Lich-st Chi-nghia Thwe-ddn dwo6i
quan diém thich nghi van héa
Vin dé vidt lai lich sit chi nghia thy
dan trieéc hét phai la van d@ cia dan thu$c
dia, ohing ngwdi it hay ohitu 4 pbai
chiu dyng nhimng ma chiét cla cuge sing
bi dan 4p, nhieng ngwdi cin phan khing
¥ thire x4m luge bién hd bing strc manh
ho&e bing duyén c& thién ¥ truyén ba
vin minh, Nhteng di cb nhitng tro ngai
vé phia ngwdi bi tri: thoi ky ngoai thudc,
ho bj ngin cm khOng cho néi_nén Idi,
thdi h§u gidi phéng, ho phai lo d6i pho
véi nhing vin dé cp bach (ngin chin
chi nghia tan thye dan, vin dé xay dyng
Joi nhimng tin ph4 clia chin tanh, vin
dB phat tri8a quée gia trong mét cube
chay dua tifa b§ déa git hoi...) . Do
46, dan thugc dja phn lén chi viét lich
sir bing hinh dgng. Va tuy yéu kém phn
ghi chép, tinh céch ty chéng minh dé
cong di tic dyng 1am tan 13 he (ing
thyc dan d8 dd nYng lén y¥ thie Tay
phtrong khign ngwoi tri gid & day cO dip
soat xét gi tur trdmg, tim ti lai sy thyc
dua din dén m®t gidi thich sy viéc chan
xic hon, Cho nén, ajch siz chit nghia thee
dény (1) lai phai dén tay mét sir gia ¥ viet
dé Ong ta cé the ty phy rang d6 1a cong
trink t8ng hyp dau tién cing loai.
Thire ra, cting 44 6 nhitng quyta sich
ban vé tieng giai doan dich sik thie dan»
adjch ste gidi phéng thugc dia” (2) va chi
chn chéy tnghgp thi. Khéc biét cia
ching 48i véi the phim cla Luraghi chi
Wa & quan-dibm (3).
@ IA-CHi DALTRUONG
Cac sdch vé lich sir cin dai thé gidi
43 xét t6i vin dé, nhung khong goi
dich danh 14 «sy phit tritn cia chi:
nghia thyc dan? mi lgi che phi diréi
nhimng tén khdc cS ding v6 tt, vj tha
nhy wy phat kién thé gidir, “sy mo
rOng giao thong»... lam nhur 1a khi Au-
chau chia biét tim dén mt dan téc nto
46 thi din téc ay séng trong ngu dét
hdn loan, khéng cé ving bac 4% Auechau
khiéng vé, khéng 06 mt tin tung tt
dep no d2 Au-chiu mang gifo si dén
cho lén gidn héa ci!
Nhung trong khi phat trita quyén
hanh trén khp thé gidi thi Tay phrong
cting mo rong kién thie va nhitng
ngirdi c6 dau 6c réng rai 6 46 bat dau
(1) Reymond Luraghi. Histoire du Colonialisme:
De Grandes Découvertes aux Mouvemonts
D'Indépendance, Merabout Université, 1967.
Nouyén the in nim 1964.
(D-- Quyn du thay trong thie mye cia Luraghi
‘auytn seu, Histoire de la Décolonisation (1919,
1963) cia nhd xu8t bin A.Colin, 19
@.- Cdn nh& vao d@-nhj tam-cé-nguyét
1962, chiing toi d3 mang nhiéng kién thé théy
duge day dé ap dyng vao riéng tredng hop
Vietnam d8 lam mot bai lugn vai muoi trang
sity cho Nhd trirdng, dd-mye bb 100. ndim
Phép-thu6e duréi quan diém thich nahi van
‘héa>s Bai lugn khong cdn déu tich, nhung 6
thé ndi kh@ng xéu hd ring nhieng ¥ tong dei
cvong agi dé gidng nh cia Luraghi noi day,
tat nhien voi nhong khéc bigt khOny téuh
duge vi vj tef chi quan cle ngudi vist va tm
rng hep alin lanh vye xét dofn. ae30 1
timesch gidi thich ay hign dign lia che
nén vin minh khdc trong mot ¥ thirc
ton cau vé vin héa. Ly thuyét ve
tuwong giao cia nhitng nén van minh
duos goi ¥ tir a5.
‘Trong nhing ngwdi 4p dung ly thuyét
«chu ky vin héa», «phd bién van minh »
phai kB dén G. E, Smith vi chit treong
coi CB Ai-cAp 14 noi phat xudt nhiing phat
kin vé ky thuat canh none, vé nhitng
¥ tuong tén gido. Sau Thé chiém the 2,
tac pham cia ba Laviosa Zambotti (1) dt
vin dé aghién ciru mét céch d mi tudng
t§n hon, T4c phim giéi han khio sit
trong lanh vye cB-dan-téc hoc va dan-t$c
hhgc. Nhin chung thfp thodng trong cin
ban vin cé ¥ twéng vin cd chita dung
mOt méi ty tén vé Au-chau. Ti du ching
minh vi sao Au-chfu cé th8 coi nhy
Wtrung tam teuy8n b4 vin minh cao cp
ngay tir thai cB so, Ba gidi thick bing wu
thé dja ly nhd bé cia Au-chau, noi cd
nhiu bin dio, quin dio, khi hau An
hhda dé lam ch6n giao tiép ciia cic lubng
, Vin minh khéc nhau. So sinh voi A-
chau, Phi-chau ning né khéi wong,
nhiéy néi non hitm trd, sa mac ngin
cach, va MY-chau xa voi voi trung tam
Can déng, BA cho ta thay khong nén
nggc nhién vé tinh trang gc hau — tit
mhién cé chirng myc — cia che noi
may,
Ly thuyét vé truyén b4 vin minh
cla ba Laviosa 1é tw nhién khéng chi
tém liroe vio luan ctr trén. nhwng riéng
ché nay ta cing thfy sai lim 1a da cé
sy so sinh d6i véi nhéng Ivong khong
bing nhau : Au-chdu sao Iai khong so
sdnh véi mOt phtin cia A-chéu bing hay
nhich hon mét chit nh Trung-hoa, An-dd
ching han? So sinh nhw vay thi cbn Marco
Polo 45, con Voltaire, Nobili dé 42 bénh
LICH SU’ CHU NGHIA THU'C DAN
BACH KHOA T.D.
vyccho phuong Béng. Va trong hién
tai khOng ai c6 th8 ch4p nhan durgc dink
Iuat vé sy thodi b$ vin hoa tuan ur tir
mOt Gung tam lan dan dén cdc nui khée
(dégradation culturelle progressive) : hay
ct xi Trung cOng tha thir m@t tréi bom
nguyén tir trén du minh xem dé 18 cyc sit
v6 tri hay ning hrong hity diét t6i tin? Ly
thuyét bao gid cing phi duge thie tai
kitm cheeng, sira dBi. Cho nén, tree phin
feng c& hiéu qua cha cdc trung tam vin
minh khéc Au, MY ch4u hién tai, bitu 16
bang cdc cudc tranh dau gidnh d6c lap
thing loi, bangs thu nhan hoin hio
vin minh co khi, chi etruyén bi, gieo rac
vin minh» (diffusion de 1a civilisation)
tr thanh 18i thi, va thay vao dé 1a quan
niém vé sw giao hodn, thich nghi van héa.
Céc dan téc, hay tap don daa t6c, od
chung mét nép s6ng,mét mirc 46 ky thuat,
trong khi phat tritn da phai chung dyng,
skp g6nhitng tip doin cénép sing khdc
trong m§t trong quan khéng phii lic
nio cting binh ing, hda hio, nhwng qua
nhitng bién chuytn cé khi di ddi, theo
46 ohitng y€u 16 vin héa divye chuytn
Bi vj tri d& 1am thay dBi sinh hoat ky
thudt, te -tudng cia ci hai bén, Mire 46
Bi thay ning nhe Iai cdn tity vio chit
lwong cia cic thinh phn tham gia.
Chinh diya vio quan niém nay ma Luraghi
44 xay dung nén stron cho quyén Histoire
du Colonialisme cia dng.
‘Trong phin nhap dé, ong trink bay
1ugn thuyét vé thich nghi van héa trong
truvdng hyp lich sir thé gidi c§n dai va
hién dai :sy phat tritn cia chi nghia
thye dan duge coi nhu 1a két qua tran iin
(CD fas Origine et In Diffision de le
Civilisation, bin dich Phap vin cia J.
Gouillerd, Payot, 1949.CCLXXXV
ciia céc x4 hOi k9 nghé Au chau trén cdc
ving My, A, Phi néng nghigp, o6 ky thudt
kém cdi hon. Tht bye phat trita ky
thudt, theo Ong, kh6ng 1a tiéu chu’n thiét
yéu a2 dinh gid cdc nén vin minh khdéc
nhau : Tay phwong cé méy lank, c6 méy
truyén binh héa tién khéng gian thi cing
sin xuSt bom khinh khi, lap phdng ngat.
Trong lic 44 x4 hOi duéi quyén céc Inca
khdng cia biét dén Au chau vin duoc t3
chise theo mét mire dé ly tri vitng chic cha
nhitng cOng ding dan ching séng co ke
hogch nbjp nhing dd ty blo dim han
phic cho ho, Con din chirng thém lim
gi cho thira vé nhing yéu tStinh thin
16 vi cao 49 cia An-dd, Trung hoa !
‘Mét quan niém lich sit nh vay virt
bd duoc mét phan sy ty t6n ban chat nén
di gin dén sy that hon. Nh4n tién nén
thém ring quan ditm co cau vé lich
st néi chung cling cd ch ding & day.
Mét x4 héi dure tb chéc trén mot
ving c6 nhing yéu t6 ciu tao chong
46 cho nhau, bdi tiép cho nhau, ni
mOt cich khéec, 6 nhitng twong quan
hop ly quy dinh sy tring ton cia tap
th’. Str 43 vo xiy ra khi cd va cham
v6i nhitng tap th8 khdc, tao trudng hop
cho nhing yéu t6 vin héa la chen
vio gay phin ing. Tir boan canh khdc
trvée dé, cde xi hoi lién hé phai gang
sire gay mét thé quan binh méi, veon
t6i nhing mé thite két-tap mdi. Lich
sit, do 45, duge higu nur mot sy mat
quan binh co cau va céi thé mat di rbi
tao lap ay cir ludn xdy ra thanh m6t tinh
trang thiréng trite kinh qua thi gian,
Negudi ta of tht chi trich, ma ah&t
Ja Hhiing ngudi quen véi co ab dao dire
cia ly thuyét duy vat lich sir, c6 thé chi
trich ring né thiéu tink chat ¥ chi, khong
yach dirge mét huéng di cho nhan loai,
TA CHI DAITRUONG / 31
nghia 14 néi m@t chch khic, 46 1A mot
quan ditm lich si dinh-ménh (fataliste).
Chira di sau vao tranh lugn, ta 44 thiy
16 3n ¥ cla déi phwong: khi bai bac
quan niém da tam vé vin héa Lodi
ngudi, ngweita muén ngin chin mot
ly thuyét phd nbansy titn witn duy
nha cla Cdéeh mang (1). Con vé phin
tinh ch&t goi 1a dint ménh gén cho ly
thuyét thi, si thyc trai gi, quan ditm
ta trinh bay chita dung rit nhitu dong
tinh : m6: quy luat lich sit co danh chd
cho sy ngdu mhién khong nhirng vi hitu
ring khéng th® logi bd sy ngdu nhién
dure vi 6 thuge vio mét sur kién nim
ngoai chudi sy kién dang xét (dén ly
thuyét Cournot) ma vi trén cin ban cia
sy’ ngdu nbién 46 con co ché cho ¥ chi
con ngudi hogt dong. Thém nia, trong
dc cho thanh tyu mé6t ly thuyét phat
trita day di chdt ligu toin cau thay thé
cho duy vat lich sir chi nh4n chat ligu
tdng hop cia Tay-Au thé ky tht 19, thi
mt quan nigm lich sir hitu ly adi héi cae
yéu 16 cia céc nén vin minh khéc nhau
phai cd mt d duge xét doin, cham
dioh. Thiét twéng, quan diém lich sir
trinh bay trén tam Gap tng muc dich
nhw vay.
Trong chiéu huéng tu twong dé, ta
thy cha nghia thye dan 14 lich st mot
giai doan phat trién cia thé gidi, cd mau
va nirée mit, 6 dan 4p, hiy digt nhung
cing cé6 ddi thay tiga bd. Ta hay
cing Luraghi diém lai cdc giai doan néi
tiép cha sw bién adi dé,
Thyc dan Tay phttong chiém Tay
(1). Xem nhitng ché bai cia G.M, Levine
vé céc hoc thuyét thinh hanh : ‘nhém van héa»
shoe phdi chic ning»... trong Hanh trink vac
= Dan t6c hoc, cis Lé van Héo Nam-son xust
ban, 1966, phy lyc, trang 102-105.