ìvotinki", sama po sebe e plodna, za{to e donesena od
kamenot koj manifestira plodnost.
Po ostavaweto sitni pari na kamenot, site se vra}aat nazad,
no ne po patot po koj do{le, tuku po drug. Se veruva deka so vra}awe
po istiot pat, se }e se vrati po staro i obredot }e bide bezuspe{en.
Zna~i, duri i patot nazad, se tolkuva kako duhoven akt, za{to
go simbolizira "noviot" pat, po koj se dviì posetitelot po
obredot.
Ako po celiot ovoj obred, ènata ostane bremena, na pola
bremenost treba da dojde na kamenot i da mu se zablagodari so
zborovite: "Fala Boè deka ostanav bremena".22
Deteto koe }e se rodi, treba da dobie ime koe }e zapo~nuva
na edna od bukvite koi se sodràni vo imeto na osobata koja na
patot kon kamenot ste ja sretnale.

19
Spored starite veruvawa so jadewe na odredena hrana moè da dojde i do
oploduvawe. Vojin Matic, Psihologija mitske proslosti, 2, Beograd, 1979,
str. 240.
20
Informator: cit. Ramadan Eminovski.
21
Zemjata e simbol na plodnosta i obnovata... (@an [evalie Alen
Gerbran, Re~nik na simbolite mitovi, soni{ta, obi~ai ,gestovi, oblici,
likovi, boi, broevi, Tabernakul, Skopje, 2005, str. 342.
22
Informator: Galina Vasileva, rodena 1966 vo Pernik, Republika
Bugarija. Snimeno na 21. 05. 2000 godina vo Drìlovo.
132
Imeto ja pretstavuva celokupnata li~nost na sopstvenikot.
Liceto e pretstaveno i individualizirano niz imeto. Stavaweto na
vakvo ime najverojatno, treba magiski da ovozmoì opstojuvawe na
deteto, kako {to opstoila i sretnatata osoba t.e. da se obezbedi
"aktivno" ìveewe.
Komunikacijata so kamenot prodolùva i so ~inot na
`rtvuvaweto. Spored narodnoto veruvawe, onoj koj dobiva podarok,
mora da mu vozvrati na daritelot. Vsu{nost na ovoj na~in, preku
`rtvuvaweto, se vospostavuva korelacija ~ovek - svet kamen, a kako
glaven korelator e tokmu `rtvata. Glavna cel na `rtveniot obred e
vospostavuvawe zaedni{tvo me|u ~ovekot i silite vo koi toj
veruva,23 odnosno vo svetiot kamen.
Ednostavno, narodot veruva deka sozdavaweto na ne{to novo,
mora da bide proprateno so `rtva.24 So voveduvaweto na krvnata
`rtva se voveduva idejata deka ìvotot moè da se sozdade samo
preku nekoj drug ìvot, ìvot koj e `rtvuvan.25
Spored narodnoto sfa}awe, va`no e vetenoto da se ispolni.
Taka ènata koja ja po~ustvuvala plodotvornata mo} na kamenot,
{to dovela do nejzino maj~instvo ima obvrska da donese `rtva
poznata me|u narodot kako "kurban".26
Kurbanot na Dupen Kamen pretstavuva mlado jagne,27 ~ij pol
ne e vo zavisnost od polot na deteto koe na ovoj na~in do{lo na
svet. Sepak, naj~esto, ako ènata rodi ma{ko dete, nosi ma{ko
jagne, a ako pak, deteto e ènsko, jagneto }e bide ènsko. Bojata na
`rtvuvanoto ìvotno ne e va`na. Moè da bide crno, belo ili
{areno, a vo odnos na starosta poèlno e da bide mlado. Kako
alternativa za onie koi se posiroma{ni, dozvoleno e kurbanot da
bide petel.

23
Stojanovska-Lafazanovska, Tantolo{kiot pravzor na ìvotot. Institut
za folklor "Marko Cepenkov"- Skopje, Skopje, 1996, str. 16.
24
Prinesuvaweto `rtva kaj primitivnite narodi bilo mnogu
rasprostraneto, poradi misleweto deka na toj na~in }e se vospostavi vrska
so svetot na natprirodnoto, }e se smilostivat duhovite ili bogovite i od
niv se baralo da napravat odredeni uslugi ili da se otstrani mo`nosta za
nivno neprijatelsko dejstvuvawe (Sociolo{ki leksikon, Beograd, 1982,
str. 759).
25
Isto, str. 21.
26
Kurbanot (turski zbor koj ozna~uva kolewe i `rtvuvawe stoka), kako
forma na komunikacija so natprirodni sili, demoni, svetci, bogovi, vodi
poteklo od najdale~noto minato (Ivan Kotev, Svetiilijskiot kurban vo s.
Mokrino, Strumi~ko, Etnolog, Skopje, 1992, str. 183.).
27
Ovcite i jagniwata se "bo`ja stoka" (Stevan Tanoviћ, Urok, uru~uvajne
iz okoline ђevgelije, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, IX,
Beograd, 1934, str. 40.
2009/XLV/1-2 133
Dragica Popovska
Rokot vo koj kurbanot treba da se donese na kamenot ne e
odreden, no sepak ne smee da bide predolg. Se veruva deka ako
kurbanot ne se donese na kamenot, na taka rodenoto dete }e mu se
slu~i ne{to lo{o, }e se razbole, umre i sl.
Ottuka moème da konstatirame deka krvnata `rtva na
Dupen Kamen, nema karakter samo na zablagodaruva~ka `rtva, tuku i
na `rtva koja }e pridonese za za~uvuvawe na zdravjeto na deteto.
Jagneto (ma{ko ili ènsko) se kole28 na maloto kam~e, a
krvta se ostava da te~e na kamenot. Deteto koe prisustvuva na ovoj
~in go ma~kaat na ~eloto so krv (to~ka). Narodot pridava posebna
mo} na krvta na `rtvuvanoto ìvotno i taa se upotrebuva vo magija
so cel da obezbedi zdravje, plodnost i.t.n.
Samata krv vsu{nost ja pretstavuva `rtvata, odnosno e
supstitucija na `rtvuvanoto ìvotno.29
Se raboti za kult na `rtva so cel da se umilostivat natpri-
rodnite su{testva. Vo takvi priliki obi~no krvta se izleva, a
mesoto se jade. Ova izlevawe na krvta spored nekoe mislewe
pretstavuva trag od `rtvuvaweto na htonskite demoni i duhovi.30
Zaklanoto jagne na Dupen Kamen moè da se ostavi na nekoj od
selanite ili da se odnese doma.
Vrz osnova na prethodno iznesenoto, moème da zaklu~ime
deka me|u naselenieto vo s. Drìlovo, Skopsko e za~uvan kultot
kon kamenot kako arhai~na forma na kulturata, koja manifestira
ìva i aktuelna obrednost. Vo ramkite na vakvoto veruvawe e
zadràna osnovnata idejna zamisla - èlba za potomstvo, kako edna
od osnovnite celi na brakot, a veruvawata vo kamenot istovremeno
se zbogateni so novi religiski sodrìni.
Obredite koi se praktikuvaat ja determiniraat sakralnata
sfera na komunikacija so kamenot i impliciraat jasen odnos kon
nego - go tretiraat kako svet kamen koj daruva ìvot.

28
Tatkoto na (po ovoj pat) rodenoto dete nosi ~ovek koj go vr{i koleweto
na kurbanot ili pak toj se samiot se javuva vo taa uloga.
29
Du{an Bandiћ, Krv u religijskim pretstavama i magisko-kultnoj praksi
na{eg naroda, GEMB, br.37, Beograd, 1974, str. 152.
30
Isto.
134

KULTOT KON KAMENOT VO DR@ILOVO - SKOPSKO
(Rezime)
Vo tradicijata i obi~aite na Makedoncite so muslimanska

veroispovest, koi ìveat vo seloto Drìlovo, Skopsko, se za~uvale
veruvawa i obredi koi se odnesuvaat na kultot kon kamenot, kako
arhai~na forma na kulturata, koja pokaùva ìva i aktuelna
obrednost. Vo ramkite na vakvoto veruvawe e zadràna osnovnata
idejna zamisla - èlba za potomstvo, kako edna od osnovnite celi na
brakot, a veruvawata vo kamenot istovremeno se zbogateni so novi
religiski sodrìni.
Adresanti na dejstvoto se lu|e od dvete verski konfesii:
hristijani i muslimani. Kako glaven posetitel se javuva ènata, no
~esto se praktikuva i prisustvoto na maòt, koj ramnopravno
u~estvuva vo obredot.
Vremeto na funkcionirawe e preku celata godina, no
osobeno se vnimava da bide za vreme na podnovena mese~ina, koga
dejstvoto e najjako.
Dokolku po izveduvawe na obredot na kamenot, ènata rodi
dete, semejstvoto ima obvrska da donese kurban. Krvnata `rtva
(jagne ili petel), nema karakter samo na zablagodaruva~ka, tuku i na
`rtva koja }e pridonese za za~uvuvawe na zdravjeto na deteto.
Obredite koi se praktikuvaat ja determiniraat sakralnata
sfera na komunikacija so kamenot i impliciraat jasen odnos kon
nego, go tretiraat kako svet kamen koj daruva ìvot.
2009/XLV/1-2 135
MATERIJALI
Димитар ЉОРОВСКИ
ИЗВЕШТАЈ НА ГРЧКИОТ КОЗУЛАТ ВО СОФИЈА

ЗА УБИСТВОТО
НА БОРИС САРАФОВ И ИВАН ГАРВАНОВ
Во македонската историографија убиството на Борис Сарафов

и Иван Граванов во голема мерка е обработено. Разјаснати и објаснати
се причините, поводот, наредботавателот и извршителот на делото.1 За
добивање на целосна слика за настанот користени се голем број
официјални државни документи и извештаи, информации од јавниот
печат во Бугарија, Балканот и Европа, дневници и спомени на маке-
донските дејци, итн. Ликвидацијата на двајцата високи преставници на
македонското движење со посебен интерес било проследено од дипло-
матите на балканските и европските држави во Кнежеството Бугарија.
Тие, детално и според информациите со кои располагале во моментот,
редовно ги известувале своите претпоставени, но и пошироката јав-
ност во државите од кои потекнувале. Секако дека овој настан предиз-
викал посебен интерес и кај официјална Атина во обидот да се изврши
анализа за истиот. За грчката држава, заштитата на пропагандите инте-
реси во Македонија и војната која ја започнале против силите на маке-
донското националноослободително движење, биле доволен мотив да
покаже интерес и внимателно да го следи развојот и внатрешните
судири во Македонската револуционерна организација во периодот по
Илинденското востание.
За оваа пригода, на пошироката научна јавност, го преставу-
ваме Извештајот на грчкиот конзулат во Софија, кој се однесува и од
свој агол ги презентира причините и последиците од убиството на Б.
Сарафов и И. Граванов. Овој документ е објавен во книгата на Алберт
Лондрес, насловена како: „Κοµιτατζηδες; η τροµοκρατια στα Βαλκανια
κατα την περιοδο του µεσοπολεµου“ (Комити; тероризмот на Балканот во
1
Иван Гарванов и Борис Сарафов биле убиени во Софија на 28 ноември 1907
година. Убиството го извршил Тодор Паница, откако двајцата биле осудени на
смрт од страна на раководителите на Серскиот револуционерен округ.
Димитар Ловоровски
периодот меѓу двете светски војни), со превод, предговор и реадакција
на Димитрис Михалопулос, а објавена во Атина, во 2008 година.2
Од извештајот, кој е датиран од 3 декември 1907 год. (ст. стил),
дознаваме дека на истиот му претходела кратка телеграма со слична
содржина, преку која грчкото Министерство за надворешни работи
било известено за настанот. Од содржината на извештајот можеме да
констатираме дека грчките служби биле солидно информрани и во
континуитет го следеле развојот на македонското револуционерно
движење, како во Македонија, така и во Кнежеството Бугарија. Сепак,
во одредени делови текстот содржи контрадикторности и нелогич-
ности, кои се должат на тогашната перцепиција на грчката политика
кон македонското прашање, и, пред сè, на интересите на грчката
пропаганда, кои придонеле одредени аспекти од развојниот пат на
МРО да се толкуваат субјективно и според сопствените потреби.
Основната перцепција се базирала врз инсистирањето на логиката,
дека во заднината на раздорот се наоѓале само лични мотиви за
превласт во Организацијата. Оваа тенденција била наметната уште во
тоа време, па се провлекува и денес во некои историски дела. Исто
така, треба да се има предвит фактот дека дипломатските преставници
се промотори на расположението и политиката на своите влади, па
така, и во извештајот лесно се вооучува влијанието на официјалната
грчка политика кон македонското прашање. Од друга страна, авторот
на извештајот, Залокостас, откако го констатирал „постоечкиот раз-
дор“ во револуционерното движење, сепак, како една од причините за
убиствата му се провлекла констатацијата за подготвеноста на
Сарафов да ги „задоволи постоечките стремежи“ на бугарската влада и
да ја стави под своја контрола МРО, на што „категорично“ се
спротиставила групата на Сандански. Вистинитоста на овој заклучок
се потврдува со „збунетоста“ на владата во Софија, која, во тој период,
ја констатирал грчкиот дипломат. Во разговорот кој го имал со
бугарскиот примиер, Петров, последниот изјавил дека „не е можно да
се надомести неговата празнина“, мислејќи на Сарафов, но и на
влијанието која официјална Софија, преку него и неговите
приврзаници, го имала во МРО. Следователно, авторот на извештајот,
заклучил дека во расколот и убиството на двајцата револуционерни
дејци било многу јасно влијанието и поврзаноста на бугарската влада.
Ваквата констатација, само по себе, нè наведува да забележиме дека
грчката политика била добро запознаена со конфронтацијата меѓу т.н.
„левица“ и „десница“ во македонското револуционерно движење, која,
2
Albert Londres, Κοµιτατζηδες; η τροµοκρατια στα Βαλκανια κατα την περιοδο του
µεσοπολεµου, превод, редакција и предговор ∆ηµητρης Μιχαλοπουλος, Εκδοσεις
Πετσιβα, Αθηνα, 2008, стр.205-207.
138
Извештај на Грчкиот конзулат во Софија...
покрај останатите разлики, се должела на обидот на „десницата“ да
стави крај на самостојноста на МРО, т.е. да ја претвори во орудије на
бугарските интереси во Македонија.
Во секој случај, може да се забележи дека низ целиот извештај
поголемо внимание, околу дејноста и значењето во револуционерното
движење, му се придавало на Сарафов, отколку на Гарванов. Тоа се
должи на популарноста која тој ја уживал во тој период, а која
произлегувала од неговото самопромовирање меѓу балканската и
европската јавност како главен водач и организатор во македонското
револуционерно движење. За разлика од Сарафов, кој од авторот бил
наречен „револуционер од светска класа“, Сандански и Паница биле
именувани со најразлични негативни епитети. Тоа во голема мерка се
должело на моменталната ситуација во Софија по убиството, како и од
начинот на кој и од кого грчкиот конзулат во Софија ги собирал
потребните информации. Така на пример, од текстот дознаваме дека,
покрај извештајот, во грчкото МНР биле испратени делови од
софискиот дневен печат, поврзани со настанот, кои секако имале свое
влијание околу оформувањето на тогашното мислење во Грција за
внатрешните состојби во МРО.
Како и да е, владата во Атина, преку своите институции, без
разлика дали тоа биле официјални или неофицијални, продолжила да
го следи понатамошниот развој на македонското револуционерно
движење и, како што дознаваме и од извештајот, очекувањата за
евентулани одмазнички акции од приврзаниците на двајцата убиени.
Исто така, интересот бил насочен и кон бугарската влада. Се поставува
и прашањето дали истата ќе успеела да ги консолидира и реорганизира
своите структури, кои несомнено постоле во тој период, во редовите
на МРО и особено да пронајдат нови, адекватни, личности, кои би ја
пополниле празнината, создадена со убиството на Сарафов и Гарванов.
Во тој контекст била последната констатација на Залакостас, каде била
посочена директната поврзаност на неоврховистите со бугарската
влада.
2009/XLV/1-2 139
Димитар Ловоровски
Дипломатска агенција на
Генералниот конзулат на Грција
во Бугарија
Бр. 1907
Оддел I
Софија, 3 декември 1907
Господине министре
Ноќта на 28 ноември Борис Сарафов и Иван Гарванов се

убиени од војводата Паница, за што веќе Ви испратив телеграма, на тој
начин извршувајќи ја, како што веќе е потврдено, наредбата на
познатиот Сандански.
Едногласно се искажува мислењето, од месни и дојденци, дека
загубата на Сарафов преставува суштинска и ненадокнадлива загуба за
македонското дело. Редовите на врвните [револуционери] се
десеткуваа поради меѓусебните пресметки, но загубата на првиот
организатор е невозможно да се надомести, кога ниту Дамјан Груев,
ниту лично Гарванов, веќе не се живи.
Причината за убиството мора да се побара во постоечкиот
раздор, кој започна од порано, во борбата за превласт. Свирепиот и
груб, Сандански, иако пријател на министерот Генадиев3, не можеше
да го поднесе влијанието на Сарафов, кое секој ден сè повеќе растеше
и кој имаше многу материјална корист од владата. Но, постоеше и
друга причина, можеби и поважна, дека Сарафов покажа подготвеност
да ги задоволи постоечките стремежи на официјалните [личности] во
водењето на секоја македонска акција, под директна контрола на
владата4 и управата, кое, без претпазливост и категорично, беше
одбиено од нескротливото крило околу Сандански.
Владата дејствува премногу гласно, без да е во можност да ја
сокрие збунетоста во која се наоѓа. И тоа на друг начин не ни е можно,
штом, како што изјавуваат преставниците на ГОЛЕМИТЕ СИЛИ, во
иднина ќе нема човек како Сарафов, кој беше народен, снаодлив,
енергичен, способен да организира вооружени групи за во Осман-
3
Според Христо Силјанов, министерот Н. Генадиев, задно уште со министрите
К. Панајотов и Н. Апостолов, присуствувале на погребот на убиените Сарафов и
Гарванов. Христо Силјанов, Ослободителните борби на Македонија, том II,
Култура, Скопје, 2004, 526.
4
Се мисли на бугарската влада.
140
Извештај на Грчкиот конзулат во Софија...
лиската империја или да го пресекува, неочекувано, нивниот пат5,
соодветно според потребите на времето.
Спонтано, Министерот за надворешни [работи], им даде
информации на дипломатските преставници, дури и околу ужасниот и
одбивен начин на убиството. Злобниот Паница се преправаше дека
преминува на страната на Сарафов, и, откако ја осигури неговата
доверба, ја прифати поканата за вечера, за да таму, откако го привлече
и Гарванов, сигурно, и без сомневање, ги убие. Кај источните народи,
вели г-дин Станчов, дури и разбојниците се полни со некакви
кавалерски чуства за домашен азил и гостопримливост. Паница се
обиде да покаже дека бугарскиот народ, од кој директно
произлегуваше, има гнасни инстинкти, нешто што воопшто не е точно!
Се совпадна, завчера, да разговарам и со генералот Петров, кој
како премиер беше многу близок со Сарафов, и категорично изјави
дека не е можно да се надомести неговата празнина. Сарафов беше
револуционер од светска класа, кој имаше неограничено влијание и
популизам, посебно од времето на движењето6 од 1903 година.
Сандански, во спротивно, е терорист, анархичен, кој немаше никакво
влијание, освен на одредена македонска територија.
Интересни се информациите објавени во печатот, кои
истовремено Ви ги испраќам. Останува да видиме дали убиството на
Сарафов ќе предизвика кај неговите приврзаници одмазда, и, особено,
на кој начин ќе биде можно да се реорганизира дејноста, која тој ја
вршеше за владата.
Оваа е бурна година, година на штрајкови и антивладини
демонстрации, бунт на Универзитетот и на општествениците, која
завршува со две политички убиства. Предизвикувајќи несигурна и
вознемирувачка внатрешна ситуација, која продолжува. Преку
објавувањата на Нечевич, Николов и Пенчев, а сега со убиството на
Сарафов, стана многу јасна поврзаноста, моралната и материјалната
врска на владата со оние кои ја водеа револционерната дејност во
Македонија.
Со почит,
Е. Залокостас
[ΑΥΕ, Φ.14, 1907, υποφ. δ’]
5
Од извештајот не може да се дефинира на чив „пат“ се поставувале четите на
Сарафов. Други историски извори упатуваат, можеби, на борбата на четите на
МРО со Сарафистите.
6
Се мисли на Илинденското востание.
2009/XLV/1-2 141
PRIKAZИ
Gabriela SIMONOVA
Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV vek,

Napredok, Tetovo 2009; 293 str.
Vo 2009 godina od pe~at izleze monografijata “Makedonija vo
XIV vek” na avtorot prof. d-r Aleksandar Atanasovski, vo izdanie
na izdava~kata ku}a “Napredok” od Tetovo. Trudot pretstavuva
dopolneta i delumno izmeneta doktorska disertacija na avtorot
odbraneta na Institutot za istorija pri Filozofskiot fakultet
vo Skopje.
Po predgovorot (5-10) i vovedot (11-19) se pomesteni ~etiri
glavi soodvetno nasloveni, sekoja so odreden broj podnaslovi,
prilog (244-254), zaklu~ok (255-264), rezime na angliski jazik (265-
272) i spisok na koristena bibliografija - izvori i literatura
(273-293). Na naslovnata strana se nao|a ilustracija na Manastirot
“Sv. \or|i” od s. Staro Nagori~ino, Kumanovsko od XIV vek.
Tekstot e ilustrativno potkrepen so sedum istorisko-geografski
karti.
Avtorot vo predgovorot (5-10) go naveduva necelosnoto i
parcijalnoto prou~uvawe na Istorijata na Makedonija vo XIV vek,
kako glavna pri~ina vo negovata opredelba za prou~uvawe na
istorijata od navedeniot period. Koristej}i gi kriti~ki izvornite
materijali i postojnata literatura avtorot dava sintetiziran
pregled na nastanite vo Makedonija vo XIV vek. Potoa hronolo{ki
gi naveduva avtorite koi se zanimavale so istorijata na ovoj period
i nivnite dela vo koi se prezentirani dotoga{nite rezultati od
nivnite istraùvawa, a koi pak, od svoja strana davaat zna~itelen
pridones vo rasvetluvaweto na poodelni pra{awa od navedenata
problematika.
Vo vovedot (11-19) e skicirana op{tata op{testveno-
politi~ka konstelacija vo Vizantija i na Balkanot vo vtorata
polovina na XIII vek, odnosno neposredno po restavracijata na
Vizantiskata imperija vo 1261 godina, od strana na nikejskiot
vladetel Mihail VIII Paleolog (1259-1282). Vo toj kontekst e
odredena i polo`bata na Makedonija vo obnovenata Imperija.
Imeno, toga{ kako {to naveduva avtorot, Makedonija stanala
pograni~na kon srpskata dràva, a odrùvaweto na vlasta vo
Makedonija za Vizantija bilo od ìvoten interes. Oruènite
sudiri na Vizantija so nejzinite neprijateli naj~esto se odigruvale
na teritorijata na Makedonija ili vo nejzinoto neposredno
sosedstvo. Za odrùvaweto na vizantiskata vlast vo Makedonija
su{testvena uloga igrala vospostavenata politi~ka i crkovna
uprava. Vo ovoj period se intenziviral i procesot na
feudalizacija, so ogled na toa {to pogolemiot del od zemjata
preminal vo racete na golemite zemjoposednici, a vo pronija bile
davani teritorii na celi sela, kako {to zabeleàl avtorot.
Makedonija vo prvata polovina na XIV vek (20-127) e vo
centarot na vnimanieto na glava eden, vo koja se obraboteni
poddelni pra{awa vo posebni podnaslovi.
Srpskite zavladuvawa vo Makedonija vo periodot od 1282 do
1345 godina bile realizirani od srpskite vladeteli Milutin,
Stefan De~anski i Stefan Du{an. Avtorot dava hronolo{ki
pregled na realiziranite zavladuvawa, poso~uvaj}i gi pritoa
glavnite pri~ini i posledici od ovie osvojuvawa. Nastanite
povrzani so srpskite zavladuvawa vo Makedonija se vo direktna
korelacija so nastanite povrzani so ekspedicijata na Katalancite
vo Makedonija, potoa so dogovorot na Karlo Valoa i Milutin za
podelba na Makedonija, kako i so gra|anskata vojna vo Vizantija
me|u Andronik II i negoviot vnuk, vklu~itelno i nejzinite
posledici po Makedonija.
Vo voeno - administrativen pogled vo Makedonija e prisuno
dvojstvo vo ureduvaweto - vizantisko i srpsko. Delot {to ostanal
pod Vizantija bil ureden soglasno postojniot sistem vo Vizantija.
Toa e period koga tematskoto ureduvawe propa|a, a na negovo mesto
se javuva sistemot na katepanikii na ~elo so kefalija. Dodeka vo
delot pod srpska vlast bila vr{ena adaptacija na vizantiskata
administrativna uprava kon potrebite na srpskata dràva, pri {to
Du{an izvr{il i uslovna administrativna podelba na svojata
dràva na srpska i gr~ka zemja (Romanija).
Crkovnite priliki ili poto~no odnosot na srpskite
vladeteli kon Ohridskata arhiepiskopija i crkvite vo Makedonija
bile vo direktna zavisnost od politi~kata situacija i potrebite na
vladetelite. Preku obnovuvaweto na crkvite i manastirite i
prevzemaweto na ktitorstvoto vrz niv, srpskite vadeteli sozdavale
baza za vospostavuvawe na trajna i stabilna vlast vo novoosvoenite
oblasti.
Agrarnite odnosi go zadràle svojot tradicionalen oblik.
Bil promenet samo vrhovniot sopstvenik na zemjata, a obvrskite na
feudalno-zavisnoto naselenie ostanale nepromeneti.
Vo ovoj period kako samostojni feudalni vladeteli vo
Makedonija se javuvaat - Hreqa i Jovan Oliver. Hreqa prvpat se
144
spomenuva vo 1328 godina i gi vladeel oblastite okolu [tip,
Strumica, Stob na Rila, Melnik, Pijanec i Male{evo do 1343
godina, koga povtorno potpa|aat pod srpska vlast. Spored avtorot
toj poteknuval od mesnoto makedonsko naselenie i prvin bil vo
slu`ba na Vizantija, potoa preminal vo slu`ba na srpskite
vladeteli, a po 1336 g. se osamostoil. Vo tekot na gra|anskata vojna
me|u regentite na Jovan V, Hreqa bil na stranata na Jovan
Kantakuzin. Na krajot toj stanal `rtva na zagovor kako {to
zabeleàl avtorot.
Od 1336 godina kako feudalen vladetel so golema
samostojnost, vo izvorite se spomenuva, Jovan Oliver. Toj gi
vladeel oblastite po sredniot tek na Bregalnica so Zletovo,
Morozdvizd i Pijanec. Jovan Oliver bil bogat feudalec so svoja
vojska, pot~ineta vlastela za {to svedo~i negovata zadu`bina -
Lesnovskiot manastir, a verojatno koval i moneti. Posleden pat se
spomenuva vo 1354 godina.
Vo 40-te godina na XIV vek vo edinstvenata vizantiska
enklava, Solun izbuvnalo vostanie poznato kako Vostanie na
Zilotite (1342-1350) naso~eno protiv feudalnata aristokratija.
Solun celi osum godini ìveel poseben ìvot. Nastanite povrzani
so vostanieto se hronolo{ki razraboteni od avtorot, koj dal i svoe
viduvawe za istite.
Vo vtorata glava (127-184) e obrabotena temata “Makedonija vo
periodot na raspa|aweto na Srpskoto carstvo”. Vo periodot od 1355
do 1365 godina vo Mekedonija bile formirani pove}e feudalnite
dràvi i kneèstva. Najprvin vo gradot Ser i negovata oblast se
izdvoila dràvata na caricata Elena. Na sever vo Slavi{te i
okolinata mo}en stanal sevastokratorot Vlatko. Vo Drama
upravuval Voihna, dodeka so gradovite Ber i Voden upravuval
vojvodata Hlapen. Oblastite okolu Radovi{ i del od strumi~ko
bile pot~ineti na vojvodata Nikola. So gradot Ohrid upravuval
Branko Mladenovi}, a Mariovo go vladeel Prequb, po negovata
smrt negovata èna Irina. Vo ovoj period site ovie vladeteli bile
nominalno pot~ineti na srpskiot car, no fakti~ki upravuvale
samostojno. Po odnos na potekloto na ovie vladeteli avtorot
posvetil posebno vnimanie i ponudil svoi viduvawa.
Do 1365 godina bile udreni temelite na dve golemi makedonski
dràvi - Prilepskoto kralstvo na Dimitrij Volka{in i Serskata
dràva na Jovan Ugle{a. Soglasno izvornite podatoci, avtorot
doa|a do zaklu~ok deka Volka{in do{ol do kralskata titula po pat
na uzurpacija (1362/3), a Ugle{a vo istiot period ja dobil
despotskata titula. Nivnoto izdignuvawe bilo potpomognato od
makedonskite feudalci i od caricata Elena, koja vlijaela na Uro{
V da mu ja priznae kralskata titula na Volka{in i da go priznae za
2009/XLV/1-2 145
sovladetel. Sovladetelskite odnosi traele do 1366 godina. Za
celosnata samostojnost od srpskiot car svedo~at aktivnostite {to
gi prezemale makedonskite vladeteli kako {to se: izdavawe na
gramoti od svoe li~no ime; pregovorite na Ugle{a za crkovno
pomiruvawe, koe{to Vizantija go objavila vo 1371 godina;
samostojnata akcija na dvajcata vladeteli protiv Osmanliite koja
kobno zavr{ila za niv, po neuspe{nata bitka na Marica vo 1371
godina.
Makedonija vo periodot na Osmanliskata ekspanzija na
Balkanot (185-223) e centralnata tema na glava tri vo koja poodelno
avtorot gi obarbotuva Mari~kata bitka i Makedonija neposredno
po bitkata; Makedonskite samostojni dràvi po 1371 godina
(Prilepskoto makedonsko kralstvo na Kral Marko i Dràvata na
Dejanovi vo periodot na nivnoto samostojno vladeewe) i
Ohridskata dràva vo vremeto na Andrej Gropa.
Dràvata na Dejanovi bila formirana po 1373 godina. So nea
upravuvale dvajcata bra}a - gospodin Konstantin i despot Jovan
Draga{, so majka im do 1380 godina. Potoa na ~elo na dràvata
ostanal samo Konstantin Dejanov, koj{to po kratko samostojno
vladeewe stanal vazal na Osmanliite t.e. vo 1386 godina.
Vo Prilepskoto makedonsko kralstvo bile izrazeni
decentralisti~kite odnosi. So naslednata teritorija, pokraj
Marko upravuvale negovata majka, Elena i brat mu Andrej. Od
negovata dràva uspeal da se otcepi Andrej Gropa i samostojno da
vladee so Ohrid. Vo periodot od 1386 do 1393 ili poto~no po
pa|aweto na Skopje pod turska vlast, Marko vlegol vo vlazalen
odnos kon Osmanliite.
Vo ~etvrtata glava (224-243) naslovena kako “Makedonskite
dràvi pod indirektna i direktna osmanliska vlast” e obrabotena
problematikata koja se odnesuva na Periodot na vazalnoto
vladeewe na Konstantin Dejanov (1386-1395) i Kralot Marko kako
vazal na Osmanliite. Vo 1395 godina ispolnuvaj}i gi vazalnite
obvrski kon Osmanliite, vo bitkata kaj Rovine protiv vla{kiot
vojvoda Mir~e, poslednite makedonski vladeteli ja nao|aat svojata
smrt. Po kone~noto uni{tuvawe na nivnite dràvi vo Makedonija
bila vovedena direktna osmanliska uprava.
Vo prilogot (244 - 254) e prikaàna istorijata na Ohridskata
arhiepiskopija vo XIV vek. Akcentot e staven na tri va`ni
pra{awa povrzani so arhiepiskopijata vo ovoj period i toa:
granicite na nejzinata dieceza, kanonskata polo`ba i nejzinoto
iskoristuvawe od svetovnite vladeteli za politi~ki celi.
Zavr{nite zborovi izneseni vo zaklu~okot pretstavuvaat
sumaren prikaz na najnovite nau~ni soznanija i zaklu~oci do
146
koi{to do{ol samiot avtor, detalno i op{irno elaborirani vo
ve}e navedenite ~etiri poglavja.
Izleguvaweto na ovoj trud od pe~at ima neprocenlivo zna~ewe
za makedonskata srednovekovna istoriografija i posebno za
istoriografijata na Makedonija vo XIV vek, bidej}i vo golem del go
popolnuva hijatusot koj{to postoe{e izminatite godini za
navedeniot period.
Jazikot i stilot na avtorot e koncizen i jasen, a mislata te~e
vo logi~en kontinuitet, zapazuvaj}i go metodolo{ki dokraj
predmetot na istraùvaweto bez nepotrebno obremenuvawe na
tekstot. Seto ova go pravi deloto dostapno kako za nau~nite
rabotnici i studentite po istorija, taka i za po{irokata
~itatelska publika, qubopitna da se nurne vo istoriskoto minato
na burniot makedonski XIV - ti vek. M-r Gabriela Simonova
2009/XLV/1-2 147
Aleksandar SIMONOVSKI
Aleksandar Litovski, Makedonskata

nacionalnoosloboditelna platforma vo Vtorata
svetska vojna (1941-1944), Sojuz na zdruènijata na
Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija-Skopje,
Skopje 2008, 321
Makedonskata narodnoosloboditelna antifa{isti~ka vojna

vo periodot 1941-1944 godina, otvori novi mo`nosti za kone~no
re{avawe na makedonskoto nacionalno pra{awe, no, so ogled na
podelenosta na Makedonija, i pred i za vreme na vojnata, vo oddelni
delovi na Makedonija postoele razli~ni uslovi za vodewe na
borbata za nacionalno osloboduvawe, dràvno konstituirawe i
obedinuvawe na Makedonija. Koja be{e nacionalnata programa na
makedonskoto osloboditelno dvièwe vo toa vreme i dali vo tekot
na vojnata be{e sozdadena makedonska dràva vo nejzinite etni~ki
granici, moème da pro~itame vo monografijata na d-r Aleksandar
Litovski „Makedonskata nacionalnoosloboditelna platforma vo
Vtorata svetska vojna (1941-1944)“. Ovaa kniga se sostoi od 321
strana i sodrìnski e sostavena od predgovor, voved, pet glavi (so
pove}e podnaslovi), zaklu~ok, kratenki, izvori i literatura, indeks,
i prosledena e so 533 fusnoti kako dopolnuvawe i objasnuvawe na
osnovniot tekst so {to se zadovoleni site kriteriumi deloto da ima
tretman na nau~en trud.
Obrabotkata na temata, istraùva~kite zafati i zasta-
penosta na makedonskata nacionalnoosloboditelna platforma
(1941-1944) vo makedonskata istoriografija, objasneti se vo
predgovorot (7-19), dodeka vo vovedniot del (21-27), avtorot go pri-
kaùva geopoliti~kiot prostor na Makedonija i istoriskiot raz-
vitok na makedonskata nacija od vtorata polovina na XIX vek sè do
Versajskata konferencija koga e potvrdena podelbata na Makedonija
po Prvata svetska vojna.
Vo prvata glava pod naslov „Makedonskoto nacionalno pra-
{awe me|u dvete svetski vojni“ (29-59), prosleden e razvojot na
makedonskata politi~ka i nacionalna misla, obraboteni se pozna-
~ajnite makedonski revolucionerni i kulturno-prosvetni organi-
zacii i grupi, i li~nosti od toj vremenski period, kako i nivnite
programski opredelbi vo odnos na osnovnite dràvotvorni i
nacionalni problemi. Za celosno zaokruùvawe na ovaa proble-
matika i poradi faktot deka komunisti~koto dvièwe imalo zna-
~ajno vlijanie vrz makedonskite nacionalnoosloboditelni sili,
avtorot gi obrabotuva politikata, stavovite i odnosot kon make-
donskoto nacionalno pra{awe na Kominternata i komunisti~kite
partii na zemjite vo koi vleguvale delovite od podelenata
makedonska etno-geografska teritorija.
Vo vtorata glava „Nacionalnoosloboditelnata i antifa-
{isti~ka vojna na makedonskiot narod i odnosot na narodnooslo-
boditelnite dvièwa od Jugoslavija, Grcija i Bugarija kon make-
donskoto nacionalno pra{awe“ (61-116), izvr{ena e tematska razra-
botka na Balkanot i Makedonija vo Vtorata svetska vojna, i vo toj
kontekst, avtorot vr{i analiza na makedonskata vooruèna borba
(vo ramkite na balkanskite komunisti~ki partii) od site tri dela
na Makedonija i poziciite na tie partii kon pra{aweto za sozda-
vawe na makedonska nacionalna dràva i obedinuvaweto na Make-
donija. Pri ovaa elaboracija, navedena e konstatacijata deka
Narodnoosloboditelnata antifa{isti~ka vojna na Makedonija
(NOAVM), najgolem uspeh imala vo Vardarskiot del, no, stavovite
na Komunisti~kata partija na Jugoslavija (KPJ) iako ukaàle na
nekoi va`ni momenti od makedonskiot nacionalen razvoj vo ramkite
na idnata jugoslovenska federacija, sepak, tie bile daleku od
integralnoto re{avawe na pra{aweto za obedineta Makedonija.
Celosnoto definirawe i realizirawe na makedonskite nacionalni
stremeì i barawa, avtorot go odreduva preku nastojuvawata na
Komunisti~kata partija na Grcija (KPG) i Bugarskata komunisti~ka
partija (BKP), makedonskoto nacionalno pra{awe da go upotrebat
samo vo funkcija na svoite antiokupatorski i antifa{isti~ki
dejstvuvawa ili istoto da go re{at vo granicite na nivnite dràvi.
So ogled na takvite nepovolni uslovi za dejstvuvawe, d-r Litovski
doa|a do neminoven zaklu~ok deka tie predispozicii rezultirale so
ponizok stepen na razvoj na makedonskata nacionalnoosloboditelna
borba vo egejskiot i pirinskiot del na Makedonija.
Centralnoto vnimanie vo tretata glava „Nacionalnite i
idejnite pozicii na makedonskata nacionalnoosloboditelna
platforma vo Vardarskiot del na Makedonija (do Prvoto zasedanie
na ASNOM)“ (117-175), posveteno e na nekolku relevantni pra{awa
koi bile od golemo zna~ewe za ponatamo{niot tek na makedonskata
osloboditelna borba. Tuka, preku temelnoto razrabotuvawe na
proglasite, letocite i drugiot propaganden materijal {to go
150
distribuirale borcite i rakovodstvoto na NOAVM, ukaàno e na
zna~eweto na manifestacijata i afirmacijata na makedonskiot
nacionalen identitet kako temel vrz koj }e se postavat barawata za
dràvnosta i obedinuvaweto na Makedonija, no, i da se razobli~at
site antimakedonski prookupatorski elementi koi bile protiv
makedonskoto nacionalno osloboduvawe. Imaj}i ja predvid glavnata
uloga na komunistite vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno
dvièwe, avtorot pi{uva, vo po~etniot period na NOAVM bil
sozdaden vpe~atok deka borbata se vodi za realizirawe na tesno-
partiski interesi i klasni celi. Me|utoa, vo narednite godini ovoj
nedostatok bil koregiran so {irokata idejno-politi~ka osnova, koja
vo redovite na narodnoosloboditelnata vojna vklu~ila golem broj na
makedonski patrioti so razli~ni politi~ki (ideolo{ki) ubeduvawa,
a paralelno so toj proces, vo makedonskata borba trebalo da se
povikaat i pripadnicite na nacionalnite malcinstva vo Make-
donija. Takvata naso~enost, kompletno bila izrazena vo organizi-
raweto na Prvoto zasedanie na Antifa{isti~koto sobranie na
narodnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM), koga edinstve-
nite kriteriumi pretstavuvale antiokupatorskata antifa{isti~ka
opredelba i prifa}aweto na makedonskata nacionalnooslobodi-
telna platforma izrazena vo Manifestot na Glavniot {tab na
narodnoosloboditelnata vojska i partizanskite odredi na
Makedonija (G[ na NOV i POM).
êtvrtata glava „Nacionalnoosloboditelnata platforma vo
Vardarskiot del na Makedonija po pra{aweto za sozdavawe na
makedonska dràva i obedinuvawe na makedonskiot narod (do Prvoto
zasedanie na ASNOM)“ (177-218), pretstavuva analiza na opredel-
bite za re{avawe na makedonskoto nacionalno pra{awe vo ramkite
na dvete osnovni opcii: „balkanskoto“ i „jugoslovenskoto“ re{enie.
Avtorot veli deka dvete re{enija preovladuvale vo razli~ni
periodi od vojnata i nivnata zaedni~ka cel bila sozdavawe na
makedonska nacionalna dràva. Taka, „balkanskoto re{enie“ pred-
viduvalo makedonskata dràva da bide sozdadena vo nejzinite
etni~ki granici i kako sostaven del od balkanska federacija ili
konfederacija, dodeka delumnoto „jugoslovensko re{enie“ opfa}alo
ramnopraven status na makedonskata dràva vo idnata federativna
jugoslovenska dràvna zaednica, no, sekoga{ postoela mo`nosta za
celosno re{avawe na makedonskoto pra{awe i obedineta Make-
donija kako nacionalna dràva na makedonskiot narod da vleze vo
sostavot na edna jugoslovenska federacija. Realnata primena na
nekoja od opciite sekoga{ zavisela od interesite na balkanskite
dràvi i pred sè golemite sili, a so doa|aweto na Svetozar
Vukmanovi}-Tempo vo Makedonija i po Prespanskiot sostanok na
Centralniot komitet na Komunisti~kata partija na Makedonija
2009/XLV/1-2 151
(2.VIII.1943), zapo~nalo prakti~noto sproveduvawe na „jugoslo-
venskoto re{enie“ koe od ~lenovite na Akcioniot narodnooslo-
boditelen komitet (ANOK) }e bide primeno so rezerva, me|utoa,
kako {to se blièl krajot na vojnata, sè pove}e se prifa}alo toa
re{enie.
Vo pettata glava „Makedonskata nacionalnoosloboditelna
platforma vo 1944 i sozdavawe na Demokratska Federalna Make-
donija“ (219-258), razraboteni sè prezemenite ~ekori za sprovedu-
vawe na „jugoslovenskoto re{enie“ vo vardarskiot del na Make-
donija, kade bile sozdadeni neophodnite uslovi za svikuvawe i
odrùvawe na Prvoto zasedanie na ASNOM i proklamiraweto na
makedonskata nacionalna dràva. Ponatamo{niot del od ovaa
tematska celina, pretstavuva elaborirawe na makedonskata nacio-
nalnoosloboditelna platforma vo egejskiot del na Makedonija, kade
„jugoslovenskoto re{enie“ pozitivno odeknalo bidej}i toa bilo
osnovata za eventualnite obidi za obedinuvawe na Makedonija, vo
vreme koga rakovodstvoto na KPG opstojuvalo na dotoga{nite
negativni stavovi vo odnos na makedonskoto nacionalno pra{awe.
Posebno mesto vo ovaa glava e otstapeno na odrùvaweto na Prvoto
zasedanie na ASNOM (2.VIII.1944) i sozdavaweto na Demokratska
Federalna Makedonija (DFM), i vo toj pogled, d-r Litovski gi
komentira pozna~ajnite stavovi zazemeni vo podnesenite referati
od aspekt na realizacijata na makedonskata nacionalnooslobo-
ditelna platforma, dràvnosta i obedinuvaweto na Makedonija, za
potoa da bidat obrazloèni i re{enijata od Zasedanieto vrz koi vo
idnina trebala da se gradi DF Makedonija.
Vo zaklu~okot (259-272) na knigata, avtorot dava svoi subli-
mirani viduvawa za ostvaruvaweto na makedonskata nacionalnooslo-
boditelna platforma vo tekot na NOAVM, pritoa zaklu~uvaj}i deka
sozdavaweto na makedonskata nacionalna dràva samo na eden del od
etni~kata teritorija na Makedonija i toa kako federalna edinka vo
federativna Jugoslavija, pretstavuvalo delumno realizirawe na
makedonskata nacionalnoosloboditelna platforma, no, seto toa
bilo vo soglasnost so toga{nite mo`nosti diktirani od me|una-
rodniot faktor.
Na krajot, moème da istakneme deka stanuva zbor za edno
seriozno nau~no delo koe baziraj}i se na arhivskite istraùvawa,
objavenata dokumentacija i konsultiranata literatura od razli~na
provinienacija, vr{i dlaboka analiza na razvojot i realizacijata na
makedonskata nacionalnoosloboditelna platforma vo tekot na
Vtorata svetska vojna, so {to fondot na makedonskata istoriogra-
fija za periodot 1941-1944 godina, }e se zbogati so u{te eden zna~aen
monografski trud vo koj e prikaàna finalnata faza od borbata na
makedonskiot narod za sozdavawe na makedonska nacionalna dràva.
152
Lazar KRSTEVSKI
ZAJAKNATI SOZNANIJATA
ZA MAKEDONSKITE KORENI
NA MIHAJLO PUPIN
Povod za mojot tekst e najnoviot nau~en trud na prof. D-r.

Pavle Mitreski, nasloven: "Mihajlo I. Pupin za Makedonija".
Na 20 maj 2010 god. avtorot svojot nau~en trud im go pretstavi
na u~enicite i na nastavnicite na Srednoto elektortehni~ko
u~ili{te "Mihajlo Pupin" vo Skopje. Negovoto izlagawe be{e so
golemo vnimanie prosledeno pri {to bea postaveni i nekolku pra-
{awa vo vrska so ìvotot i deloto na patronot na nivnoto u~i-
li{te. Gestot na avtorot za podarenite knigi na najdobriot u~enik
na generacijata i na najdobrite u~enici od 5-te profili vo u~ili{-
teto, be{e toplo pozdraven od site prisutni.
Pred slu{atelite, po èlba na avtorot, govore{e i avtorot
na ovoj tekst, koj prezentira{e nekoi soznanija za ìvotot i deloto
na M. Pupin izneseni na Nau~niot sobir vo Novi Sad 1979 god., a na
koj u~estvuval kako ~len na toga{niot Jugoslovenski odbor za
odbeleùvawe 125 - godi{ninata od ra|aweto na M. Pupin.
Prof. D-r. Pavle Mitreski, inaku eden od retkite nau~nici
na Balkanot {to go istraùvale potekloto na M. Pupin, posebno
vnimanie posvetil na nekolku tematski celini, me|u koi: ìvotniot
pat na Mihajlo Pupin; makedonskite koreni na Pupinovite pretci;
Pupin za balkanskite vojni i interesot za Makedonija; angaì-
ranosta na Pupin za vreme na Prvata svetska vojna za sozdavawe na
jugoslovenskata dràva; Pupin za avtonomija na Makedonija na
Mirovnata konferencija vo Pariz vo 1919 god; Pupinovoto angaì-
rawe vo davaweto materijalna pomo{ na Makedonija; novi soznanija
za potekloto na pretcite na Pupin i dr.
Ovoj neumoren istraùva~, spomenatite nastani gi sledi i
analizira vo kontekst na toga{nite politi~ki, voeni, ekonomski i
drugi sostojbi koi imale silno vlijanie za migracionite dvièwa na
Makedoncite, odnosno za masovnite ili delumni preselbi na
naselenieto od Makedonija na balkanskite prostori, vo Evropa i niz
celiot svet, me|u koi }e se najdat i roditelite na M. Pupin.
Pritoa, Prof. D-r. P. Mitreski, kako {to samiot veli, so
sigurnost tvrdi deka Pupinovite pretci poteknuvaat od seloto Ni~a
vo oblasta na Moskopole, dene{na Albanija. Rodot na M. Pupin, od
vla{ko poteklo, vo potraga za podobar i posiguren ìvot i poradi
drugi pri~ini, se preselil vo Vev~ani, a nekoi ~lenovi na semej-
stvoto vo Gorna i Dolna Belica i vo drugi Drimkolski sela. Od
Vev~ani, Konstantin i Olimpijada, tatkoto i majkata na Mihajlo,
zaminale vo banatskoto selo Idvor, blizu Pan~evo, koe toga{
potpa|alo pod Avstriskata Imperija. Tamu, vo 1854 god. se rodil
Mihajlo Pupin koj na 20-godi{na vozrast emigriral vo Amerika.
Deka stanuva zbor za ist rod Pupinovi avtorot toa go potkrepuva so
faktot {to rodot Pupin vo site mesta kade {to ìveel (od Ni~a,
Vev~ani, Idvor i do Amerika), kako svoja slava ja imaat "Sv.
Bogorodica", dodeka ìtelite na Vev~ani slavata "Sv. Preobra-
ènie".
Na Mirovnata konferencija (1919 god.) vo Pariz, Pupin ja
afirmiral posebnosta na Makedonija i na makedonskiot narod i se
zalagal za avtonomija na Makedonija. Kako {to e poznato, do toa
nedo{lo poradi protiveweto na toga{nata srpska Vlada, koja preku
Jugoslovenskata delegacija uporno ja branela svojata teza za srpsko
poteklo na makedonskiot narod. Zalagaweto na Pupin, makedonskiot
narod da bide me|unarodno priznat i da dobie avtonomna makedonska
dràva mu donelo golem broj neprijateli. No i pokraj toa, Pupin
prodolìl da i pomaga na rodnata zemja i na narodot na svoite
pretci. Za taa cel toj osnoval specijalen fond za obrazovanie na
siroma{nite u~enici i studenti, kako i za siroma{ni gra|ani vo
stara Srbija i Makedonija {to go posvetil na svojata majka. Pritoa,
Pupin potenciral pomo{ta da im se dava i na hristijanite i na
muslimanite. Isto taka zasluùva da se odbeleì i negovata
donacija za kambanata na crkvata "Sveta Bogorodica Perivlepta" vo
Ohrid (te{ka 2.300 kgr., najgolema na Balkanot), izrabotena vo
Qubqana vo 1923 god.
Spored toa, iako M. Pupin sekoga{ se izjasnuval kako Srbin,
toj bil svesen za makedonskite koreni na svoite pretci. Ottamu i
negovata nostalgija i qubov kon Makedonija i Ohrid.
Ovoj nau~en trud pretstavuva zna~aen istraùva~ki potfat i
pridones za rasvetluvaweto na potekloto na Pupinovite pretci i za
negovoto op{testveno angaìrawe za Makedonija vo prvite dve
decenii na 20-tiot vek i potoa i zatoa smetam deka zasluùva da bide
pe~aten na angliski jazik, so cel da bide dostapen na na{ata
dijaspora, osobeno vo SAD.
154
Vo nau~niot trud rezimeata se napi{ani na makedonski,
srpski, angliski i vla{ki jazik. Trudot koj iznesuva 270 stranici e
zbogaten so golem broj prilozi, dokumenti i fotodokumentacija.
Me|u brojnite fotografii se: Crkvata i kambanarijata od seloto
Ni~a, Moskopole; ku}ata na rodot Pupin vo Vev~ani; rodnata ku}a
na M. Pupin vo Idvor, Pan~evo; panorama na Gorna Belica,
Stru{ko; Kambanata na crkvata "Sv. Kliment" vo Ohrid; portret na
majka mu Olimpijada (1880); Pupin vo svojata labaratorija; Pupin so
svoeto semejstvo; Pupinoviot imot vo Norfolk, vo blizina na
Wujork; Pupin vo dru{tvo so nobelovecot Albert Ajn{tajn vo 1933
god. vo Wujork i dr.
2009/XLV/1-2 155
Marjan IVANOSKI
SOOP[TENIE
NAUÊN SOBIR „POREÊ NIZ ISTORIJATA„
(5-6 septemvri 2009, Samokov)
Po povod 65 godini od osloboduvaweto na Makedonski Brod,

40 godini od osnovaweto na zdruènieto „Pore~ki sredbi“ - Skopje
i 105 godini od ubistvoto na \ur~in Naumov - Pqakot, kru{evski i
pore~ki vojvoda, vo organizacija na Zdruènieto na gra|ani
„Pore~ki sredbi“ - Skopje vo sorabotka so Lokalnata samouprava na
Op{tina Makedonski Brod i Institutot za nacionalna istorija vo
ramkite na manifestacijata „Pore~e od izgrejsonce do ve~nosta“ se
odrà nau~en sobir „Pore~e niz istorijata“ vo Samokov na 5 i 6
septemvri 2009 godina.
Spored programata na nau~niot sobir koj trae{e eden den, vo
hronolo{ki red bea prezentirani vkupno 26 referati, podeleni vo
tri sesii.
Sobirot go otvori pretsedatelot na Organizacioniot odbor,
Boro Risteski, koj vo svojata pozdravna re~ gi potencira{e
jubileite za sobirot i im se zablagodari na site {to se odzvaa na
pokanata da u~estvuvaat na Nau~niot sobir. Pozdravni govori
odràa i d-r Todor êpreganov, direktor na Institutot za
nacionalna istorija, Rade Zlateski, zamenik gradona~alnik na
Makedonski Brod, Jovan Radeski pretsedatelot na Nacionalniot
sovet na makedonskata zaednica vo Republika Srbija, i d-r
Aleksandar Kostadinovski, zamenik pretsedatel na Organiza-
cioniot odbor.
Prvata sesija ja zapo~na d-r Du{ko Aleksovski koj {to vo
svoeto izlagawe pod naslov „Karpestata umetnost na Pore~e“, gi
prezentira{e najstarite kulturni vrednosti na Pore~e izrazeni
preku Karpestata umetnost, no i potencijalot koj {to leì vo toa
kulturno bogatstvo za turisti~ki razvoj na Pore~e.
Za hristijanizacijata na Makedonija i povrzanosta na
Pore~e so Veli~kata eparhija na Sv. Kliment govore{e d-r
Ratomir Grozdanoski vo svojot prilog pod naslov „Razvoj na
hristijanstvoto vo Makedonija so poseben osvrt na Pore~e“.
D-r Mihajlo Georgievski vo referatot pod naslov
„êtirieset godini od nau~nata ekspedicija predvodena od prof.
Vladimir Mo{in za istraùvawe na knièvnoto nasledstvo vo
Pore~kiot kraj na Makedonija i rezultatite dobieni od istata so
poseben osvrt za Ben~evskoto evangelie od XVI vek“ govore{e za
pridonesot koj {to go imal Vladimir Mo{in vo oblasta na kni-
èvnoto, kulturno i istorisko nasledstvo na Makedonija i Pore~e.
Za politi~kata sostojba na Pore~e vo XIII vek, odnosno za
~estite zavladuvawa na Pore~e i Makedonija od strana na toga{-
nite balkanski dràvi govore{e d-r Boban Petrovski vo izla-
gaweto pod naslov „Pore~e vo vtorata polovina na XIII vek videno
niz prizmata na crkovnite spomenici“.
D-r Dalibor Jovanovski govore{e za pri~inite za prodi-
raweto na srpskata propaganda vo pore~kiot kraj vo svoeto izla-
gawe pod naslov „Kako i zo{to se {irela srpskata propaganda vo
Pore~e kon krajot na XIV i po~etokot na XX vek“. So ista tematika
nastapi i d-r Silvana ûpovska so referatot pod naslov „Srpskata
prosvetna i vooruèna propaganda vo Pore~ieto (krajot na XIX vek
do 1912 godina)“.
D-r Nata{a Kotlar vo svojot prilog pod naslov „Pore~e vo
spomenite na Nikola Petrov - Rusinski“, ni gi prenese se}avawata
na Rusinski koj kako deec na MRO vo bitolskiot okrug dejstvuval i
vo pore~kiot kraj.
Prim. D-r Mil~o Trenkoski - Lokvi~anec vo svoeto
izlagawe pod naslov „\ur~in Naumov - Pqakot“ op{irno gi opfati
site pova`ni moment od negovata revolucionerna dejnost se do
tragi~nata pogibija vo 1904 godina. Isto taka interesni momenti
od ìvotot i revoucionernata dejnost na \ur~in Naumov iznese i
Boro Risteski - Slan{tanec vo svojot trud pod naslov „\ur~in
Naumov - Pqakot, kru{evski i pore~ki vojvoda“.
Vtorata sesija ja zapo~na Stojan Avramovski so negoviot
trud „Pore~ieto me|u dvete svetski vojni - statisti~ki podatoci“
vo koj{to gi prezentira{e popisite vo Vardarska Makedonija i vo
koi okruzi bilo priklu~uvano Pore~e. So sli~na tema nastapi i d-r
Vera Go{eva so prilogot pod naslov „Socio - ekonomskata sostojba
na naselenieto vo Pore~e spored popisot od 1931 godina“ i
prezentira{e detalna slika za Pore~e vo me|uvoeniot period.
D-r Mil~o Trenkoski-Lokvi~anec iznese interesni poda-
toci za „Organizacijata na zdravstvoto vo regionot na Makedonski
Brod od 1941 do 1944 godina“.
D-r \or|i âkarjanevski nastapi so svojot trud pod naslov
„Pore~ieto vo administrativno - teritorijalnite podelbi vo
Makedonija 1944 - 2004“ vo koj {to ja potencira{e prisutnosta na
politikata vo site dosega{ni administrativni podelbi.
D-r Novica Veljanovski vo svoeto izlagawe na tema
„Istoriskite predizvici na Pore~e vo periodot od sozdavaweto na
158
Kralstvoto na SHS vo 1918 godina do osamostojuvaweto na
Republika Makedonija“ gi prezentira{e najva`nite politi~ki
momenti od istorijata na Pore~e vo istoimeniot period.
D-r Todor êpreganov vo svojot prilog pod naslov „Britan-
skite voeni misii na teriotorijata na Pore~e 1943 - 1944“ govore{e
za dejstvuvaweto, dvièweto i podr{kata {to ja pruàle
britanskite misii prvo na ravnogorskoto dvièwe, a potoa samo na
dvièweto na NOB.
Gojko Aleksoski nastapi so referatot pod naslov „Borbe-
niot pat na Pettata proleterska prilepska i [estata pore~ka
brigada“ i gi opi{a voenite dejstva na teritorijata na Pore~e od
15.08.1944 do 7.09.1944 godina. Se}avawata na politi~kiot komesar
na [estata pore~ka brigada, Petar Pepequgoski, bea predmet na
interes na d-r Vasil Jotevski vo trudot pod naslov „Pore~e vo
memoarite na Petar Pepequgoski“ i pri toa ja potencira{e
va`nosta od kriti~ko ~itawe na memoarskata literatura.
Akademik Boìdar Vidoevski, kako pretstavnik na prvata
generacija makedonski dijalektolozi, be{e predmet na interes na
dr Vasil Drvo{anov, vo negoviot prilog pod naslov „Nau~niot
pridones na akademik Boìdar Vidoevski vo makedonskata dijalek-
tologija“.
D-r Naume Radi~eski vo svoeto izlagawe pod naslov „Zabo-
raveniot Ilija Stojkoski - Slan{tanec“ govore{e za negovite
najva`ni momenti od ìvotot, a pred se za negovite pi{ani dela za
Pore~kiot kraj.
Del od sekojdnevniot ìvot na Pore~ani povrzan so kultot i
sueverijata za kamenot od Zmeoica, negoviot nastanok i mesto-
polo`ba be{e prezentiran od m-r Dragica Popovska vo trudot pod
naslov „Magisko - kultnite sodrìni povrzani so Zmeoica, s.
Krapa, Pore~ko“.
D-r Blagoja Markoski ja prepu{ti prezentacijata na svoite
pomladi kolegi Milena Taleska i Svemir Gorin koi na najvisoko
nivo ja izvr{ija prezentacijata za geografskite osobini na
pore~kiot kraj vo temata pod naslov „Geografskata sega{nost i
idnina na Pore~e“.
Tretata sesija ja zapo~na Milena Stoj~eska so dve izlagawa.
Prvoto vo svojstvo na pretstavnik na Lokalnata Samouprava na
Makedonski Brod, govore{e na tema „Strategijata za razvoj na
Op{tina Makedonski Brod“. Vo vtoroto izlagawe pod naslov
„Sto~arstvoto kako glavna i osnovna granka za opstojuvawe na
pore~koto naselenie prosledeno so obi~ai i veruvawa niz
vekovite“ detalno ja prikaà osnovnata stopanska granka na
pore~ani, prirodnite mo`nosti na Pore~e za razvoj i hristi-
2009/XLV/1-2 159
janskite obi~ai potpiraj}i se na Jovan Cvii} i Jozef Obremski
kako glavni izvori.
M-r Sa{a Dukoski vo svoeto izlagawe pod naslov „Pravni
modaliteti za za{tita i razvoj na Pore~e kako mikroregion/me-
|unarodnopravni aspekti“ govore{e za niskiot stopanski razvoj, za
mo`nostite za pogolema turisti~ka afirmacija na kulturnite i
prirodnite bogatstva na Pore~e kako i faktot deka dràvata treba
da povede pogolema grià za vodnite resursi vo pore~kiot kraj.
Bogoja Radeski vo svoeto izlagawe pod naslov „Razvojot na
kulturata vo podra~jeto na Pore~e, Op{tina Makedonski Brod“
dade op{t prikaz za kulturata od najstari vremiwa, na~inot na
{irewe i kulturnite aktivnosti vo ponovo vreme.
Za zna~eweto na MRTV, kako javen servis na gra|anite vo
afirmacijata na Pore~ieto, govore{e Mi{o Netkovski vo temata
pod naslov „Pore~ieto niz video dokumentacijata na MTV“.
Posle zavr{uvaweto na tretata sesija slede{e bogata
diskusija.
Boro Risteski - Slan{tanec go zatvori nau~niot del od
sobirot predviden za 5 septemvri 2009 godina, a naredniot den be{e
organizirana poseta na pore~kite priordni ubavini.
160

Spisanie Istorija 2009

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Spisanie Istorija 2009

Uploaded by

Copyright:

Godina XLV Skopje 2009 Broj 1-2

GRADOT LIHNID I PROVINCIJATA

Od bogatata istorija na gradot Lihnid ostanale mnogu

Collectanea Antiariana, Parisiana B II 4 (ed. A. L. Feder), Corpus scriptorium

Progonite protiv hristijanite od strana na rimskata vlast,

Thessalonica: Byzantine invention?, Glasnik INI , god. 52, br. 1 – 2, Skopje

the Russian Orthodox Church Abroad); H. Quentin, Les martyrologes historiques du

Prvite progoni protiv hristijanskata Crkva od strana na

TAJNATA KNIGA NA BOGOMILITE:

The Secret Book or in an original form The questions of John, the

Edna od pove}eto osobenosti na bogomilstvoto pretstavuva

VLIJANIETO NA TEMATSKOTO UREDUVAWE

Voveduvaweto na tematskoto ureduvawe vo vizantiskata dr`a-

ju`noslovenskim zemaqama. O vizantijskom feudalizmu, Sabrana dela

9 i 20; G. Ostrogorski , Vizantijski gradovi u ranom sredwem veku, Iz

poop{irno kaj: I. E. Kara®nopulos, Politi~eska teori® na Vizantincite,

MAKEDONSKITE GRADOVI VO 19 VEK

APSTRAKT: Se razgleduvani politi~kite i ekonomskite

Svedo{tavata koi se odnesuvaat na administrativnata po-

MACEDONIAN CITYES IN 19th CENTURY

Vo predizvikot nakratko da se opi{at poslednite decenii na

rezultati, toga{ so sigurnost mo`e da se smeta deka }e se sozdade edna nova

Sarafov stapil vo kontakt so srpskiot politi~ki emigrant @ivoin

година била формирана МЕФО. Главните програмски цели на МЕФО биле: 1. Да

ПРЕГОВОРИТЕ ЗА ОБЕДИНУВАЊЕ НА МАКЕДОНСКОТО

Кон крајот на 1923 г. и првите месеци на 1924 г. настанал пресврт

замени со барање за независна Македонија. Освен преку вооружена активност,

ПОТПИШУВАЊЕ НА ПРОГРАМСКИТЕ ДОКУМЕНТИ ЗА

Директните преговори меѓу ВМРО и МЕФО

Конкретни активности за започнување на преговорите внатре во

„Обединета и Автономна Македонија, тоа е паролата на Македонците од сите

Кон крајот на април и почетокот на мај биле изготвени четири

СОСТОЈБИТЕ ВО МАКЕДОНСКОТО РЕВОЛУЦИОНЕРНО ДВИЖЕЊЕ

Во почетокот на мај 1924 година, Тодор Александров во придружба

за независна Македонија како независна организација од ниедна држава и влада.

Почетоците на Македонското револуционерно движење, во

БКП, Коминтернът и Македонският въпрос (1917-1946), том първи,

IZGRADBA NA VODOVODOT VO TETOVO1

Tetovo spored rezultatite na dvata popisi na naselenie vo

MAKEDONKATA VO GR^KITE ORGANIZACII

Dvi`eweto na otporot vo Grcija se pojavilo kako direkten

vo po~etokot na 1943 godina. Ovie dve organizacii gi zastapuvale

6 M. Poulos, cit. trud, 86.

9 Dimitar Prstenarov, Avtobiografija i se}avawa za negovoto u~estvo

Spored nekompletni podatoci se doznava deka vakvi

14 L. Pop-Janevski, cit. trud, 119, 126; istiot, Hronika za s. D'mbeni,

22 Risto Kirjazovski, Hronika za s. Ludovo, Kostursko; istiot, Hronika

33 Egejska Makedonija..., tom VII, kn. 2, dok. br. 104, 220.

40 L. Pop-Janevski, Kosturskoto selo..., 108.

45Τασουλα Βερβενιωτι, Η γυναικα τησ αντιστασισ. Η εισοδοσ των γυναικον σ

52 Kata Misirkova - Rumenova, Selo Sveti Apostol, Enixe-Vardarsko,

59 M. Poulos, cit. trud, 81.

71 R. Kirjazovski, Demokratski ..., 119.

ULOGATA I VLIJANIETO NA KORNELIE

Romanija od Prvata svetska vojna izlegla kako sojuznik na

Vo tradicijata i obi~aite na Makedoncite so muslimanska

ИЗВЕШТАЈ НА ГРЧКИОТ КОЗУЛАТ ВО СОФИЈА

Во македонската историографија убиството на Борис Сарафов

Ноќта на 28 ноември Борис Сарафов и Иван Гарванов се

Aleksandar S. Atanasovski, Makedonija vo XIV vek,

Aleksandar Litovski, Makedonskata

Makedonskata narodnoosloboditelna antifa{isti~ka vojna

Povod za mojot tekst e najnoviot nau~en trud na prof. D-r.

Po povod 65 godini od osloboduvaweto na Makedonski Brod,

You might also like