Vanchhingpuii hi Khuanglêng lal Thanhranga Sailo fanu a ni.

A pian kum chiah hi hriat a ni lo va, pianpui

unau a neih leh neih loh pawh hi sawi a ni ngai lo khawp mai. Hmanlai lal fate zinga mi khawngaih hlawh
ber pâwl leh sawi zui hlawh tak a nih avang hian a chanchin han sawi ṭhat leh pawh hi a phû ve reng reng
a ni.

Kum 1871 January thla khan Lalburha leh Thanhranga Sailo te chuan Tuirial dung vaiho run turin an khua
an chhuahsan a. Mipa ralkai chin zawng zawng chu an kal vek a ni. Nisapui tlâng an thlen lai hian an khaw
lama meikhu ding chho ngut ngut chu an han hmu a. An khua a nih chu an hlau hle naa ‘eng em a ni lo
vang a,’ tia ngaih ṭha vak lo chungin an kal lui ta tho a ni.

Vanhnuailiana fapa Lalburha te chuan January 23-ah Tuirial dunga Jhalnachera thingpui huana kuli
pasarih an that a. January 26-ah Monierkhal thingpui huan an bei leh a. Mahse Monierkhal-a mite chuan
an lo hre lawk a, thingpui huan sâp pahnih chuan an chhehvela Frontier Police Post atangin police 37 an
lo ko khawm hman a. Tin, Silchar Frontier Police hotu ber Dally chuan a hote mi sawmli nen a rawn pui
bawk a, an inbei fê a ni. Khuanglêng lal Thanhranga Sailo leh a khuate pawh Nudigram-ah an lo che ve fê
bawk a. An hlawhtling viau nghe nghe a ni.

Chutia phai vâi rûna an hlawhtlin viau lai chuan Suktehovin Mualbem lal Semthanga fapa Zapauva hovin
Khuanglêng khua chu an lo rûn ve thung a. Sawi tawh ang khan Khuanglêng khuaa mipa ralkai chin
zawng zawng chu phâi vai rûna an kal bo vek avangin hlauh tur an awm lo va, awlsam takin khua chu an
hneh a, mi an that chiam a, khua chu an hal fai vek a, an thah bang chu salah an hruai haw vek bawk.

Hemi rual deuh chiah hian Diltlang lal Liankhama chuan a khaw tlangval zawng zawng hruaiin Rûn lui
kama Thahdo-ho khua an va rûn a. Chumi hlan chuan Sukte lal Zatuala hovin Diltlang chu an lo zu rûn ve
bawk a. Khuanglêng rûntute nen khan an inthurual a, tûk khatah a ruala chêt an tum a ni. Mahse khua an
thlen dawna ruaiin Diltlang khaw zawlbûk chu a kang a, an khua zawng zawng a kang fai vek a, rûn tur
pawh an hre lo; mi pahnih khat emaw lek an that a, bungrua tlema zawng an hawn bawk a, an kir leh ta
mai a ni.

Tichuan Sukteho chuan Khuanglêng lal Thanhranga nupui leh a fanu Vanchhingpuii chu salah manin an
ram lamah an hawpui ta daih mai a ni. Heng hun laia an chêt duhdan leh an khawsak dan hi a mak ngawt
mai. Nunau pawisawi lo thah leh sala hruai bote chu pasaltha nihna a ni tlat mai a ni. Vanchhingpuii te
nufa pawh chu anmahni mantu Sukte pasaltha nunrawng tak tak mai chuan dimdawina chhe tê mah nei
lovin sal atan an hruai haw ta a. A khaw mipui damchhun chu an ṭap chuah chuahin a rinawm a ni. A dam
nih pawh a hrehawm zâwk hial awm e.

Thanranga leh a hote chu in thlen hlan nghâkhlel em emin an rawn haw chho nguai nguai a. An khua
thlen thuai thuaia an nupui fanaute hnena an rammut hlawhtlin dan han sawi thuai thuai te chu an châk
tawh a ni. Tlangval lahin nula rimnaa sawi thuai thuai an châk tawh hle ang tih a rin theih bawk. An râllâk
han phawrh a, a kal ve lote han awhfik vel ringawt pawh chu in thlen tinghâkhleltu a ni ngei ang.

Mahse chutia phur em ema an han haw chu lungngaihna leh manganna, thinurna leh lungchhiatnain a lo
hmuak si. Khua an han thleng chu a lo ram rup mai a. Hlim taka chhungkua an awm hona inte chu
meivap a lo chang zo tawh a. Lal tual zawlahte chuan mitthi ruang a lo ṭawih nam vung vung a. Zawlbuk
ban kang bangte chu a lo ding filh ṭhuau ringawt a. Nidanga paho inkawm khawmna lungdawh bulah te
chuan tute nge an nih hriat theih tawh loh ruang engemaw zât an lo thal pheng phung bawk a.
Hmeichhia e, tarchhia e, naupang e, sawi a ni lo; an hmelmate chuan mihring tawh phawt chu an vaihma
vek mai a ni.

An nupui fanaute chu khawiah nge an awm tih pawh a hriat tawh loh. An lungchhia chu an ṭap rawih
rawih a. A bikin Thanhranga phei chuan a tuar na hle a, tihian hla a phuah ta a.

Ding rih rawh khawtlang i thlir ang aw,

Chhung kim dâr ang kan lênna ka hawi ngam lo,

Chhawl ang a zing zo ve.

Val rualin tanchhawn zawn lâi takin,

Ka rûn in romeiah zam zo ve,

Tiam loh râl a lian.

Chuti taka anpai râl a len,

Chûn leh zua kâra lêngte zawng,

Râirah chang zo ve.

Rih khaw piallung sâng mah kâi lovin,

Thangnunnemin Run tui dung a zui,

Sam phiar khua chenin.

Them rengin lungdi han ngai ila,

Rûn tui thleh riat raltiangah hrenthir an

bun,

Thai annêm te zawng.

Chauh vangah laiah zû lam ila,

Keini anga tualmei ang rem awm lo,

Khaw van hnuaia mi.

Vanchhingpuii te nufa chu sal dang an man ṭhenkhat nen Sukte lal Zapaua in, Mualbemah an awm a.
Thanhranga chuan eng zâta tlan tur nge hriat duhin palai a han tir a. A tlanna manah lal chu sepui sawm,
hnamchawm chu sepui pakhat a nih thu an lo hrilh a.

Khuangleng khaw paho chu an nupui fanaute tlanna sum ngaihtuah chuan an buai ta hle mai a. An intuak
ngah hnu chuan an lalpa hovin Mualbemah chuan an han kal ta a. An han inhmu chu an lawm em em a,
an lo rethei hlawm nasa si a, an ṭap an ṭap mai niin an sawi. Mualbem lal Zapaua chuan Vanchhingpuii te
nufa chu a ruala tlan a phal lo va. Thanhranga hnenah chuan, “I sumin mi pahnih tlanna a daih lo, pakhat
zâwk zâwk thlang la, chu chu i hawnpui thei ang,” a lo ti ta tlat mai a. Thanhranga chu duhthlan ngaihna
hre lovin a buai ta hle mai a. Mahse thlan loh theih a nih bawk si loh avangin harsa titakin a nupui chu a
thlang ta a. Vanchhingpuii chu lungchhe takin a ṭap zawih zawih a. A nu tel lova sal nih chu a hreh em em
mai a, hreh tur pawh a ni reng bawk a. A hma kha chuan a nu nen an mu dun a, engkim an tidun thei a, a
lunglên pawh a ziaawm viau ang. Tunah erawh chuan amah chauhin Zapaua inah chuan a awm tawh
dawn a ni a, huphurhawm tak chu a ni. A dinhmun hrehawm turzia leh harsat turzia hi suangtuah ngam
pawh a ni meuh lo. Chhuatah ṭapin a tal tawp tawp mai a. Chuti chung pawh chuan an la chhuah duh
chuang si lo. Khawngaihna leh lainatna hi an pianpui ve ta lo emaw tih mai tur a ni. Vanchhingpuii chuan
a pa hnenah chuan, “A nih leh ka pa, vawikhat chauh tal i malchungah ka lo ṭhu leh ang e,” a ti a. |ap
chungin an pafa chuan an han inpawm leh phawt a. An inthlah hlei thei lo a ni ber e. Thanhranga
tihngaihna hre lo chuan, “Bawihte, i nu hi a hrisel lo zawk a. Ka zu hruai haw phawt ang e. Ka sum rawn
kenin in nufaa tlanna a daih si lo va. Tlanna sum ka neih veleh ka rawn hruai leh ang che,” a ti ta ringawt
mai a.

Lo theih lohin a nan takah chuan harsa titak chungin Vanchhingpuii chuan a pa malchung chu a kalsan a,
mittui sur zung zungin a nu leh pate nen chuan an lan theih chhung inthlir tawnin an invai liam ta a ni.

Thanhranga chuan a fanu a hruai haw thei lo chu a tuar em em mai a. A lunglêng lutuk chuan hla a
phuah a:

Rûn tui thleh riat a ralah va kai ing

e,

|hen lâi har e Lalvanchhingpuii,

Lung a lêng mang e.

Vanchhingpuii chuan a nu leh pate chu an lan theih chhung zawng a thlir a. A lunglêng lutuk chuan
awmngaihna reng reng a hre lo. Chutah a awmnate lah chuan sal a nih hre rengin an lo vin an lo vin bawk
si. Tlai ni tlâk dâwn hian a khawhar a zual a. A nu nena innghen lumna ṭhin an mutna chhuatah chuan
puan sin tur ṭha pawh nei lovin hmeichhe naupang, nulat awmzia pawh la hre mang lo chu amah te
chauh chuan a mu ta ṭhin a. Mutthilh theih mang lo zan leh tah tlaivar deuh zak zak zan a ngah hle awm
e.

Chutiang taka lunglêng khawhar chu a nih avangin a hriselna pawh a lo chhe tial tial a. Eitur ṭha leh
damdawite a la awm lo bawk nen; a nun chu a hniam tial tial a. A nu leh paten an kalsan hnu rei vak
lovah chu hmeichhe naupang khawngaihthlâk tak mai chu a thi ta a ni.

Thanhranga chuan a fanu tlanna tur sum chu a tuak leh ta ngat ngat mai a. Hmanlai mite kha chu an
rethei a, an nunna khawp eitur an thawkchhuak ṭawk ṭawk a nih deuh ber avangin lal mah nise chuti
maiin a intuak ngah thei bik lo. Hla phuah thiam, mi lungleng thei tak a nih avangin a fanu tlanna tur sum
a tuak te chuan hla a phuah zel a:

Khuavel sum tam kan khawl lai rih e,

Lungphang lo la, Lalvanchhingpui,

Khuarei dâwn lovin.,

a ti leh ta a ni.

Hun engemaw chen a intuak hnu chuan beiseina sang tak nen a fanu lam tur chuan Mualbem khua chu a
han pan leh ta vang vang a. A fanu nena an inhmuh hun tur te suangtuahin hah pawh a hre chang meuh
lo. Mahse a han thleng chu, “A thi tawh,” an lo ti a. A hmâ aia beidawng zâwk leh rilru na zâwkin a haw
leh ta hna hna mai a ni.

Thanhranga lunglêng lutuk chu a van ruai ruai reng a. Awmngaihna a hre lo a ni ber mai. An pafa
chanchin hian chung hun laia mite rilru chu a khawih hle a. A hlate pawh hian sak an hlawh phahin a lar
phah khawp mai. ‘Thanhrang ṭah hla,’ an ti a. Vailen lai vel leh a hnu deuh thleng khan hla lar tak niin an
sawi.

Suktehovin Khuanglêng an rûn ṭuma an sal man ṭhenkhat chu an chhungte khan an tlan thei vek bik lo
va. Tin, hmanlai chuan inkal pawhna kawng a ṭha lo va. Râl hlau reng rengin an awm bawk si a. Mahni
chhungte han zawng hmu lo leh zawng ṭha ngam lote pawh an awm ang. Chuvangin Lusei mi engemaw
zât chu Sukte ramah chuan an han inphum pil hlen ta a. A ṭhente phei chuan nupui pasal an han nei a, an
rawn chhuk duh ta lo va. Hmuizawl lal ina awm Liankungi pawh Japan ral len lai (1943) thleng khan a la
dam niin an sawi.◊◊

Thu lâkna lehkhabute:

1. Lalthangliana, B. India, Burma & Bangladesh-a MIZO CHANCHIN. P. 239-241.

2. Thanglura, A. Mi Hrâng leh Sa Hrâng, p. 62-64.

3. Liangkhaia, Rev. Mizo Chanchin, p. 114.