आरोग्य आणि जीवनशैली

डॉ. राजेंद्र आगरकर

मराठी णवज्ञान पररषद

1
 आरोग्य आणि जीवनशैली
- डॉ. राजेंद्र आगरकर

मराठी णवज्ञान पररषद

डॉ. रघनु ंदन वाघ यांच्या कुटुंबीयांनी मराठी ववज्ञान पररषदेला वदलेल्या
देणगीद्वारे हे इ-पस्ु तक प्रकावित के ले गेले आहे.
डॉ. रघनु दं न वाघ यांच्या कुटुंबीयानं ा पररषदेतर्फे धन्यवाद!
जीवनशैली आणि आरोग्य
Jivanshaili ani Arogya
डॉ. राजेंद्र आगरकर
(ryagarkar@gmail.com)

© मराठी णवज्ञान पररषद

ववज्ञान भवन, वव. ना. परु व मागग,
चनु ाभट्टी, मबंु ई ४०००२२.
इ-मेल : office@mavipamumbai.org
संकेत स्थळ : www.mavipamumbai.org
दरू ध्वनी : ०२२-२४०५ ४७१४ / ०२२-२४०५ ७२६८

आवृत्ती पणिली : एवप्रल २०१६

ISBN : 978-93-81547-02-1
इ-पस्ु तक क्रमांक : १

© प्रकाशक :
मराठी णवज्ञान पररषद
ववज्ञान भवन, वव. ना. परु व मागग, चनु ाभट्टी, मबंु ई ४०००२२.
इ-मेल : office@mavipamumbai.org,
संकेत स्थळ : www.mavipamumbai.org
दरू ध्वनी : ०२२-२४०५ ४७१४ / ०२२-२४०५ ७२६८

अक्षरजुळिी, पृष्ठरचना, मुखपृष्ठ: रे श्मा मासवकर, रे वक्रएिन, सीवडू , नवी मबंु ई - ४००७०६.

मुणद्रतशणु ितज्ज्ज्ञ : वमवलदं वेवलगं कर

मुद्रक : आकांक्षा ग्रावर्फक्स, जईु नगर, नवी मबंु ई - ४००७०६.

 मनोगत
वैद्यकिास्त्रातील संिोधनामळ ु े अनेक अनाकलनीय आजारांचे आपल्याला आकलन झाले
आहे. असाध्य रोगाच्ं या उपचाराला नवीन वदिा वमळाली आहे. नवीन औषधे आवण यावं िक
उपकरणाच्ं या मदतीने वनदान आवण उपचार जास्त पररणामकारक होत आहेत. असे असनू सद्ध ु ा आज
समाजात बहुतेकांना सवागवधक काळजी आपल्या आरोग्याची वाटत असते. ववज्ञानाच्या प्रगतीने
उपचाराच्या क्षेिात क्रांतीकारक बदल झाले. त्यामुळेच कदावचत रोग वनवारण आवण वनयंिणावर सवग
लक्ष कें द्रीत झाले. माि रोगप्रवतबंधाच्या बाबतीत आपण लसीकरणाच्या पलीकडे र्फारसे गेलेलो नाही.
गेल्या १५ वषागत आपल्या देिाची लोकसंख्या दप्ु पट झालेली नाही. परन्तु उच्चरक्तदाब व
मधमु ेहींची सख्ं या दप्ु पट झाली आहे. २००० साली भारतात ३.१ कोटी मधमु ेही होते. आज आपण ६.५
कोटी हा आकडा पार के लेला आहे. उच्चरक्त दाबाच्या बाबतीतही अिीच पररवस्थती आहे. या दोन्ही
रोगाचा आलेख पाहताना ४० वषागपवू ी या रोगांची सरु वात ४० ते ५० या वयात होत असे परन्तु हल्ली
२५ ते ३० व्या वषी ह्या रोगाने डोके वर काढायला सरु वात के ली आहे.
या रोगांना वेळीच आवर घातला नाही तर आपल्या देिातील तरूण मंडळीच्या एका हातात
पदवी व दसु ऱ्या हातात उच्चरक्तदाबाची नाहीतर मधमु ेहाची औषधे, हे दृश्य पहावयास वमळे ल. मधमु ेह
व उच्चरक्तदाब ह्या दोन ववकाराचं ा मानवी आरोग्यावर अत्यतं घातक पररणाम होत आहे हे जागवतक
स्तरावर मान्य के लेले आहे. वरील सवग गोष्टींचा ववचार के ल्यास एक गोष्ट लक्षात येते, की या दोन
रोगांच्या बाबतीत भारताचे नाव लवकरच जगाच्या नकािावर ठळकपणे वदसण्याची वचन्हे वदसत आहेत.
अथागत अिा स्वरूपाची जागवतक राजधानी होणे म्हणजे काही अवभमानाने वमरवावी अिी गोष्ट नक्कीच
नाही.
याला आपली चक ु ीची जीवनिैली, आहार व्यायामाचा अभाव व गणु सिू े कारणीभतू आहेत.
पण त्याहीपेक्षा भयावह आहे ती आपली याबद्दलची बेर्फीकीरी. जणू काही हा रोग दसु ऱ्यांसाठी आहे.
आपल्यासाठी नाहीच, अिा पध्दतीने लोक वावरत असतात. त्यामळ ु े लोकांना झोपेतनू जागे करायलाच
हवे व ते अत्यावश्यकच आहे.
आपला लढा आपल्या जीवनिैलीचा अववभाज्य भाग झालेल्या या जोखमीच्या गोष्टींववरूध्द
आहे आवण त्या गोष्टींना आपल्या जीवनात मानाचे स्थान देणाऱ्या डोळस अज्ञानाच्या ववरोधात आहे.
माझे ववधान कदावचत काहींना बोचरे वाटेल पण ज्याला आपण जंक र्फुड म्हणजे भंगारखाद्य म्हणतो
त्यासाठी सकस अन्नापेक्षा जास्त वकंमत देऊन, प्रसंगी रांगेत उभे राहून आपण ते कौतक ु ाने आणतो.
अिा मानवसकतेची कीव करावीिी वाटते. जीवनिैलीिी वनगडीत रोगांवर जनजागरणाच्या माध्यमातनू
मल ू भतू प्रवतबंधात्मक उपायांचा वापर करून भारतातील तरूण वपढीला या रोगांपासनू जास्तीतजास्त दरू
ठे वणे हा या वलखाणाचा मख्ु य उद्देि आहे.
 या वलखाणातील सदं ि े हा देिाच्या कानाकोऱ्यात पोहचायला हवा. त्यासाठी िाळा,
महाववद्यालये, कायागलये, कारखाने, गृहसक ं ु ले इत्यादी वठकाणी समपु देिन व्हायला हवे. हे काम
आपल्याला क्रांतीच्या वेगाने परन्तु उत्क्रांतीच्या मागागने/पध्दतीने करायचे आहे यासाठी आम्ही
‘सोसायटी र्फॉर वप्रव्हेंिन ऑर्फ हायपरटेंिन अँड डायबेटीस’ (SPHD) या संस्थेची स्थापना
के ली आहे.
अिी अपेक्षा आहे की प्रत्येक मल ु ाला/यवु काला िारररीक श्रमाचे महत्त्व पटायलाच हवे आवण
त्यानं ी काहीही खाण्यापवू ी खालील प्रश्न स्वतःला ववचारायला हवे - ‘मी हे का खातो आहे? मला त्याची
खरंच गरज आहे का? या पदाथागला काही आहारमल्ू ये आहेत का?’ आवण या प्रश्नाच्या सकारात्मक
उत्तरावर त्याचे खाणे अवलंबनू असावे. थोडक्यात आहार म्हणजे ‘उदरभरण नोहे जावणजे यज्ञकमग’ हे
पटायला पाहीजे. असे झाले तर रोगवनयंिणाचे कायग सोपे वाटायला लागेल. आवण या वलखाणाचा उद्देि
काही प्रमाणात पणू ग झाला असे म्हणता येईल.

- डॉ. राजेंद्र आगरकर

 अनुक्रमणिका

जीवनिैली म्हणजे काय?  १

आरोग्य म्हणजे काय?  २
आपले िरीर : एक अभेद्य वकल्ला  ३
प्रवतबंध व प्रवतकार  ४
संसगागववरुद्ध प्रवतकार  ५
यद्ध
ु ाची तयारी  ६
आरोग्यदायी आचारसंवहता  ८
‘मी वनरोगी व स्वस्थ आहे का?’  १०
व्यायामासारखे काहीतरी  १६
व्यायाम वकंवा िारीररक श्रम आवण आधवु नक जीवनिैली  १८
आहार  २३
आधवु नक जीवनिैली आवण खाद्यसंस्कृ ती  २५
िहरीकरण आवण आरोग्य  ३४
आरोग्यववषयक जागरूकता  ३७

(हवे ते प्रकरण उघडण्यासाठी त्या प्रकरणापढु ील बाणावर क्ललक करा.)

 आरोग्य आवण जीवनिैली

जीवनशैली म्ििजे काय?

आपल्या आयष्ु यात आपण रोज जे काही करतो, आवण ज्या पद्धतीने करतो, त्याला ढोबळ
मानाने आपण आपली जीवनिैली म्हणू िकतो. यात आपली संपणू ग वदनचयाग, आपला आचार, आपले
ववचार, आपला आहार या सवग गोष्टींचा समावेि असतो. एकाच प्रांतात, जसे काही ठरावीक अंतरावर
बोलीभाषेत थोडेर्फार बदल जाणवतात, तसेच प्रत्येकाच्या जीवनिैलीत काही वेगळे पण असते आवण
काही समान सिू ेसद्ध
ु ा असतात. सामावजक, आवथगक, भौगोवलक आवण वैचाररक गोष्टींचा जीवनिैलीवर
प्रभाव असतो. त्यामळ ु े कालानरू
ु प त्यात बदलघडत असतात. हे बदल आपल्या नकळत घडत असतात.
मानवी उत्क्रांतीच्या इवतहासामध्ये जीवनिैलीतील ठळक बदल आवण त्यामागील कारणमीमांसा
सांवगतली आहे.

उत्क्रातं ी अनरू
ु प घडत गेलेले िारीररक बदल आवण त्या अनषु ंगाने गरजेनसु ार बदलणारे
राहणीमान हा प्रवास खपू च सथं होता; परंतु गेल्या ५-७ दिकातं माि आपल्या राहणीमानात र्फार मोठ्या
प्रमाणात बदल झाले. ववज्ञानाच्या माध्यमातनू होणारा ववकास अनेक कठीण गोष्टी सोप्या करू लागला,
आपले राहणीमान घडवू लागला आवण आपण आनंदाने ते बदल स्वीकारू लागलो. ज्या गोष्टींसाठी खपू
िारीररक श्रमाची आवण मनष्ु यबळाची गरज पडायची, त्याच गोष्टी ववनासायास होऊ लागल्या.
जीवनिैलीचे हे आधवु नकीकरण सख ु ावह होते यात िंकाच नाही. ददु ैवाने कष्टप्रद गोष्टी सहजसोप्या
करण्याच्या हव्यासामळ ु े आपण आपल्या आयष्ु यात यंिांचा अनावश्यक वापर करू लागलो आवण
चागं ल्या, वक्रयािील जीवनिैलीचे रूपातं र बैठ्या जीवनिैलीत झाले. बैठ्या जीवनिैलीमळ ु े
आरोग्यावर ववपरीत पररणाम होऊ लागले आवण आपली सख ु लोलपु काया ववववध ववकारांचे माहेरघर
होऊ लागली. आधवु नक जीवनिैली आवण आरोग्य या ववषयावर आपण सववस्तर चचाग करणार
आहोतच, पण त्याआधी आरोग्य म्हणजे नक्की काय हे बघयू ा.

 - -
 अनुक्रमणिका

(1)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आरोग्य म्ििजे काय?

आरोग्य हा एक असा िब्द आहे, ज्याचा अथग माहीत आहे असे आपल्या सगळयांना वाटत
असते, परंतु त्याची व्याख्या सागं ण्याची वेळ आल्यास आपला नक्कीच गोंधळ उडेल. रोगववरवहत
अवस्था म्हणजे आरोग्य अिी व्याख्या कुणी के ली तर ती बहुतेकानं ा योग्य वाटेल; कारण आरोग्याचा
संबध कळत नकळत आपण आजारपणािी जोडत असतो. जागवतक आरोग्य संस्थेने के लेली आवण
सवगमान्य असलेली आरोग्याची व्याख्या अिी आहे – “Health is a state of complete physical,
mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.”
याचा अथग, आरोग्य म्हणजे के वळ रोगववरवहत अवस्था नसनू िारीररक, मानवसक आवण सामावजक
सपं न्नावस्था म्हणजे आरोग्य. आरोग्य या ववषयाची व्याप्ती तम्ु हाल
ं ा कळावी म्हणनू ही प्रस्तावना.
आपले रोजचे दैनंवदन व्यवहार, आपले आचरण, आपला आहार, आपले ववचार, आपल्या
सभोवतालचे वातावरण या सगळयांचा आपल्या िारीररक, मानवसक आवण सामावजक आरोग्यावर
होणारा चांगला-वाईट पररणाम, याचा ऊहापोह आपण करणार आहोत. आपल्या िरीराला वनरोगी
ठे वण्यासाठी आपली अंतगगत यंिणा किी काम करते आवण त्याचा आपल्या जीवनिैलीिी असलेला
सबं धं याबद्दल थोडी चचाग करू या.

 - -
 अनुक्रमणिका

(2)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आपले शरीर : एक अभेद्य णकल्ला

र्फार वषाांपवू ीची गोष्ट आहे. वैद्यकीय महाववद्यालयात असताना आम्ही कुठलासा वकल्ला
पाहायला गेलो होतो. मागगदिगक (गाइड) वकल्ल्याची मावहती सागं त होता. वकल्ल्याला ििच्ू या
आक्रमणापासनू बचाव करण्यासाठी अभेद्य अिा संरक्षण व्यवस्थेची आवश्यकता असते. वकल्ल्याचा
बचाव करण्यासाठी ववववध स्तरांवर जी संरक्षणव्यवस्था के लेली होती, त्याबद्दल गाइड मावहती देत होता.
वकल्ल्याची मजबतू तटबंदी व त्याभोवती असलेला खंदक, मख्ु य प्रवेिद्वाराचा भक्कमपणा, हत्तीची
धडक रोखणारे दरवाज्यावरील अणकुचीदार वखळे , मख्ु य प्रवेिद्वारातून आत विरल्याबरोबर अचानक
आत वळणारी वाट म्हणजे ििचू ी वेगवान मसु ंडी रोखण्यासाठी के लेली एक सोपी, पण पररणामकारक
उपाययोजना, वळणावर वजथे ििचू ा वेग अत्यतं कमी असेल त्या वठकाणी ििल ू ा जागीच गारद
करण्यासाठी उकळते तेल वा दगडधोंडे टाकण्यासाठी के लेली व्यवस्था, गाइड जणू संरक्षण व्यवस्थेचा
प्रत्येक पदर उलगडून दाखवत होता. ििल ू ा जेरीस आणणारी संरक्षणर्फळयांची मावलका थक्क करणारी
होती.
गाइडचे बोलणे ऐकताना मला आपल्या िरीराच्या संरक्षण व्यवस्थेची आठवण झाली. अत्यंत
कल्पकपणे तयार के लेली वकल्ल्याची सरं क्षणव्यवस्था डोळयानं ी बघता येत असल्यामळ ु े त्याबद्दल
बोलता येते. प्रत्येक सरं क्षणर्फळी किाप्रकारे बचाव करते याची कल्पना करणे सहज िक्य असते. परंत,ु
िरीरात कायागवन्वत असलेली आपली संरक्षण व्यवस्था आपल्या दृवष्टआड असल्यामळ ु े वतचे अवस्तत्व
आपल्याला सहजपणे जाणवत नाही. ववववध रोगांपासनू आवण व्याधींपासनू िरीराचे रक्षण आपण दोन
पद्धतींनी करीत असतो.

 - -
 अनुक्रमणिका

(3)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

प्रणतबंध व प्रणतकार
रोगाची कारणे जेव्हा माहीत असतात, तेव्हा त्या अनषु ंगाने बचावाचे तंि, प्राथवमक
रोगप्रवतबधं क उपाययोजना म्हणनू ववकवसत होत असते. त्याची उपयक्त ु ता पटली व ते अगं वळणी पडले,
की त्याचे रूपातं र सवयींमध्ये होते. उदाहरणाथग, जेवणापवू ी हात धणु े, धळ
ू उडत असल्यास नाकावर
रुमाल धरणे, डोळयांचा बचाव करण्याठी काळा चष्मा, गॉगल वापरणे, घर व पररसर स्वच्छ ठे वणे, र्फळे
आवण भाज्या धऊ ु न खाणे, पायाला इजा होऊ नये म्हणनू पादिाणे वापरणे, रोग्याला तपासताना डॉक्टरने
मास्क व रबरी हातमोजे वापरणे अिा अनेक गोष्टी, ज्या आपण रोज करीत असतो वा पाहत असतो,
त्यांचा उद्देि अथागतच रोगापासनू वा इजा होण्यापासनू िरीराचा बचाव हाच असतो. तरीसद्ध ु ा
अनवधानाने वा अज्ञानामळ ु े जर िरीराला घातक असणाऱ्या गोष्टी िरीरापयांत पोहोचल्याच, तर लगेच
िरीराची प्रवतकार व्यवस्था मदतीला धावनू येते.

 - -
 अनुक्रमणिका

(4)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

संसगााणवरुि प्रणतकार
त्वचा: एखाद्या भक्कम तटबंदीप्रमाणे त्वचा िरीराचा बचाव करीत असते. त्वचेतील स्त्रावाचा,
‘वसबम’चा उपयोग जीवाणचंू ी वाढ थाबं वण्यासाठी होतो. त्वचेवर नेहमी राहणारे अनेक जीवाणू
आपल्या चयापचयाच्या वक्रयेतनू इतर जीवाणनंू ा घातक असे वातावरण वनमागण करतात. पयागयाने त्यांची
वाढ होत नाही. घिामध्ये व मोठ्या आतड्यातसद्ध ु ा या प्रकाराचा
प्रत्यय येतो.
जखम झाल्यास, ओरखड्यांमळ ु े वा इतर काही कारणांमळ ु े
वकंवा वकडा चावल्यास त्वचेच्या तटबंदीला भेदनू जीवाणू आत प्रवेि
करू िकतात. डास चावतो तेव्हा डासाच्या िरीरातील परजीवी जंतू
आपल्या त्वचेची तटबंदी भेदनू आत येतात. प्राथवमक संरक्षण र्फळी
भेदनू एखादा जीवाणू वा ववषाणू अथवा कुठलाही पदाथग जर िरीरात प्रवेि करता झाला, तर िरीर ज्या
पद्धतीने त्याचा समाचार घेते, तो प्रकार अचंवबत करणारा आहे.
महायद्धु ाच्या काळात लष्करात ‘Foe or Friend’ असा परवलीचा प्रश्न ववचारून स्वकीय वा
परकीय हे ओळखण्याची पद्धत होती. तसाच काहीसा प्रकार िरीरात प्रवेि करणाऱ्या घसु खोरांबाबत
होतो. स्वकीय व परकीय असा भेदभाव करणे हा िरीराचा एक अत्यतं महत्त्वाचा गणु मानला जातो.
घसु खोर परकीय आहे हे समजल्याबरोबर त्यावर चहूबाजंनू ी हल्ला चढववला जातो. िरीरावर
र्फक्त स्वकीयांचे वहत सांभाळणारी सत्ता असल्यामळ ु े आवण त्यात कुठल्याही प्रकारच्या राजकारणाला
वाव नसल्यामळ ु े िरीराला आगंतक ु ाचा समाचार घेताना मानवतावादी दृवष्टकोन, भतू दया यांसारख्या
अडचणींना सामोरे जावे लागत नाही. घसु खोरावं वरुद्धच्या यद्ध ु ात ििल ू ा नामोहरम करण्याच्या कामात
िरीराच्या श्वेतपेिी आघाडीवर असतात.
श्वेतपेिींचे ववववध प्रकार आपली नेमनू वदलेली कामे वनववगघ्नपणे करीत असतात. श्वेतपेिींपैकी
न्यट्रु ोवर्फल व महाकाय पेिी, भक्षक पेिींच्या रूपाने आगंतक ु ावर तटू ू न पडतात, तर वलम्र्फपेिी
संघवटतपणे, वनयोजनबद्ध प्रवतकारयंिणेचे नेतत्ृ व करतात.
बी-वलम्र्फपेिी प्रवततत्त्वाची (अॅण्टीबॉडी) वनवमगती करून मदतनीस टी-वलम्र्फपेिीच्या
आदेिानसु ार ठरावीक लक्ष्यावर आपली प्रवततत्त्वाची तोर्फ डागतात. ज्या जीवाणचू ी िरीराला आधी
ओळख झालेली असेल, त्याववरुद्धचे प्रवततत्त्व म्हणजे अॅवण्टबॉडीज कामवगरीसाठी उपलब्ध होऊ
िकते.

 - -
 अनुक्रमणिका

(5)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

युिाची तयारी
प्रवतकारयिं णेच्या कामकाजाकडे बघता, ‘सतत यद्ध ु ासाठी तत्पर असणे हाच िांतता अबावधत
ठे वण्याचा सवोत्तम मागग’ हे जगप्रवसद्ध तत्त्वज्ञान िरीर अवतिय वनष्ठेने पाळते हे लक्षात येते व त्यामळ ु ेच
बहुतेक सवग प्रकारच्या मानवी हालअपेष्टांना तोंड देण्यास िरीर समथग असते. जीवघेण्या व्याधीतनू बाहेर
पडून पवू गवत कामाला लागलेली व्यक्ती पाहताना िरीराच्या या सामर्थयागचा प्रत्यय येतो.
ही वनसगगदत्त देणगी जोपासणे व अवधक मजबतू करणे आपल्या हातात असते. कुठल्याही
संसगागववरुद्ध काम करण्याची यंिणा िरीरात आहे; परंतु ही यंिणा सक्षम ठे वायची झाल्यास वतला काय
हवे, नको त्याकडे लक्ष देणे गरजेचे असते. रोगप्रवतकाराची प्रवक्रया म्हणजे अत्यंत गंतु ागंतु ीच्या अनेक
वक्रया-प्रवतवक्रयाचं ी एक साखळीच असते, यात प्रत्येक पेिीअतं गगत असख्ं य रासायवनक वा भौवतक
महत्त्वाचे बदल होत असतात व त्यासाठी िरीरातील अनेक लहान-मोठ्या घटकांचा सहयोग आवश्यक
असतो. आवण म्हणनू च पेिीच्या सक्षमतेसाठी आवश्यकता असते उत्तम प्रतीच्या अन्नाची, िद्ध ु हवेची,
वनमगळपाण्याची, वनयवमत ववश्रांतीची आवण आरोग्यदायी आचारसंवहतेची.
आहार आवण प्रवतकारिक्ती यांबाबतीत अनेक ववचारप्रवाह असू िकतात. उदाहरणादाखल :
काही जण रोज सकाळी ग्लासभर रस वपतात. कधी गाजराचा, तर कधी गव्हांकुराचा, तर कधी
मोसबं ीचा. रोज ग्लासभर रस घेतला म्हणजे आपण ठणठणीत राहतो आवण त्यानतं र वदवसभर काहीही
खाल्ले तरी चालते, असा काहींचा समज असतो. माणसाला तगडे (वर्फट)राहायचे असेल तर त्याने
सकाळी रस प्यायलाच हवा, असे त्यांचे ठाम मत असते. आपल्या वर्फटनेसचे श्रेय कधी ग्लासभर
रसाला, तर कधी मठू भर चण्याला, तर कधी चार बदामांना देणारे अनेक आहेत. असा अल्पसा आहार
खरे च आपल्या वर्फटनेसला कारणीभतू असतो का? आहारातील एखादा घटक वकंवा एखादा पदाथग हा
आपल्या िरीराच्या वर्फटनेस सबं धं ीच्या सवग गरजा भागवू िके ल का?
पोषणाचा व प्रवतकार क्षमतेचा जवळचा संबंध आहे, त्यामळ ु े समतोल आवण सकस आहार
आवश्यक असतो. कुपोवषत िरीरामध्ये प्रवतकारिक्ती दबु ळी असते व त्यामळ ु े रोगाचा प्रादभु ागव वाढतो.
आपल्या आहारातील प्रत्येक घटकाचा आपल्या प्रवतकार यंिणेिी संबंध आहे.
प्रवतकार यिं णेसाठी आहारातील प्रवथनाचे र्फार महत्त्व आहे. जंतसु सं गागमळ ु े वनमागण होणारे दवू षत
घटक वनष्प्रभ करणारी यंिणा प्रवथनांवर अवलबं नू असते. प्रवथनाच्ं या कमतरतेमळ ु े टी-वलम्र्फपेिींची
कायगक्षमता कमी होते. प्रवथनांच्या कमतरते बरोबरच उष्मांकाचीही (कॅ लरीज) वानवा असेल, तर िरीरात
प्रवतकारिवक्तरोधक घटकांची वाढ होते. प्रवततत्त्वाच्या (Antibodies) वनवमगतीवरपण प्रवतकूल पररणाम
होतो.
प्रवथनांप्रमाणेच चरबी, वविेषत: आवश्यक र्फॅटीअॅवसड या घटकाचीसद्ध ु ा प्रवतकार यंिणेला
वनतातं गरज असते. वपष्टमय पदाथाांच्या अवतसेवनामळ ु े वलम्र्फपेिींमधील प्रवथन वनवमगतीत बाधा येते.

(6)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

जीवनसत्त्व: बी समहू ातील पायररडॉवक्सन व पॅन्टोथेवनक अॅवसड यांच्या एकवित कमतरतेमळ ु े

प्रवततत्त्वाची वनवमगती पणू गपणे थाबं ते, यावरून या जीवनसत्त्वाच्या उपयक्त ु तेची महती लक्षात येइल ग . बी१२
व बी २, तसेच र्फोवलक अॅवसडसद्ध ु ा रोगप्रवतकारक मोवहमेसाठी आवश्यक घटक आहेत.
क जीवनसत्त्व व प्रवतकारिक्तीचा संबंध सवगश्रतु आहे. प्रवतकारिक्तीमध्ये, वविेषत:
प्रवततत्त्वाच्या पातळीतील वाढ प्रयोगांनी वसद्ध JaalaI आहे. क जीवनसत्त्वामळ ु े ववषाणंच्ू या संसगागचा
सामना िरीर जास्त चांगल्या पद्धतीने करते. काही रसायनांचे रूपांतर ककग रोग वनमागण करणाऱ्या
रसायनांमध्ये होत असते, ही रूपांतराची वक्रया हे jaIvanasa%va थांबववते.
अ जीवनसत्त्व िरीराच्या तटबंदीच्या, म्हणजेच त्वचेच्या आरोग्यासाठी आवश्यक असते. अ
जीवनसत्त्वाच्या कमतरतेमळ ु े जीवाणू व ववषाणवू र हल्ला करणाऱ्या वलम्र्फपेिींतील रासायवनक
अस्त्रांची, म्हणजे ववकरांची पातळी खालावते. आहारातील इतर घटक लोह, वझंक, तांबे, कॅ वल्िअम,
मॅग्नवे ियम, आयोडीन, सेलेवनअम याचं ीसद्ध ु ा रोगप्रवतकार यिं णेला गरज असते.

 - -
 अनुक्रमणिका

(7)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आरोग्यदायी आचारसंणिता
समतोल आहार जेवढा महत्त्वाचा, तेवढ्याच रोजच्या वदनचयेमधील इतर गोष्टीही महत्त्वाच्या
असतात. िरीराला परु े िी ववश्रातं ी आवश्यक असते. साधारणपणे रोज सात ते आठ तासांची ववश्रातं ी
िरीराला दीघागयषु ी करण्यास मदत करते. चार तासापं ेक्षा कमी व दहा तासापं ेक्षा जास्त ववश्रातं ी
आयष्ु यमान कमी करते. आजकाल मोठ्या प्रमाणात आढळणारा प्रकार म्हणजे राि भर जागरण करून
वदवसा झोप काढायची. असे करणे म्हणजे िरीराचे नैसवगगक वेळापिक वबघडवणे होय.
ववश्रांती घेणे जेवढे आवश्यक, तेवढेच व्यायाम करणेही आवश्यक आहे. व्यायामामळ ु े
रोगप्रवतबंध होतो. काही कारणास्तव आपत्ती आलीच, तर स्वस्थ आवण वनरोगी िरीर त्याला तोंड
देण्यास सक्षम असते. व्यायामामळ ु े रक्तातील साखर, कोलेस्टेरॉल ट्रायवग्लसेराइडचे प्रमाण कमी होते;
परंतु संरक्षक गणु धमग असलेल्या एच.डी.एल.
कोलेस्टेरॉलचे प्रमाण माि वाढते. व्यायामामळ ु े मानवसक
ताण कमी होतो. झोप चांगली लागते. वदवसभर
प्रर्फुवल्लत वाटते. व्यायामामळ ु े वनमागण होणारी ऊजाग
िरीराचे तापमान वाढवते व त्यायोगे श्वेतपेिींची
कायगक्षमता वाढते. िरीराचे वाढलेले तापमान
प्रवतकारयंिणेसाठी परू क असते. नैराश्य, ताणतणाव व
त्यांमळ ु े वनमागण होणारी पररवस्थती प्रवतकार यंिणेसाठी
िासदायक असते. म्हणनू च िारीररक स्वास्र्थयाबरोबरच
मानवसक स्वास्र्थयही सांभाळायला हवे. या ववषयावर
सववस्तर चचाग आपण करणारच आहोत.
सवाांगीण वर्फटनेसच्या दृवष्टकोनातून आपली आचारसंवहता तयार करायची झाल्यास त्यात
व्यसनांना जागा नाही. थोडीिी दारू वा वाइन िरीराला उपकारक असते असा प्रचार मद्यप्रेमी करत
असतात. िरीरात आलेल्या आगंतक ु पाहुण्याभोवती जमा होण्याचा व त्याला रोखण्याचा श्वेतपेिींचा
गणु धमग असतो. दारूमळ ु े या गणु धमागवर ववपरीत पररणाम होतो. दारूमळ ु े पेिींना अत्यावश्यक
असलेल्या अन्नघटकाचं ी चणचण वनमागण होते. दारूमळ ु े यकृ ताचे ववकार जास्त तीव्र होतात. दारू
िरीरासाठी घातक आहे यात मतभेद नाही, त्यामळ ु े सोमरसाला वर्फटनेसच्या आचारसंवहतेत कणभर
जागा नाही. जे माप दारूला, तेच तंबाख,ू गटु खा, पानमसाला या प्रकारांना सद्ध ु ा देणे आवश्यक आहे.
काही औषधांमळ ु े सद्ध
ु ा प्रवतकारिक्तीवर पररणाम होऊ िकतो, त्यामळ ु े अनावश्यक औषधोपचार
टाळायला हवा. वर्फटनेससाठी अमक ु औषध, प्रवतकारिक्ती वाढववण्यासाठी तमक ु औषध, असल्या
प्रसारमाध्यमातील जावहरातींना भल ु नू औषधे ववकत आणू नका. तब्येतीत काही गडबड वाटल्यास

(8)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आपल्या कौटुंवबक (र्फॅवमली) डॉक्टराचं ा सल्ला घ्या. वर्फटनेस औषध घेऊन वमळवता येत नाही. वर्फटनेस
बाजारात ववकत घेता येत नाही. ते मेहनतीने वमळवावे लागते आवण वमळाल्यावर वटकवावे लागते.
आपण सतत सवग बाजंनू ी अगवणत जीवाणू व ववषांणनू ी वेढलेले असतो. अिावेळी आपल्याला
संसगग होत नाही हीच नवलाची गोष्ट म्हणायला हवी. या सवु स्थतीला कारणीभतू अथागतच वर्फटनेस आवण
िरीराची प्रवतकारिक्ती, जी आपल्याला अनेक अवप्रय गोष्टींपासनू वाचवत असते.

 - -
 अनुक्रमणिका

(9)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

‘मी णनरोगी व स्वस्थ आिे का?’

खरे च, वकती जण स्वत:ला ‘मी वनरोगी व स्वस्थ आहे का?’, असा प्रश्न करत असतील? आवण
समजा कुणी असा ववचार के लाच, तर स्वत:च्या आरोग्याचे मोजमाप करण्यासाठी त्यानं ी कुठले पररमाण
वापरावे? उंची, वजन, छातीचा घेर, नाडीचा वेग, रक्तदाब हे योग्य असले म्हणजे परु े का?
एम.बी.बी.एस.च्या वगागत जागवतक आरोग्य संस्थेची आरोग्याची व्याख्या मला आठवली.
‘के वळ रोगववरवहत अवस्था म्हणजे आरोग्य नव्हे’, प्रत्यक्षात माि आजार नाही म्हणजे ‘ऑल वेल’ असे
आम्हांला ठामपणे वाटत असते.
खरे तर, आजारपणाच्या उपचारासाठी जेवढा वेळ डॉक्टर खचग
करतात, तेवढाच वेळ ज्यांना प्रथमदिगनी काहीच िास नाही, परंतु आरोग्याच्या
व्याख्येत माि जे बसत नाही, अिा वगागसाठी सद्ध ु ा द्यायला हवा. पण अिी
प्रॅवक्टस करण्याचा ववचारसद्धु ा कुणाच्या मनात येणार नाही. ‘प्रवतबंधक उपाय
उपचारापेक्षा जास्त श्रेष्ठ’ हे वाक्य सभु ावषतांच्या श्रेणीतनू बाहेर आणायचे
झाल्यास सातत्याने जनजागरणाची मोहीम राबवनू औषधाच्या वपंजऱ्यात
स्वत:ला सरु वक्षत समजणाऱ्या अधं श्रद्ध समाजाला जागवले पावहजे.
आखनू वदलेल्या आरोग्याच्या पररमाणाच्या चौकटीत प्रत्येक जण
बसला नाही, तरी आपण कुठे कमी-जास्त आहोत याची जाणीव प्रत्येकाला
असायला हवी व त्या उणेपणाला वकती महत्त्व द्यायचे याचे ज्ञान हवे. आरोग्याच्या िारीररक
पररमाणाबद्दल बोलण्याआधी स्वत:च्या आरोग्याबद्दल आपण वकती जागरूक आहोत हे पाहण्यासाठी
खालील काही प्रश्नांकडे एक नजर टाकूया.
 तम्ु हांला तमु चे वजन, उंची माहीत आहे का?
 तमु चे वजन तमु च्या उंचीच्या प्रमाणात आहे का?
 उंची व वजन यांचे प्रमाण ठरववण्याची पद्धत ठाऊक आहे का?
 उंची व वजनापेक्षा जास्त महत्त्वाचे असे बी एम आय आवण कंबर व वनतंबांच्या घेराचे गण ु ोत्तर
ही पररमाणे आहेत हे तम्ु हांला माहीत आहे का?
 नाडीच्या ठोक्यांची गती वकती असावी हे ठाऊक आहे का?
 तमु चा रक्तदाब वकती आहे व रक्तदाब वकती असायला हवा, हे तम्ु हांला ठाऊक आहे का?
 तम्ु ही वनयवमत व्यायाम करता का? व्यायाम करण्यापवू ी आपल्या िारीररक क्षमतेचा अंदाज
घ्यायला हवा हे तुम्हांला ठाऊक आहे का?
 तम्ु ही समतोल आहाराबाबत काही जाणता का? त्याला दैनंवदन आयष्ु यात वकतपत महत्त्व देता?
 ‘एखाद्या वेळेस खाल्लं तर काय होतं?’ असे म्हणत तम्ु ही आठवड्यातनू अरबट चरबट वकती
(10)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

वेळा खाता?
 खाण्यावपण्यावर र्फार वनबांध असू नयेत अिा मताचे तुम्ही आहात का?
या सवग प्रश्नांचा सगळयांनी कदावचत र्फारसा ववचार के ला नसेलही, पण बऱ्याच मंडळींना हे
सगळे वनरथगकसद्धु ा वाटण्याची िक्यता आहे. ‘आतापयंत तर असेच जगत होतो, कुठे काय
क्बघडलेय?’ ‘आमचे आर्इ-वडील आजी-आजोबापण असेच राहायचे, त्यानां ी नाही ही मोजमाप
करण्याची तसदी घेतली कधी अन् त्यानां ा कधी काही त्रासही झाला नाही!’, अिी भवू मका घेणारे
आपल्या आसपास असतातच. ववषयाची चचाग टाळण्यासाठी सोयीस्करपणे याकडे दल ु गक्ष करणारे ही
काही कमी नाहीत. असो, आपण या प्रश्नावलीतील सवग प्रश्नांबद्दल चचाग करू या.

शारीररक पररमािे:
पवू ी उंची अनरू ु प आदिग वजनासाठी तक्ते वापरण्याची पद्धत होती. उंची अनरू
ु प वजन साध्या
कोष्टकाच्या मदतीने काढता येते.
आदिग वजन (वकलोग्रॅममध्ये) = उंची सेंवटमीटरमध्ये उणे १००
वस्त्रयासं ाठी हेच कोष्टक उंची उणे १०५ असे आहे.
बॉडीमास इन्डेक्स म्हणजेच बी.एम.आय. हे पररमाण उंची-वजनाच्या जातकुळीतले असले, तरी
त्यासाठी जरा जास्त आकडेमोड करावी लागते.
बी.एम.आय. म्हणजे वजन वकलोग्रॅममध्ये, भावगले उंचीचा वगग मीटसगमध्ये. बी.एम.आय १८ ते
२५पयांत असावा.

आरोग्याच्या इतर शारीररक पररमािांबद्दल :

आपल्या देिात बी.एम.आय. एवढेच, वकंबहुना जास्त महत्त्वाचे आहे कंबर आवण वनतंबांच्या
घेरांचे गणु ोत्तर प्रमाण. परुु षासं ाठी हे प्रमाण १.०, तर वस्त्रयासं ाठी ते ०.८५ हे प्रमाण आदिग मानले जाते.
पोटाच्या घेरामळ ु े हे गणु ोत्तर प्रमाण चक ु ते. कंबरे च्या वरचा भाग जाड असेल, तर िरीराचा आकार
सर्फरचंदासारखा वाटतो आवण जर कंबरे च्या खालचा म्हणजे वनतंबांचा आकार मोठा असेल, तर पेअर
या र्फळासारखा भासतो. सर्फरचंद हे
र्फळ आरोग्यासाठी चागं ले मानले
गेले असले तरी ददु वै ाने त्याचा
आकार असलेल्या व्यक्तींमध्ये
हृदयववकाराचे प्रमाण जास्त
आढळते.
(11)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

कंबर आणि णनतंबांचा घेर मोजण्याची पित :

खालची बरगडी ते कंबरे चे हाड या भागाचा मध्य म्हणजे साधारण नाभीच्या पातळीला टेपच्या
साहाय्याने कंबरे चे माप घ्यावे व वनतंबांच्या सवागवधक रुंद भागाचे माप वनतंबांचा घेर म्हणनू घ्यावे.
कंबरे चे माप भावगले वनतंबांचा घेर बरोबर कंबर आवण वनतंबांच्या घेराचे गणु ोत्तर प्रमाण होय. वस्त्रयामं ध्ये
वनसगगत:च कंबर बारीक व वनतंबांचा आकार मोठा अिी पररवस्थती असते, त्यामळ ु े ०.८५ हे प्रमाण
नॉमगल मानले जाते, तर परुु षांमध्ये हेच प्रमाण १.० नॉमगल मानले जाते. काही वठकाणी वलंगभेद न करता
०.८५ ते ०.९० हे प्रमाण सवाांसाठी नॉमगल मानतात.
आजकाल, गणु ोत्तराऐवजी र्फक्त कंबरे चा घेर ववचारात घेतात. येथे परुु षांमध्ये ९० सें. मी. आवण
वियामं ध्ये ८० सें. मी. योग्य मानला जातो. आपल्या देिात बी. एम. आय. योग्य असला तरी हे गणु ोत्तर
चक ु लेले आढळते, त्यामळ ु े
आपण त्याला जास्त महत्त्व
द्यायलाच हवे.
या बाबतीत एक
अत्यंत साधी तपासणी
आपल्याला घरच्याघरी करता येइल ग . अघं ोळीच्या वेळी सरळ, ताठ उभे राहा, आपली नजर खाली
वळवा. जर तम्ु हांला तमु च्या पायाचा अंगठा सहज वदसत असेल, तर हे गणु ोत्तर बरोबर असण्याची
िक्यता दाट आहे असे समजायला हरकत नाही. वरील सवग पररमाणांचा संबंध वजनािी आवण
असमतोल आहारािी जोडला जातो. आधवु नक जीवनिैली या गोंडस नावाखाली आजकाल आहाराचा
जो काही ररवमक्स आपण स्वीकारला आहे, तो जबरदस्त प्रभावी आहे यात िंका नाही. ददु वै ाने याच्या
प्रभावाने आज आपल्या देिातील मधमु ेह, अवतरक्तदाब, हृदयववकार याचं े प्रमाण वाढते आहे. हा भदु डां
भरायला आपण सरुु वात के ली आहे, परंतु भववष्यात हा भदु डां आपल्याला झेपणारा नाही याची जाणीव
ठे वनू हा दडं मार्फ होण्यासाठी आपण मागग िोधला पावहजे.

नाडीचा वेग : आपल्या नाडीचा वेग वकती आहे व वकती असावा हे बऱ्याच जणांना माहीत
नसते. नाडीचा वेग दररोज वकंवा वदवसातील प्रत्येक क्षणी सारखा असतोच असे नाही. साधारणपणे २०
ते ६० वयोगटातं ील व्यक्तीसाठी नाडीची गती वमवनटाला ६० ते ७२ या दरम्यान असावी. नाडीची गती
वर्फटनेसच्या स्तरातील र्फरक ढोबळमानाने दिगवते, म्हणजे जर ६० ते ७० या गतीला उत्तम म्हटल्यास
त्यापेक्षा २० टक्के जास्त, म्हणजे ७२ ते ८५ला ‘चलता है’ असे म्हणता येइल
ग . नाडीच्या गतीचा वेग
वयोमानानसु ार वाढतो. नाडीची गतीअवास्तव कमी वा जास्त असल्यास त्याबद्दल आपल्या र्फॅवमली
डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. व्यायाम करताना आपल्या िारीररक क्षमतेच्या ८५ टक्के क्षमता वापरावी. हे

(12)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

ठरववण्याकररता नाडीच्या गतीचा उपयोग करून घेता येइल ग . आयष्ु याच्या सरुु वातीचा नाडीचा
जास्तीतजास्त वेग २२० असा माननू आपले वय त्यातनू वजा करा, उदा. ४० वय असलेल्या व्यक्तीसाठी
नाडीचा जास्तीतजास्त वेग २२०-४० = १८० असेल. व्यायामाचा सराव नसलेल्यांनी सरुु वातीला
आपल्या क्षमतेच्या ५० टक्क्यापं ासनू व्यायामाचा श्रीगणेिा करावा आवण हळूहळू ८५ टक्क्यांपयांत
प्रगती करावी, म्हणजेच नाडीची गती सरुु वातीचे काही वदवस ९०पयांत वाढेल इतपतच व्यायाम करावा व
व्यायाम हळूहळू वाढवत जावा आवण नाडीची गती १५३ला पोहोचल्यावर पणू गववराम द्यावा. कुठल्याही
वयात व्यायामाला सरुु वात करण्यापवू ी आपल्या र्फॅवमली डॉक्टराि
ं ी चचाग अवश्य करावी. उत्साहाच्या
भरात चक ू होऊ नये यासाठी ही खबरदारी, कारण ‘अगदी तरुण वयात हृदयववकार’ ही गोष्ट आता
नवलाइगची रावहलेली नाही.

रक्तदाब :‘आपली तब्येत ठणठणीत असल्यामळ ु े गेल्या पन्नास वषाांत एकदाही दवाखान्याची
पायरी चढलो नाही’, असे अवभमानाने सागं णारे तात्याराव जेव्हा अधाांगवायच्ू या ववकारामळ ु े इवस्पतळात
भरती झाले, तेव्हा त्यानं ा अधे िरीर लळ ु े पडले यापेक्षाही आपला आपल्या िरीराबद्दलचा ववश्वास खोटा
ठरला याचे वैषम्य अवधक होते. तात्यारावांना अवतरक्तदाबाचा ववकार होता, परंतु याचा त्यांना काहीच
िास होत नसल्यामळ ु े ते वनधागस्त होते. अवतरक्तदाबाच्या एकूण रुग्णांपैकी ५० टक्के लोकांना त्याची
जाणीवच नसते.

रक्तदाब णकती असावा?

“सकाळी सकाळी तू हा ववषय काढू नकोस, माझं ब्लडप्रेिर वाढतं अन् ऑवर्फसमध्ये माझी
वचडवचड होते.” असे संवाद घरोघरी होत असतात. राग, सतं ाप वकंवा ताणतणावाचं ा आपल्या मनावर
होणारा पररणाम प्रभावीपणे व्यक्त करणारा िब्द म्हणजे
ब्लडप्रेिर. नेहमीच्या गंभीर संभाषणात येणारा हा िब्द
जेव्हा ववकाराच्या रूपात आपल्या आयष्ु यात येतो, तेव्हा
माि आपण त्याला तेवढे गांभीयागने घेत नाही ही
वस्तवु स्थती आहे. आपल्या देिातल्या िहरी भागात दर
चार जणामं ध्ये एकाला, म्हणजे २५ टक्के प्रौढानं ा
उच्चरक्तदाबाचा िास आहे. काही सवेक्षणात हे प्रमाण
४० टक्के एवढे आढळले आहे. उच्चरक्तदाब हा ववकार
बहुतेक लोकांना र्फारसा काही िास देत नाही, त्यामळ ु े
आपल्या िरीरातील या ववकाराबद्दल अनवभज्ञ

(13)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

असणाऱ्याचं ी सख्ं या र्फार मोठी आहे.

आजही ५० टक्के लोक या ववकाराबद्दल अनवभज्ञ आहेत. उच्चरक्तदाबाच्या ववकाराबद्दल
आम्ही मेवडकल कॉलेजमध्ये असताना ‘Rule of halve’: ‘अध्यागचा वनयम’ वाचला होता. या
वसद्धान्ताप्रमाणे, ववकार माहीत असलेल्या लोकांएवढीच ववकारांबद्दल अनवभज्ञ असणाऱ्यांची संख्या
असते. या वनयमामध्ये गेल्या ३५-४० वषाांत र्फार र्फरक पडलेला नाही. थोडक्यात, अवतरक्तदाबाच्या
एकूण रुग्णांपैकी ५० टक्के लोकांना त्याची जाणीवच नसते. वनदान झालेल्या ५० टक्क्यांपैकी अधी
मंडळी म्हणजे २५ टक्के लोक त्याच्ं या डॉक्टरानं ी, ‘तम्ु हाल ं ा उच्चरक्तदाब आहे’ याची कल्पना
देऊनसद्धु ा औषध न घेता, ‘देखा जाएगा’ सस्ं कृ ती जोपासणारे असतात. बेवर्फकीर असतातव त्यामळ ु े,
औषधोपचार करीत नाहीत. औषधोपचार घेणारी २५ टक्के मंडळी वनयवमतपणाच्या बाबतीत काही
प्रमाणात वनष्काळजीपणा करतात. त्यामळ ु े र्फक्त अध्यागच रुग्णांचा रक्तदाब वनयंिणात असतो. हे वचि
बदलायला हवे. त्यासाठी डॉक्टरकडे जाऊन रक्तदाबमापन वनयवमतपणे करायला हवे व रक्तदाब
वाढलेला आढळल्यास डॉक्टराच्ं या सल्ल्याप्रमाणे वागायला हवे.
पवू ी, वयोमानानसु ार रक्तदाब ही सक ं ल्पना बरीच प्रचवलत होती; परंतु आता ती मोडीत
काढायला हवी, कारण त्यामळ ु े जास्त गोंधळ होतो. अवतरक्तदाबाच्या संदभागत आंतरराष्ट्रीय मान्यता
असलेल्या जे एन सी सवमतीच्या अहवालात त्यांनी, रक्तदाब १२० वसस्टोलीक व ८० डायस्टोलीकपेक्षा
जास्त नसावा, असे आग्रहाने म्हटले आहे. रक्तदाब जेव्हा या आदिग पातळीपेक्षा जास्त, परंतु १४०
वसस्टोलीक व ९० डायस्टोलीकपेक्षा कमी असल्यास त्या अवस्थेचे, ‘अवतरक्तदाबाची पवू ागवस्था’ असे
नामकरण के ले आहे. रक्तदाब १४० वसस्टोलीक व ९० डायस्टोलीकपेक्षा जास्त असल्यास माि
वनववगवादपणे त्याला अवतरक्तदाब म्हणायला हवे. अवतरक्तदाब अनेक असाध्य रोगांची जननी
असल्यामळ ु े के वळ िास होत नाही म्हणनू या ववकाराला कमी लेखू नये. आजकाल हृदयववकाराप्रमाणेच
अवतरक्तदाबाचे प्रमाण तरुण वयातसद्ध ु ा
G®®e • DeLeJee [e³emìesueerkeÀ 90 eEkeÀJee l³eeHes#ee peemle बऱ्याच प्रमाणात आढळत असल्यामळु े हा
• efmemìesueerkeÀ 140 SkeÀkesÀ eEkeÀJee l³eeHes#ee peemle

ववकार चावळिीनतं रचा हा समज के व्हाच

कालबाह्य झाला आहे. प्रत्येकाला स्वत:चा
HetJeex®®e •• ef[e³emìes
memìesueerkeÀ 121 les 139 ojc³eeve eEkeÀJee
euf ekeÀ 81 les 89 ojc³eeve रक्तदाब माहीत असायला हवा. आपण तरुण
आहोत, तेव्हा आपल्याला हे
efve³eefcele •• ef[e³emìes
memìesueerkeÀ 120 eEkeÀJee l³eeHes#ee keÀceer
euf ekeÀ 80 eEkeÀJee l³eeHes#ee keÀceer
अवतरक्तदाबासारखे म्हाताऱ्याचे ववकार होणार
नाहीत, अिा सभ्रं मात राहू नये.
अणतरक्तदाबाचे प्रकार: प्राथवमक
(Essential Hypertension) व दय्ु यम (Secondary Hypertension). प्राथवमक अवतरक्तदाबाचे
नेमके कारण सांगता येणार नाही; परंतु आपल्या आसपास ज्यांना अवतरक्तदाबाचा िास आहे, अिा
(14)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

बहुतेकानं ा प्राथवमक अवतरक्तदाबच असतो. दय्ु यम प्रकारात अवतरक्तदाब ही अवस्था िरीरातील एखाद्या
ववविष्ट रोगामळ ु े वनमागण होते. या प्रकाराचे प्रमाण अत्यल्प असते. अवतरक्तदाबाचे वनवित कारण सागं ता
येत नसले, तरी ज्या कारणांमळ ु े अवतरक्तदाब होण्याची िक्यता वाढते अिा ‘अवतरक्तदाबपरू क
वातावरण’ वनमागण करणाऱ्या गोष्टींवर माि भरपरू संिोधन झाले आहे.

अणतरक्तदाबास परू क वातावरि : १. आनवु ंविकता, २. मद्यपान, ३. धम्रू पान, ४. तंबाखचू े सेवन,
५. ताणतणाव, ६. अवतवेगवान जीवनिैली, ७. अवत लठ्ठपणा, ८. मधमु ेह, ९. अवतकोलेस्टेरॉल,
१०. असतं वु लत आहार.
अवतवेगवान जीवनपद्धती, व्यसनाधीनता, ताणतणाव या गोष्टी वनववगवादपणे अवतरक्तदाबास परू क
आहेत. आरोग्याबद्दल बेवर्फकीरी, ताणतणावाला परू क जीवनिैली व असंतवु लत आहार यामं ळ ु े िहरी
ववभागात अवतरक्तदाबाचे प्रमाण जास्त आढळते. यामळ ु े च तरुण वगागत सद्ध
ु ा अवतरक्तदाबाचे वनदान
होण्याचे प्रमाण वाढले आहे. एके काळी डोळयानं ा चष्मा, डोक्याला टक्कल, कपाळावर आठ्या आवण
जोडीला मधमु ेह, उच्चरक्तदाब हे प्रकार चावळिीनंतरचे होते. आजकाल २५-३० वषाांच्या तरुणामं ध्ये
उच्चरक्तदाबाचे रुग्ण आढळतात. उच्चरक्तदाब आवण मधमु ेह ह्या दोन्ही ववकारांचे प्रमाण वाढण्यामागे
वनवितपणे आपल्या बदललेल्या जीवनिैलीला दोष द्यावा लागेल.
आपल्या चक ु ीच्या जीवनिैलीबद्दल बहुतेक वेळी जागृत होण्याची वेळसद्ध ु ा चावळिीनंतरच
असते. अचानकपणे आम्ही तळलेले बदं करतो. पहाटेला अवनयवमत का होइगना, वर्फरायला जातो. व्यसने
असल्यास त्यावर वनयंिण वमळवण्याचा दधू खळ ु ा प्रयत्न करतो. पण तोपयांत िरीराचे बरे च नक ु सान
झालेले असते. आग लागल्यानंतर ववहीर खणायची, असा काहीसा हा प्रयत्न. जसे ज्वलनिील वस्तंनू ा
आपण आगीपासनू दरू ठे वतो, त्याचप्रमाणे ज्या गोष्टींमळ ु े िरीराला रोग होण्याची िक्यता असते, त्या
गोष्टींना आपल्यापासनू दरू ठे वलेच पावहजे. आग लागू नये म्हणनू आपण जी काळजी घेतो, तीच रोग
होऊ नये म्हणनू ही घ्यायला पावहजे.
आपल्या आचरणात जे-जे योग्य, ते-ते अगं ीकारण्याची तयारी आवण जे अयोग्य ते बाहेर
काढण्यासाठी ददु गम्य इच्छािक्ती आवश्यक आहे. आपल्याला वनरोगी व स्वस्थ वाटत असेल तरीसद्ध ु ा
आपली िारीररक स्वास्र्थयाची पररमाणे मापनू घेतलेली बरी. रक्तदाब सोडल्यास इतर सवग पररमाणांचे
मापन आपण घरच्याघरी करू िकतो. हे करताना एकच पर्थय पाळायला हवे ते म्हणजे, आपण के लेल्या
मोजमापात काही उणे-अवधक आढळले तर त्यावर आपसात चचाग करण्यापेक्षा आपल्या र्फॅवमली
डॉक्टरानं ा भेटा व त्याच्ं या सल्ल्याने ‘दरुु स्ती करा’.

 - -
 अनुक्रमणिका
(15)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

व्यायामासारखे कािीतरी
आरोग्याचे आवण व्यायामाचे अतटू नाते आपण सगळे जण जाणतोच; परंतु आजच्या
धकाधकीच्या वदनचयेत व्यायामाचे काय होते याचा अंदाज घेण्यासाठी हे प्रावतवनवधक उदाहरण बघू या.
ऑवर्फसातनू आलेला ववनय कपडे बदलता बदलता आरिात स्वत:ची सख ु लोलपु काया
न्याहाळत होता. सटु लेल्या पोटाकडे बघत ‘काहीतरी के लं पावहजे,’ असे तो स्वत:िीच पटु पटु ला.
तेवढ्यात ‘ववन,ू चहा रे डी,’ अिी पवू ागची, ववनच्ू या बायकोची हाक आली. बाहेरच्या खोलीत टी.व्ही.
समोरच्या टीपॉयवर चहाचा कप, वबवस्कटांचा डबा आवण र्फरसाणाची बरणी ठे वली होती. ववनयने
र्फरसाणाचा एक बकाणा भरत चहाचा कप उचलला. त्याचवेळी पवू ागने टी.व्ही. सरू ु के ला. टीव्हीवर
व्यायामाच्या कुठल्यािा उपकरणाची जावहरात सरू ु होती. जावहरातीतला व्यायामपटू १०-१५
वमवनटांच्या व्यायामात संपणू ग िरीराला कसा व्यायाम वमळतो आवण त्यायोगे िरीराचा कसा कायापालट
होतो हे सोदाहरण पटवनू देत होता. पोट सटु लेल्या एका व्यक्तीचा र्फोटो आवण काही आठवड्यांत त्याचे
सडु ौल तरुणामध्ये झालेले रूपांतर, असे परु ावे सादर करणे सरू ु होते. िेवटी संपणू ग िरीराला व्यायाम
देणारे हे अलौवकक उपकरण र्फक्त काही हजारांत वमळण्याची सवु णगसंधी ‘वन र्फोन कॉल अवे’ आहे
म्हटल्यावर ववनयचे हात र्फोन उचलायला सरसावले.
‘व्यायामाच्या अभावामळ ु े रोगांना आमंिण वमळते’, हे वाक्य आता सवग सवु िवक्षताच्ं या
पररचयाचे झाले आहे. त्यामळ ु े ‘व्यायामासारखं काहीतरी’ करण्याचे ववचार सगळयांच्याच मनांत
डोकावत असतात. त्यात अिा सोप्या व कमी वेळात, कमी जागेत होणारे सोइगस्कर व्यायाम करण्याची
कल्पना सवाांनाच, वविेषत: मध्यमवगीयांना सख ु ावत असते. कौतुकाने घेतलेल्या ‘व्हॅक्यमु क्लीनर’
सारखीच या उपकरणाचं ी अवस्था यथावकाि होते हे वेगळे सागं ायला नको. या सोइगस्कर व्यायाम
उपकरणाचा मोह टाळण्यासाठी व्यायामाच्या बाबतीत काही जजु बी, परंतु मल ू भतू मावहती वमळवायला
हवी.
प्रत्येकाला आपला व्यायाम करण्याचा उद्देि सवगप्रथम माहीत असावा. आपल्या िरीराचे
स्वास्र्थय ही वनसगगदत्त देणगी आहे. ही देणगी जोपासणे आवण अवधक मजबतू करणे आपल्या हातात
असते. साधारणपणे, लोक वेगवेगळी उवद्दष्टे डोळयांसमोर ठे वनू व्यायाम करतात. काही जण के वळ
िारीररक स्वास्र्थयासाठी म्हणजे वर्फटनेसचे व्यायाम करतात, तर काहींना र्फक्त वजन कमी करायचे असते.
जगभरात हे ध्येय डोळयांसमोर ठे वनू व्यायाम करणाऱ्यांची संख्या सवागवधक आहे. क्ववचत काही जण
वजन वाढववण्यासाठीसद्ध ु ा व्यायाम करतात. आजकालच्या काळात हे कारण र्फारच दमु ीळ झाले आहे.
तरुण वपढीमध्ये वनसगगत: बॉडी वबवल्डंगकडे कल असतो. अिा वेळी, एखादा तगडा नट त्यांचा आदिग
असतो. पन्नािीच्या घरातले काही जण गडु घेदख ु ी, पाठदख ु ी, स्पॉवण्डलायवटस यांसारख्या
ववकारासं ाठीच र्फक्त व्यायाम करतात. आता व्यायामाबद्दलची थोडी िास्त्रीय मावहती जाणनू घेऊया.

(16)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

व्यायाम करताना स्नायवंू रभर पडणाऱ्या ताणावरून व्यायामाची वगगवारी करतात.

१. आयसोटोणनक : आयसो म्हणजे समान व टोन म्हणजे ताण. या प्रकारात स्नायचू ी
हालचाल: प्रसरण, आकंु चनवक्रया होत असते; परंतु स्नायंवू र पडणारा ताण माि समान राहतो. उदा.
डम्बेल्सचा व्यायाम.
२. आयसोमेणिक : आयसो म्हणजे समान व मेवट्रक म्हणजे लांबीचे मापन. स्नायंचू ी लांबी
समान ठे वनू ताण देणारा व्यायाम. यालाच ‘वस्थर व्यायाम’ असेही म्हणतात. या प्रकारात सांध्यामध्ये
हालचाल होत नाही. साधं ा वस्थर रावहल्यामळ ु े स्नायंचू ी लाबं ी समान राहते. उदा. वभतं ीला ढकलण्याची
कृ ती वकंवा एखाद्या अचल, अत्यतं अवजड अिा वस्तल ू ा उचलण्याचा प्रयत्न अथवा दडं ाच्या
स्नायंच्ू या संवधगनासाठी डम्बेल्सचे व्यायाम करताना डम्बेल्स उचललेल्या अवस्थेत हात वस्थर ठे वल्यास.
३. आयसोकायनेणटक : आयसो म्हणजे समान व कायनेवटक म्हणजे गती. आकंु चन व प्रसरण
पावण्याची कृ ती समान गतीने वनयंवित के लेल्या व्यायाम प्रकाराला आयसोकायनेवटक म्हणतात. यात
यिं ाची मदत घेतली जाते.
याविवाय, व्यायाम करताना पेिींना वमळणाऱ्या प्राणवायच्ू या उपलब्धतेवरून ‘एअरोवबक्स’ व
‘ॲनेरोवबक्स’ असे दोन व्यायाम प्रकार पडतात. व्यायाम करीत असताना जर स्नायल ू ा परु े सा प्राणवायू
वमळत असेल म्हणजे थोडक्यात, दमछाक न होता व्यायाम करणे सरू ु असेल, तर त्याला एअरोवबक्स
म्हणावे आवण जर व्यायामाची तीव्रता वाढल्यामळ ु े प्राणवायचू ी कमतरता वनमागण झाल्यास त्या अवस्थेत
के लेल्या व्यायामप्रकारास ॲनेरोवबक्स व्यायाम म्हणतात. चालणे, पोहणे, टेवनस, बास्के टबॉल, जॉवगगं
इत्यादी एअरोवबक्सचे प्रकार आहेत. ‘ॲनेरोवबक्स’ प्रकारामध्ये हालचालींची तीव्रता जास्त असते.
उदाहरणाथग वजन उचलण्याचे व्यायाम, वेगात धावणे वा सायकल चालवण्याचा व्यायाम.

 - -
 अनक्र
ु मणिका

(17)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

व्यायाम णकंवा शारीररक श्रम आणि आधुणनक जीवनशैली

जन्ु या आवण नव्या जीवनिैलीतील िारीररक श्रमामधील र्फरक अधोरे वखत करणारी ही एक
छोटी गोष्ट.
मोवहनी आपल्या आजोबाच्ं या वर्फटनेसचे कौतक ु रोवहतला वदवसातनू एकदा तरी ऐकवत असते. या
वयातसद्ध ु ा त्यांच्या काम करण्याच्या उत्साहावरून आवण त्यांच्या देहयष्टीवरून ते वनयवमत व्यायाम
करीत असावेत असे वाटणे साहवजकच आहे;
परंतु मोवहनी माि, ‘आमचे आजोबा
व्यायामवबयाम काही करत नाहीत, असे ठासनू
सागं त असते. त्यामळ
ु े व्यायाम न करता आजोबा
एवढे वर्फट कसे, असा प्रश्न रोवहतला नेहमी पडतो.
एकदा रोवहत चार वदवसांसाठी त्यांच्या गावी गेला
आवण त्याने वतथे मोवहनीच्या आजोबांची वदनचयाग पावहली अन् त्याला त्याच्या प्रश्नाचे उत्तर वमळाले.
सकाळी पाच वाजता आजोबांचा वदवस सरू ु होत असे. घरातील मागच्या वाडीतली, गोठ्यातली कामे
उरकल्यानतं र पाच सयू गनमस्कार, देवपजू ा उरकून ते िेतावर जात. त्याचं े िेत घरापासनू साधारण तीन
वकलोमीटरवर होते. आजोबा या वयातसद्ध ु ा हट्टाने पायी जात.
संध्याकाळी पाच-सहाच्या दरम्यान परत येत. रािी साडेसातला
जेवण, ८ ते ९च्या काळात ितपावली करत करत रे वडओ ऐकणे
आवण कधीकधी चावडीवर समवयस्क वमिांबरोबर गप्पा.
नवाच्या ठोक्याला झोपणे. जेवणात हातसडीच्या तादं ळाचा
भात, वरण, मोड आलेल्या कडधान्याची उसळ, भाजी, भाकरी
वकंवा पोळी, गाजर, काकडी, मळ ु ा, कांदा आवण दही वा ताक. रोवहत स्वत:ची वदनचयाग आठवनू थोडा
अंतमगख ु झाला. रोज ६.३० वाजता उठायचे, ब्रि करून चहा वपता वपता पेपर वाचणे, त्यानंतर ‘अरे
बापरे , उिीर झाला’, असे म्हणत घाइगघाइगत अंघोळ, ब्रेकर्फास्ट उरकणे. ८ची लोकल पकडून १०
वाजता ऑर्फीसला. १० ते ५ सगं णकाला वचकटायचे. ५.३० वाजता ऑर्फीस सटु ले की ६ची लोकल
व ८पयांत घरी. नतं र चहा, थोडेसे र्फरसाण, वेर्फसग वगैरे. ८ ते १०
टीव्ही, जेवण, १० वाजता ऑर्फीसचा लॅपटॉप मांडीवर घेऊन थोडे
काम. ११. ३० वाजता झोपणे, मोवहनीिी गप्पा, भांडण वगैरे. या
वदनचयेत वकरकोळ बदल म्हणजे मवहन्यातनू दोन वेळा, येताना
सहकार भांडारातनू सामान आणणे एवढेच.
व्यायाम का करावा? वरील दोन वदनचयाांतील र्फरक हेच या

(18)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

प्रश्नाचं े उत्तर आहे. पवू ी रोजच्या आयष्ु यात िारीररक श्रमाचं ा भरपरू समावेि असायचा. आजकाल माि
यावं िकीकरणामळ ु े आवण वेगवान जीवनिैलीमळ ु े िारीररक श्रम जवळजवळ नगण्य, त्यामळ ु े
व्यायामाची अत्यंत आवश्यकता वनमागण झाली आहे. गेल्या काही दिकांत उदयास आलेल्या या
‘आधवु नक जीवनिैली’ प्रकरणाचा प्रभाव जबरदस्त आहे यात िंका
नाही. ददु वै ाने याच्या प्रभावाने आज आपल्या देिात मधमु ेह,
अवतरक्तदाब, हृदयववकार यांचे प्रमाण भयावह गतीने वाढतेय.
व्यायामासाठी सवाांत मोठा अडसर आमच्या या वदनचयेचाच येतो.
आपल्या रोजच्या कामाच्ं या भाऊगदीत व्यायामासाठी वेळच नसतो.
व्यायाम करा असे सांवगतले, की माझे बरे च पेिंट आपली
वदनचयाग मला ऐकववतात आवण, ‘डॉक्टर, तम्ु हीच सांगा, व्यायाम
के व्हा करायचा ते?’ असा प्रवतप्रश्न मलाच टाकतात. अिावेळी
मीसद्ध ु ा त्यानं ा, ‘या प्रश्नाचं उत्तर तमु चं तम्ु हीच िोधा,’ असे सागं त असतो; कारण वदनचयाग तमु ची, वेळ
तमु चा, िरीर तमु चे, होतील ते रोगही तमु चेच, तेव्हा रोग टाळण्यासाठी व्यायामाला कुठला वेळ द्यायचा
ही जबाबदारीही तमु चीच. बहुतेक वेळा, वेळ नाही ही सबब खोटीच असते. २४ तासांचे ववभाजन
के ल्यास ८ तास झोप, ८ तास नोकरी वकंवा िाळा-कॉलेज, २ तास प्रवास, २ तास वनत्याच्या वैयवक्तक
कामांसाठी आवण उरलेल्या ४ तासांमध्ये मनोरंजन, छंद, अभ्यास आवण व्यायाम अिी ववभागणी
अिक्य नाही. वदवसभरात पाऊण ते एक तास व्यायाम सलग करा. जमत नसेल तर ववभागनू करा, परंतु
व्यायाम कराच.
यानंतर सवगसामान्य प्रौढ व्यक्तीला वर्फटनेससाठी जे व्यायाम करायला हवेत,
त्यांबद्दल चचाग करू या. व्यायामापासनू वर्फटनेसबरोबरच िरीराची लवचीकता,
काटकपणा, संतल ु न आवण बलसंवधगन हेही आवश्यक असते. त्यासाठी
एअरोवबक्स प्रकारात मोडणारे व्यायाम उत्तम, उदा. पोहणे, चालणे, टेवनस, हॉकी,
र्फुटबॉल, बॅडवमंटन, सायकवलगं , नृत्य आवण दोरीवरच्या उड्या यांसारखे
व्यायाम. एकाच प्रकारचा व्यायाम वनवडल्यास सवग गोष्टी सारख्या प्रमाणात
कदावचत वमळणार नाहीत व त्यावर उपाय म्हणजे ववववध व्यायामप्रकार करणे.
त्याला योगासनांची जोड वदल्यास दधु ात साखर.
रोज पाऊण ते एक तास व्यायाम व्हायला पावहजे. बऱ्याच पस्ु तकांमध्ये आठवड्यातनू
कमीतकमी तीन वेळा व्यायाम करावा असा सल्ला देतात. माझ्यामते, व्यायाम हा आपल्या वदनचयेचा
अववभाज्य घटक असावा आवण एवढेच नव्हे, तर त्याचा उल्लेख ‘वदवसातली सवागवधक आल्हाददायक
गोष्ट’ असा होणे आवश्यक आहे.
चालिे : चालणे हा वबनखचागचा, सगळयांना सहज जमणारा व्यायाम प्रकार, त्यामळ ु े त्याबद्दल
(19)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

थोडे ववस्ताराने बोलू या. मानवी इवतहासात ३० लक्ष वषाांची परंपरा असलेला आवण आजचा सवाांत
जास्त लोकवप्रय व्यायाम प्रकार म्हणजे चालणे. वयाच्या पवहल्या वषीच बहुतेक जण आपले पवहले
पाऊल टाकतात व त्यानंतर आपण आजन्म चालतच असतो, त्यामळ ु े या प्रकारासाठी काही वेगळया
सरावाची वा प्रविक्षणाची गरज नसते. आपण काही वेगळे करतो असेही वाटत नसल्यामळ ु े याचा चटकन
स्वीकार होतो. चालणे हा वबनखचागचा, कुठल्याही उपकरणाची वा साथीदाराची गरज नसलेला आवण
तरीही अत्यंत उपकारक असा व्यायामप्रकार असल्यामळ ु े त्याला र्फार मोठी लोकमान्यता लाभली आहे
यात िक ं ा नाही. म्हणनू च याला व्यायाम प्रकाराचं ा राजा म्हणतात. चालणे आपल्याला कुणी
विकवायला नको हे जरी खरे असले, तरी त्याला प्रभावी व्यायाम प्रकार बनववण्यासाठी काही गोष्टी,
काही वनयम पाळायला हवेत.
चालण्याचा व्यायाम सरू
ु करण्यापवू ी आपल्या चालण्याच्या पद्धतीचे वनरीक्षण करा. चालताना
आपली स्वत:ची एक ढब असते. त्यात ववववध प्रकार असू िकतात उदा. काहींचे खांदे झक ु लेले
असतात, तर काहींची मान एकाबाजल ू ा कललेली असते. काही जण चालताना पाठीत वाकलेले
असतात. थोडक्यात काय, तर आपली चालण्याची पद्धत सदोष असू िकते. चालताना डोके सरळ
असावे, दृष्टी सरळ समोर वक्षवतजाकडे असावी. डोके पढु े झक ु णार नाही याची काळजी घ्यावी. खांदे
सरळ, जवमनीला समांतर असावेत. विवथल, परंतु झक ु लेले वा वर उचललेले नसावेत. पाठ सरळ
असावी. पोक काढून चालू नये.
एका पावलात वकती अतं र व्यापावे याचा काही वनयम नाही, ते आपल्या उंचीवर अवलंबनू
असते. त्यामळ ु े आपल्या उंचीअनरूु प ते असावे. मांडीच्या स्नायंनू ा परु े सा वामगअप झालेला नसेल तर
लांब पावले टाकताना िास होऊ िकतो. चालणे या प्रकाराचा आपल्याला सराव असला, तरी व्यायाम
म्हणनू चालणे सरू ु करताना माि ते पायरी-पायरीने करावे. सरुु वातीला चालण्याचा वेग कमी असावा,
अंदाजे ४ वक. मी. प्रवत तास; तीन-चार आठवड्यांनंतर चालण्याचा वेग साधारण ६ वक. मी. प्रवत तास
इतपत वाढवावा. याला ‘वब्रस्क वॉक’ असे म्हणता येइल ग . मध्यम श्रेणीच्या वर्फटनेससाठी हे परु े से आहे.
याच्या पढु ची पायरी म्हणजे ‘एअरोवबक वॉवकंग’. या प्रकारात चालण्याचा वेग ८ वक. मी. प्रवत तास
असावा.
चालण्याच्या व्यायामासाठी पायांत आरामदायक असे वॉवकंग बटू असावेत. चालताना
पंज्याच्या समोरच्या भागाची हालचाल होते. नेमका त्याच भागात बटू टणक असेल तर चालणे
िासदायक होइगल. चालण्यापवू ी थोडा वेळ स्ट्रेवचंगचे व्यायाम वकंवा दोन-तीन सयू गनमस्कार घालावेत व
नतं र चालायला सरुु वात करावी, चालतानासद्ध ु ा सरुु वातीला सावकाि चालावे आवण मग हळूहळू वेग
वाढवावा आवण आपल्या क्षमतेच्या उच्चतम पातळीवर २० वमवनटे व्यायाम के ल्यानतं र वेग हळूहळू
कमी करावा. अचानकपणे थांबू नये. वामगअप होणे जेवढे आवश्यक, तेवढेच कूवलंग डाउन आवश्यक
असते.
(20)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

कुठल्याही वयात व्यायामाला सरुु वात करण्यापवू ी आपल्या र्फॅवमली डॉक्टरांिी चचाग अवश्य
करावी, वविेषत: तम्ु हांला काही व्याधी असल्यास. व्यायामाची वा कुठल्याही िारीररक श्रमाची सवय
नसलेल्या व्यक्तीने व्यायाम सरू
ु करण्यापवू ी डॉक्टरांचा सल्ला घ्यायलाच हवा. जर तम्ु हांला श्रमाचे
कुठलेही काम करताना छातीत दख ु त असेल वकंवा वजना चढताना, बस-लोकलगाडी पकडण्यासाठी
धावताना छातीत वेदना होत असतील वा धडधड खपू वाढत असेल वा दम लागत असेल अथवा
चक्कर येत असेल, तर आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला घेतल्यानंतरच व्यायामाला सरुु वात करावी. कुटुंबात
हृदयववकाराची, अवतरक्तदाबाची परंपरा असेल, तर आपल्या योग्य त्या चाचण्या करून घेणे आवश्यक
असते.
व्यायामाची गरज सगळयांनाच पटते; पण व्यायामाला सरुु वात करताना बऱ्याच जणांच्या मनांत
अनेक प्रश्न असतात. बरे चदा त्या प्रश्नामं ध्ये अडकून आपले व्यायामाला सरुु वात करण्याचे राहूनच जाते.
असे होऊ नये म्हणनू त्या आडकाठी करणाऱ्या प्रश्नांना हात घालू या.

व्यायामासाठी योग्य वेळ कुठली?

‘मॉवनांग वॉक’बरा की ‘इव्हवनंग वॉक’, असे प्रश्न नेहमीच ववचारले जातात. व्यायामाला सयु ोग्य
वेळ कुठली हे िरीरिास्त्राच्या वनयमानसु ार वा जैववक घड्याळाचा वनकष वापरून ठरवता येइल ग . जेवण
वाढताना ताटात कुठला पदाथग डाव्या हाताला, कुठला उजव्या हाताला याचे वनयम आहेत; पण त्याचे
पालन आम्ही रोजच्या जीवनात काटेकोरपणे करतोच असे नाही (काही मंडळी त्याबद्दल आग्रही असू
िकतात). परंत,ु भक ु े ल्या व्यक्तीला जर तम्ु ही या वनयमाबं द्दल त्याचं ी पसतं ी ववचारली तर तो, ‘वजथे कुठे
वाढायचे असेल वतथे वाढा, पण पटकन काहीतरी खायला द्या, ’ असे म्हणेल. त्याच्या दृष्टीने पदाथग
डाव्या की उजव्या हाताला असल्याने र्फार र्फरक पडत नाही. त्यामळ ु े ज्याच्या वदनचयेमध्ये व्यायामाचे
‘पान कोरे ’, आहे अिा व्यक्तीने व्यायाम करताना या प्रश्नावर अडण्याची गरज नाही. जसा जमेल तसा
व्यायाम करायला सरुु वात करावी. चांगल्या कामाला महु ूतागची गरज नसते हे ध्यानात ठे वावे. जेवणानंतर
कमीतकमी तीन तास व्यायाम टाळावा. सकाळ-सध्ं याकाळ दोन्ही वेळा व्यायामासाठी उपयक्त ु आहेत.
िरीराचे तापमान पहाटे सगळयातं कमी असते. झोपेतनू उठल्यावर आपल्या स्नायंमू ध्येही थोडा
ताठरपणा असतो, त्यामळ ु े सकाळी व्यायाम करताना ‘वॉमगअप’ व्हायला म्हणजे िरीराची यंिणा
िारीररक श्रमासाठी सज्ज होण्यास थोडासा वेळ लागतो. संध्याकाळी माि अवस्था वेगळी असते.
वदवसभराच्या कामामळ ु े िरीराचे तापमान वाढलेले असते. स्नायू कामासाठी सज्ज असतात, त्यामळ ु े
व्यायामाची गणु वत्ता व व्यायाम करण्याची क्षमता, दोन्ही जास्त असतात याबद्दल वाद नाही. थोडक्यात,
सकाळी व्यायाम करताना व्यायामाच्या सदं भागत स्वत:चा एखादा ववक्रम आपण सध्ं याकाळच्या वेळेत
व्यायाम के ल्यास सहज मोडू िकतो असे लक्षात येइल ग .

(21)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

सकाळी व्यायाम करण्याचे फायदे :

असे आढळून येते, की सकाळी व्यायाम करणाऱ्यांमध्ये व्यायामाची वनयवमतता जास्त असते.
संध्याकाळी व्यायामाच्या वेळेवर अवतक्रमण होण्याची िक्यता नेहमीच असते. सकाळच्या व्यायामामळ ु े
मन वदवसभर प्रर्फुवल्लत, उल्हवसत राहते. सकाळी व्यायाम करणाऱ्यांची वदवसाच्या कामाला जोमात
सरुु वात होते. काम करण्याची त्यांची क्षमताही जास्त असते. प्रदषू णाचे प्रमाण सकाळी अत्यल्प असते
(वविेषत:, बाहेर वर्फरण्याचा, चालण्याचा व्यायाम करणाऱ्यांसाठी). दीघगश्वसनाचे व्यायाम करणाऱ्यांनी
याची अवश्य दखल घ्यायला हवी.

सध्ं याकाळी व्यायाम करण्याचे फायदे :

व्यायाम क्षमता जास्त असते. ‘वॉमगअप’ची गरज कमी प्रमाणात असते, त्यामळ ु े अपऱ्ु या
‘वॉमगअप’ वकंवा स्ट्रेवचंगच्या अभावामळ ु े व्यायामापासनू होणाऱ्या दख ु ापतीची िक्यता कमी असते.
वनद्रानािाचा िास असलेल्यासं ाठी सध्ं याकाळचा व्यायाम वविेष उपकारक असतो. व्यायाम िारीररक
वर्फटनेससाठी तर उत्तम आहेच, परंतु मानवसक ताणतणावासं ाठीही अवतिय उपकारक आहे. व्यायाम
जमेल तसा, जमेल तेव्हा आवण जेवढा जमेल तेवढा करावा. ऑवर्फसला जाताना वा ऑवर्फसातून
परतताना िक्य असेल तेवढा प्रवास पायी करावा वलफ्टचा वापर टाळता येत असेल तेव्हा टाळावा.
टी.व्ही. पाहताना कमविगअल ब्रेकला घरभर वहडं ा. काहीतरी काम करा. हवे तर नाचा, पण सोफ्यावर
ढेपाळल्यासारखे बसनू राहू नका.
रोजच्या व्यायामातसद्ध
ु ा थोडी ववववधता असायला हरकत नाही, उदा. आठवड्यातनू दोन वदवस
पोहणे, दोन वदवस टेवनस, तर तीन वदवस वर्फरायला जाणे असा क्रम करायला हरकत नाही. व्यायाम
कुठलाही असू देत, परंतु दोन अत्यंत महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठे वायला पावहजेत. वॉमगअप आवण कूवलंग
डाउन या दोनही गोष्टी अत्यावश्यक आहेत, त्यांकडे दल ु गक्ष करू नये. व्यायामात वनयवमतता असावी.
एखादे वदविी काही अडचण आल्यास हवे तर व्यायाम कमी वेळ करा व त्याची भरपाइग वदवसभरात वेळ
वमळे ल तिी करा; पण व्यायामात खडं पडू देऊ नका. ‘माणसाला कुठले तरी व्यसन असावे’ असे काही
महाभाग सतत सांगत असतात. त्यांचा सल्ला आचरणात आणण्याचा मोह होत असेल तर व्यायामाचे
व्यसन लावनू घ्या, नक्की दीघागयषु ी व्हाल.

 - -
 अनुक्रमणिका

(22)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आिार
अगदी परु ातन काळापासनू या आहारवनयोजन ववषयावर अनेक संदभग उपलब्ध आहेत. इतर
िास्त्रांप्रमाणे इथेही मतमतातं रे आहेत. परस्परववरोधी ववधानाचं ी रे लचेल आहे, तरीही काही गोष्टी माि
वादातीत आहेत. ‘उदरभरण नोहे जावणजे यज्ञकमग!’ समथग रामदासानं ी आहाराला यज्ञकमग म्हटले आहे,
र्फक्त पोट भरण्यासाठी वकंवा वजभेचे चोचले परु वण्यासाठी आहार घ्यायचा नसतो. आहारवनयोजन
म्हणजे काय खावे, काय प्यावे, कसे खावे, के व्हा खावे, काय प्रमाणात खावे, आवण सवाांत महत्त्वाचे
म्हणजे का खावे?
जेवणाची वेळ आवण भक ु े ची वेळ िक्यतो एक असावी; कारण भक ू लागली म्हणनू जेवणे आवण
जेवणाची वेळ झाली म्हणनू जेवणे यांत पवहला ववकल्प जास्त योग्य वाटतो. गरज नसताना खाऊ नये
आवण जेवढी भक ू तेवढेच जेवावे. अन्न वाया जाऊ नये म्हणनू पोटात कोंबणे हा िरीरावर के लेला
अत्याचार आहे. ही गोष्ट वविेषत: बाहेर हॉटेलमध्ये जेवायला गेलेली मंडळी हमखास करतात. चव
आवडली म्हणनू अथवा पैसे वाया जातील या मानवसकतेतनू हे नकळत घडते. ‘माझ्या िरीराला याची
गरज नाही म्हणनू मी हे खाणार नाही,’ असे लोकमान्य वटळकांच्या आवेिात आम्हांला ठणकावनू
सागं ता आले पावहजे. आज जगभर स्थल ू , लठ्ठ लोकाचं ी संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढते आहे. िरीराचे
प्रमाणापेक्षा जास्त वजन हे मधमु ेह, उच्चरक्तदाब आवण हृदयरोग या असाध्य रोगानं ा वदलेले आग्रहाचे
आमंिण आहे यात िंका नाही. या बाबतीत वन्यप्राण्यांची सवय वाखाणण्याजोगी आहे. प्राणी भक ू
नसेल तर ववनाकारण विकार करत नाहीत, आपण माि टाइमपास म्हणनू भरपरू उष्मांक असलेले वेर्फर,
भजी, वडापाव, िीतपेय खात-पीत असतो.
आपण खाद्यपदाथाांची वनवड करताना काय वनकष वापरतो हे र्फार महत्त्वाचे आहे. प्रत्येक
पदाथागचे मल्ू य चार पद्धतींनी व्यक्त करता येते.
१. उषमांक मूल्य म्हणजे या पदाथागचे सेवन के ल्यास िरीराला वकती उष्माक ं वमळतील.
२. पैशांच्या स्वरूपातील मूल्य म्हणजे या पदाथागसाठी वकती पैसे खचग करावे लागतील.
३. आिारमूल्य म्हणजे आहारातील कुठले उपयक्त ु घटक वमळतात आवण त्याचे प्रमाण.
४. अपकारक मूल्य म्हणजे या पदाथागची िरीराला हानी पोहोचवण्याची क्षमता.
उदाहरणाथग, एक समोसा साधारणत: आकारानसु ार, १५० ते २०० उष्माक ं देतो आवण त्याची
वकंमत ८ ते १० रुपये असते. आहारमल्ू याच्या बाबतीत माि समोसा बराच दररद्री आहे. त्यात मैदा,
बटाटा आवण तळणाचे तेल हे मख्ु य आहार घटक आहेत. वारंवार उकळलेल्या तेलात हावनकारक
ट्रान्सर्फॅवटअॅवसड मोठ्या प्रमाणात असते. अिा प्रकारे ववश्ले षण आपल्याला प्रत्येक खाद्यपदाथागचे करता
येइल ग . या पद्धतीने खाद्यपदाथाांचे मल्ू यमापन के ल्यास हॉटेलमधल्या मेन्यू काडागवरील बहुतेक पदाथाांच्या
वकमतीमध्ये आवण त्यांच्या आहारमल्ू यामं ध्ये मोठी तर्फावत वदसेल. थोडक्यात, उच्च आहारमल्ू य

(23)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

असलेले पदाथग आपल्या आहाराचा मख्ु य भाग असायला पावहजेत.

साखर : आपल्या आयष्ु यात अवास्तव महत्त्व प्राप्त झालेला आवण आपल्या िरीराला
अपायकारक असनू सद्ध ु ा आवश्यक वस्तंच्ू या यादीत अढळस्थान असलेला हा पदाथग म्हणजे साखर.
साखर वनवमगतीच्या क्षेिात ब्रावझलच्या पाठोपाठ आपला देि आघाडीवर आहे. साखर र्फस्त करण्यात
माि आपला पवहला नंबर आहे. गोड पदाथग आपल्या संस्कृ तीचा, पयागयाने आपल्या जीवनिैलीचा एक
अववभाज्य वहस्सा आहे. आनंद व्यक्त करण्यासाठी एक सवगमान्य गोष्ट म्हणजे ‘कुछ मीठा हो जाए.’
परीक्षेतील यि असो वा अपत्यप्राप्तीचा आनदं ; गोड पदाथग वा वमठाइगला पयागय नाही. एवढेच नाही,
आपल्या देवाला प्रसाद म्हणनू हेच वप्रय आहे अिी आमची खािी आहे. त्यामळ ु े आहारिास्त्रात र्फक्त
‘ररकामे उष्मांक’ देणारा, आहारमल्ू याच्या बाबतीत अगदीच ‘ढ’ असलेल्या या पदाथागला आम्ही
टाकाऊ म्हणनू बाहेर का काढत नाही हे अनाकलनीय आहे. लठ्ठपणा, मधमु ेह, उच्चरक्तदाब,
कोलेस्टेरॉलचे वाढते प्रमाण या सवग व्याधींमध्ये साखरे चा सवक्रय सहभाग असतो. साखरे च्या
दष्ु पररणामाक
ं डे आम्ही सोयीस्करपणे दल ु गक्ष करतो, कारण आम्हांला साखरे चे व्यसन आहे. साखरे चे
व्यसन या संकल्पनेला िास्त्रीय आधार आहे. व्यसनमक्त ु ी हे अत्यतं कमगकठीण काम आहे. त्यासाठी
प्रचंड मनोवनग्रहाची गरज असते. गोडाच्या मोहजालातनू बाहेर काढण्यासाठी जनजागरणाची गरज आहे.
पाविमात्य देिामं ध्ये साखरे वर कर लावण्याकडे वाटचाल सरू ु झाली आहे.
जागवतक आरोग्य संस्थेने २०१५मध्ये सवगसाधारण लोकांनी दररोज वकती साखर खावी या
सदं भागत काही वनयम सचु वले आहेत. त्यानसु ार दररोज, दरमाणिी र्फक्त २५ग्रॅम साखर खाणे अपेवक्षत
आहे. २५ ग्रॅम म्हणजे ५ ते ६ छोटे चमचे. ‘साखरे चे खाणार त्याला देव देणार’ अिी एक म्हण आहे.
साखरे च्या कौतक ु आरतीचाच एक भाग. देव काय देणार हे ठाऊक नाही, परंतु वैद्यकिास्त्र माि साखर
खाण्याचा अवतरे क के ल्यास काय वमळू िके ल याची मोठी यादी सादर करू िकते. उसाची िेती आवण
साखर कारखान्यामं ळ ु े वनमागण झालेल्या चांगल्या-वाइगट गोष्टी या संदभागत इथे चचाग योग्य नव्हे; परंतु जे
आरोग्यास अपायकारक, त्याबद्दल जनजागरण व्हायलाच पावहजे. “साखर आरोग्यास अपायकारक
आहे” अिी धोक्याची सचू ना साखरे च्या पावकटावर असायला काय हरकत आहे?

 - -
 अनक्र
ु मणिका

(24)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आधुणनक जीवनशैली आणि खाद्यसंस्कृती

घरोघरी घडणारे प्रसंग सांगणारी एक गोष्ट…
रे णल
ू ा आजकाल स्वयपं ाकाच्या नावाने दडपण येऊ लागले होते. गेल्या काही वदवसापं ासनू वतच्या सात
वषाांच्या मलु ाने, वनवखलने घरात जेवायच्या बाबतीत सतत कटकट करायला सरुु वात के ली होती.
त्याला जेवणात सतत काहीतरी ववकतचा पदाथग, नाहीतर नडू ल्स वकंवा ‘रे डी टू ईट’ अथवा ‘गरम करा
आवण वाढा’ या प्रकारचे हवाबंद पावकटांतले पदाथग हवे असतात. सरुु वातीला रे णू हे पदाथग अधनू मधनू
आणत असे, पण आजकाल हा प्रकार वनवखल रोज मागतो. जेवणातल्या नेहमीच्या पदाथाांना तो नाक
मरु डतो, परंतु वपझ्झा, बगगर माि आवडीने खाणार. रे णनू े नवनवीन पदाथग के ले, पण वनवखलचे तोंड
वाकडेच, रे णू पार वैतागली होती या प्रकाराला. आहाराच्या बाबतीत रे णचू े वाचन र्फार नसले, तरी
चाललेय ते योग्य नाही हे वतला समजत होते; पण यावरचा उपाय माि वतला सचु त नव्हता. रे णसू ारखी
अवस्था आपल्यापैकी बऱ्याच जणींची असते, पण या आधवु नक खाद्यपदाथाांचे आपल्या पारंपररक
आहारावरचे आक्रमण कसे थोपवावे हे काही सचु त नाही.
या ववषयावर चचाग करताना आपण सवगप्रथम ही समस्या समजनू घेण्याचा प्रयत्न करू या आवण
नतं र त्याची कारणे आवण उपायाबं द्दल बोलयू ा. आधवु नक खाद्यप्रकारामं ळ
ु े आपल्या आरोग्यासाठी काही
समस्या वनमागण होऊ िकतात हेच बहुतेकांना माहीत नसते वकंवा त्याचा त्यानं ी गाभं ीयागने ववचार के लेला
नसतो.

आधुणनक खाद्यप्रकारांत मुख्यत: फास्ट फूड ऊफा जंक फूड िे सवााणधक लोकणप्रय प्रकार
आिेत. ‘र्फास्ट र्फूड’ या प्रकाराची सरुु वात दसु ऱ्या महायद्ध
ु ाच्या वेळेपासनू झाली. हे खाद्यपदाथग
मध्यवती वठकाणी तयार होऊन त्याचे ववतरण सवगि होत असे. पदाथग चववष्ट, जास्त उष्माक ं देणारे आवण
सहज बरोबर नेतायेण्याजोगे असत. त्यासाठी ताटकळत बसण्याची गरज नसल्यामळ ु े त्यांना लवकर
लोकवप्रयता वमळाली. सरुु वातीच्या काळात ‘हॉटडॉग’, ‘हॅम्बगगर’ आवण ‘वपझ्झा’ हे पदाथग लोकवप्रय
होते. र्फास्टर्फूडच्या लोकवप्रयतेचे लोण हळूहळू
आपल्या देिातही पसरले. आपल्या देिात हे सवग
पदाथग खरे तर इतर पदाथाांपेक्षा महाग म्हणनू जास्त
प्रवतवष्ठत समजले गेले आवण पयागयाने त्याचे
आकषगण वाढले. एका बाजल ू ा भरपरू उष्मांक
आवण प्रावणजन्य मेद, पण चोर्थयाची आवण पौवष्टक
तत्त्वांची कमतरता यांमळ ु े िास्त्रीयदृष्टीने बघता या
पदाथाांना रोजच्या आहारामध्ये स्थान नाही.

(25)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

ददु वै ाने या पदाथाांना त्यांच्या चवीमळ ु े लोकमान्यता वमळाली आवण या पदाथाांचा खप वाढला.
ऑवर्फसमध्ये जाणारी वकत्येक मंडळी दपु ारच्या जेवणासाठी हा र्फास्ट र्फूड प्रकार पसंत करतात. श्रमकरी
मंडळीसद्ध ु ा वडापावसारख्या देिी बगगरचा आश्रय घेऊ लागली आहेत. िाळा-कॉलेजच्या उपाहारगृहांत
याच पदाथाांचा खप जास्त होताना वदसनू येतो.
जी गोष्ट र्फास्टर्फूडची, तीच गत िीतपेयांचीसद्ध ु ा आहे. अमेररके त के लेल्या ववववधसवेक्षणांत
त्यांना, िीतपेये आवण र्फास्टर्फूड यांचे सेवन करण्याचे प्रमाण लहानमल ु ांमध्ये आवण कुमारवयातल्या
मल ु ामं ध्ये प्रचडं आढळले. त्यामळ ु े लठ्ठपणा, कोलेस्टेरॉलचे वाढते प्रमाण, अवतरक्तदाब, मधमु ेह,
हृदयववकार या रोगाक ं ररता परू क असे वातावरण लहानपणापासनू च तयार होते. म्हणनू अमेररका आवण
इग्ं लंडसारख्या प्रगत देिांत यांच्याववरुद्ध जनजागृती करण्याचे मोठे प्रयत्न सरू ु आहेत.
ज्या पदाथाांमध्ये मैदा, पांढऱ्या मक्याचे पीठ, प्रावणजन्य मेद यांचा वापर जास्त प्रमाणात असतो,
ते सवगच पदाथग आरोग्याला घातक असतात, वविेषत: वनयवमतपणे व जेवणामधल्या पारंपररक पदाथाांना
पयागय म्हणनू वापरल्यास. मैद्यापासनू के लेले ब्रेड, पाव, के क, पेस्ट्रीज, वबवस्कटे, नान व रोटी या
सवाांमध्ये चोर्थयाचे प्रमाण अत्यल्प असते. आपल्या देिात येत्या १० ते १५ वषाांत मधमु ेह, अवतरक्तदाब
आवण हृदयववकार यांचे सवागवधक रुग्ण असणार आहेत. त्यामळ ु े आरोग्यसेवांवर भरपरू ताण पडणार
आहे याबद्दल वाद नाही. या रोगांच्या रुग्णांची संख्या जगभर वाढत असली, तरी ददु वै ाची गोष्ट म्हणजे, हे
आजार इतर देिांच्या तल ु नेत आपल्या देिात बऱ्याच तरुणवयात उद्भवतात.
आधवु नक खाद्यसस्ं कृ तीच्या समस्येबद्दल आपण बोलतो, पण पढु े करायचे काय?, हा प्रश्न
अनत्तु ररतच राहतो. आपल्याला त्यातनू बाहेर येण्यासाठी काय करता येइल ग , याचा ववचार करू या.
माझी मल ु गी थेट माझ्यासारखीच रागावते. अगदी त्याच पद्धतीने आदळआपट करते म्हणनू ती
बापाच्या वळणावर गेली असे प्रमाणपि वतला वमळते. पण तसे होण्याचे कारण के वळ आपल्यातल्या
गणु सिू ांमध्ये नसनू अनक ु रणामळु े असते. ज्या वयात मल ु ांना काहीच कळत नाही असे वाटत असते,
त्यावयात त्यांच्या आजबू ाजल ू ा वावरणारे आपण वबनधास्तपणे त्या चक ु ा करत असतो. पण मल ु ांच्या
वनरीक्षणातनू काहीच सटु त नाही. मल ु े नकळत अनक ु रण करत असतात. जे वागण्याच्या बाबतीत, तेच
खाण्यावपण्याच्या सवयींच्या बाबतीत होते. ‘जंकर्फूड’चे भाषांतर ‘टाकाऊअन्न’ असेच व्हायला हवे
आवण त्यानंतर त्याववषयी खरे तर दसु रे काही सांगायची गरज पडू नये, पण तसे होत नाही. म्हणनू
मल ु ांनी समतोल आहाराचा अंगीकार करावा असे वाटत असेल, तर सवगप्रथम आपण हे अंगीकारावे.
समतोल आहाराचे महत्त्व व गरज आपल्याला मनोमन पटायला हवी. त्याविवाय ते आचरणात येणार
नाही. त्यामळ ु े तहान लागल्यास आम्ही एखाद्या नटाच्या थाटात ‘ठंडा कोकाकोला’ म्हणत तो पोटात
ररचवता कामा नये. िीतपेयाच्ं या सदं भागत सतत येणाऱ्या बातम्या, त्यातं ल्या घटकाबं द्दल
आरोग्यववषयक लेखांमध्ये सातत्याने होणारी टीका या गोष्टी सवगसामान्य माणसाच्या मनात वकमान
‘िंका’ वनमागण करण्यास नक्कीच परु े िा नाहीत का? परंत,ु आपल्या वागण्यावरून या िीतपेयांमळ ु े
(26)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

होणाऱ्या या वाइगट पररणामाचं ा ववचार र्फारसा गभं ीरपणे के लेला नाही हे स्पष्ट होते.
मल ु ाच्ं या डब्यांत वबवस्कटे व ब्रेडचा खरु ाक वनयवमतपणे देणाऱ्या प्रेमळ आइगला आपण मल ु ाच्या
आरोग्याची हानी करत आहोत हा ववचारसद्ध ु ा विवत नाही. जी गोष्ट घरातली, तीच गोष्ट िाळे तही घडते.
मल ु ांचा वदवसातला जास्त कालावधी िाळे त जातो. वतथल्या उपाहारगृहातल्या खाद्यपदाथाांच्या सचू ीत
प्रामख्ु याने मैद्यापासनू के लेल्या पावाचे ववववध पदाथग, तळलेले पदाथग, बटर आवण चीजचा अवतरे क
के लेले पदाथग खपू असतात. याच िाळांमध्ये पाचव्या वगागपासनू ववद्याथी समतोल आहाराचा वपरॅ वमड
काढत असतात. अभ्यासक्रमात आहाराबद्दल जे विकतो आवण प्रत्यक्ष आयष्ु यात जे खातो, त्यातं ील
ववसगं ती मल ु ानं ा गोंधळात टाकायला परु े िी असते. अिा वेळी मल ु े चववष्ट मागग वनवडतात. आम्हीही
तेच करतो. मधमु ेह, अवतरक्तदाब, हृदयववकार, ककग रोग या आजारांना समळ ू नष्ट करण्यासाठी प्रभावी
औषध नाही, त्यामळ ु े प्रवतबंध हा एकमेव उपाय विल्लक राहतो. आपल्या खाण्यावपण्याच्या सवयींमळ ु े
तोही मागग आपण बंद करून टाकतो. िीतपेयांवर वकंवा मैद्यापासनू तयार के लेले ब्रेड, पाव या गोष्टींवर
जाहीरपणे बवहष्कार घालणे आवश्यक आहे.
पढु ील प्रश्नाचं े उत्तर जर हो असेल, तर ते जमेल तेवढ्या लवकर बदला!
 तम्ु ही घरात सतत अरबटचरबट खात असता का?
 तम्ु ही वनयवमतपणे टीव्ही बघत बघत जेवता का?
 तम्ु हांला कंटाळा आल्यास वा र्फार मानवसक ताण आल्यास तम्ु हांला काहीतरी खाण्याची इच्छा
होते का? आवण तुम्ही त्या इच्छे पढु े मान तक ु वता का?
 जेवताना तुम्हांला िीतपेय प्यायला आवडते का?
 तम्ु ही, तमु च्या घरी वपझ्झा, बगगरसारखे पदाथग मागवता का?
 लहान मल ु ांना घरातला मेन्यू ठरवताना सहभागी करून घ्या. आहारातल्या ववववध घटकांची
मावहती त्यांना िाळे त वमळत असतेच, त्याचा वापर रोजच्या आयष्ु यात कसा करावा हे विकवा.
चोथा, मेद, ओमेगा ३, ओमेगा ६ यांचे प्रमाण आपल्या आहारात वकती आहे हे त्यांना
मोजायला विकवा. आपल्या रोजच्या जेवणातल्या पदाथाांच्या मदतीने आहाराचा वपरॅ वमड
भरायला सागं ा आवण आपण कुठे कमी पडतो हे त्यानं ाच िोधायला सांगा. इटं रनेटवर या
प्रकारचे काही खेळआहेत, तेही खेळायला हरकत नाही.
आधवु नक खाद्यप्रकारांचे अवतक्रमण थांबवायला हवे यात दमु त असू नये; पण त्यासाठी उपाय िोधताना
अंतमगख ु झाल्याविवाय ते सापडणार नाहीत हेही तेवढेच महत्त्वाचेआहे हे ववसरायला नको. रोगाची
िक्यता गृहीत धरून जीवनिैलीत जर बदल के ले, तर ते अत्यंत प्रभावी रोगप्रवतबंधक उपाययोजना
म्हणनू वापरता येतील. परंत,ु हे साध्य करायचे तर आपल्याला आपल्या जीवनिैलीमधील िटु ींकडे
आवण चक ु ीच्या गोष्टींकडे डोळसपणे पाहणे आवश्यक आहे, आवण याची सरुु वात वनवितपणे अगदी

(27)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

लहानपणापासनू करायला हवी.

जीवनिैलीत बदल करतानाआपला आहार वनवितपणे समतोल असावा याबद्दल कुणाचेही दमु त
नाही. परंतु, िीतपेयांचे अवतसेवन व सतत होणारा जंकर्फूडचा मारा आहाराचा समतोल पार वबघडवनू
टाकतो. िीतपेयांमध्ये असलेली साखर, कॅ वर्फन व त्याची आम्लता यांना आहारमल्ू याच्या दृष्टीने
कवडीचीही वकंमत नाही. जी गत िीतपेयांची, तीच गत अत्यंत लोकवप्रय अिा खाद्यपदाथाांची.
सॅण्डववच, वपझ्झा, पावभाजी, समोसा, बटाटावडा, िेवपरु ी, बगगर, दाबेली, डोनट, क्रीमरोल्स, ववववध
प्रकारची अवतचववष्ट चॉकलेट वबवस्कटे, हे सवग खाद्यपदाथग उष्माक ं ांच्या दृष्टीने अवतश्रीमंत असले, तरी
आहारमल्ू याच्ं या बाबतीत र्फार दररद्री आहेत. यात सवाांत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे आहारमल्ू याचं े हे
दाररद्र्य आरोग्यासाठी अत्यंत घातक आहे. आहारातील चोर्थयाची कमतरता हे मधमु ेह, अवतकोलेस्टेरॉल
आवण रक्तदाबासाठी कारणीभतू होऊ िकते व पयागयाने अवतरक्तदाब व हृदयववकार या रोगांना परू क ठरते
हे आपण ववसरायला नको.
आपल्याकडे काळजी वाटावी एवढे या प्रकाराचे प्रस्थ वाढण्याची कारणे काय, यावर थोडी चचाग
करू या. आपल्या तरुण वपढीचे राहणीमान आवण वागणे पाहून त्यानं ा या गोष्टींची जाणीव नसावी, अिी
िंका येते. नवरा-बायको नोकरी करतात अिा घरांमध्ये स्वयंपाकात ‘िाटगिॉट कट’चा वापर करताना
झटपट तयार होणारे पदाथग, उदा. नडू ल्स आवण ब्रेडचा वापर सढळहाताने होत असतो वकंवा बदल म्हणनू
हॉटेलमधनू चमचमीत जेवण मागववण्याची पद्धत असते. या सगळया प्रकारात समतोल सकस
आहाराकडे दल ु गक्ष होत असते. या नव्या खाद्यसस्ं कृ तीची पाळे मळ
ु े आपल्या आयष्ु यात वकती खोलवर
गेली आहेत याचा प्रत्यय आपल्याला, आपल्या आजबू ाजल ू ा घडणाऱ्या गोष्टींमळ ु े येत असतो, अिाच
काही सत्य घटना; त्या वनवमत्ताने मनात येणारे काही प्रश्न :

घटना क्रमांक १ :
लोकलमध्ये माझ्या समोरच्या बाकावरचा दहा वषाांचा मल ु गा आपल्या आइगला सारखे काहीतरी
मागत होता. “आइग, मलापण हवंय.” सहा वषाांची धाकटी आपल्या दादाच्या सरु ात सरू वमसळत होती.
“दादर गेल्याविवाय वमळणार नाही.” आइगने जरा कडक स्वरात बजावले. गाडीचा वेग मंदावला. दोन्ही
मल ु े कुठले स्टेिन आले हे बघायला वखडकीिी धावली. गाडीने दादर सोडले अन् आइगने ‘प्रॉवमस’
के ल्याप्रमाणे मलु ांना हवे ते वदले. मलु ांच्या हातात पेप्सी, कोकची बाटली व छोटीला फ्रूटी. ‘‘आइग,
मला पण पेप्सी...’’ छोटी दादाच्या पेप्सीकडे बघत हातपायआपटू लागली. आइगने डोळे वटारले, ‘‘दादा
मोठा आहे, तू मोठी झाली म्हणजे तल ु ा पण देइनग . मकु ाट्याने फ्रूटी पी.’’ मल
ु ांची कटकट थांबल्यामळ ु े
आइगचा लगेच डोळा लागला आवण थोड्या वेळाने मल ु ानं ी आपापल्या बाटल्यांची अदलाबदल के ली.
प्रश्न: दहा वषाांच्या मल ु ाला पेप्सी चालेल, पण सहा वषाांच्या मल ु ीला माि फ्रूटी प्यायला हवे. त्या
आइगला असे का वाटले असावे बरे ?
(28)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

घटना क्रमांक २ :
प्रवमलाववहनी आपल्या के .जी. तल्या मल ु ाच्या वाढवदवसाच्या मेन्यचू ा ववचार करीत होत्या.
वेर्फर, के क, वमनी वपझ्झा व चीज-सॅण्डववच वकंवा बगगर आवण लहान मल ु ांना आवडणारे एखादे िीतपेय
आवण ‘ररटनग वगफ्ट’ प्रेझेंट म्हणनू एक मोठे चॉकलेट. प्रवमला ववहनींनी स्वत:समाधानाने मान डोलावली.
प्रश्न : मल ु ाचे वय काहीही असो, यापेक्षा र्फार वेगळा बेत तम्ु ही कधी पावहलात का? असला बेत
आम्हांला कधीच बोचत नाही का?

घटना क्रमांक ३ :
“ममा, काल मागवलेला डॉवमनोजचा वपझ्झा माझ्या वटवर्फनमध्ये दे.” िेखर: वय वषे दहाने
वदवसातली आपली पवहली मागणी नोंदवली. ‘‘तझ्ु या वॉटर बॉटलमध्ये काय भरू? र्फॅण्टा की सेव्हन
अप?’’
‘‘काय हे ममा, अगं मी वॉटर बॉटलमध्ये र्फॅण्टा कधी नेतो का? अगं, वॉटर बॉटलमध्येमला र्फक्त
सेव्हनअप, नाहीतर स्प्राइट चालतं, ते वदसायला पाण्यासारखं असतं ना म्हणनू !’’
प्रश्न : वॉटर बॉटलमध्ये िीतपेय भरताना त्या माउलीला आपण काहीतरी चक ू करतो आहोत, असे
मनातसद्ध ु ा येत नसेल का?
सध्या प्रसारमाध्यमांमध्ये अत्यंत कल्पक, आकषगक व मनोरंजक जावहरातींची रे लचेल आहे. यांत
िीतपेयाच्ं या, वबवस्कटाच्ं या आवण र्फास्ट र्फूडच्या भरपरू जावहराती असतात. ह्या जावहराती र्फक्त
लहानानं ाच भरु ळ घालतात असे नाही. लहान मल ु ांना जावहरातीत दाखवलेली गोष्ट खरी वाटते, परंतु
मोठ्यानं ा ती पार ‘खोटी’ वाटते असेही नाही. “एवढं जाहीरपणे सांगतात तर खोटं कसं असू िके ल?”
असा भाबडा सोयीस्कर ववचार करणाऱ्यांची संख्या काही कमी नाही. असो, चचेचा मळ ू मद्दु ा जावहराती
वकती प्रभावी असतात हा नसनू त्यांचा प्रभाव लहानथोरांवर सारखाच असतो हा आहे. उठसटू तहान
लागली की वकंवा कोणाकडे गेल्यास आपण पाण्याऐवजी िीतपेय घेतो ही गोष्ट चक ु ीची असल्यास
आपण ती का करावी? प्रवसद्ध नट वकंवा नावाजलेले खेळाडू जावहरातीत हे सांगतात म्हणनू ? आपण हे
लक्षात घ्यायला हवे, की या थोर लोकांनी हे काम व्यवसाय म्हणनू वनवडले आहे. त्यांना भरपरू पैिांची
गरज आहे अवण के वळ पैसा वमळतो म्हणनू च ते हे काम करतात. त्या जावहरातींमळ ु े काय वाइगट पररणाम
होतात याचे त्यांना सोयरसतु क नाही हे सत्य आजच्या यगु ात सवाांना, वविेषत: लहानमल ु ांना माहीत होणे
अत्यावश्यक आहे. नट वकंवा खेळाडू मंडळी हे लहान मल ु ांचे रोल मॉडेल असतात याचा जावहरात
करणारे र्फायदा घेतात. जावहरातींच्या या प्रभावामळ ु े आमच्याकडे असलेले ज्ञान प्रभावहीन होते, की
आमची ववचारिक्ती खटंु ते हे िोधायला हवे. आज िीतपेय व र्फास्टर्फूड ऊर्फग जंकर्फूड हे सवागवधक
खपाचे पदाथग आहेत याचे कारण त्याला सवागवधक मागणी आहे, हेच आहे.

(29)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

घटना क्रमांक ४ :
गेले चार वदवस गोपाळराव अत्यतं अस्वस्थ होते. कुठल्यातरी वतगमानपिात त्यानं ी जागवतक
आरोग्य संस्थेने के लेली आरोग्याची व्याख्या वाचली. के वळ रोगववरवहत अवस्था म्हणजे आरोग्य नव्हे,
तर आरोग्य म्हणजे िारीररक, मानवसक आवण सामावजक संपन्नता, असल्या काहीिा अथागची ती
व्याख्या होती. ती वाचल्यापासनू गोपाळरावांनी स्वत:ला हजार वेळा एकच प्रश्न के ला, ‘मी स्वस्थ आहे
का?’ प्रत्येक वेळी त्याचे उत्तर देताना त्यांना स्वत:मध्ये काहीच वावगे वदसत नव्हते आवण तरीसद्ध ु ा
काही के ल्या ‘मी सपं णू गपणे स्वस्थ आहे, वर्फट आहे’ असे म्हणायला त्यांचे मन धजावत नव्हते.
गोपाळराव काळे म्हणजे एकदम विस्तीचा माणसू . त्याच्ं या प्रत्येक कामात त्याचं ी विस्त इतराच्ं या
लक्षात यावी एवढी ठळक असते. अनेक वनयम, उपवनयम, कायदे यांनी त्यांचे संपणू ग आयष्ु य व्यापले
होते. काय वाट्टेल ते झाले तरी त्यांच्या वनत्याच्या गोष्टी ते वनग्रहाने पार पाडीत.
रोज सकाळी पाच वकलोमीटर चालण्याचा त्यांचा पररपाठ त्यांनी गेल्या वकत्येक वषाांत मोडला
नव्हता. बाहेर पाऊस पडत असेल तर आपल्या १०१२ र्फुटाच्या हॉलमध्ये त्याचं ा मॉवनांगवॉक
चालायचा. एक र्फरिी म्हणजे एक र्फूट = ३० सें. मी. या वहिेबाने हॉलमध्ये वकती र्फेऱ्या माराव्या
लागतील याचे गवणत त्यांना पाठ होते. न्याहरीची वेळ, अंघोळीची वेळ, पेपर वाचण्याची वेळ अिा
वकरकोळ गोष्टीसद्ध ु ा ते अत्यंत काटेकोरपणे पाळीत. घरातला जेवणाचा मेन्यहू ी तेच ठरवीत. आहारात
काय खावे, काय खाऊ नये याबद्दल ते अत्यतं जागरूक होते. त्याच्ं या घरात याबद्दल धसु र्फुस
चालायची, पण गोपाळराव जमदग्नीचे अवतार, त्यामळ ु े खेळीमेळीच्या वातावरणात या ववषयावर चचाग
होण्याची सतु राम िक्यता नव्हती. ‘आमच्या बाबांनी वनयम नावाचा पाळीव प्राणी पाळला आहे,’ असे
त्यांची दोन्ही मल ु े त्यांच्या माघारी त्यांना वचडवीत असत. कधी-कधी मल ु े बंड करण्याचा पवविा घेत,
पण गोपाळरावांच्या संतापापढु े त्यांना माघार घ्यावी लागे. आपल्या वनयमांवर वा वदनचयेवर कुणी टीका
के लेली त्यानं ा अवजबात खपत नसे. आपण के लेले वनयम अत्यतं िास्त्रिद्ध ु पद्धतीने तयार के लेले
असल्यामळ ु े ते सगळया जगाने पाळायला पावहजेत, असा गोपाळरावाचं ा आग्रह असे. ऑर्फीसमध्येसद्ध ु ा
त्यांच्या या वनयम प्रकाराचा त्यांच्या सहकाऱ्यांना िास वाटत असे, त्यामळ ु े ऑर्फीसमध्ये त्यांचे, त्यांच्या
सहकाऱ्यांिी सलोख्याचे संबंध नव्हते.
आपल्या वर्फटनेसची परीक्षा घेण्यासाठी गोपाळराव मवहन्यातनू एकदा मंबु ईमधील जागवतक
व्यापार कें द्राच्या पंधराव्या मजल्यावर असलेल्या यवु नट ट्रस्टच्या कायागलयामध्ये वजने चढून जात आवण
वयाच्या पन्नासाव्या वषी आपण हे सहजपणे करू िकतो हे मोठ्या कौतक ु ाने सगळयानं ा सागं त असत;
परंतु जेव्हापासनू त्यांनी सवाांगीण स्वास्र्थयासाठी िारीररक क्षमतेबरोबरच मानवसक व सामावजक वनकष
महत्त्वाचे आहेत हे वाचले, तेव्हापासनू त्यांचे हे प्रथमपरुु षी एकवचनी कौतक ु जरा कमी झाले होते.
आपण वर्फटनेसच्या परीक्षेत सवग ववषयातं पास होऊ याची त्यांना खािी वाटत नव्हती. आपण नक्की कुठे

(30)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

कमी पडतो हेही त्यानं ा उमजत नव्हते.

दरवषी गोपाळराव आपल्या र्फॅवमली डॉक्टराक ं डे जाऊन स्वत:ची संपणू ग तपासणी करून घेत.
डॉक्टर त्यांची नाडी, रक्तदाब, वजन, उंची, कमरे चा घेर, पोटाचा घेर इत्यादी गोष्टी तपासनू व
रक्ततपासणीचे ररपोटग पाहून सगळे काही छान आहे, असा वनवाडा देत. मानवसक स्वास्र्थयाबद्दल कधी
बोलल्याचे त्यांना आठवत नव्हते. गोपाळरावांची मानवसक स्वास्र्थयाबद्दलची संभ्रमावस्था तीच होती.
आपण ‘मानवसकदृष्ट्या वर्फट आहोत का?’, हा प्रश्न काही त्यांचा वपच्छा सोडेना.
गोपाळरावांना पडलेला प्रश्न खरोखर एक समस्याच आहे. माणसाच्या िारीररक क्षमतेबद्दल
वक्तव्य करण्यासाठी अनेक तपासण्या आहेत; परंतु मानवसक स्वास्र्थयाचे काय? मानवसक स्वास्र्थय
म्हणजे नक्की काय हेच बहुतेकांना ठाऊक नसते. एखादी व्यक्ती मानवसकदृष्ट्या स्वस्थ आहे हे
ठरवण्यासाठी कुठलीही सोपी पद्धत अवस्तत्वातच नाही. वावषगक तपासणीमध्ये मानवसक स्वास्र्थयाच्या
तपासणीला जागाच नसते. इतर कारणांसाठी रुग्ण जेव्हा डॉक्टरांकडे जातो, त्यावेळी त्याला असलेला
िास जर मानवसक स्वरूपाचा वाटला, तरच डॉक्टर त्यासदं भागत ववचारणा करतो. रोगववरवहत अवस्थेत
मानवसक स्वास्र्थयाबद्दल र्फारसे कुणी बोलत नाहीत. खरे तर, बहुतेक डॉक्टराक ं डे तेवढा वेळही नसतो.
र्फॅवमली डॉक्टर ही संस्था लयास गेल्यापासनू रुग्णाला व त्याच्या संपणू ग कुटुंबाला ओळखणारा डॉक्टर
ववरळाच. रुग्ण व डॉक्टरांचा संबंध र्फक्त रोगापरु ताच. गोपाळरावांप्रमाणे दरवषी वनयवमत तपासणी करून
घेणारे आपल्यात वकती जण असतील? अगदी बोटावर मोजण्याएवढेसद्ध ु ा नाहीत हे मी खािीने सांगू
िकतो.
मानवसक स्वास्र्थयाबद्दल कसे अनमु ान काढावे याववषयी बोलण्याआधी मानवसक स्वास्र्थयाबद्दल
थोडी चचाग करू या. मानवसक स्वास्र्थय म्हणजे के वळ मानवसक रोगववरवहत अवस्था नसनू जीवनाच्या
ववववध अनभु वांिी संवाद साधण्याची व जळ ु वनू घेण्याची उद्देिपणू ग क्षमता असे म्हणता येइल ग . काहीजण
मानवसकदृष्ट्या स्वस्थ व्यक्तीची व्याख्या करताना, ‘स्वत:बद्दल व इतरांबद्दल, तसेच सभोवतालच्या
वातावरणाबद्दल जे वास्तव आहे त्याचे भान ठे वनू आपल्या भोवतालच्या जगािी वागताना समतोल
साधणारी’ अिी करतात. तज्ञाच्या मते, मानवसक स्वास्र्थय असलेल्या व्यक्तीमध्ये खालील गणु असणे
अपेवक्षत आहे:
१. आत्मववश्वास, २. स्वत:च्या गणु दोषांची जाण, ३. इतरांिी जळ ु वनू घेण्याची वृत्ती, ४. वखलाडू
वृत्ती, ५. टीका सहन करण्याची क्षमता, ६. अडचणींवर ववचारपवू गक मागग काढण्याची क्षमता व ७.
आत्मवनयंिण.
परंत,ु के वळ व्याख्या सांगनू वा गणु वविेषाचं ी यादी करून बोळवण करावी एवढा हा ववषय
साधा नाही. आपल्या रोजच्या सरळसोट आयष्ु यात आपल्या वागण्यातनू , बोलण्यातनू आपली
मानवसकता डोकावत असते. साध्या, सरळ प्रश्नाचे उत्तरही साधे, सरळ असायला हरकत नाही. पण
काहीजण साध्यासाध्या प्रश्नांना वतरसटपणे उत्तर देतात, उदा. ‘‘काय, ऑर्फीसला वनघालात वाटतं?’’ या
(31)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

वनरुपद्रवी व बरे चदा भेटल्यानतं र औपचाररकता म्हणनू ववचारल्या गेलल्े या प्रश्नाचे उत्तरही ‘हो ना’ एवढे
साधे असायला हरकत नाही, पण काही जण, “सकाळी नऊ वाजता हातात वटवर्फन घेऊन माणसू
ऑर्फीसला नाही, तर काय वक्रके टची मॅच पाहायला जाणार?’’ असे उपरोवधकपणे उत्तर देतात. आपण
अिा लोकांचे वतरसट असे वगीकरण करून मोकळे होतो. या अपमानास्पद उत्तरामळ ु े र्फक्त प्रश्न
ववचारणाऱ्यालाच वाइगट वाटले असे आपल्याला; वाटते, परंतु याचा उत्तर देणाऱ्यालाही िास होऊ
िकतो हे आपल्या गावीही नसते.
अिा साध्यासाध्या गोष्टींचा ववनाकारण िास करून घेण्यात काही लोक र्फार पटाइगत असतात.
असे अनेक प्रसगं आवण अिा अनेक व्यक्ती आपल्याला सागं ता येतील. व्यक्ती-व्यक्तींमधील मतभेद,
द्वेष, हेवेदावे, वतरस्कार या भावना आम्हांला सवागवधक द:ु खी करतात. इतरांना समजनू घेण्याची आपली
कुवत कमी पडते हेच त्याचे मख्ु य कारण आहे यात वाद नाही. परस्पर सामंजस्य व सद्भावना हे गणु
समाजात राहणाऱ्या प्रत्येकात असणे अत्यावश्यक आहे. ददु वै ाने त्याचीच सवागवधक वानवा आहे. दोन
व्यक्तींमधील संवादातं जर प्रत्येकाने स्वत:च्याच कृ तीचे समथगन करायचे ठरववले, तर ससु वं ादाऐवजी
गाडी ववसंवादाच्या रुळावर किी व के व्हा गेली हे दोघानं ा समजणारसद्ध ु ा नाही. समजतू दारपणा हे
दबु ळे पणाचे नसनू सामर्थयागचे लक्षण आहे याची आपल्याला जाणीव असायला हवी. राग, संताप, द्वेष,
वतरस्कार या सगळया नैसवगगक भावना आहेत. परंतु, या सगळया गोष्टी क्षवणक वकंवा तात्परु त्या
असाव्यात, त्यांना कुणाच्याही बाबतीत कायमस्वरूपी स्थान देऊ नये. या भावनांना तमु च्या
व्यवक्तमत्त्वाचा एक भाग होऊ देऊ नका. आत्मप्रौढी व परवनदं ा माणसाला रसातळाला पोहोचवतात.
आत्मववश्वास व आत्मवनयंिण या गोष्टींसाठी आत्मपरीक्षणाची गरज असते. प्रत्येकाला आपल्या
गणु दोषांची जाण असणे र्फार आवश्यक असते. बरे चदा, स्वत:बद्दलच्या भ्रामक कल्पना माणसाला
अहक ं ारी बनववतात. आपल्या चक ु ांचे समथगन करण्यात तो सवागवधक िक्ती खचग करतो, पयागयाने
आपल्या चक ु ा व अहम् जोपासतो. गोपाळराव आपल्या हट्टी, हेकेखोर स्वभावामळ ु े आपल्याच मल ु ांिी
संवाद साधण्यात अपयिी ठरले. आपल्या वनयमांच्या संदभागत मोकळे पणाने त्यांनी कधी चचागच के ली
नाही. आपल्याप्रमाणेच इतराचं ेपण काही मत असू िकते व ते आपल्यापेक्षा चागं लेसद्ध ु ा असू िकते
एवढे जरी आपण लक्षात ठे वले, तरी आपली संवाद साधण्याची क्षमता वाढेल. गोपाळराव चचेपासनू दरू
रावहल्यामळ ु े स्वत:च्या दोषाबद्दलसद्ध
ु ा अनवभज्ञच रावहले.
रोजच्या आयष्ु यात आपण अनेक अडचणींना सामोरे जात असतो. त्यांतील काही अडचणी वा
प्रसंग प्रचंड ताण वनमागण करतात, उदा. नोकरी जाणे वकवा वप्रयजनाचा मृत्यू वकवा घटस्र्फोटासारख्या
घटना. अिा प्रसगं ी व्यक्ती किी वागते, ताणतणाव वनयिं ण किा पद्धतीने करते, यावरून वतच्या
मानवसक कुवतीचा अदं ाज करता येतो. आलेल्या अडचणीत वा सक ं टात स्वत: अडकून पडणाऱ्याचा
माि अवभमन्यू होतो. आपल्या मानवसक स्वास्र्थयाचा अंदाज आपण स्वत: करू िकतो, पण ते
प्रत्येकाला िक्य होइगलच असे नाही. मानवसक स्वास्र्थय वमळवायचा व वटकवायचा सोपा वा बायपास
(32)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

मागग उपलब्ध नाही. मानवसक स्वास्र्थय असलेल्या व्यक्तीमध्ये जे गणु असणे अपेवक्षत आहे, ते साध्य
करण्याची पवहली व अत्यतं कठीण पायरी म्हणजे सवं ाद: व्यक्ती-व्यक्तीमधील सवं ाद आवण जास्त
अवघड म्हणजे व्यक्तीचा स्वत:िी संवाद. आपल्या आसपासच्या असंख्य समस्यांचे कारण संवादाचा
अभाव वा ववसंवाद हेच असते. नवरा-बायको, सास-ू सनु ा वा वमिा-वमिांमध्ये उडणारे खटके असोत वा
दोन जाती-जमातींमधील दंगल असो, कुणीतरी कुठे तरी संवाद साधण्यास अपेिी ठरला हेच त्याचे कारण
असते. स्वत:िी संवाद साधणे ज्याला जमते, त्याला जगणे जमते. जीवनातला आनंद घेणे जमते.
आपल्या अनेक प्रश्नाचं ी उकल स्वत:िी बोलताना होते.
दसु री पायरी वतगमानात जगण्याची. भतू काळाच्या कटू आठवणी व भववष्यकाळाची वचतं ा या
दोन्ही गोष्टींना वतगमानात जास्त लडु बडु करू देऊ नये. जे ज्ञात आहे त्याचा स्वीकार करावा, जे अज्ञात
आहे त्याची वचंता टाळावी आवण जे कायग वतगमानात आपल्या हाती आहे, त्यासाठी आपली सवग िक्ती
वापरावी म्हणजे अडचणीवर मात करणे वा त्यातनू मागग काढणे िक्य होइगल. या पद्धतीचा अवलंब
करून जमदग्नी गोपाळरावांचा आनदं ी गोपाळ होऊ िके ल, जर गोपाळरावांनी मनावर घेतले तर. अथागत,
एखाद्याला काही मानवसक ववकार असेल, तर त्याला या गोष्टींचा तेवढासा उपयोग होणार नाही.
मानवसक स्वास्र्थयाबद्दल जर तम्ु हीसद्ध ु ा गोपाळरावांसारखेच संभ्रमावस्थेत असाल, तर माि
समपु देिकाची म्हणजेच काउवन्सलरची वा मानसोपचार तज्ञाची भेट घ्या.

 - -
 अनुक्रमणिका

(33)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

शिरीकरि आणि आरोग्य

सध्या जागवतक लोकसख्ं येच्या ५० टक्के लोक िहरात राहतात. येत्या वीस वषाांत हीच
आकडेवारी दहा टक्क्यांनी वाढेल असे अनमु ान आहे. िहरीकरणाचा हा वाढता ओघ अटळ आहे
आवण म्हणनू च त्याबद्दल वनयोजनाची वनतांत गरज आहे आवण ते वनयोजन ताबडतोब करायला हवे
आहे. खरे तर, हे आम्ही काही दिकांपवू ीच करायला हवे होते; परंतु अिी ओरड आज करण्यात काहीच
अथग नाही, कारण या चचेतनू आपल्याला काहीच गवसणार नाही. आपला देि िेतीप्रधान असल्यामळ ु े
आजही आपल्याकडे ग्रामीण भागात राहणाऱ्याचं ी संख्या जगाच्या तल ु नेत जास्तच आहे. परंतु, ग्रामीण
भागातून बेकारीमळ ु े मोठ्या प्रमाणात िहरात स्थलांतररत होणाऱ्यांचा वेग बघता, या बाबतीत आपण
जगाच्या र्फार मागे राहू अिी िक्यता नाही.
िहरीकरणाची प्रवक्रया दोन प्रकारे होते. लहान गावांमध्ये ववकासाचे वारे वाहू लागले, की त्याची
वाटचाल िहरीकरणाकडे होऊ लागते. ‘गावाचा ववकास म्हणजे िहरीकरण’ असे समीकरण झालेले
आहे. दसु ऱ्या बाजल ू ा, ज्या िहराचं ा ववकास वेगाने होतो आहे, त्या िहरांच्या सीमारे षेवर असलेली
छोटी छोटी खेडी िहरात ववलीन होतात आवण आपले अवस्तत्व गमावतात. ग्रामीण भागातनू बेकारीमळ ु े
अथवा िहराच्या चकचकीत जीवनिैलीच्या मोहापायी वकंवा झटपट पैसे कमवण्याच्या हव्यासापोटी
लोक िहराची वाट धरतात.
आपल्यासारख्या प्रचंड लोकसंख्येच्या देिात आरोग्यववषयक समस्या सवगि आहेत, परंतु
ग्रामीण भागाच्या तल ु नेत िहरामं ध्ये जास्त आहेत. आता आपण ज्या आरोग्यववषयक समस्या
िहरीकरणािी वनगवडत आहेत त्यांबद्दल चचाग करणार आहोत.
ग्रामीण भागातनू िहरात प्रवेि के ल्यावर प्रामख्ु याने जाणवते ते प्रदषू ण. प्रदषू ण हे र्फक्त हवेपरु ते
मयागवदत राहत नाही. वातावरणातल्या कणाकणांत प्रदषू णाचे अवस्तत्व डोकावत असते. हवा, पाणी,
अन्न, वनवारा, तसेच नदी, नाले, तलाव, समद्रु या सवग गोष्टींमध्ये आपण प्रदषू णाचा प्रभाव पाहतो.
िहरात हवेचे प्रदषू ण वाढण्यामागची प्रमख ु कारणे काय आहेत ते बघयू ा.
पेट्रोल, डीझेलवर चालणाऱ्या वाहनाचं ी सतत वाढणारी सख्ं या ही एक मोठी िासदायक समस्या
झाली आहे. मोटारगाड्यांची, दचु ाकी वाहनांची प्रचंड प्रमाणात वाढ झाल्यामुळे हवेचे प्रदषू ण ही समस्या
गंभीर झाली आहे. िहरात वकंवा िहराच्या आसपास असलेले कारखाने, तसेच कोळिापासनू
वीजवनवमगती करणारी थमगल पॉवर स्टेिने यांचाही प्रदषू णवनवमगतीत मोठा वाटा असतो. आरोग्याचा ववचार
करता, हवेतील प्रदषू ण श्वसनववकार आवण हृदयववकाराचं े प्रमाण वाढववण्यास कारणीभतू आहे. िहरी
भागात दमा म्हणजेच अस्थमाच्या रुग्णाच्ं या सख्ं येत लक्षणीय वाढ झाल्याचे काही दिकातं लक्षात
आले आहे. हवेच्या प्रदषू णाएवढेच महत्त्वाचे आहे ध्ववनप्रदषू ण. वाहनांच्या हॉनगचा कलकलाट, गोंगाट,
मानवसक संतल ु न वबघडवण्यास समथग आहे. ह्या गोंगाटाचा सतत सामना करणारे आपल्या श्रवणक्षमतेचा

(34)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

बळी देतात. याविवाय, मोठ्या प्रमाणात ध्ववनप्रदषू णाची असख्ं य नैवमवत्तक कारणे आहेत. उदाहरणाथग,
वमरवणक ू , सभा, मोचे, मनोरंजनाचे कायगक्रम, र्फटाक्याचं ा वापर या सगळया गोष्टींचा प्रदषू णाला हातभार
लागतो.
आता या समस्यांवर रामबाण उपाय काय हा एक यक्षप्रश्न आहे. सरकारी यंिणा आवण
सवगसामान्य जनतेने एकवितपणे या समस्येवर तोडगा काढणे अत्यंत वनकडीचे आहे. जास्तीतजास्त
लोकांनी सावगजवनक वाहतुकीचा वापर करणे आवण त्यासाठी सावगजवनक वाहतक ू जास्त सक्षम आवण
आरामदायी करणे हा एक अत्यतं प्रभावी उपाय आहे. तसेच, वैयवक्तक वनवड करताना सायकल वा
सौरऊजेवर वा ववजेवर चालणारी वाहने याचं ीच वनवड हट्टाने के ली पावहजे. बऱ्याच वठकाणी
कमगचाऱ्यांना वाहतक ू भत्ता वमळतो. हा भत्ता सावगजवनक वाहतक ु ीचा वापर करणाऱ्यांना वा पेट्रोल-
डीझेलववरवहत वाहन वापरणाऱ्यांना द्यावा. असे के ल्यास वैयवक्तक वाहन वापरणाऱ्यांची संख्या कमी
होइगल, म्हणजे पयागयाने रस्त्यावरील वाहतक ु ीची कोंडी होणार नाही.
ध्ववनप्रदषू णाच्या प्रश्नाचे उत्तर आपल्या सामावजक बांधीलकीच्या कल्पना आवण जबाबदारीची
जाणीव यातं दडले आहे. वमरवणक ू , सभा, मोचे यांतील घोषणाबाजी वकंवा मनोरंजनाचे कायगक्रम वा
सावगजवनक कायगक्रमातं ील संगीताचा ढणढणाट, या सवग गोष्टींचा इतरांना िास होणार नाही याची
सवगतोपरी काळजी आयोजकांनी घेतली तर जीवन जास्त ससु ह्य होइगल यात िंका नाही. माझी आनंद
व्यक्त करण्याची पद्धत इतरांच्या द:ु खाचे कारण तर होत नाही ना ? एवढी काळजी घेतली, म्हणजे
र्फटाक्याच्ं या वापरावर आपसक ू च वनयिं ण येइल ग . अिाप्रकारे स्वत:च स्वत:वर अक ं ु ि ठे वल्यास
तक्रारीला जागाच राहणार नाही.
गावाचे िहरात रूपांतर व्हायला लागले, की पायाभतू सवु वधांवर प्रचंड ताण पडतो. वनयोजनाचा
अभाव असल्यास मल ू भतू गरजा भागवणे कठीण होते. िहराची लोकसंख्या आवण वमळणारा
पाणीपरु वठा, तसेच िद्ध ु पाण्यासाठी आवश्यक असलेली िद्ध ु ीकरण यंिणा यांत जर तर्फावत असेल, तर
वपण्याच्या पाण्यामळ ु े होणाऱ्या ववकारांमध्ये वाढ होते. मागणी जास्त व परु वठा कमी अिी अवस्था
झाल्यामळ ु े गणु वत्ता खालावते. लोक वमळे ल वतथनू पाणी वमळवण्याच्या प्रयत्नांत अिद्ध ु पाण्याचा वापर
करतात. पाणीपरु वठा करणारी यंिणा जर पाणी नळाद्वारे घरोघरी पोहोचवण्यास असमथग असेल, तर लोक
पाणी साठवण्याचे ववववध उपाय िोधतात. हे पाण्याचे साठे मलेररया, डेंग्यू पसरवणाऱ्या डासांची पैदास
करण्यात हातभार लावतात. दवू षत पाण्यामळ ु े वनमागण होणारे रोग ही िहराची सवाांत मोठी समस्या आहे.
जगभरात तीनटक्के मृत्यू हे िद्ध ु वपण्याच्या पाण्याचा परु वठा आवण सांडपाण्याचे वनयोजन यांच्या
अभावामळ ु े होतात. ददु वै ाने, त्यासदं भागत लहानमोठ्या सवग िहरामं ध्ये बऱ्यापैकी अनास्था आढळते.
साडं पाणी वाहून नेणारी उघडी गटारे , नाले यामं ळ ु े अनेक रोगांना आमंिण वमळते.
पायाभतू सवु वधांमध्ये महत्त्वाचा घटक म्हणजे वनवारा. वेगाने वाढणाऱ्या िहरांमध्ये सवाांत जास्त
वेगाने झोपडपट्ट्या वाढतात. जगात सवाांत मोठी झोपडपट्टी आमच्याकडे आहे यात भषू णावह काही
(35)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

नाही; परंतु गेल्या पन्नास वषाांत या झोपडपट्ट्याचं ा ववस्तारच झाला. यात सधु ारणा काहीही झाली नाही.
‘िहरीकरणाचा अववभाज्य भाग म्हणजेच झोपडपट्टी’ असे जणू समीकरणच होऊन बसले. मंबु इगतल्या
कुठल्याही झोपडपट्टीचे समपगक वणगन, ‘मानवी वनवासासाठी अयोग्य’ असे सहज करता येइल ग . अत्यंत
कोंदट जागेत वसलेल्या या घरांमध्ये वकत्येकदा सयू गप्रकाि पोहोचतसद्ध ु ा नाही. संसगगजन्य रोग
पसरण्यासाठी भतू लावर यापेक्षा चांगली जागा नाही. अिा झोपडपट्ट्या जेव्हा अनवधकृ त असतात, तेव्हा
वतथे वीज, पाणी, सांडपाण्याची व्यवस्था यांपैकी कुठल्याही गोष्टी नीट नसतात.
िहरात राहणाऱ्या लोकापं ैकी ३० ते ३५ टक्के लोक झोपडपट्ट्यामं ध्ये राहतात. पोटाचं े ववकार,
हगवण, उलट्या, कॉलरा, डेंग्यू आवण मलेररया या रोगाचं ा प्रादभु ागव झोपडपट्ट्यामं ध्ये मोठ्या प्रमाणात
वदसतो. झोपडपट्ट्यांमध्ये दाटीवाटीने राहायला लागल्यामळ ु े सगळे च संसगगजन्य रोग, आजार पसरण्याची
भीतीसद्ध ु ा असते. यात क्षयरोगासारख्या रोगाचा प्रसार ही वचंताजनक बाब आहे. प्रदषू णाला परू क
असलेल्या इधं नाचा वापर अिा अनवधकृ त झोपडपट्ट्यांमध्ये सरागस होत असतो. घनकचरा चक्क जाळून
टाकण्याची पद्धत बऱ्याच वठकाणी आढळते. यापद्धतीने घनकचऱ्याची ववल्हेवाट लावणाऱ्यांना यामळ ु े
प्रदषू णात वाढ होते याची जाणीवही नसते वकंवा त्यांना त्याचे काही सोयरसतु क नसते.
िहरांमध्ये सावगजवनक वाहतक ू व्यवस्था परु े िी नसली, की त्यामळ ु े होणाऱ्या गदीचा आरोग्यावर
वाइगट पररणाम होतो. मंबु इगसारख्या िहरामं ध्ये लोकलची अवस्था कपाटाच्या क्षमतेपेक्षा जास्त कपडे
कोंबल्यानंतर जी असते, तिी असते. अिी गदीची वठकाणेम्हणजे फ्ल,ू त्वचाववकारांसारखे संसगगजन्य
रोग पसरायला अत्यतं पोषकवातावरण. वाहतक ु ीमळु े वनमागण होणाऱ्या आरोग्याच्या सदं भागतील
महत्त्वाची समस्या म्हणजे रस्त्यावर होणारे अपघात. आज आपण ज्या समस्यांबद्दल बोलतो आहोत,
त्यांवर मात करायची झाल्यास वनयोजन यंिणेला जास्त सक्षम व्हावे लागेल. िहरववकासाच्या कामाला
सरुु वात करताना वनयोजनात भववष्याचा ववचार के लेला असेल तर िास कमी होइगल.

 - -
 अनुक्रमणिका

(36)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आरोग्यणवषयक जागरूकता
िहराच्या चकचकीत वातावरणात मोहात पडण्यासाठी अनेक खाचखळग्यांची सोय आहे.
चमचमीत, चवदार, परंतु जेमतेम पोषणमल्ू य असलेल्या पदाथाांचा रोजच्या जेवणात समावेि. वसगारे ट,
गटु खा, तंबाख,ू दारू, चरस, गाजं ा या गोष्टींची सहज उपलब्धता आवण त्यामळ ु े व्यसनाच्ं या आहारी
जाण्यास पोषक वातावरण, िारीररक श्रमांची गरज कमी करणाऱ्या यंिांचा अवाजवी वापर यांसारख्या
आरोग्याला घातक गोष्टींची येथे रे लचेल असते. िहरी जीवनिैलीत अनेक रोगांची मळ ु े दडली आहेत.
मधमु ेह, अवतरक्तदाब, हृदयववकार या रोगांचे प्रमाण िहरी भागात र्फार जास्त आहे, आवण त्याला
आपली चक ु ीची जीवनिैली जबाबदार आहे याबद्दल वाद नाही. िहरीकरणाच्या लाटेवर स्वार झालेल्या
प्रत्येकाला िहरीकरण ही काळाची गरज वाटत असल्यामळ ु े , िहरीकरणामळ ु े वनमागण झालेल्या
समस्याचं े त्यांना र्फारसे सोयरसतु क नसते. म्हणनू च आपण सगळयांनी वनयोजन यंिणेमध्ये सवक्रय होणे
गरजेचे आहे. अगदी साधे उदाहरण देतो. िहरात ‘ब्रेड’ ही जीवनावश्यक गोष्ट आहे. मैद्यापासनू के लेला
ब्रेड आरोग्यदायी नाही. त्याऐवजी कणके पासनू बनवलेल्या ब्रेडमध्ये चोथा जास्त असल्यामळ ु े आरोग्यास
वहतकारक असतो. मैद्याचा ब्रेड स्वस्त असल्यामळ ु े त्याचा जास्त वापर होतो. हे बदलायला हवे आवण
त्यासाठी सरकारी यिं णेला जागे करायला पावहजे. आवण ते जनजागरणाच्या माध्यमातनू िक्य आहे.

सद्य:पररणस्थती :
ववज्ञानाची प्रगती झाली, राहणीमानाचे आधवु नकीकरण झाले, वेळ आवण श्रम वाचले,
वेळसत्कारणी लागला आवण आमच्या प्रगतीला पंख लागले…. पढु े काय?
काही गोष्टी सरुु वातीला नावीन्य म्हणनू , तर कधी गरज म्हणनू अंगीकारल्यावर त्याची सवय होते
अन् पयागयाने ती गोष्ट आपल्या आयष्ु याचा अववभाज्य भाग बनते आवण जीवनिैलीला नवीन आकार
देणारी ठरते. आतापयांत आपण आरोग्य आवण जीवनिैली
यांसंबंधी वस्तवु नष्ठ पद्धतीने चचाग के ली. ज्या गोष्टी आरोग्यासाठी
अपायकारक आहेत, परंतु आपल्या अंगवळणी पडल्या आहेत,
अिा अनेक अपायकारक गोष्टींचा ऊहापोह आवण ते टाळण्यासाठी
नक्की काय करावे याबद्दलही आपण बोललो. गेल्या तीन-चार
दिकांमध्ये आपल्या सभोवताली अनेक बदल झाले. बदलाचे वारे
ज्या वेगाने वाहताहेत, तो वेग थक्क करणारा आहे. परंत,ु या
वेगवान जीवनिैलीने आम्हांला काय वदले याकडे एक नजर टाकणे
गरजेचे आहे. आपला देि तरुणांचा देि आहे. आपल्या देिातील ६५ टक्के लोकसंख्या ३५
वषाांखालील, आहे. देिाचे भववतव्य तरुणावं र अवलंबनू आहे, पण आपली तरुणाइग स्वस्थ आहे का?

(37)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

आहार, आचार, ववचार ही विसिू ी आपल्या जीवनिैलीचे आधारस्तंभ आहेत.

जीवनिैलीचा आरोग्यावर काय पररणाम होतो हे जाणनू घेण्यासाठी या विसिू ीत काय बदल
झालेत, त्यांतील अपायकारक आवण उपयक्त ु ओळखनू एक सधु ाररत जीवनिैली अंगीकारण्याची
आवश्यकता आहे. आपल्याला जर दोन डोळे , एक हात, तीन पाय, छातीचा अधाग भाग, एक डोके , तीन
कान, एक नाक या सवग सावहत्याचा वापर करून एक मानवी आकृ ती तयार करायला सांवगतली, तर
आपल्याला हसचू येइल ग . सावहत्यसचू ी वाचतावाचताच तमु च्या लक्षात आले असेल, की या सामग्रीने
मानवी आकृ ती तयार करणे िक्य नाही. बाह्य अवयवाप्रं माणेच आपण िरीराच्या आतील अवयवाबं द्दल
जाणतो. िरीराचे कायग सरु ळीत चालण्यासाठी सवग अवयव योग्य प्रमाणात, योग्य वठकाणीच असावे
लागतात. आपल्या िरीराचे काम अववरत, अखंडपणे सरू ु असते. यासाठी िरीरातं गगत अनेक यंिणा
आपसात ताळमेळ ठे वनू एकवितपणे काम करीत असतात. िरीराच्या अव्याहतपणे चालणाऱ्या या
कायगचक्रासाठी िरीराला आवश्यक ती रसद आपण आहाराद्वारे , श्वासाद्वारे पोहोचवीत असतो.
अवयवाचं ी सख्ं या, प्रमाण जागा ठरलेल्या असतात, तसेच त्याच्ं या उदरवनवागहासाठी आवश्यक घटकाचं े
कोष्टकही ठरलेले असते. िरीराला हवा असलेला प्राणवाय,ू ऊजेसाठी आवश्यक इधं न म्हणजे कबोदक
पेिींच्या वाढीसाठी, दरुु स्तीसाठी आवश्यक प्रवथने, अनेक संप्रेरकांच्या वनवमगतीसाठी, तसेच ऊजेचा
परु वठा करणारे राखीव स्त्रोि म्हणनू वस्नग्ध पदाथग, अत्यंत अल्पप्रमाणात लागणारी जीवनसत्त्वे आवण
खवनज पदाथग, लोह, कॅ वल्िअम इत्यादी. या सगळया गोष्टी आपल्याला योग्य त्या प्रमाणात वमळायला
पावहजेत. थोडक्यात, िरीराला जे-जे हवे, ते-ते व्यववस्थतपणे वमळण्यासाठी आपल्याला जागरूक राहावे
लागते, अन्यथा िरीराची सपं न्नता संपष्टु ात येणार आवण हे वारंवार घडत गेले की िरीराला कुठलीतरी
व्याधी ग्रासणार आवण आरोग्याला ग्रहण लागणार.
जीवनिैलीला आरोग्यािी संबंध प्रस्थावपत करण्यासाठी आवण सध्या त्यामळ ु े काय पररवस्थती
वनमागण झाली याववषयी बोलण्याआधी ही थोडी लांबवलेली प्रस्तावना.

आधुणनक जीवनशैलीचे दृश्य पररिाम आणि उपाय:

मधमु ेह, उच्चरक्तदाब, हृदयववकार, लठ्ठपणा, कोलेस्टेरॉलचे वाढलेले प्रमाण, श्वसनमागागचे
ववकार, नैराश्य यांसारखे मानवसक आजार हे सगळे आपल्या चक ु ीच्या जीवनिैलीिी वनगवडत आहेत.
जे आजार पवू ी चाळीस-पन्नास वषाांनंतर डोकावायचे, ते आज वतिीच्या आत डेरेदाखल होऊ लागले
आहेत ही गोष्ट नक्कीच गंभीर आहे. मानवसक आवण सामावजक अस्वास्र्थयामळ ु े तरुणवपढीला आज
आत्महत्या हा पयागय जवळचा वाटू लागला आहे. समाजातील, कुटुंबातील ववसवं ादाचे हे पडसाद
आहेत. चक ु ीच्या जीवनिैलीमळ ु े वनमागण झालेल्या पररवस्थतीचा अदं ाज घेण्यासाठी आपण एक उदाहरण
म्हणनू मधमु ेह हा रोग घेऊ या.
२००० साली आपल्या देिात ३.१ कोटी मधमु ेही होते. जागवतक आरोग्य संस्थेने २०३०पयांत
(38)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

ही सख्ं या ८ कोटींपयांत जाइगल असे भाकीत के ले होते. प्रत्यक्षात (२०१३ साली), आम्ही ६ कोटींचा
आकडा पार के ला आहे. १४ वषाांत आपली लोकसंख्या दप्ु पट झाली नाही, परंतु मधमु ेहींची सख्ं या माि
दपु टीपेक्षा जास्त झाली. याच वेगात आम्ही जात रावहलो, तर २०३० साली आम्ही मधमु ेही जगाचे
अनवभवषक्त राजे होऊ. २०१३च्या या आकडेवारीत एक अत्यंत भयावह बाब म्हणजे ‘मधमु ेहाच्या
पवू गवस्थतीत’ (Prediabetic) असलेल्यांची संख्या ८ कोटींजवळ पोहोचली आहे. ही आकडेवारीसद्ध ु ा
भयंकर र्फसवी आहे. या आकडेवारीनसु ार आम्हांला, ज्यांना ववकार जडला आहे हे ठाऊक आहे,
अिाचं ीच मावहती आहे. मधमु ेहाची प्राथवमक लक्षणे सवाांमध्ये वदसत नाहीत, त्यामळ ु े िरीरात रोग
असनू सद्ध ु ा आम्ही त्याबद्दल सपं णू गपणे अनवभज्ञ असू िकतो.
सवगप्रथम मधमु ेह या रोगाबद्दलची एक वस्तवु स्थती आम्ही लक्षात घ्यायला हवी, ती म्हणजे हा
आजार समळ ू पणे नष्ट वा वनवारण करणारी औषधे उपलब्ध नाहीत. उपलब्ध औषधोपचार रोगवनयंिणाचे
काम करतात. थोडक्यात, या ववकारावर रामबाण उपाय नाही. त्यामळ ु े या रोगाबद्दल ‘जेव्हा होइगल तेव्हा
बघनू घेऊ’ असे म्हणणे म्हणजे आमच्यावर कुणी आक्रमण के ले तर आम्ही लगेच सैन्यभरतीला सरुु वात
करू आवण तोपयांत अत्यंत जहाल िब्दांत वनषेध करत राहू, असे काहीसे होइगल. ज्या रोगाचं ी औषधे
माहीत नाही, ते आजार होणे आपल्याला परवडणारे नाहीत. तसेच, रोग झाल्यानंतर वकती वषाांनी त्या
रोगांपासनू उद्भवणारे इतर ववकार (Complications) सरू ु होतील याचे काही कोष्टक नाही आवण
ठोकताळे सद्ध ु ा बेभरविाचे आहेत. मधमु ेहाच्या वनदानाच्या वेळी िरीराची बरीच हानी झालेली असू
िकते. इन्स्यवु लन वनमागण करणाऱ्या ग्रथं ीची कायगक्षमता बरे चदा ७५-८० टक्क्यापं यांत कमी झालेली
असते. थोडक्यात, रोग दृश्यपातळीवर येण्यापवू ीच िरीराच्या नासाडीला सरुु वात झालेली असते.
त्यामळ ु े या रोगाचा प्रवतबंध करण्यासाठीची मोचेबांधणी खरे तर बाळ आइगच्या गभागत असतानाच
करायला हवी. हे ववधान म्हणजे अवतियोक्ती वाटेल, पण ददु वै ाने ते खरे आहे. आपण कमीतकमी
धोक्याचे संकेत वमळाल्या नंतर तरी जागे होऊ या. कोकणात जसे रािी रस्त्यावरून जाताना काठी
आपटत जातात, कारण वाटेतील साप काठी आपटल्यामळ ु े वनमागण झालेल्या कंपनाने वाटेतनू दरू
होतील. यावठकाणी वाटेत साप असणार हे गहॄ ीत धरून काठी आपटण्याची वक्रया होते. तसेच, मधमु ेह
होणारच हे गृहीत धरूनच आपण वाटचाल के ली पावहजे.
आपण जर मधमु ेहाच्या संदभागत ढोबळमानाने तीनगट के ले तर -
गट १. रक्तातील ग्लक ु ोजचे प्रमाि : उपािीपोटी १२६ वम. ग्रॅ. पेक्षा जास्त आवण जेवणानतं र दोन
तासांनी २०० वम. ग्रॅ. पेक्षा जास्त वकंवा ग्लायके टेड वहमोग्लोबीन ६.५पेक्षा जास्त हा गट वनववगवादपणे
मधमु ेहींचा होय.
गट २. रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाि : उपािीपोटी १०० ते १२५ वम. ग्रॅ. पयांत आवण जेवणानंतर दोन
तासांनी १४० ते २०० वम. ग्रॅ. पयांत वकंवा ग्लायके टेड वहमोग्लोबीन ६ ते ६.४पयांत यागटातील मंडळींना
पवू ागवस्थेतील मधमु ेह (Prediabetic) आहे.
(39)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

गट ३. रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाि : उपािीपोटी १०० वम. ग्रॅ. पयांत आवण जेवणानंतर दोन तासांनी
१४० वम. ग्रॅ. पयांत वकंवा ग्लायके टेड वहमोग्लोबीन ६पेक्षा कमी हा गट भाग्यवान म्हणजे सामान्य, नॉमगल
लोकांचा. पवहल्या दोन गटांतील व्यक्तींना डॉक्टरांच्या सल्ल्याची गरज आहे.
आपण गट क्र. ३च्या लोकांमध्ये रक्तिकग रे च्या प्रमाणाव्यवतररक्त इतर बाबींवर ववचार करायला
हवा. एखाद्या व्यक्तीच्यारक्तातील ग्लक ु ोजचे प्रमाण नॉमगल असले, तरी त्या व्यक्तीस मधमु ेह होण्याची
िक्यता आहे अथवा नाही हे ठरववण्यासाठी इतर वनकषांचा ववचार करायला हवा.
उदाहरणाथग, एखादी व्यक्ती बैठे काम करणारी, स्थल ू िरीरमान असलेली, आळिी, व्यायामाची
र्फारिी आवड नसणारी, आहाराच्या बाबतीत जरा बेवर्फकीर असणारी असेल, तर त्या व्यक्तीला
जीवनिैलीिी वनगवडत रोगांची िक्यता आहे हे सांगण्यासाठी र्फार काही ववचार करण्याची गरज नसावी.
मधमु ेहाचा जीवनिैलीिी संबंध आहे, तसाच आनवु ंविकतेिीही आहे. मधमु ेहाची जोखीम जाणनू
घेण्यासाठी मधमु ेह तज्ञांनी ‘इवं डयन डायबीटीझ ररस्क स्कोअर’तयार के ला आहे. यात वय, कमरे चा घेर,
दैनंवदन िारीररक श्रमाची पातळी आवण आनवु ंविकता या गोष्टींचा ववचार करण्यात येतो.
साधारणत: मधमु ेहाची जोखीम असलेल्या व्यक्तींसाठी प्राथवमक प्रवतबंधक उपाययोजना
राबवली जाते. ‘प्राथवमक प्रवतबंधक उपाय’ रोगाची लागण नसलेल्या लोकांना रोगापासनू दरू ठे वण्याचे
प्रभावी साधन आहे. गेल्या दिकामध्ये या ‘प्राथवमक प्रवतबंधक उपाय’ योजनेबद्दल र्फार मोठ्या
प्रमाणात जनजागृती झाली; पण तरीसद्ध ु ा या ववकाराच्या वाढीचा आलेख कमी झाला नाही. आपले
कुठे तरी, काहीतरी चक ु ते आहे हे आमच्या लक्षात येते आहे, पण जसे एखादे न सटु णारे गवणत जेव्हा
पन्ु हा पन्ु हा त्याच त्या पद्धतीने सोडववण्याचा प्रयत्न करून सटु त नसेल, तर त्या गवणताकडे पाहण्याचा
दृवष्टकोन बदलणे गरजेचे असते, तसेच काहीसे इथे करणे गरजेचे आहे. रोग झालेला नसल्यामळ ु े
प्रवतबंधक उपाय गांभीयागने घेतले जात नाहीत. सवगप्रथम आपण जोखीम जास्त असलेल्या गटासाठी
प्रवतबंधक उपाययोजना राबवताना जरा जास्त आग्रही होणे गरजेचे आहे. िाळा, कॉलेज, ऑर्फीस, रे ल्वे
स्टेिन, बस स्टॅण्ड या वठकाणी जीवनिैलीत बदल करण्याची आठवण करून देणारे कायमस्वरूपी
र्फलक लावायला हवेत. समारोह, लग्न, पाट्गया, स्नेहसम्मेलने म्हणजे कुपर्थयाचे नदं नवन, म्हणनू च अिा
वठकाणी आरोग्यदायी पदाथाांचा पयागय ठे वण्याचा आग्रह धरायला हवा आवण एखाद्या वदविी ‘चलता
है’ ही मानवसकता प्रयत्नपवू गक बदलायला हवी. आरोग्याबद्दल जागरूकता हा काही जणांसाठी थट्टेचा
ववषय असतो आवण त्याची ते मनसोक्त वखल्ली उडववतात, अिा अज्ञानी मंडळींना क्षमा करून
जमल्यास त्यांनाही योग्य मागग दाखवायला हवा.
मानवसक ताणतणाव आवण ववववध व्याधींचा अवतिय जवळचा सबं ंध सवगश्रतु आहे. स्पधागत्मक
जीवनपद्धतीत मानवसक ताण ही वनत्याची बाब झाली आहे. मानवसक अस्वास्र्थयाचं े िरीरावर होणारे
ववववधरूपी घातक पररणाम हे आधवु नक वैद्यकिास्त्रापढु े एक मोठे आव्हान आहे. आपल्या
ववचारसरणीत घट्ट पाय रोवनू उभी असलेली ‘ववसंगती’ सापडल्यास सवगप्रथम वतचा बंदोबस्त करायला
(40)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

हवा. अमक ु एका पद्धतीने वागल्यास वकंवा ववचार के ल्यास िास होतो हे व्यववस्थतपणे माहीत
असनू सद्ध ु ा हट्टाने तसेच वागणारे ताणतणावाच्या जाळयात परु ते अडकतात. ताणतणाव कमी
करण्यासाठी आत्मपरीक्षण, तकग िद्ध ु ववचारसरणी आवण आत्मववश्वास या विसिू ी कायगक्रमाला व्यायाम
व योगाची जोड वमळाली की अिक्य वाटणारी गोष्ट सहजसाध्य होइगल. गरज पडल्यास त्यासाठी
व्यावसावयक मदत घेणे योग्य ठरे ल.
रोगप्रवतबंधक कायगक्रमात लसीकरणाला प्राधान्य वदले जाते आवण ते योग्यच आहे; परंतु इतर
गोष्टी अगदीच बासनात गंडु ाळून ठे वणे योग्य नव्हे. जीवनिैलीमळ ु े होणारे आजार आपल्या तरुण वपढीचे
आयष्ु य पोखरत आहे. त्यामळ ु े त्यासबं धं ी प्रवतबधं क उपाययोजना आरोग्यसेवेचा एक महत्त्वाचा भाग
असायला पावहजे. आवण ते र्फक्त कागदोपिी असनू उपयोग नाही. त्यासाठी धडक कृ तीची गरज आहे.
या ववकारांची त्सनू ामी येणार म्हणनू आम्ही वेिीवर त्याचा सामना करण्याची तयारी करतो आहोत. पण
ते वादळ आमच्या घरांमध्ये दाखल झाले आहे. आता आणीबाणीची घोषणा करायला हवी. आता
क्रातं ीचे विगं र्फंु कायलाच हवे. आपल्या वनयोजनात आमल ू ाग्र बदल गरजेचा आहे. समाजातील प्रत्येक
घटकाला या धोक्याची जाणीव करून द्यायलाच हवी. रोग मोठे पणी होतात म्हणनू बालवयात मजा करू
द्या, हा ववचार सोडायला हवा. रोगाची सरुु वात जन्मापवू ीच होऊ िकते हे आता वसद्ध झाले आहे. मग
त्या रोगांचा प्रवतबंध करण्यासाठी २०-२५ वषे उिीर करून कसे चालेल?

थोडक्यात महत्त्वाचे (इग्रं जीत ज्याला आपण ‘टेक होम मेसेज’ म्हणतो, तसेच काहीसे) :
 आपल्या िरीराकडे लक्ष द्या. कमरे चा घेर आवण वजन वनयंिणात ठे वा.
 आपला रक्तदाब वकती हे प्रत्येकाला माहीत असायला हवे.
 आहारातून ररकामे उष्मांक देणारे पदाथग बाद करा.
 वजन कमी करा आहारावर वनयंिण आवण वनयवमत व्यायाम).
 आहार समतोल असावा.
 आहारात चोथा योग्य प्रमाणात आहे याची खातरजमा करा. रोजच्या जेवणात भरपरू भाज्या,
वहरव्या पालेभाज्या, सॅलड, काकडी, गाजर, टोमॅटो, कोबी इत्यादी कडधान्ये, जवस,
कारळाच्या चटण्या आवण र्फळाच ं ा समावेि असावा.
 साखर, गळ ू , मैदा, मक्याचे पांढरे पीठ, पॉवलि के लेले तांदळ ू व त्याचे पीठ या गोष्टींचा वापर
अत्यल्प असावा (खरे तर आपल्या रोजच्या आहारात या पदाथाांचा सहभाग अवजबात नसावा;
परंतु आपण सवयीचे गल ु ाम आवण गलु ामाचे स्वातंत्र्य मयागवदतच असते म्हणनू अत्यल्प).
 आपल्या िाळा, कॉलेज, ऑर्फीसमधील उपाहारगृहांत सकस आवण चांगली आहारमल्ू ये
असलेल्या पदाथाांचा आग्रह धरा. “आमच्या कॅ न्टीनमध्ये हेच वमळतं, त्यामळ ु ं हेच खावं लागतं,

(41)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

त्याला पयागय नाही,” असे बोटचेपे धोरण बरे नाही. पररवतगनाचा आग्रह धरा कारण सरुु वात
के ल्याविवाय बदल घडणार नाही.
 आपल्या घरातील लहान मल ु ांना रोजच्या आहार वनयोजनाच्या कामात सहभागी करून घ्यायल
हवे.
 र्फास्ट र्फूड खाणे म्हणजे िरीराला पोषणमल्ू यांपासनू वंवचत ठे वणे होय. (वजभेचा उत्सव आवण
िरीराचे (कु)पोषण म्हणजे ‘र्फास्ट’ र्फूड.)
 आहारात साखर, मैदा, अवास्तव प्रमाणात मीठ आवण तळलेले पदाथग जमेल तेव्हा टाळा.
 जेवणाच्या वेळेच्या बाबतीत विस्त पाळा. रोज न्याहारी अत्यावश्यक आहे. मधल्या वेळेत
अरबटचरबट खाणे कटाक्षाने टाळा.
 व्यायाम हा वदनचयेचा अववभाज्य भाग करा. चालणे हा उत्तम व्यायामप्रकार आहे. यावं िक यगु ात
िारीररक श्रमांची जागा यंिांनी घेतली. यंिांची उपयक्तु ता वादातीत आहे. पण त्यामळ ु े आमच्यात
िारीररक वनवष्क्रयता वनमागण झाली आहे हेसद्ध ु ा तेवढेच खरे आहे. त्यामळु े रोजच्या आयष्ु यातील
श्रमाचा अभाव आम्ही व्यायाम, मैदानी खेळ या माध्यमांतनू दरू के ला पावहजे. जमेल तेवढे पायी
चालावे. एक-दोन स्टॉप एवढे अंतर असेल तर बसऐवजी पायी जावे. अिा प्रकारच्या सवयी
हट्टाने लावनू घ्यावात. सस्ं कारक्षम वयात आहार आवण व्यायाम या गोष्टींचे संस्कार व्हायलाच
हवेत.
 रोज वकमान तासभर िारीररक श्रम करा. व्यायाम, खेळ, नृत्य, घरकाम, डोंगरावर चढणे,
पायी भटकंती करणे वगैरे.
 मोठमोठया, चकचकीत बाजारांमधील (मॉल वा वडपाटगमेंटल स्टोअसग) चवदार, झटपट तयार
होणाऱ्या पदाथाांची पावकटे आपल्या वपिवीत टाकण्यापवू ी त्यांची आहारमल्ू ये तपासनू पाहा.
चव वाढवणारी, तसेच पदाथग वटकवण्यासाठी त्यात कुठली रसायने घातली आहेत ते वाचा,
समजनू घ्या आवण पदाथग सरु वक्षत आहे याची खािी पटली, तरच ववकत घ्या. र्फळांचा रस
साखरवमवश्रत नाही याची खािी करून घ्या.
 काही हॉटे लांमध्ये ‘कॉम्बो’ या प्रकाराअंतगगत खाद्यपदाथाांबरोबर मोर्फत िीतपेये देतात. ते पदाथग
आवण ती िीतपेये, दोन्हीही टाळा.
 पाण्याऐवजी चववष्ट िीतपेये वपऊ नका. िीतपेयांच्या एका बाटलीमध्ये मोठ्या प्रमाणात साखर
व इतर अनावश्यक घटक असतात.
 कुठल्याही अिास्त्रीय मावहतीच्या आहारी जाऊनका.
 आपल्या जीवनिैलीतील िटु ी दरू करण्यासाठी काहीतरी ‘आरोग्यवधगक’ घेण्याचा मोह टाळा. हे
जावहरातींचे यगु आहे. आपल्या आयष्ु यातील कमकुवत जागा हेरून त्यानसु ार जावहराती पेरल्या
(42)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

जातात. प्रथमदिगनी काहीतरी मौल्यवान मावहती परु वण्याचाआव आणनू ते त्याच्ं या वस्तू
आपल्या गळी उतरवतात. जावहरात हा प्रकार ज्ञानप्रबोधनासाठी नसतो. थोडक्यात, आरोग्य
वमळवण्याचा सोपा मागग िोधू नका.
 ताणतणावावर वनयंिण ठे वा. (कठीण असले तरी अिक्य नाही. )
 वनवांत झोप सवाांगीण आरोग्यासाठी आवश्यक आहे.
 मन िांत ठे वा. आपल्या मन:िांतीचा ररमोट इतरांच्या हातात देऊ नका.
 मार्फ करायला जमले की अधेअवधक वनरथगक वाद गळून पडतात. ताणतणाव कमी होतो.
 संवाद हा मानवी संबंधांचा आत्मा आहे. दोन व्यक्तींमधील संवाद कधीच थांबायला नको.
ससु ंवादाची कास धरा, ववसंवादाला दरू ठे वा. प्रयत्न के ला तर अिक्य नाही.
 आत्महत्या हे तात्परु त्या समस्येचे कायमस्वरूपी वनराकरण करण्यासारखे आहे.
 आधवु नक म्हणजे वाइगट खवचतच नाही; परंतु अंधानक ु रण करू नका.
 मिीन आपल्या वदमतीला असावे. आपण मिीनचे मांडवलक नसावे.
 मोबाइल, कॉम्प्यटू रचे खेळ आवण ववववध टाइमपास या सदरात मोडणारे सवग प्रकार र्फक्त
र्फावल्या वेळातच करावेत आवण त्याला कालमयागदा असावी.
 आपल्या आरोग्याचे विल्पकारआपणच असतो. आपले आरोग्य ही आपली जबाबदारी आहे,
सरकारची नव्हे, हे प्रत्येकाला समजणे आवश्यक आहे.
 जागे व्हा.
 आपल्या जीवनिैलीकडे डोळसपणे पाहा.

 - -
 अनुक्रमणिका

(43)
 आरोग्य आवण जीवनिैली

सोसायटी
Dr. Rajendra Yeshwant Agarkar
M. D. (Medicine)
Honorary Physician,
Tata Institute of Fundamental Research, Mumbai

Physician & Head Medical Section (Retired)

Tata Institute of Fundamental Research, Mumbai

Medical Adviser
Centre for Excellence in Basic Sciences,
Mumbai University, Kalina Campus

Founder President
Society for Prevention of Hypertension & Diabetes

Founder member & Editor ‘Arogya Dnyaneshwari’ आरोग्य ज्ञानेश्वरी

A yearly publication devoted to Health Education since last twenty years (1996-2015)

Published more than 125 Health Awareness Articles in Newspapers & Magazines
Several Invited talks
More than 50 Programmes on All India Radio
Conducted workshops on Stress related disorders and Management

Membership of Academic bodies

Life member of Research Society for Study of Diabetes in India
Life member of Association of Physicians of India

Life member of Hypertension Society of India र्फॉर प्रेव्हेन्ि न ऑर्फ हायपरटेन्िन ॲण्ड
डायबेटीस

पत्ताः (44)
७०१, वसग्मा सोसायटी, प्लॉट क्रं. ३२, म्हाडा लेआऊट.
गोराई रोड, बोररवली (पविम), मंबु ई – ४०००९२.
डॉ. राजेंद्र आगरकर, एम.डी. (मेवडसीन)
मानद वर्फवजिन,
टाटा मल
ू भतू संिोधन संस्था

वैद्यकीय सल्लागार
सेंटर र्फॉर एक्सलन्स इन बेवसक सायन्सेस, मबंु ई ववद्यापीठ, मबंु ई
अणऊ ु जाग ववभाग

सस्ं थापक अध्यक्ष,

सोसायटी र्फॉर प्रेव्हेन्िन ऑर्फ हायपरटेन्िन ॲण्ड डायबेटीस

पत्ताः
७०१, वसग्मा सोसायटी, प्लॉट क्रं. ३२, म्हाडा लेआऊट.
गोराई रोड, बोररवली (पविम), मबंु ई – ४०००९२.
भ्रमणध्वनी : ९८९२१ ०४०४०
इ-मेल: ryagarkar@gmail. com

(1)