Osnovna svojstva čelika

Metalne konstrukcije 1 P2-1

Najznačajnija svojstva materijala mogu da se

podele na:
– Fizičko-hemijska svojstva;
– Tehnološka svojstva;
– Mehanička svojstva;
j ;

Metalne konstrukcije 1 P2-2

 Fizička svojstva

Najvažnija fizička svojstva materijala su:

– specifična
p masa ((težina),
)
– temperatura topljenja,
– specifična toplota,
toplota
– toplota topljenja,
– provodljivost toplote,
– koeficijent termičkog širenja,

Metalne konstrukcije 1 P2-3

Fizičko-hemijska (metalurška) svojstva

Zrnasta, kristalna mikrostruktura;

Zrnasta
Pravilno rasprostranjeni atomi gvožđa - Fe;
Kristalna rešetka je kubna;
Ona može da bude:
– prostorno centrisana ili -rešetka
 rešetka (9
atoma),
– površinski centrisana ili -rešetka
rešetka (14
atoma).

Metalne konstrukcije 1 P2-4

 Ugljenik u čeliku

– Sadržaj ugljenika se kreće od 0,05-1,7%.

– Konsrukcioni čelici imaju manje od 0,25%
0 25% C.
C
– Atomi C su znatno manji od atoma Fe i uglavljuju se
u kristalnu
k i t l rešetku
š tk (više k d -rešetke);
( iš kod š tk )
– U čeliku se C javlja i u vidu karbida gvožđa (Fe3C) –
cementita ili u vidu mešavine Fe i cementita koja se
naziva perlit;

Metalne konstrukcije 1 P2-5

Tehnološka svojstva čelika

Najznačajnija tehnološka svojstva čelika:

– zavarljivost,
j
– plastičnost,
– kovnost,
kovnost
– istegljivost,
– livnost,
– otpornost na habanje,
– obradljivost...

Metalne konstrukcije 1 P2-6

 Zavarljivost
j
Sposobnost materijala da se može spajati zavarivanjem
( h l ški postupkom
(tehnološkim k spajanja
j j metala).
l )
Zavarljivost može biti:
– operativna,
– metalurška
t l šk i
– konstruktivna.

Mn Cr  Mo  V Ni  Cu
CEV  C    [%]
6 5 15
Ako je ekvivalent ugljenika CEV < 0,45
0 45 % - čelik je zavarljiv!
Metalne konstrukcije 1 P2-7

Mehanička svojstva čelika

Najvažnija mehanička svojstva čelika su:

– g
granica razvlačenja
j – fy
– čvrstoća na zatezanje – fu
– modul elastičnosti – E
– Poasonov koefcijent – 
– izduženje pri lomu – 
– kontrakcija – 
– udarna žilavost - CVN

Metalne konstrukcije 1 P2-8

 Konstante materijala

E = 210000 MPa (N/mm2)

 = 0,3
G = E/(2(1+)) = 81000 MPa
 = 7850 kg/m3
 = 1,2 10-5 1/oC

Metalne konstrukcije 1 P2-9

Ispitivanje svojstava materijala

Određivanje mehaničkih karakteristika:

– Ispitivanje metala na zatezanje ili pritisak
– Ispitivanje udarne žilavosti
– Ispitivanje tvrdoće metala

Metalne konstrukcije 1 P2-10

 Ispitivanje metala na zatezanje

Određuju se najvažnije mehaničke karakeristike:

– g
granica elastičnsti - fe
– granica razvlačenja - fy
– čvrstoća na zatezanje - fu
– modul elastičnosti - E
– izduženje pri lomu – 5
– kontrakcija poprečnog preska - 

Metalne konstrukcije 1 P2-11

Uzorci (epruvete) za ispitivanje

 0  5,65  A0 za  0  25mm
 0  11,3  A0 za  0  25mm

Metalne konstrukcije 1 P2-12

 Dijagrami 
  za različite čelike

Metalne konstrukcije 1 P2-13

Određivanje granice razvlačenja

Opšti
p konstrukcioni čelik Visokovredni čelik
Metalne konstrukcije 1 P2-14
 Izduženje pri lomu
  o
   100
o

Kontrakcija poprečnog preseka

Ao  A
 100 [%]
A

Izduženje pri lomu i kontrakcija poprečnog

preseka su pokazatelji duktilosti materijala!

Metalne konstrukcije 1 P2-15

Ispitivanje
p j udarne žilavosti - Šarpijev
p j test

A
 [J/cm2 ]
Ao

A energija udara,
udara
Ao površina.

Energija udara pri lomu [J] predstavlja meru žilavosti metala.

Opit se sprovodi na različitim temperaturama, a rezultati definišu
kvalitet čelika.

Metalne konstrukcije 1 P2-16

 Vrste konstrukcionih čelika

Ugljenični čelici su čelici kod kojih je ugljenik jedini legirajući

element.

Prema sadržaju ugljenika ugljenični čelici se dele na:

– niskougljenične (0 05  C  0,25
(0,05 0 25 %),
%)
– srednjeugljenične (0,25 < C  0,60 %) i
– visokougljenične (0,60 < C  1,70 %).
Pored
o ed ugljenika
ug je u čeliku
če u se uve
uvek nalazee i neki
e prateći
p eć elementi
ee e
koji potiču iz procesa dobijanja čelika.
Najčešće
j su to: Si, Mn, S, P, N, O, H.
Metalne konstrukcije 1 P2-17

Prateći elementi u čeliku

Nepoželjni elementi su:
– Sumpor (S) uzrokuje smanjenje žilavosti
– Fosfor (P) još više smanjuje žilavost i dovodi do
krupnozrne strukture;
– Azot (N) povećava tvrdoću, ali i opasnost od krtog loma i
starenja.
– Kiseonik (O) smanjuje žilavost.
Ovi elementi moraju se zadržati u propisanim granicama;

Samo silicijum (Si) i mangan (Mn) imaju pozitivne osobine

(dezoksidanti).

Metalne konstrukcije 1 P2-18

 Označavanje čelika

Metalne konstrukcije 1 P2-19

Označavanje čelika

Označavanje čelika je visoko standardizovano.

U Srbiji je usvojen Evropski sistem označavanja.
SRPS EN 10027-1:2003 Sistem za označavanje čelika – Deo
1: Označavanje, osnovne oznake;
SRPS EN 10027-2:2003 Sistem za označavanje
j čelika – Deo
2: Brojčani sistem;
SRPS CR 10260:2003 Sistem za označavanje čelika –
Dodatne oznake;

Metalne konstrukcije 1 P2-20

 Alfanumerički sistem označavanja
(SRPS EN 10027-1)

Prema ovom sistemu razlikuju se dve osnovne

grupe čelika:

Grupa 1: čelici koji se označavaju na osnovu

njihove
jih primene
i i mehaničkih
h i kih svojstava,
j

Grupa 2:
G 2 čelici
č li i koji
k ji se označavaju
č j na osnovu
hemijskog sastava.

Metalne konstrukcije 1 P2-21

Označavanje čelika - Grupa 1

Osnovna oznaka
O k definiše
d fi iš vrstu čelika
č lik i sadrži
d ži
podatke o njegovoj uobičajenoj primeni (slovni
simbol) i najvažnijim mehaničkim svojstvima;
Dodatne oznake definišu kvalitet čelika
(žilavost) ili način termičke obrade;
(žilavost),
Dopunska oznaka (opciona) definiše specijalne
zahteve u pogledu lamelarnog cepanja,
cepanja ili vrstu
prevlake (kod tankih limova), ili naknadnu obradu
(kaljenje žarenje
(kaljenje, žarenje, normalizaciju
normalizaciju...))

Metalne konstrukcije 1 P2-22

 Osnovna oznaka

Pored slovne oznake na prvom mestu sadrži i

numeričku oznaku u vidu trocifrenog ili
četvorocifrenog arapskog broja, koja predstavlja
vrednost referentnog mehaničkog svojstva u MPa
(N/mm2).
To je uglavnom nazivna (nominalna) minimalna
granica razvlačenja čelika (fy ili ReH), ili ređe (npr.
za čelike za prednaprezanje ili za šine) čvrstoća na
zatezanje (fu ili Rm).

Metalne konstrukcije 1 P2-23

Slovni simbol na prvom mestu osnovne oznake

Primena Primer
S Konstrukcioni čelici (Structural steel) S 235
P Oprema pod pritiskom (Pressure purpose) P 355
L Cevovodi ((Line p p )
pipe) L 360
E Mehaničke konstrukcije (Engineering) E 295
B Armatura - betonski čelici (Reinforcing steel) B 500
Y Prednaprezanje (Presteressing steel) Y 1770
R Šine (Rail) R 0900
Čelici visoke čvrstoće za hladno valjanje
H H 400
(High strength Cold rolled)
Pljošti proizvodi za hladno oblikovanje
D D C03
(Flat product for cold forming)
T Ambalaža (Tinmill products) T H52
M Čelici za elektrotehniku (Electrical steel) M 140P2-24
Metalne konstrukcije 1
 Metalne konstrukcije 1 P2-25

Označavanje čelika prema hemijskom sastavu

(Grupa 2)

Čelici koji se označavaju prema hemijskom sastavu

(grupa 2) mogu da se podele u tri podgrupe:
1. Nelegirani (ugljenični) čelici sa sadržajem mangana <
1 % (npr. C45E);
2 Nelegirani
2. N l i i čelici
č li i sa sadržajem
d ž j mangana ≥ 1 % (npr.
(
18MnMo4-5 );
3 Legirani čelici,
3. čelici kod kojih je sadržaj legirajućeg elementa
 5% (npr X4CrNi18-12).
Složene alfanumeričke oznake!
X1CrNiMoN25-22-2  1.4468 (Numerička oznaka).

Metalne konstrukcije 1 P2-26

 Numeričko označavanje čelika
Oznaka Vrsta čelika
Ugljenični čelici
1.00XX Konstrukcioni čelici - osnovni čelici (Basic Steel)
1.01XX Konstrukcioni čelici - kvalitetni čelici sa Rm < 500 N/mm2 (Quallity Steel)
1.02XX Ostali konstrukcioni čelici sa Rm < 500 N/mm2 koji nisu za termičku obradu
1.03XX Čelici sa C < 012 % ili Rm < 400 N/mm2
1.04XX Čelici sa 0,12 < C < 0,25 % ili Rm  500 N/mm2
1.05XX Čelici sa 0,25 < C < 0,55 % ili 500  Rm < 700 N/mm2
1.06XX , % ili Rm  700 N/mm2
Čelici sa C > 0,55
Specijalni ugljenični čelici
1.10XX Čelici sa posebnim fizičkim svojstvima
1 11XX
1.11XX Čelici za sudove pod pritiskom i mehanički čelici sa C < 0,5
05%
1.12XX Čelici za sudove pod pritiskom i mehanički čelici sa C  0,5 %
1.13XX Čelici za sudove pod pritiskom i mehanički čelici sa posebnim zahtevima
L i
Legirani
i ččelici
li i
1.2XXX Alatni čelici
1.3XXX Raznovrsni čelici (miscellaneous steel)
1.4XXX Nerđajući i vatrootporni čelici
Metalne konstrukcije 1
Legenda: XX = (00-99) i XXX = (000-999) P2-27

Veze starih i novih oznaka opštih konstrukcionih čelika

Evropski sistem označavanja čelika

j čelika
Stari sistem označavanja
Alfanumeričke
Alf ičk oznake
k Brojčane
B jč oznake
k JUS C.B0.002:1986
SRPS EN 10027-1 SRPS EN 10027-2

S 235 JR 1.0037 Č0370

S 235 JRG1 1.0036 Č0371
S 235 JRG2 1.0038 Č0361
S 235 J0 1 0114
1.0114 Č0362
S 235 J2G3 1.0116 Č0363
S 275 JR 1.0044 Č0451
S 275 J0 1.0143 Č0452
S 275 J2G3 1.0144 Č0453
S 355 JR 1 0045
1.0045 Č0561
S 355 J0 1.0553 Č0562
S 355 J2G3 1.0570 Č0563

Metalne konstrukcije 1 P2-28

 Čelici za građevinske konstrukcije

1 N
1. Nelegirani
l i i konstrukcioni
k k i i čelici
č li i (SRPS EN
10025-2);
2 Normalizovano
2. N li valjani
lj i sitnozrni
i i čelici
č li i (SRPS EN
10025-3);
3 Termomehanički
3. T h ički valjani
lj i sitnozrni
i i čelici
č li i (SRPS
EN 10025-4);
4 Čelici
4. Č li i sa poboljšanom
b ljš otpornošćušć na
atmosfersku koroziju (SRPS EN 10025-5);
5 Konstrukcioni
5. K k i i ččelici
li i visoke
i k ččvrstoće, ć ddobijeni
bij i
kaljenjem i otpuštanjem (SRPS EN 10025-6);

Metalne konstrukcije 1 P2-29

Tehnički uslovi isporuke

p čelika

U okviru tehničkih uslova isporuke se definišu:

– mehanička svojstva
– hemijski sastav šarže i proizvoda,
– način dezoksidacije,
– postupak termičke obrade (ako je predviđen),
– tehnološka svojstva,
– specijalni zahtevi,
– način
či porudžbine
džbi materijala,
t ij l
– postupak kontrole kvaliteta (ispitivanje i mesta uzimanja
uzoraka),
uzoraka)
– obeležavanje proizvoda.

Metalne konstrukcije 1 P2-30

Nelegirani konstrukcioni čelici (EN 10025-2) - hemijski sastav proizvoda

Metalne konstrukcije 1 P2-31

Nelegirani konstrukcioni čelici (EN 10025-2)

10025 2)
nominalne granice razvlačenja

Metalne konstrukcije 1 P2-32

 Izbor vrste i kvaliteta čelika kao osnovnog
materijala
t ij l za noseću ć konstrukciju
k t k ij
P
Parametri
t i koji
k ji utiču
tič na izbor
i b kvaliteta
k lit t osnovnog materijala:
t ij l
– otpornost na krti lom i zamor materijala
– otpornost na lamelarno cepanje.

Na izbor utiče više faktora:

– tip i značaj konstrukcije,
– vrsta, intenzitet i priroda opterećenja,
– način oblikovanja konstrukcije - detalji,
– minimalna radna temperatura,
– ekonomski pokazatelji.
Metalne konstrukcije 1 P2-33

Tehnička regulativa za izbor kvaliteta čelika

SRPS EN 1993-1-10: “Izbor osnovnog materijala u

pogledu otpornosti na krti lom i lamelarno cepanje” – Nije
još uvek usvojena definitivna verzija
Dvosmeran pristup:
– izbor maksimalne debljine elementa (lima) za zadate
uslove, ili
– izbor kvaliteta čelika za zahtevanu debljinu lima,
lima pri
tadatim uslovima;
Posebno važno za dinamički opterećene konstrukcije, niske
radne temperature i napone zatezanja!

Metalne konstrukcije 1 P2-34

 Maksimalna debljina elementa tz obzirom na krti lom
Šarpijeva Referentna temperatura TEd [C]
energija
alitet

alitet
čelika

čelika
10 0 -10 -20 -30 -40 -50 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 10 0 -10 -20 -30 -40 -50
od-

CVN
Po
Kva

kva

T
Jmin Ed = 0,75 fy (t) Ed = 0,50 fy (t) Ed = 0,25 fy (t)
[C]
S235 JR 20 27 60 50 40 35 30 25 20 90 75 65 55 45 40 35 135 115 100 85 75 65 60
JO 0 27 90 75 60 50 40 35 30 125 105 90 75 65 55 45 175 155 135 115 100 85 75
J2 -20 27 125 105 90 75 60 50 40 170 145 125 105 90 75 65 200 200 175 155 135 115 100
S275 JR 20 27 55 45 35 30 25 20 15 80 70 55 50 40 35 30 125 110 95 80 70 60 55
JO 0 27 75 65 55 45 35 30 25 115 95 80 70 55 50 40 165 145 125 110 95 80 70
J2 -20 27 110 95 75 65 55 45 35 155 130 115 95 80 70 55 200 190 165 145 125 110 95
M,N -20 40 135 110 95 75 65 55 45 180 155 130 115 95 80 70 200 200 190 165 145 125 110
ML,NL -50 27 185 160 135 110 95 75 65 200 200 180 155 130 115 95 230 200 200 200 190 165 145
S355 JR 20 27 40 35 25 20 15 15 10 65 55 45 40 30 25 25 110 95 80 70 60 55 45
JO 0 27 60 50 40 35 25 20 15 95 80 65 55 45 40 30 150 130 110 95 80 70 60
J2 -20 27 90 75 60 50 40 35 25 135 110 95 80 65 55 45 200 175 150 130 110 95 80
K2,M,N -20 40 110 90 75 60 50 40 35 155 135 110 95 80 65 55 200 200 175 150 130 110 95
ML,NL -50 27 155 130 110 90 75 60 50 200 180 155 135 110 95 80 210 200 200 200 175 150 130
S420 M,N -20 40 95 80 65 55 45 35 30 140 120 100 85 70 60 50 200 185 160 140 120 100 85
ML,NL -50 27 135 115 95 80 65 55 45 190 165 140 120 100 85 70 200 200 200 185 160 140 120
S460 Q -20 30 70 60 50 40 30 25 20 110 95 75 65 55 45 35 175 155 130 115 95 80 70
M,N -20 40 90 70 60 50 40 30 25 130 110 95 75 65 55 45 200 175 155 130 115 95 80
QL -40 30 105 90 70 60 50 40 30 155 130 110 95 75 65 55 200 200 175 155 130 115 95
ML,NL -50 27 125 105 90 70 60 50 40 180 155 130 110 95 75 65 200 200 200 175 155 130 115
QL1 -60 30 150 125 105 90 70 60 50 200 180 155 130 110 95 75 215 200 200 200 175 155 130
S690 Q 0 40 40 30 25 20 15 10 10 65 55 45 35 30 20 20 120 100 85 75 60 50 45
Q -20 30 50 40 30 25 20 15 10 80 65 55 45 35 30 20 140 120 100 85 75 60 50
QL -20 40 60 50 40 30 25 20 15 95 80 65 55 45 35 30 165 140 120 100 85 75 60
QL -40 30 75 60 50 40 30 25 20 115 95 80 65 55 45 35 190 165 140 120 100 85 75
QL1 -40 40 90 75 60 50 40 30 25 135 115 95 80 65 55 45 200 190 165 140 120 100 85
QL1 -60 30 110 90 75 60 50 40 30 160 135 115 95 80 65 55 200 200 190 165 140 120 100

Metalne konstrukcije 1 P2-35

Izbor kvalieta materijala

j u pogledu
p g lamelarnog
g cepanja
p j

Z  Za  Zb  Zc  Zd

Parametar Z zavisi
i i od:
d
– debljine šavova,
– oblika i položaja šavova,
– efekata debljine šavova...
Potrebna Seizmičko
Zgrade M ostovi
vrednost Z opterećenje
<10
10 - - Z15
11 do 20 - Z15 Z25
21 do 30 Z15 Z25 Z35
>30 Z25 Z35 Z45

Metalne konstrukcije 1 P2-36