M. Veber, Sabrani spisi o sociologiji religije(S. Ze~evi}), LU^A XV/1-2 (1998) 267-270.
267
formalnom anga`ovawu, stava o najcje-
wenijoj li~nosti na politi~koj sceni
Srbije, stava o dr`avnom ure|ewu, stava
prema tipu srpske dr`ave, preferenci-
ji va`nih politi~kih ideja, kao i stava
o idealu ili vrijednosti kojima sve ide-
ologije poklawaju naro~itu pa`wu (slo-
boda ili jednakost). Posebno su ispiti-
vani stavovi prema crkvi i religiji,
odnosno mi{qewe o tome kakav stav
dru{tvo treba da zauzme prema crkvi i
religiji, kao i stav prema uvo|ewu vje-
ronauke u {kole. Crkva i religija nije-
su bile zapostavqene u prethodnom (ko-
munisti~kom) periodu, kada su u pitawu
sociolo{ka istra`ivawa.
Psihi~ke predispozicije i promjene
ekonomske svijesti u istra`ivawu su
tretirane preko stava o ujedna~avawu
zarada, stava prema privatizaciji, stava
o odgovornosti dr`ave za ekonomsku eg-
zistenciju pojedinca i stava o konku-
renciji. Na osnovu ~etiri para tvrdwi
(socijalnopsiholo{ke karakteristike)
”formiran je tzv. indeks ekonomske ori-
jentacije koji, po pretpostavci, pokriva
dimenziju egalitarno-etatisti~ka, od-
nosno liberalna svest”. (str. 317)
Studija o dru{tvenom karakteru i
dru{tvenim promjenama u svijetlu na-
cionalnih sukoba omogu}ava nam da na
osnovu odnosa izme|u dru{tvenog ka-
raktera i niza konkretnih stavova, uvje-
rewa i mi{qewa u kontekstu dru{t-
venih promjena poku{amo da na|emo dio
odgovora o uzrocima krize u Jugoslaviji
80-tih godina i raspadu jugoslovenske
dr`ave 90-tih godina, kao i razlozima
zaostajawa Jugoslavije za drugim isto~-
noevropskim zemqama, iako je od wih do
osamdesetih godina bila naprednija! Je-
dan od uzroka krize i raspada Jugosla-
Maks Veber: Sabrani spisi o sociologiji religije, I-III, Sremski Kar-
lovci, Novi Sad : Izdava~ka kwi`arnica Zorana Stojanovi}a 1997, 471+
325+373 str.
Pored E. Dirkema i K. Marksa, Maks
Veber je tre}i klasik sociolo{ke mis-
li ~ija djela u istra`ivawu religije
predstavqaju ”sveto pismo” za onoga ko
se po{teno i temeqito `eli baviti
istra`ivawem religije. Veberov meto-
dolo{ki pristup izu~avawu religije
vije je ”kriza identiteta jugoslovenske
zajednice” (Z. Golubovi}), sadr`ana u
tome {to Jugoslavija nikada nije ras-
krstila sa sovjetskim modelom razvoja
dru{tva koji je predstavqao kombina-
ciju staqinizma i totalitarizma. U Ju-
goslaviji su se de{avala raznorazna si-
stemska modifikovawa sa nizom protiv-
rje~nih rje{ewa u osnovi kojih je bio
jednopartijski monopol. Autoritarni
sistem se nije strukturno razgra|ivao.
Svi poku{aji sprovo|ewa temeqnih
dru{tvenih i ekonomskih reformi spre-
~avani su sistemsko-za{titnim meha-
nizmima. Kada je u pitawu zaostatak u
razvoju u odnosu na druge isto~noevrop-
ske zemqe od kojih je Jugoslavija do 1980.
godine bila daleko naprednija, onda raz-
loge treba tra`iti u tome {to u na{oj
zemqi nije bio konstituisan jedan {i-
roki front svih progresivnih i misle-
}ih snaga na liniji polarizacije dr`ava
– dru{tvo, kao {to je to bio slu~aj u
Poqskoj. Promjene i potrese koji su se
desili u zemqama ”real-socijalizma”, u
okviru kojih moramo posmatrati i ras-
pad Jugoslavije, Evropa nije spremno
do~ekala. Takvu situaciju su najboqe
iskoristili nacionalisti, pa su nacio-
nalne elite postale odlu~uju}i politi~-
ki ~inilac. Prelazak iz ”autoritarnog
komunizma” u ”autoritarni nacionali-
zam” i pojava ”vo|a s nacionalnim zasta-
vama” bili su dovoqni razlozi da izazovu
krvavu zavr{nicu jugoslovenske drame.
Studija ”Dru{tveni karakater i
dru{tvene promene u svetlu nacional-
nih sukoba” predstavqa nezaobilazno
djelo u tuma~ewu i obja{wewu uzroka
krize i raspada jugoslovenske zajednice.
Sr|an Vukadinovi}
prepoznatqiv je, prije svega, po wegovoj
orijentaciji da ispita kako dru{tvena
struktura (u ovom slu~aju religija kao
dio te strukture) uti~e na formirawe
karakterne strukture i na pona{awe
~ovjeka, a onda i povratni uticaj qud-
skog djelawa kako na dru{tvenu struk-
268 M. Veber, Sabrani spisi o sociologiji religije(S. Ze~evi}), LU^A XV/1-2 (1998) 267-270.
turu u cjelini tako i na wene pojedine
djelove. Najve}i dio rezultata Vebero-
vog istra`ivawa religije sada mo`emo
na}i u Sabranim spisima o sociologiji
religije.
Sabrani spisi o sociologiji religi-
je Maksa Vebera prevod su odgovaraju}eg
wema~kog izdawa (Gesammelte Aufsätze zur
Religionssoziologie) koje je izdala Vebero-
va `ena Marijana Veber, a za na{u,
posebno sociolo{ku i nau~nu, a zatim i
{iru ~itala~ku publiku prevela Olga
Kostre{evi}. Navedeni zajedni~ki na-
slov obuhvata tri toma u kojima Veber
iscrpno analizira uticaj religije i re-
ligijskih ideja na privrednu etiku ci-
vilizacija u kojima su nastale i koje
obiqe`avaju.
Prvi tom Sabranih spisa o sociolo-
giji religije zapo~iwe Veberovim nau~-
nim remek djelom ”Protestantska etika
i duh kapitalizma” u nama poznatom, i
za ovo izdawe pre{tampanom i neizmije-
wenom, prevodu Nike Mili}evi}a. Ve-
berova studija ”Protestantska etika i
duh kapitalizma”, nastala na po~etku
ovoga vijeka, kao jedan od svojih povoda
imala je rasprave koje su vo|ene u ta-
da{woj ”katoli~koj {tampi i literatu-
ri, kao i na katoli~kim zborovima We-
ma~ke” zbog prete`no protestantskog
karaktera kapitalisti~kog posjeda i
preduzetni{tva. Veber uo~ava da ova-
kav trend nije bio prisutan samo u sre-
dinama gdje su protestanti u ve}ini nego
i tamo gdje su bili u mawini. Razloge
ovakvog stawa, smatra Veber, trebalo je
potra`iti prije svega ”u trajnom unu-
tarwem karakteru, a ne samo u trenutno
spoqwem istorijsko-politi~kom polo-
`aju konfesije”. U skladu sa ovom kon-
statacijom Veber sebi postavqa zadatak
da ispita ”koji su to elementi one oso-
benosti konfesija bili, ili su i sada,
koji su u gore opisanom pravcu djelovali
ili, dijelom, jo{ djeluju”. Nagla{avaju-
}i slo`enost pojma ”duh kapitalizma”
Veber se ograni~ava na neke wegove naj-
zna~ajnije crte kao {to su sticawe bo-
gatstva kao svrhe i smisla `ivota, a ne
zadovoqewa materijalnih `ivotnih po-
treba i du`nosti poziva kao karakte-
risti~ne misli za ”socijalnu etiku” ka-
pitalisti~ke kulture. Pod kapitalizmom
Veber ovdje podrazumijeva prije svega
moderni zapadnoevropsko-ameri~ki ka-
pitalizam za razliku od kapitalizma
kakav ”je postojao u Kini, Indiji, Babi-
lonu, u antici i u sredwem vijeku” ali
se nije razvio, kako tvrdi Veber, zato
{to mu je ”nedostajao upravo onaj oso-
beni etos” svojstven ”duhu kapitaliz-
ma”. Postavqa se pitawe ”iz kojeg je ...
misaonog kruga potekao raspored jedne
~isto na dobit upravqene djelatnosti
pod kategoriju ”poziva”, prema ~emu se
pojedinac osje}ao obaveznim”? Govore}i
o racionalizmu koji vlada u privredi i
`ivotu uop{te Veber se pita odakle
poti~e ”onaj konkretni oblik ’racio-
nalnog’ mi{qewa i `ivota iz kojega je
proizi{la ona misao ’poziva’”, a koja je
sa stanovi{ta ”eudemonisti~kih sop-
stvenih interesa” iracionalna? Vebera
interesuje ”upravo porijeklo onog ira-
cionalnog elementa koji le`i u ovom,
kao i svakom, pojmu ”poziva””. U rije~i
poziv (u wem. Beruf i posebno engl. cal-
ling), kori{tenoj u Luterovom prevodu
Biblije Veber, nalazi eti~ki prizvuk i
predstavu ”o nekom od Boga postavqenom
zadatku”. Ova rije~ u protestantskoj re-
ligiji donosi ne{to novo: ”po{tovawe
ispuwavawa du`nosti u svjetovnim po-
zivima kao najvi{eg sadr`aja koji mo-
ralno samopotvr|ivawe djelom mo`e
uop}e da primi” i time svjetovni sva-
kodnevni rad dobija religiozno zna~e-
we. Da bi se bogougodno `ivjelo nije
nu`no prevazila`ewe svjetovnog morala
kalu|erskom askezom, ”nego iskqu~ivo
ispuwavawe svjetovnih du`nosti koje
proizilaze iz `ivotnog polo`aja poje-
dinca”. Ipak, zbog toga {to Luter bez-
uslovnu poslu{nost bogu identifikuje
s bezuslovnim povinovawem datom polo-
`aju i time pojam poziva vezuje tradi-
cionalisti~ki Veber svoja preispiti-
vawa okre}e kalvinizmu i drugim puri-
tanskim asketskim sektama (pijetizam,
metodizam, anabaptisti~ke sekte) tra-
`e}i u wima korijene ”duha kapitaliz-
ma”. Iako su wihova u~ewa vo|ewa ~isto
vjerskim motivima, iako je ”spas du{e,
i samo to, bio ... sto`er wihova `ivota
i djelovawa” moramo biti svjesni kon-
sekvencija koje su proizveli, smatra
Veber. U~ewe o predestinaciji je bilo
taj nesvjesni pokreta~ kapitalisti~kog
duha. Ko }e biti spasen predstavqa bo`ju
odluku koju ~ovjek ne mo`e doznati i ni-
kakvo crkveno-sakramentalno spasewe
 M. Veber, Sabrani spisi o sociologiji religije(S. Ze~evi}), LU^A XV/1-2 (1998) 267-270.
nije mogu}e. Du`nost ~ovjeka je da se
”smatra izabranim i da svaku sumwu u
to odbija kao |avolsku napast, jer je
oskudna samopouzdanost posqedica ne-
dovoqne vjere, dakle, nedovoqnog djelo-
vawa milosti”. Da bi se samopouzdanost
zadobila preporu~ivao se neumoran po-
zivni rad. Rad koji je bio ”in majorem
gloriam Dei”, pa je tako on bio i rad iz
qubavi prema bli`wem u slavu boga a
ne u slu`bi obo`avawa kreatura (~ovje-
ka). Svaki socijalni rad bio je bogo-
ugodniji ukoliko slu`i sistematskoj sa-
mokontroli radi prevladavawa prirod-
nosti i osloba|awu od iracionalnih
nagona, te osloba|awu od zavisnosti od
svijeta i prirode. @ivot je podre|en
samokontroli i racionalizaciji, a ovo
aktivno samosavladavawe ciq je i ”naj-
vi{i oblik racionalnih kalu|erskih
kreposti uop{te”. Vansvjetovna kalu-
|erska askeza postala je pozitivna unutar-
svjetovna askeza. ”Ova racionalizacija
na~ina `ivota unutar svijeta s obzirom
na onaj svijet bila je posqedica pozivne
koncepcije asketskog protestantizma.”
^ovjek rade}i u slavu bo`ju mo`e da
sti~e bogatstvo ali ne smije da ga
iracionalno tro{i, {to zna~i stezawe
potro{we sa osloba|awem te`we za sti-
cawem: stvarawe kapitala asketskom
prinudnom {tedwom. Religijska askeza
je bila odlu~an momenat za pokretawe
kapitalisti~kih odnosa i ”jedan od kon-
stitutivnih sastavnih djelova modernog
kapitalisti~kog duha, i ne samo wega
nego i moderne kulture” zakqu~uje Ve-
ber i dodaje da ”pobjedonosnom kapita-
lizmu, svakako, otkada se on osniva na
mehani~koj osnovi, nije vi{e potrebna
ova podr{ka”.
Drugi dio prvog toma nosi naslov
”Privredna etika svetskih religija” i
u woj Veber najavquje namjeru da pod
pojmom ”svjetske religije” istra`i pet,
kako on ka`e, ”religijskih ili religij-
ski uslovqenih sistema reglementira-
wa `ivota”, a to su: konfucijanska, hin-
duisti~ka, budisti~ka, hri{}anska, is-
lamska religija i kao {esta jevrejstvo
zbog wegovog zna~aja za razumijevawe
hri{}anstva i islama.
Iako je Veber svjestan toga da je jedna
konkretna privredna etika slo`ena i
mnogostruko uslovqena pojava, a reli-
gijska odre|enost na~ina `ivota samo
269
jedna od determinanti privredne etike
on `eli da u svojim izlagawima iznese
na vidjelo samo zna~ajne elemente ”onih
socijalnih slojeva koji su imali najja~i
odre|uju}i uticaj na prakti~nu etiku
doti~ne religije i utisnuli joj karak-
teristi~ne crte”. Ipak, socijalni slo-
jevi religioznost nisu posjedovali kao
neku ”ideologiju” ili ”odraz” wihove
materijalne i idejne interesne situaci-
je, nego je ona, iako podlo`na uticaju
ekonomskih i politi~kih de{avawa,
svoje izvore imala u svojim navje{}e-
wima i obe}awima. Prilago|avawe re-
ligije potrebama zajednice bilo je, prije
svega, zbog ”wenih religijskih potre-
ba”. Ono {to Vebera najvi{e intere-
suje i {to on `eli da poka`e i doka`e
jeste da je ”jednom uobli~eni tip jedne
religije prili~no opse`no vr{io uti-
caj i na na~in `ivota vrlo heterogenih
slojeva” i time na razvoj privrede pro-
stora pod wenim uticajem. Upravo ta
misao se prote`e kroz sve studije koje
su posve}ene istra`ivawu navedenih
{est religija.
Tre}i dio prvog toma naslovqen
”Konfucijanizam i taoizam” istra`uje
religijske uticaje na privredni `ivot
Kine. Detaqno opisuju}i kineski grad
i selo, monetarnu politiku, ulogu bo-
gova i vladara, nastanak i funkcioni-
sawe feudalne i prebendalne dr`ave te
upravno i agrarno ustrojstvo Veber nas
uvodi u specifi~nosti kineskog pri-
vrednog i politi~kog `ivota. Mada su,
prema Veberovim analizama, postojali
za~eci tr`i{nog kapitalizma on je bio
osuje}en ”osim nedostatkom formalno
zajam~enog prava i racionalne uprave i
pravosu|a, a i posledicama davawa pre-
bendi” i ”odsustvom izvesnih osnova koje
se ti~u uverewa”. Nosilac kineskog
”etosa” bio je ”sloj ~inovnika i pre-
tendenata na slu`be” koga su ~inili
literati tj. obrazovani qudi (nazivani
”`ive biblioteke”), koji su sa nastan-
kom jedinstvene dr`ave postali pred-
stavnici jedinstvene ortodoksne dok-
trine poznate kao konfucijanizam. Veber
pored konfucijanizma i u sukobu s wim
ispituje uticaj taoizma na kineski
na~in `ivota i uprkos razlikama koje
postoje me|u wima dolazi do zakqu~ka
da su usmjereni tradicionalisti~ki, tj.
na prilago|avawe svijetu, wegovim po-
270 M. Veber, Sabrani spisi o sociologiji religije(S. Ze~evi}), LU^A XV/1-2 (1998) 267-270.
recima i konvencijama koji su jednom
dati. Ta usmjerenost je poticala iz za-
jedni~ke im kategorije ”tao” (jedno nad-
bo`ansko, neli~no, uvijek sebi jednako,
vremenski vje~no bivstvo). Upravo u tom
racionalnom prilago|avawu svijetu, a
ne racionalnom ovladavawu svijetom
(karakteristi~nom za puritanski ra-
cionalizam) Veber vidi smetwe jednom
razvijenom modernom kapitalizmu.
Drugi tom ovih spisa posve}en je
hinduizmu i budizmu i u wemu Veber
najprije opisuje hinduisti~ki socijal-
ni sistem nagla{avaju}i ve} na po~etku
da je Indija ”nasuprot Kini, bila i
ostala zemqa sela i naj~vr{}e mogu}ne
naslednostale{ke strukture”. Napomi-
wu}i da se na prostorima Indije vrlo
rano razvila racionalna nauka i da je
tolerantnost prema vjerskim i filo-
zofskim dogmama bila velika, a trgovi-
na i zanatstvo u sredwem vijeku razvi-
jeni kao i na Zapadu sa svim pretpostav-
kama za razvoj kapitalizma, autor se pita
gdje su razlozi da je moderni kapitalizam
uvezen kao gotov proizvod bez prethod-
ne autohtone polazne ta~ke. Veber sebi
postavqa zadatak da ispita ”na koji je
na~in indijska religioznost mogla su-
djelovati u izostajawu kapitalisti~kog
razvitka (u zapadwa~kom smislu)”. Naj-
zna~ajnija religija na indijskim pro-
storima bio je hinduizam a wegovi no-
sioci kasta bramana (zbog ~ega se hin-
duizam naziva i bramanizam), jedna od
~etiri kaste (ostale tri su k{atrija
/vitezi/, vai{ija /obi~ni slobodwaci/ i
sudra /sluge/). ^itav socijalni sistem
zavisio je od sistema kasta kojem je hin-
duizam davao legitimitet. Upravo zbog
toga Veber tvrdi da ”bez kasta nema hin-
dusa” i okre}e se ispitivawu hindu-kasta
i kastinskog sistema. Glavne ~etiri
kaste dijelile su se na mno{tvo podka-
sta tako da se wihov broj kretao od 2 do
3 hiqade pa i vi{e.
Odr`avawe kastinskog sistema Veber
nalazi u dvjema religijskim dogmama:
u~ewe o samsari (seoba du{a) i u~ewe o
karmi (naknadi). Pripadnost nekoj ni-
`oj kasti bila je rezultat lo{ih eti~kih
postupaka (lo{e karme) u prethodnom
`ivotu i taj polo`aj se nije mogao pro-
mijeniti u sada{wem `ivotu. Svoj polo-
`aj bilo je mogu}e popraviti jedino u
budu}em `ivotu (roditi se u boqoj kasti)
i to samo ispuwavawem kastinskih du`-
nosti u ovom `ivotu. Navedene dogme u
sprezi sa kastinskim sistemom odigra-
le su po Veberu vrlo zna~ajnu ulogu u
privrednom zaostajawu Indije.
Tre}i tom Veberovih Sabranih spisa
o sociologiji religije posve}en je an-
ti~kom jevrejstvu. Jevreji su bili narod
parija – jedan gostuju}i narod, ritualno,
formalno ili fakti~ki odvojen od so-
cijalne sredine i iz ove ~iwenice mogu
se izvesti ”sve bitne crte wegovog pona-
{awa prema sredini”, tvrdi Veber. An-
ti~ki Jevreji kao gospodski narod bili
su uvjereni u svoju posebnu ulogu u ”ne-
koj budu}oj politi~koj i socijalnoj re-
voluciji kojom rukovodi bog”. Nakon
ovih po~etnih konstatacija Veber kre}e
u opse`no opisivawe anti~ke izraelske
zajednice zasnovane na zakletvi i vje-
rovawu u Jahvea, te nastanak izraelskog
naroda parija.
Posqedwe poglavqe tre}eg toma do-
dato je naknadno i bavi se farisejima
koji su jevrejstvu dali karakter koji ima.
Maks Veber nije ostvario svoju namje-
ru da istra`i svjetske religije. U fazi
pripreme ostale su analize Psalama,
Kwige o Jovu, talmudsko jevrejstvo, kao
i rasprave o ranom hri{}anstvu i islamu.
Sabrani spisi o sociologiji reli-
gije Maksa Vebera u veoma dobrom i ko-
rektnom prevodu zna~ajan su doprinos
za izu~avawe religije i klasi~ne soci-
olo{ke misli kod nas. Kao i u drugim
Veberovim studijama i ovdje dolazi do
izra`aja wegovo enciklopedijsko znawe
i izvanredna sposobnost uporedne ana-
lize dru{tvenih pojava.
Poput Vebera, ali, naravno, u mnogo
skromnijem smislu, prikaziva~ nije us-
pio da cjelovitije predstavi Veberove
Sabrane spise o sociologiji religije.
Ipak, ono {to mo`emo pouzdano tvrdi-
ti, jeste da prou~avawe Veberovog djela
daje bogata znawa o religiji i neisrcr-
pno more ideja za budu}a istra`ivawa
religije i religijskih ideja.
Slobodan Ze~evi}