ÇÍÀ×ÅÍÈÅÒÎ ÍÀ

ÔÓÍÄÀÌÅÍÒÀËÍÈÒÅ
ÄÈÑÖÈÏËÈÍÈ Â
ÞÐÈÄÈ×ÅÑÊÎÒÎ
ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ.
ÖÅÍÍÎÑÒÍÈ ÈÇÌÅÐÅÍÈß
 ÞÐÈÄÈ×ÅÑÊÎÒÎ
ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ
Òàçè ïóáëèêàöèÿ å èçäàäåíà ñ ôèíàíñîâàòà ïîäêðåïà
íà ôîíäàöèÿ Àìåðèêà çà Áúëãàðèÿ. Öÿëàòà îòãîâîð-
íîñò çà ñúäúðæàíèåòî íà äîêóìåíòà ñå íîñè îò
Áúëãàðñêè èíñòèòóò çà ïðàâíè èíèöèàòèâè è ïðè íè-
êàêâè îáñòîÿòåëñòâà íå ìîæå äà ñå ïðèåìà, ÷å òîçè
äîêóìåíò îòðàçÿâà îôèöèàëíîòî ñòàíîâèùå íà ôîí-
äàöèÿ Àìåðèêà çà Áúëãàðèÿ.

Àâòîðè:
Áèëÿíà Ãÿóðîâà-Âåãåðòñåäå𠖠ãëàâà 8
Áîðÿíà Õðèñòîâࠖ ãëàâà 3, 4, 5, 6
Öâåòîìèð Òîäîðî⠖ ãëàâà 2, 3, 4, 7
Ä-ð ßíè Êèðî⠖ ãëàâà 1, 5
Äîö. ä-ð Íàòàëèÿ Êèñåëîâࠖ íàó÷åí ðåäàêòîð

© Áúëãàðñêè èíñòèòóò çà ïðàâíè èíèöèàòèâè, 2018

Ñîôèÿ 1000
óë. „Ã. Ñ. Ðàêîâñêè“ ¹ 132À
òåë.: +359/2/9808084
www.bili-bg.org, office@bili-bg.org

ISBN 978-619-226-086-6
 3

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ

Ãëàâà ïúðâà: Ïðåäìåò è öåëè íà èçñëåäâàíåòî .................................... 5

Ãëàâà âòîðà: Ìåòîäîëîãèÿ .................................................................... 10
Ãëàâà òðåòà: Ïðîôèë íà ïîëåòî ............................................................ 15
3.1. Ôàêóëòåòèòå .............................................................................. 15
3.2 Ïðåïîäàâàòåëèòå ....................................................................... 17
3.3. Äîêòîðàíòèòå ............................................................................ 24
3.4. Ñòóäåíòèòå ................................................................................ 27
3.5. Ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèí蠖 ñòàòóò è õîðàðèóì ............. 28
Ãëàâà ÷åòâúðòà: Íàðåäáàòà îò 2017 ãîäèíà ....................................... 35
Ãëàâà ïåòà: Ó÷åáíà ëèòåðàòóðà è ðåñóðñè .......................................... 40
5.1. Ó÷åáíà ëèòåðàòóðà ................................................................... 40
5.1.1. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî .................... 43
5.1.2. Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî ....................................................... 45
5.1.3. Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî ..................................................... 46
5.1.4. Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî ................................................. 47
5.1.5. Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî .................................................... 48
5.2. Ðåñóðñè çà ïîäãîòîâêà íà ñòóäåíòèòå .................................... 48
Ãëàâà øåñòà: Ó÷åáíè ïðîãðàìè. Îñîáåíèÿò ñëó÷àé ÈÁÄÏ .............. 51
6.1. Ó÷åáíè ïðîãðàìè ...................................................................... 51
6.2. Îñîáåíèÿò ñëó÷àé ÈÁÄÏ ......................................................... 52
Ãëàâà ñåäìà: Ñòóäåíòèòå ...................................................................... 56
7.1. Èíòåðåñíè ëè ñà äèñöèïëèíèòå? .............................................. 57
7.2. Òðóäíîñòè ïðè óñâîÿâàíå íà ìàòåðèàëà .................................. 59
7.3. Êàêâè êà÷åñòâà ðàçâèâàò ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ...... 62
Ãëàâà îñìà: Åòèêàòà .............................................................................. 67
Ãëàâà äåâåòà: Çàêëþ÷åíèå .................................................................... 77
 5

ÃËÀÂÀ ÏÚÐÂÀ: ÏÐÅÄÌÅÒ È ÖÅËÈ ÍÀ

ÈÇÑËÅÄÂÀÍÅÒÎ

Íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå ðàçãëåæäà ñúñòîÿíèåòî íà ôóíäàìåí-

òàëíèòå äèñöèïëèíè â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â Áúëãàðèÿ. Òðà-
äèöèîííî êúì òÿõ ñïàäàò Èñòîðèÿ íà ïðàâîòî (íàöèîíàëíî è ðèìñêî),
Òåîðèÿ íà ïðàâîòî, Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî è Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî1.
Ôîðìèðàíåòî íà âñÿêà åäíà îò òåçè äèñöèïëèíè èìà áîãàòà èñòîðèÿ â
ñðàâíèòåëåí ïëàí, íî òÿ íå å ïðåäìåò íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå.
Îáùîòî ìåæäó òÿõ – îñâåí, ðàçáèðà ñå, îáùèÿò ïðåäìåò, òîåñò ïðà-
âîò å ñïåöèôè÷íîòî ïîçíàíèå è çíà÷åíèå, îòëè÷àâàùè ãè îò ÷èñòî
þðèäè÷åñêèòå äèñöèïëèíè. Çà ðàçëèêà îò ïîñëåäíèòå, ôóíäàìåíòàëíè-
òå äèñöèïëèíè íå ñà ÷àñò îò íàöèîíàëíàòà ïðàâíà ñèñòåìà è íå ïðîèç-
âåæäàò þðèäè÷åñêè âàëèäíî çíàíèå. Òîâà ìîæå äà ñå îñïîðè îòíîñíî
òåîðèÿòà íà ïðàâîòî, äîêîëêîòî òÿ ðåôëåêòèðà ïî-ñèëíî âúðõó ïðàâíà-
òà ñèñòåìà. Òå îòãîâàðÿò íà êðèòåðèèòå, ñëåäâàò ìåòîäèòå è öåëèòå
íà íàó÷íàòà ñèñòåìà, êúì êîÿòî ïðèíàäëåæàò (íå íà íîðìà, ïðàâíà
ñèñòåìà, ïðàâîòâîð÷åñòâî, ïðàâîïðèëàãàíå, äîêòðèíà, þðèñïðóäåí-
öèÿ), è êîíêðåòíî íà ñúîòâåòíèÿ íàó÷åí äèñêóðñ. Òîâà èì ïîçâîëÿâà
ðàçëè÷åí ïîäõîä êúì ïðàâîòî. Çà ðàçëèêà îò ñòðîãî äîãìàòè÷íèòå
äèñöèïëèíè, òå ìîãàò äà ñè ïîçâîëÿò äà ïðîáëåìàòèçèðàò èëè êîðèãè-
ðàò öÿëîñòíàòà ðåôëåêñèÿ çà ïðàâîòî, êàòî ãî ðàçãëåæäàò â ðàçëè÷åí
êîíòåêñò (èñòîðè÷åñêè, îáùåñòâåí, ôèëîñîôñêè, ìîðàëåí è äð.), êàòî
ãî ìèñëÿò êîìïëåêñíî, îòíàñÿò êúì íåãî åòè÷íè ïðèíöèïè, èäåè è êî-
ðåêòèâè, ïîäëàãàò ãî íà êðèòèêà è îöåíêà îò ðàçëè÷íè ãëåäíè òî÷êè è
ò.í. Îãðàíè÷åíèÿòà, êîèòî òå ñà äëúæíè äà ñïàçâàò, íàëàãà åäèíñòâå-
íî ñïåöèôèêàòà íà ñàìîòî ïðàâî.
Äîòóê ñðåä íàó÷íèòå ñðåäè ñúùåñòâóâà â åäíà èëè äðóãà ñòåïåí
åäèíîìèñëèå ïî îòíîøåíèå íà ðîëÿòà íà òåçè äèñöèïëèíè. Ðàçëè÷èÿòà
âúçíèêâàò îòíîñíî çíà÷åíèåòî è ìÿñòîòî íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñ-
öèïëèíè â ðàìêèòå íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. Òå ñà ïðåäìåò íà
ïðîäúëæàâàùè äåáàòè â Åâðîïà è â Àìåðèêà è ñà îáóñëîâåíè êàêòî
îò ðàçëè÷íè ïðàâíè òðàäèöèè â îòäåëíèòå ñòðàíè, òàêà è îò ñúâðåìåí-

1
Âæ. Lepsius, S. Stellung und Bedeutung der Grundlagenfächer im juristischen Studium
in Deutschland – unter besonderer Berücksichtigung der Rechtsgeschichte. – ZDRW, 2016,
No. 3, 206–241, òóê 208–209; Sörgel, D. Die Implementation der Grundlagenfächer in der
Juristenausbildung nach 1945. Tübingen, 2014, 2–11.
 6
íèÿ êîíòåêñò, â êîéòî ñå ðàçâèâà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå2. Êàòî
îáùà òåíäåíöèÿ íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â åâðîïåéñêè ìàùàá
ìîæå äà ñå îòáåëåæàò âñå ïî-òÿñíà ñïåöèàëèçàöèÿ, ñèëíà îðèåíòàöèÿ
êúì ïðèëîæèìîñò íà çíàíèåòî, ïàçàðíè èíòåðåñè è èçèñêâàíèÿ, êîèòî
÷åñòî ìàðãèíàëèçèðàò èëè èçìåñòâàò ñòðîãî íàó÷íàòà êîìóíèêàöèÿ,
àêàäåìè÷íîòî ïîçíàíèå è èíòåðåñè. Âñëåäñòâèå íà òîâà ñå íàðóøàâà
áàëàíñúò ìåæäó ïðàêòèêà è òåîðèÿ, ïðîôåñèîíàëíî çíàíèå è íàóêࠖ
áàëàíñ, îò êîéòî ïðàâíàòà íàóêà ñå íóæäàå. Òîâà å ïîðàäè ñàìèÿ
ôàêò, ÷å ïîäîáíî íà äðóãè ïðîôåñèîíàëíè äèñöèïëèíè, êàòî íàïðèìåð
ìåäèöèíà èëè èêîíîìèêà, òÿ ïðèíàäëåæè íà äâå ñèñòåìè, íà ïðàâíàòà
è íà íàó÷íàòà. Òÿ å åäíîâðåìåííî è ïðàêòèêà, è íàóêà, è âñÿêà åä-
íîñòðàí÷èâîñò å âúâ âðåäà íà öÿëîòî.
Òàçè òåíäåíöèÿ ñå îòáåëÿçâà è âúâ âëèÿòåëíî ñòàíîâèùå íà
Íåìñêèÿ àêàäåìè÷åí ñúâåò (Wissenschaftsrat) îò 9 íîåìâðè 2012 ã.,
êîåòî àíàëèçèðà ñèòóàöèÿòà íà ïðàâíàòà íàóêà è îáðàçîâàíèå â
Ãåðìàíèÿ è î÷åðòàâà ïåðñïåêòèâèòå ïðåä òÿõ3. Ñðåä ïðåïîðúêèòå,
êîèòî ñå èçðàçÿâàò â ñòàíîâèùåòî, îñîáåíî âíèìàíèå ñå îáðúùà íà
íåîáõîäèìîñòòà îò:
1. Ïðåîðèåíòèðàíå îò ñïåöèàëèçèðàíî è ïðèëîæíî êúì ïî-øèðîêî
êîíòåêñòóàëíî çíàíèå ÷ðåç çàíèìàíèå ñ îáùèòå ôóíäàìåíòè íà ïðàâ-
íàòà íàóêà (ñ. 36);
2. Çàñèëâàíå íà èíòåðäèñöèïëèíàðíîñòòà ÷ðåç ñúòðóäíè÷åñòâîòî
ñúñ ñúñåäíèòå äèñöèïëèíè (ïîëèòîëîãèÿ, ïñèõîëîãèÿ, ôèëîñîôèÿ è
äð.);
3. Èíòåðíàöèîíàëèçèðàíå íà ïðàâíàòà íàóêà, êàêòî è íà ñàìèÿ
ïðåïîäàâàòåëñêè ñúñòàâ.
Òîâà ñà ñàìî ÷àñò îò ìåðêèòå, êîèòî ñïîðåä ñòàíîâèùåòî òðÿá-
âà äà ïîìîãíàò íà ïðàâíàòà íàóêà â Ãåðìàíèÿ äà ñå ñïðàâè ñ ïðåäèç-
âèêàòåëñòâàòà â åäíà äèíàìè÷íà, êîìïëåêñíà ñðåäà.
Ñúñòîÿíèåòî íà ïðàâíîòî îáðàçîâàíèå ó íàñ ñëåä 1990 ã. å áèëî
ìíîãîêðàòíî îáåêò íà èçñëåäâàíèÿ.  êðàÿ íà 1999 ã. çàïî÷âà ïðîåêò,
îçàãëàâåí „Îáíîâà íà âèñøåòî þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå“, êîéòî òðÿá-

2
Âæ. Stolleis, M. Stärkung der Grudnlagenfächer. – Juristenzeitung, 2013, 712–714;
Senn, M. Rechtswissenschaft und Juristenausbildung. Fünf kritische Beiträge zu
Grundlagenfragen der Wissenschaft des Rechts nach Einführung der Bologna-Reform.
Zürich, 2013; Sampford, C., H. Breakey. Law, Lawyering and Legal Education. Building an
ethical profession in a globalizing world. London/New York, 2016.
3
https://www.wissenschaftsrat.de/download/archiv/2558-12.pdf. Àíãëèéñêè ïðåâîä å
íàëè÷åí íà ñëåäíèÿ àäðåñ: https://www.wissenschaftsrat.de/download/archiv/2558-
12_engl.pdf.
 7
âàøå äà ïðîâåäå „ñðàâíèòåëíîïðàâåí àíàëèç íà ñúñòîÿíèåòî íà þðè-
äè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå ó íàñ“4. Ïðåç 2009 ã. Áúëãàðñêèÿò èíñòèòóò çà
ïðàâíè èíèöèàòèâè ïðîâåäå ìàùàáíî èçñëåäâàíå „Îáðàçîâàíèåòî ïî
ïðàâî. Ïðîáëåìè è ïåðñïåêòèâè“, ÷èèòî ðåçóëòàòè áÿõà ïóáëèêóâàíè5.
Ãîäèíà ïî-êúñíî ñúùèÿò èíñòèòóò èçãîòâè „Ðåéòèíã íà þðèäè÷åñêîòî
îáðàçîâàíèå â Áúëãàðèÿ“6. Ïîñëåäíî ïðåç 2015 ã. â êîíòåêñòà íà ïîä-
ãîòîâêàòà íà ïðîåêò çà èçìåíåíèå íà Íàðåäáàòà çà åäèííèòå äúðæàâ-
íè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñò
„Ïðàâî“ ïî ïîðú÷êà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî áå îñúùåñò-
âåíà îöåíêà íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå îò åêèï îò ñîöèîëîçè.
Ñúùàòà ãîäèíà áå ïóáëèêóâàí è äîêëàä íà ðàáîòíàòà ãðóïà, êîÿòî
àíàëèçèðà ñúñòîÿíèåòî íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå ó íàñ7.  äîêëà-
äà ñå èçòúêâà, ÷å þðèäè÷åñêîòî îáó÷åíèå ñå õàðàêòåðèçèðà ñ „âèñî-
êà ñòåïåí íà îáùîòåîðåòè÷íà íàñî÷åíîñò è íå ôîðìèðà äîñòà-
òú÷íî ïîçíàíèÿ è óìåíèÿ çà ðàáîòà â ðåàëíà ñðåäà, çà ðåøàâàíå
íà âúçíèêâàùè â ïðàêòèêàòà êàçóñè è çà ïúëíîöåííî ïðèëîæåíèå
íà ïðàâíàòà óðåäáà. Òî âîäè äî âèñîêà ñòåïåí íà ïðàâåí ôîðìà-
ëèçúì, ÿñíî èçðàçåíà ñêëîííîñò êúì àâòîìàòèçúì â ïðàâîïðèëà-
ãàíåòî è îãðàíè÷àâàíå íà ñïîñîáíîñòòà çà êðèòè÷íî ìèñëåíå.
Òîâà ïîëîæåíèå çàòðóäíÿâà ñèëíî èíòåãðèðàíåòî íà çàâúðøâà-
ùèòå þðèñòè â ðàáîòíà ñðåäà è ñúîòâåòíî âëèÿå íåáëàãîïðèÿò-
íî íà ïðàâîïðèëàãàíåòî è îñîáåíî íà âêëþ÷âàíåòî èì â ñèñòå-
ìàòà íà ïðàâîðàçäàâàíåòî“8. Ñïîðåä àâòîðèòå íà äîêëàäà äåôèöè-
òèòå â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå ïðåäñòàâëÿâàò „îñîáåí ïðîáëåì
íà ôîíà íà åðîçèðàùîòî îáùåñòâåíî äîâåðèå â ñúäåáíàòà
âëàñò, ïðîÿâàòà íà ðàçëè÷íè êîðóïöèîííè ÿâëåíèÿ è ñêàíäàëíèòå
ñëó÷àè â ðàáîòàòà íà ðåäèöà çâåíà íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà.“.
Âñè÷êè íàïðàâåíè äîñåãà èçñëåäâàíèÿ ñå îòíàñÿò ïðåäè âñè÷êî
äî îáó÷åíèåòî ïî äèñöèïëèíè, îñíîâàíè íà íîðìàòèâèçìà. Òîâà å âà-
ëèäíî è çà íàïðàâåíèòå îöåíêè íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå, êîèòî
íå âçåìàò îòíîøåíèå êúì ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè, ñ èçêëþ÷å-
íèå íà Èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî. Ôóíäàìåíòàëíèòå
äèñöèïëèíè îñòàâàò âñå îùå èçâúí äèñêóñèèòå çà ðåôîðìà íà þðèäè-

4
Âæ. Ñëàâîâà, Ì. Îáíîâà íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. – Ñúâðåìåííî ïðàâî,
2001, ¹ 5, 101–106.
5
Âæ. http://www.bili-bg.org/85/page.html.
6
Ïàê òàì.
7
Äîêëàäúò å íàëè÷åí íà ñëåäíèÿ àäðåñ: http://www.justice.government.bg/15/.
8
Ïàê òàì, ñ. 10.
 8
÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. Ñ èçêëþ÷åíèå íà åäèí êðàòúê ñáîðíèê îò
1998 ã., ïðåäñòàâÿù ÷àñò îò èçáèðàåìèòå ïðàâíè äèñöèïëèíè ó íàñ
(Ôèëîñîôèÿ, Ñîöèîëîãèÿ è Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî)9, âñå îùå ëèïñâà
öÿëîñòåí ïîãëåä âúðõó òåçè äèñöèïëèíè â êîíòåêñòà íà ñúâðåìåííîòî
þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå è íàóêà. Òîçè ôàêò ñàì ïî ñåáå ñè å ïîêàçà-
òåëåí çà ñúñòîÿíèåòî íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ó íàñ. Òîé å
îùå ïî-çàáåëåæèì íå ñàìî íà ôîíà íà ïðîáëåìèòå â ïðàâíàòà ñôåðà,
â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå è ïðîôåñèè, íî è â êîíòåêñòà íà ïðîòè÷à-
ùèòå ïðåäèìíî â ÷óæáèíà äåáàòè çà ðîëÿòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñ-
öèïëèíè è çà íàðàñòâàùàòà íóæäà îò òÿõ10.
Òîçè äåôèöèò å äîñòàòú÷íî îñíîâàíèå çà íàñòîÿùèÿ ïðîåêò. Íî
íå ïî-ìàëêî âàæíè ñà çíà÷åíèåòî è ðîëÿòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñ-
öèïëèíè, êàêòî áÿõà îïèñàíè ïî-ãîðå. Íåîáõîäèìîñòòà îò êîíòåêñòó-
àëíî è êîìïëåêñíî çíàíèå è îò öåííîñòíà îðèåíòàöèÿ ïî îòíîøåíèå íà
þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå ñòàâàò âñå ïî-î÷åâèäíè. Êàêòî íàöèîíàë-
íèÿò, íàäíàöèîíàëíèÿò è ãëîáàëåí êîíòåêñò íà ïðàâîòî, òàêà è àêàäå-
ìè÷íàòà ñðåäà íà ïðàâíàòà íàóêà ñå ïðîìåíÿò íåïðåêúñíàòî. Íàëèöå
ñà âñå ïîâå÷å è ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè íà ïðàâîòî, îòâúä íàöèîíàëíàòà
äúðæàâà. Ðîëÿòà è çíà÷åíèåòî íà ïðàâîòî íà ÅÑ âñå ïîâå÷å ñå óñåùà
â íàöèîíàëíèòå ïðàâíè ñèñòåìè. Öåííîñòíèòå èçìåðåíèÿ íà ïðàâîòî,
åòè÷íè ïðèíöèïè è èäåè êàòî âúðõîâåíñòâî íà ïðàâîòî, ñïðàâåäëèâîñò,
÷îâåøêè ïðàâà è äð. äîáèâàò âñå ïî-ãîëÿìî çíà÷åíèå. Ñúâðåìåííèòå
ãëîáàëíè òåõíîëîãèè è êîìóíèêàöèÿ ïðîìåíÿò äîñòúïà äî çíàíèå è
ïðåâðúùàò ïðåêîìåðíî òÿñíàòà ñïåöèàëèçàöèÿ â íåäîñòàòúê, ïðå÷åù
íà þðèñòà äà èíòåðïðåòèðà è ïðèëàãà àäåêâàòíî äîáèòèòå çíàíèÿ.
Ñúùåâðåìåííî ïðàâíàòà íàóêà ñúæèòåëñòâà ñ åäíà èíîâàòèâíà, ñèëíî
êîíêóðåíòíà è âñå ïî-èíòåðíàöèîíàëíà íàó÷íà è îáðàçîâàòåëíà ñèñòå-
ìà. Çà äà çàùèòÿò ñâîåòî ìÿñòî â íåÿ, ïðàâíàòà íàóêà è îáðàçîâàíèå
òðÿáâà äà ó÷àñòâàò â îáùèòå ïðîöåñè, äà ñòèìóëèðàò äèàëîãà ñúñ ñú-
ñåäíèòå äèñöèïëèíè, äà ðàçâèâàò êðèòè÷åñêî è òâîð÷åñêî ìèñëåíå ó
ñòóäåíòèòå è äîêòîðàíòèòå. Òîâà íå ìîæå äà ñå ïîñòèãíå ñ ó÷åáåí
ïðîöåñ, êîéòî ñå èç÷åðïâà ñ àâòîìàòè÷íî íàèçóñòÿâàíå è âúçïðîèç-
âåæäàíå íà ëåêöèè, áåç àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà ñòóäåíòèòå â ó÷åáíèÿ
ïðîöåñ, áåç äèñêóñèÿ è êðèòè÷åñêà ðåôëåêñèÿ. Ôóíäàìåíòàëíèòå äèñ-
öèïëèíè íå ñà ïàíàöåÿ, íî â òîçè êîíòåêñò å îñîáåíî âàæåí ïðèíîñúò
èì çà ðàçâèòèå íà óìåíèåòî çà îñìèñëÿíå íà äàäåíà ìàòåðèÿ â ïî-øè-

9
Íåíîâñêè, Í., Ã. Áîé÷åâ è äð. Ôèëîñîôèÿ, ñîöèîëîãèÿ, îáùà òåîðèÿ. Ñ., 1998.
10
Âæ. áåë. 2, 3.
 9
ðîê îáùåñòâåí êîíòåêñò è çà ôîðìèðàíå íà ñúçíàíèåòî íà ëè÷íîñòòà
çà öåííîñòíèòå îñíîâè íà ïðàâîòî.
Öåëòà íà ïðîåêòà å äà îáúðíå âíèìàíèå íà çíà÷åíèåòî íà ôóíäà-
ìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè è òÿõíàòà ðîëÿ êàòî èíñòðóìåíò çà ðåôîðìàòà
íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå ó íàñ. Òîé òðÿáâà, îò åäíà ñòðàíà, äà
ïîìîãíå çà èäåíòèôèöèðàíå íà ïðîáëåìèòå âúâ ôóíäàìåíòàëíèòå äèñ-
öèïëèíè è, îò äðóãà ñòðàíà, äà ïîñòàâè íà÷àëîòî íà åäèí äåáàò çà
îñúâðåìåíÿâàíå íà ñúäúðæàíèåòî è ìåòîäîëîãèÿòà íà ïðåïîäàâàíå íà
òåçè äèñöèïëèíè, êàòî ïðè òîâà çàäàäå êðèòåðèè, ñòàíäàðòè çà êà÷åñò-
âî è ðàçâèòèå â äúëãîñðî÷åí ïëàí.
 10

ÃËÀÂÀ ÂÒÎÐÀ: ÌÅÒÎÄÎËÎÃÈß

Èçñëåäâàíåòî å ïðîâåäåíî â ïåðèîäà ì. àïðèë 2017 – ì. ìàðò

2018 ã. Çàìèñëåíî ïúðâîíà÷àëíî êàòî àíàëèç íà íà÷èíèòå, ïî êîèòî ñå
ïðåïîäàâàò èñòîðè÷åñêèòå äèñöèïëèíè â áúëãàðñêîòî þðèäè÷åñêî
îáðàçîâàíèå ñ àêöåíò âúðõó ïðè÷èíèòå çà ïîâñåìåñòíîòî îòñúñòâèå â
ó÷åáíàòà ïðîãðàìà íà ïåðèîäà ñëåä 1944 ã., èçñëåäâàíåòî îùå ïî âðå-
ìå íà ñâîÿòà èäåéíà ôàçà ïðåðàñòâà â ïðåãëåä íà àêòóàëíîòî
ñúñòîÿíèå íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâà-
íèå èçîáùî. Åäíà îò ïðè÷èíèòå çà òîâà å, ÷å äî ìîìåíòà â Áúëãàðèÿ
òàçè ïðîáëåìàòèêà íå å ðàçãëåæäàíà â öÿëîñò. Îò äðóãà ñòðàíà, èìåí-
íî ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ñà îíçè èíñòðóìåíò íà êëàñè÷åñêîòî
âèñøå îáðàçîâàíèå, êîéòî ïðåâðúùà äèïëîìèðàíèòå þðèñòè â íåùî
ïîâå÷å îò ïðîôèëèðàíè çàíàÿò÷èè.  òîçè êîíòåêñò âúâ ôîêóñà íà èç-
ñëåäâàíåòî åñòåñòâåíî ñòîè è ïðîáëåìúò ñ èçó÷àâàíåòî íà åòèêàòà â
áúëãàðñêèòå ïðàâíè ôàêóëòåòè.
Ïðîó÷âàíåòî ðàçãëåæäà è àêòóàëíèÿ ïðîáëåì ñ ïðîìåíèòå â íîð-
ìàòèâíàòà áàçà íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â Áúëãàðèÿ. Íà÷àëîòî
íà èçñëåäîâàòåëñêèÿ ïðîöåñ ñúâïàäà ñ ïðèåìàíåòî íà èçöÿëî íîâà
Íàðåäáà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà
âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà
êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“, êîÿòî çà ïðúâ ïúò îò äâå äåñåòèëåòèÿ âíàñÿ
ñúùåñòâåíè ïðîìåíè â îðãàíèçàöèÿòà íà ïðàâíîòî îáðàçîâàíèå â ñòðà-
íàòà. Íîâàòà íàðåäáà îáà÷å ïðîâîêèðà ñåðèîçíà êðèòèêà îùå ïðåäè
ñâîåòî ïðèåìàíå è âëèçàíå â ñèëà, êàòî îòâàðÿ âðàòèòå çà ñåðèîçåí
äåáàò ïî ðåäèöà âúïðîñè, à èìåííî: ñëåäâà ëè äà èìà, èëè íå çàäî÷íî
îáó÷åíèå ïî ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ â Áúëãàðèÿ; ìíîãî ëè ñà ôàêóëòåòè-
òå â ñòðàíàòà; ñúùåñòâóâà ëè ëîáèçúì ïðè íàëàãàíåòî íà ñòàíäàðòè â
ïðàâíîòî îáðàçîâàíèå; åäèíåí öåíòðàëèçèðàí äúðæàâåí èçïèò èëè äå-
öåíòðàëèçèðàíè äúðæàâíè èçïèòè; ïðåêîìåðåí ëè å áðîÿò íà ñòóäåíòè-
òå ïî ïðàâî è ñúîáðàçåí ëè å òîé ñ íóæäèòå íà îáùåñòâîòî è ñ âúç-
ìîæíîñòèòå çà áúäåùà ðåàëèçàöèÿ.
Ïðåç ãîäèíèòå òåçè ïðîáëåìè íå ñïèðàò äà âúëíóâàò ïðàâíàòà
àêàäåìè÷íà è ïðîôåñèîíàëíà îáùíîñò â ñòðàíàòà. Äî òîçè ìîìåíò
îáà÷å â äèñêóñèÿòà çà êà÷åñòâîòî íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå è
ñúîòâåòí çà êà÷åñòâîòî íà ïðàêòèêóâàùèòå ïðàâíèòå ïðîôåñèè, ñå
èçïîëçâàò îñíîâíî ìåõàíè÷íè è êîëè÷åñòâåíè àðãóìåíòè. Ìíîãî ïî-
ðÿäêî äèñêóñèèòå âëèçàò â äúëáî÷èíà ïî îòíîøåíèå íà ïðè÷èíèòå,
êîèòî íîñÿò êà÷åñòâåíèòå äåôèöèòè è îãðàíè÷åíàòà èíòåðäèñöèïëè-
 11
íàðíîñò â ó÷åáíèòå ïðîãðàìè íà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ íà âèñøèòå
ó÷åáíè çàâåäåíèÿ. Òîâà îò ñâîÿ ñòðàíà å ïðè÷èíà è çà ìàðãèíàëèçà-
öèÿòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè, êîèòî çà ñúæàëåíèå âå÷å òðà-
äèöèîííî ñå ðàçãëåæäàò êàòî ðåëèêòè, íàñëåäåíè â ïðîãðàìèòå ïî ñè-
ëàòà íà àêàäåìè÷íèòå òðàäèöèè, áåç îñîáåíà ïðàêòè÷åñêà ïîëçà çà
áúäåùèòå þðèñòè. Ñúùîòî âàæè è çà ïðåïîäàâàíåòî íà åòèêàòà.
Ñúãëàñíî ðàáîòíîòî îïðåäåëåíèå, êîåòî ïðèåìà åêèïúò íà èç-
ñëåäâàíåòî, „ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâà-
íèå“ ñà òåçè, êîèòî ïîçâîëÿâàò ðåôëåêñèÿ è îñìèñëÿíå íà ïðàâîòî îò-
âúä ðàìêèòå íà ïðàâíàòà ñèñòåìà, áåç òå ñàìèòå îáà÷å äà ïðîèçâåæ-
äàò þðèäè÷åñêè âàëèäíî çíàíèå. Òàêà â îáõâàòà íà ïðîó÷âàíåòî ïîïà-
äàò ñëåäíèòå äèñöèïëèíè:
– Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî;
– Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî11;
– Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî;
– Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî;
– Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî.
Èçñëåäâàíåòî å ïðîâåäåíî îò åêèï â ñúñòàâ: Áèëÿíà Ãÿóðîâà-
Âåãåðòñåäåð, þðèñò, Áîðÿíà Õðèñòîâà, þðèñò, Öâåòîìèð Òîäîðîâ,
þðèñò è èñòîðèê, ä-ð ßíè Êèðîâ, èñòîðèê (Dr. Phil., Albert-Ludwigs-
Universität, Ôðàéáóðã), ðúêîâîäèòåë íà ïðîåêòà. Ïðîó÷âàíåòî ñòúïâà
âúðõó íÿêîëêî èçñëåäîâàòåëñêè ìîäóëà, êîèòî êîìáèíèðàò ñëåäíèòå
êà÷åñòâåíè è êîëè÷åñòâåíè ìåòîäè:
– Ïðîâåæäàíå íà èíòåðâþòà ñ ïðåïîäàâàòåëè ïî ïåòòå èçñëåäâà-
íè äèñöèïëèíè;
– Ïðîâåæäàíå íà ñòàíäàðòèçèðàíà àíêåòà ñðåä ñòóäåíòè â ñïå-
öèàëíîñòòà „Ïðàâî“;
– Àíàëèç íà çàäúëæèòåëíàòà è ïðåïîðú÷èòåëíàòà ëèòåðàòóðà,
âêëþ÷åíà â ó÷åáíèòå ïðîãðàìè íà âñÿêà äèñöèïëèíà â ðàçëè÷íèòå
âèñøè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ;
– Ïðåãëåä è ñðàâíèòåëåí àíàëèç íà òåõíè÷åñêèòå ïàðàìåòðè íà
âñÿêà îò ðàçãëåæäàíèòå äèñöèïëèíè (ñòàòóò, õîðàðèóì, ïðåäïî÷èòàíè
ìåòîäè çà èçïèòâàíå);
– Ñðàâíèòåëåí àíàëèç.
Âúâ âðúçêà ñ ïðàêòè÷åñêîòî ïðèëîæåíèå íà ïîñî÷åíàòà ïî-ãîðå
ìåòîäîëîãèÿ òðÿáâà äà áúäàò ñïîäåëåíè è íÿêîè îò ïðîáëåìèòå, ñ

11
Èçñëåäâàíåòî ðàçãëåæäà åäèíñòâåíî ñúñòîÿíèåòî è ïðîáëåìèòå íà äèñöèïëèíàòà
Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî. Äèñöèïëèíàòà Ðèìñêî ïóáëè÷íî ïðàâî îñòàâà èçâúí ôîêóñà íà
ïðîåêòà ïîðàäè ñâîÿòà íîâîñò è åêñïåðèìåíòàëíîñò.
 12
êîèòî ñå ñáëúñêà èçñëåäîâàòåëñêèÿò åêèï. Ñ îãëåä íà ïîñòèãàíåòî íà
ïðåäñòàâèòåëíîñò íà èçñëåäâàíåòî â íåãîâàòà ñòðóêòóðà áå çàëîæåíî
â ìàêñèìàëíà ñòåïåí ñïàçâàíåòî íà èíñòèòóöèîíàëíèÿ ïîäõîä ïðè ñú-
áèðàíå íà êîëè÷åñòâåíà èíôîðìàöèÿ. Ïî òàçè ïðè÷èíà ïðè èäåíòèôè-
öèðàíåòî íà âñè÷êè ïðåïîäàâàòåëè â ñòðàíàòà, àíãàæèðàíè ñ ïðåïîäà-
âàíåòî íà ïåòòå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè â ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“,
åêèïúò èçïðàòè îôèöèàëíî çàïèòâàíå äî 9-òå àêàäåìè÷íè çâåíà ñ ìîë-
áà çà ïîäêðåïà â òîçè ïðîöåñ. Çà ó÷óäâàíå òîçè ò.íàð. èíñòèòóöèî-
íàëåí ïîäõîä íå äàäå ðåçóëòàò. Åêèïúò íà èçñëåäâàíåòî ïîëó÷è îòãî-
âîð îò åäâà äâà ïðàâíè ôàêóëòåòà (è äâàòà èçâúí ñòîëèöàòà), êàòî ïðè
òîâà ïðèëîæåíàòà â îòãîâîðà íà åäèíèÿ îò òÿõ èíôîðìàöèÿ ñå îêàçà
ñãðåøåíà, áåç íèêàêâî îòíîøåíèå êúì çàäàäåíèÿ âúïðîñ.
Ïî òîçè ïîâîä â ñëåäâàùèòå ôàçè íà ïðîåêòà èçñëåäîâàòåëñêèÿò
åêèï ñå îáðúùàøå íååäíîêðàòíî êúì èíñòðóìåíòèòå, êîèòî ïðåäîñòà-
âÿ Çàêîíúò çà äîñòúï äî îáùåñòâåíà èíôîðìàöèÿ (ÇÄÎÈ). Ëþáîïèò-
íî å, ÷å äîðè è â òåçè ñëó÷àè íå âñè÷êè ôàêóëòåòè îòãîâàðÿõà íà çà-
ïèòâàíèÿòà. Ðàçáèðàåì å àðãóìåíòúò çà îòêàçèòå íà äâà ÷àñòíè óíè-
âåðñèòåòà, à èìåííî, ÷å íå ñà çàäúëæåíè ëèöà ïî Çàêîíà çà äîñòúï äî
îáùåñòâåíà èíôîðìàöèÿ. Òîâà èçâèíåíèå îáà÷å íå å ïðèëîæèìî çà
äúðæàâíèòå âèñøè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ, êîèòî ñúùî íå ïðåäîñòàâèõà îò-
ãîâîðè. Òàêà äîðè èíñòðóìåíòèòå íà ÇÄÎÈ íå ïîìîãíàõà íà åêèïà äà
ïðåîäîëåå åäíà äðóãà ïðå÷êࠖ íåàêòóàëíîñòòà è íåòî÷íîñòòà íà èí-
ôîðìàöèÿòà, êîÿòî ïóáëèêóâàò àêàäåìè÷íèòå çâåíà íà îôèöèàëíèòå
èíòåðíåò ñòðàíèöè íà ñúîòâåòíèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ.
Èçâúí ïîñî÷åíèòå ïðîáëåìè åêèïúò ñðåùíà ðàçáèðàíå è àêòèâíî
æåëàíèå çà ïîäêðåïà îò ïî÷òè âñè÷êè ïðåäñòàâèòåëè íà àêàäåìè÷íàòà
îáùíîñò, êîèòî áÿõà ïîòúðñåíè çà ñúäåéñòâèå. Ïîðàäè íåâúçìîæ-
íîñòòà çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà îïèñàíèÿ ïî-ãîðå èíñòèòóöèîíàëåí ïîä-
õîä ïðè èäåíòèôèöèðàíåòî íà ðåñïîíäåíòèòå, êîíòàêòúò ñ ïúðâèòå îò
òÿõ áåøå èçâúðøåí íà íåôîðìàëåí ïðèíöèï, à èìåííî áëàãîäàðåíèå íà
ïðîôåñèîíàëíèòå êîíòàêòè íà ó÷àñòíèöèòå â åêèïà. Ñëåä òîâà ñïèñú-
êúò ñ ðåñïîíäåíòèòå áåøå óâåëè÷àâàí íà ïîçíàòèÿ ìðåæîâ ïðèíöèï.
Òàêà åêèïúò ñå ñâúðçà ñ îáùî 23 äóøè ñ ìîëáà çà èíòåðâþ. Äâàìà îò
òÿõ îòêàçàõà ó÷àñòèå â èçñëåäâàíåòî. Ïðîâåäåíè áÿõà îáùî 21 ñòðóê-
òóðèðàíè äúëáî÷èííè èíòåðâþòà, òðè îò êîèòî ïî òåëåôîíà. Âúïðî-
ñèòå, íà êîèòî ðåñïîíäåíòèòå îòãîâàðÿõà, áÿõà ðàçäåëåíè â 5 ãðóïè,
îáõâàùàùè ñëåäíèòå òåìè:
– Àêàäåìè÷åí ïðîôèë íà ïðåïîäàâàòåëÿ (êàðèåðíî ðàçâèòèå,
ó÷àñòèå â ïðîåêòè, òåêóùè àêàäåìè÷íè èíòåðåñè è äð.);
 13
– Ó÷åáíî ñúäúðæàíèå è ïðèëàãàíè ìåòîäè â ó÷åáíèÿ è èçïèòåí
ïðîöåñ;
– Ñòóäåíòè (îòðàçÿâàò ìíåíèåòî íà ïðåïîäàâàòåëèòå çà òåõíèòå
ñòóäåíòè è ñòóäåíòèòå â ñòðàíàòà èçîáùî);
– Åòèêà (îáõâàùàò ëè íàñòîÿùèòå ó÷åáíè ïðîãðàìè ïðîáëåìèòå
íà ïðàâíàòà åòèêà è ïåðñïåêòèâèòå çà îáîñîáÿâàíåòî º êàòî îòäåëåí
ïðåäìåò);
– Âúïðîñè, ñâúðçàíè ñ íîðìàòèâíàòà áàçà íà þðèäè÷åñêîòî
îáðàçîâàíèå è ñ ïðîáëåìèòå, êîèòî òÿ ñúçäàâà, êàêòî è îòíîñíî ðåøå-
íèÿòà, êîèòî ïðåäëàãà;
Ïðè ïðåäñòàâÿíå íà ðåçóëòàòèòå îò äúëáî÷èííèòå èíòåðâþòà
åêèïúò ñå å ïðèäúðæàë êúì çàïàçâàíåòî íà àíîíèìíîñòòà íà ðåñïîí-
äåíòèòå. Òóê îáà÷å èçñëåäâàíåòî ñå ñáëúñêâà ñ åäíà îñîáåíîñò íà
ðàçãëåæäàíîòî ïîëå. Ïîðàäè âèñîêàòà ñòåïåí íà ïðîôèëèðàíå è îòíî-
ñèòåëíî îãðàíè÷åíèÿ áðîé íà ïðåïîäàâàòåëè ïî âñè÷êè èçñëåäâàíè
äèñöèïëèíè (â íÿêîè îò òÿõ ïîòåíöèàëíèòå ðåñïîíäåíòè ñå áðîÿò íà
ïðúñòèòå íà åäíàòà ðúêà) ñïàçâàíåòî íà òîçè ïðèíöèï ñå îêàçà íåóäî-
áåí îò òåõíè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà. Âúïðåêè òîâà åêèïúò ñå ñúîáðàçÿâà
ñ íåãî, êîåòî â íÿêîè ÷àñòè íà èçñëåäâàíåòî âëèÿå íåãàòèâíî âúðõó
öâåòíîñòòà è ÿðêîñòòà íà ôèíàëíèÿ òåêñò.
Àíêåòíîòî ïðîó÷âàíå ñðåä ñòóäåíòèòå å ïðîâåäåíî â ïåðèîäà ì.
ìà頖 ì. äåêåìâðè 2017 ã. Òî ñå ñúñòîè êàêòî îò âúïðîñè ñ ïðåäâàðè-
òåëíî çàäàäåíè âàðèàíòè çà îòãîâîð, òàêà è îò äâà âúïðîñà, êîèòî
ïðåäïîëàãàò ñâîáîäåí êîìåíòàð îò ñòðàíà íà ðåñïîíäåíòèòå. ×ðåç íå-
ãî ñå èçñëåäâàò ïðîáëåìèòå íà ïîñåùàåìîñòòà ïî ïðîó÷âàíèòå äèñ-
öèïëèíè, íàëè÷èåòî íà ñàìîñòîÿòåëíè çàäà÷è çà ïîäãîòîâêà, ðåñóðñè-
òå çà ïîäãîòîâêà, êîèòî ñà íà ðàçïîëîæåíèå íà ñòóäåíòèòå, ïðåïîäàâà-
íåòî íà åòè÷íè âúïðîñè, ïðèäîáèòèòå çíàíèÿ è óìåíèÿ. Àíêåòèòå äà-
âàò è âúçìîæíîñò çà îòïðàâÿíå íà ïðåïîðúêè.
Åäíà ÷àñò ñà ïîïúëâàíè íà õàðòèÿ â ðàìêèòå íà ó÷åáíî çàíÿòèå,
çà êîåòî åêèïúò èçðàçÿâà áëàãîäàðíîñò íà îòçîâàëèòå ñå çà ñúäåéñò-
âèå ïðåïîäàâàòåëè. Äðóãàòà ÷àñò ñà ïðîâåäåíè ïîñðåäñòâîì èíñòðó-
ìåíò çà îíëàéí àíêåòèðàíå, çà ÷èåòî ïîïóëÿðèçèðàíå ñðåä ñòóäåíòèòå
ñúùî áå îêàçàíî ñúäåéñòâèå îò ñòðàíà íà ïðåïîäàâàòåëè. Â àíêåòàòà
âçåõà ó÷àñòèå îáùî 200 ñòóäåíòè îò ñëåäíèòå âèñøè ó÷åáíè çàâåäå-
íèÿ: Âàðíåíñêè ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò „×åðíîðèçåö Õðàáúð“, Íîâ áúë-
ãàðñêè óíèâåðñèòåò, Ïëîâäèâñêè óíèâåðñèòåò „Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè“,
Ñîôèéñêè óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“, Óíèâåðñèòåò çà íà-
öèîíàëíî è ñâåòîâíî ñòîïàíñòâî è Þãîçàïàäåí óíèâåðñèòåò „Íåîôèò
Ðèëñêè“.
 14
Ðåçóëòàòèòå îò ñòóäåíòñêàòà àíêåòà ñà èíêîðïîðèðàíè â ñúîò-
âåòíèòå òåìàòè÷íè ðàçäåëè íà èçñëåäâàíåòî.
Àíàëèçúò íà äîñòúïíàòà ó÷åáíà ëèòåðàòóðà îáõâàùà ìîíîãðà-
ôèè è ó÷åáíèöè íà áúëãàðñêè åçèê, âêëþ÷åíè â ñïèñúêà íà äèñöèïëè-
íèòå êàòî çàäúëæèòåëíè èëè ïðåïîðú÷èòåëíè. Òîé öåëè äà ïðîâåðè äî-
êîëêî òå îòãîâàðÿò íà ìèíèìàëåí áðîé ñòàíäàðòíè êðèòåðèè çà íàó÷íà
ïóáëèêàöèÿ â ñôåðàòà íà ñîöèàëíèòå è õóìàíèòàðíèòå íàóêè. Êðèòå-
ðèèòå ñà ïðåäñòàâåíè â ñúîòâåòíàòà ÷àñò íà èçñëåäâàíåòî. Ùî ñå îò-
íàñÿ äî ñðàâíèòåëíèÿ ìåòîä, òîé å ïðèëàãàí â ðàçëè÷íà ñòåïåí âúâ
âñè÷êè ÷àñòè íà ïðîó÷âàíåòî.
 15

ÃËÀÂÀ ÒÐÅÒÀ: ÏÐÎÔÈË ÍÀ ÏÎËÅÒÎ

3.1. Ôàêóëòåòèòå
Êúì íàñòîÿùèÿ ìîìåíò ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ ñå èçó÷àâà â 9 âèñ-
øè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ â Áúëãàðèÿ.  øåñò îò òÿõ – Ñîôèéñêè óíèâåð-
ñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“, Óíèâåðñèòåò çà íàöèîíàëíî è ñâåòîâ-
íî ñòîïàíñòâî, Âåëèêîòúðíîâñêè óíèâåðñèòåò „Ñâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòî-
äèé“, Ïëîâäèâñêè óíèâåðñèòåò „Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè“, Ðóñåíñêè óíè-
âåðñèòåò „Àíãåë Êúí÷åⓠè Âàðíåíñêè ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò „×åðíî-
ðèçåö Õðàáúð“, ïðåïîäàâàíåòî íà ñïåöèàëíîñòòà å îðãàíèçèðàíî â
þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè.  Þãîçàïàäíèÿ óíèâåðñèòåò „Íåîôèò
Ðèëñêè“ ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ ñå èçó÷àâà â ðàìêèòå íà „Ïðàâíî-
èñòîðè÷åñêè“ ôàêóëòåò, â Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò – â äåïàðòà-
ìåíò „Ïðàâî“, à â Áóðãàñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò – â Öåíòúð ïî
þðèäè÷åñêè íàóêè12.
Çà ñðàâíåíèå, âúâ Ôåäåðàëíà ðåïóáëèêà Ãåðìàíèÿ êúì 2012 ã.
ñúùåñòâóâàò 43 ïðàâíè ôàêóëòåòà13, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å íà 1 911 385
äóøè îò íàñåëåíèåòî ñå ïàäà ïî åäíî þðèäè÷åñêî àêàäåìè÷íî çâåíî.
Îòíîâî çà ñðàâíåíèå, â Ðåïóáëèêà Ìîëäîâà ñúùåñòâóâàò 10 þðèäè-
÷åñêè ôàêóëòåòà, êîåòî ïðàâè ñðåäíî ïî 1 ôàêóëòåò íà 404 655 æè-
òåëè14. Ñúùèÿ ïîêàçàòåë çà Áúëãàðèÿ ñî÷è, ÷å íà 784 941 æèòåëè ñå
ïàäà ïî åäèí þðèäè÷åñêè ôàêóëòåò15.

12
Ñ öåë åçèêîâî óäîáñòâî ïî-äîëó íàâñÿêúäå â òåêñòà, êîãàòî ñå ãîâîðè çà àêàäå-
ìè÷íè çâåíà, â ðàìêèòå íà êîèòî ñå ïðåïîäàâà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“, ùå áúäå èçïîëçâàí
åäèíñòâåíî òåðìèíúò „ôàêóëòåòè“, áåç äà ñå ïðàâè ðàçãðàíè÷åíèå ìåæäó òðèòå îðãàíè-
çàöèîííî-àäìèíèñòðàòèâíè ôîðì蠖 ôàêóëòåò, äåïàðòàìåíò è öåíòúð, ìàêàð Çàêîíúò çà
âèñøå îáðàçîâàíèå äà ïðàâè òàêîâà.
13
Äàííèòå ñà îò 2012 ã. Prospects of Legal Scholarship in Germany. Curent Situation,
Analyses, Recommåndations, Rechtskulturen, Hamburg, 9.11.2012, p. 25.
14
Äàííèòå ñà ïðåäîñòàâåíè îò ïàðòíüîðñêà îðãàíèçàöèÿ â ãð. Êèøèíåâ, Ðåïóáëèêà
Ìîëäîâà.
15
Çà àêòóàëíèÿ êúì ìîìåíòà íà ïðîâåæäàíå íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå áðîé æèòåëè
íà äúðæàâèòå ñà èçïîëçâàíè äàííè îò ñàéòà worldîmeters.info, êîèòî ñå îñíîâàâàò íà
îöåíêèòå íà ÎÎÍ (ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 1.12.2017 ã.).
 16
Òàáëèöà ¹ 1: Àêðåäèòàöèÿ íà þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè â
ïðîôåñèîíàëíî íàïðàâëåíèå „Ïðàâî“
Óíèâåðñèòåò Ñðîê íà Êàïàöèòåò Áðîé ñòóäåíòè
âàëèäíîñò íà Îöåíêà ïî ÎÊÑ â ñïåöèàëíîñò
àêðåäèòàöèÿòà Ìàãèñòúð „Ïðàâî“16
ÁÑÓ 12.09.2018 ã. 8.50 1000 463
ÂÑÓ 19.06.2019 ã. 8.66 1100 1293
ÂÒÓ 17.10.2018 ã. 8.51 1300 963
ÍÁÓ 6.10.2022 ã. 9.00 1100 781
ÏÓ 4.07.2018 ã. 8.99 1300 1175
ÐÓ 24.10.2018 ã. 8.57 800 728
ÑÓ 16.01.2020 ã. 9.24 2700 2050
ÓÍÑÑ 28.07.2022 ã. 9.19 1500 1493
ÞÇÓ 28.05.2020 ã. 8.31 1800 1246

Èçòî÷íèê: Íàöèîíàëíà àãåíöèÿ çà îöåíÿâàíå è àêðåäèòàöèÿ, https://

www.neaa.government.bg/akreditirani-institucii/visshi-uchilischa.
Âúâ âñè÷êè áúëãàðñêè âèñøè ó÷åáíè çàâåäåíèÿ, ñ èçêëþ÷åíèå íà
Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò17, ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ å ñúçäàäåíà ñëåä ïî-
ëèòè÷åñêèòå ïðîìåíè â ñòðàíàòà ïðåç 1989 ã., îñíîâíî â ïåðèîäà
1991–1992 ã. Ïðåç ñëåäâàùèòå ãîäèíè íÿêîè îò àêàäåìè÷íèòå çâåíà, â
êîèòî ñå ïðåïîäàâà ñïåöèàëíîñòòà, òúðïÿò ðàçëè÷íè òðàíñôîðìàöèè.
Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñ Âåëèêîòúðíîâñêèÿ óíèâåðñèòåò, êúäåòî íîâîñúçäà-
äåíèÿò ïðàâåí ôàêóëòåò ïî-êúñíî å ðåîðãàíèçèðàí â ñìåñåí òàêúâ, çà
äà ñòàíå ïî-êúñíî îòíîâî ÷èñòî þðèäè÷åñêè18.Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè

16
Èçòî÷íèê íà äàííèòå îòíîñíî áðîÿ íà ñòóäåíòèòå â ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“:
Ðåãèñòúð íà äåéñòâàùè è ïðåêúñíàëè ñòóäåíòè, ïîääúðæàí îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà
îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà, äîñòúïåí íà http://www2.mon.bg/adminureg/html/rep.asp#.
(Ëèíêúò âå÷å å: http://www2.mon.bg/adminureg/, íî ïîêàçâà ñúîáùåíèå âúâ âðúçêà ñ
Ðåãëàìåíòà çà ëè÷íèòå äàííè). Äàííèòå ñà àêòóàëíè êúì 15.11.2017 ã. (ïîñëåäíî ïîñåòåí
íà 9.01.2018 ã.)
17
Ñîôèéñêèÿò óíèâåðñèòåò íå å åäèíñòâåíîòî âèñøå ó÷åáíî çàâåäåíèå â ñòðàíàòà, â
êîåòî îáó÷àâàíèòå ïðèäîáèâàò çíàíèÿ ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ äî 1990 ã. Ñëåä ïðî-
ìÿíàòà íà ñòàòóòà íà Âèñøàòà ñïåöèàëíà øêîëà „Ãåîðãè Äèìèòðîⓠ– ÌÂÐ è ïðåîáðà-
çóâàíåòî º âúâ Âèñø èíñòèòóò ïðåç 1987 ã. íà çàâúðøèëèòå ôàêóëòåòèòå „Äúðæàâíà
ñèãóðíîñò“ è „Íàðîäíà ìèëèöèÿ“ äî êðàÿ íà ó÷åáíàòà 1989/1990 ã. ñå ïðèçíàâà ãðàæ-
äàíñêà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“. Âæ. https://www.mvr.bg/academy/àêàäåìèÿòà/
Ðúêîâîäñòâî-è-ñòðóêòóðà/footer/èñòîðèÿ-íà-àêàäåìèÿòà-íà-ìâð (ïîñëåäíî ïîñåòåí íà
2.02.2018 ã.).
18
Âæ. http://www.uni-vt.bg/bul/pages/?page=1393&zid=155 (ïîñëåäíî ïîñåòåí íà
23.11.2017 ã.).
 17
è ôàêòúò, ÷å íå âñè÷êè ïðàâíè àêàäåìè÷íè çâåíà, ñúçäàäåíè ïðåç ïúð-
âîòî äåñåòèëåòèå íà ïðîìåíèòå, îöåëÿâàò. Ïðèìåð çà òîâà å Þðèäè-
÷åñêèÿò ôàêóëòåò íà Òåõíè÷åñêè óíèâåðñèòåò – Âàðíà. Òîé å çàêðèò
ïðåç 2007 ã., ñëåä êàòî îùå ïðåç 2001 ã. Íàöèîíàëíàòà àãåíöèÿ çà îöå-
íÿâàíå è àêðåäèòàöèÿ èçäàâà ïðåïîðúêà çà íåãîâîòî çàòâàðÿíå. Ìîòè-
âèòå ñà, ÷å ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ íå å îò îáëàñòèòå, êîèòî ñà õàðàê-
òåðíè çà íàïðàâëåíèåòî íà òîçè ÂÓÇ19.

3.2 Ïðåïîäàâàòåëèòå
Ñâîåîáðàçíèÿò „áóì“ â ðîåíåòî íà þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè â
ðàìêèòå íà åäâà íÿêîëêî ãîäèíè äî ñðåäàòà íà ïîñëåäíîòî äåñåòèëå-
òèå íà XX â. èçïðàâÿ ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ ïðåä ðåäèöà ïðåäèçâèêà-
òåëñòâà. Ñðåä òÿõ ëîãè÷íî íàé-âàæíî ìÿñòî çàåìà âúïðîñúò çà êàäðî-
âàòà îáåçïå÷åíîñò íà íîâèòå àêàäåìè÷íè çâåíà. Ïî òîçè ïîâîä
Íàðåäáàòà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà
âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ îò 1994 ã.20 îïðå-
äåëÿ, ÷å „ëåêöèîííèòå êóðñîâå ïî çàäúëæèòåëíèòå ó÷åáíè äèñ-
öèïëèíè ñå îðãàíèçèðàò è ïðîâåæäàò îò õàáèëèòèðàíè â ñúîò-
âåòíàòà íàó÷íà îáëàñò ïðåïîäàâàòåëè“ (÷ë. 2, àë. 1), êàòî íå ïî-
ìàëêî îò ïîëîâèíàòà îò çàäúëæèòåëíèòå äèñöèïëèíè, âêëþ÷åíè
â ó÷åáíèÿ ïëàí, ñå ïðåïîäàâàò îò õàáèëèòèðàíè ëèöà íà îñíîâåí
òðóäîâ äîãîâîð â ñúîòâåòíèÿ ôàêóëòåò (÷ë. 2, àë. 2). Ïðåõîäíèòå
è çàêëþ÷èòåëíèòå ðàçïîðåäáè íà ñúùàòà Íàðåäáà îò 1994 ã. ïðåäâèæ-
äàò çà ïúðâàòà ó÷åáíà ãîäèíà ñëåä âëèçàíåòî º â ñèëà âñåêè ïðàâåí
ôàêóëòåò äà èìà ïîíå äâå õàáèëèòèðàíè ëèöà â îáëàñòòà íà ïðàâíèòå
íàóêè íà îñíîâåí òðóäîâ äîãîâîð â íåãî; ïîíå 4 õàáèëèòèðàíè ëèöà
ïðåç âòîðàòà ó÷åáíà ãîäèíà; ïîíå 6 – ïðåç òðåòàòà ãîäèíà, è ïîíå ïî-
ëîâèíàòà îò ïðåïîäàâàòåëèòå äà ñà õàáèëèòèðàíè íà îñíîâåí òðóäîâ
äîãîâîð íà ÷åòâúðòàòà ãîäèíà.
Ìàëêî ïîâå÷å îò ãîäèíà ñëåä âëèçàíåòî â ñèëà íà Íàðåäáàòà
îò 1994 ã. å ïðèåòà íîâà Íàðåäáà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâà-
íèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà
„Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“ (ïî-äîëó â òåê-

19
Çàêðèâàò Þðèäè÷åñêèÿ ôàêóëòåò íà ÒÓ – Âàðíà, Econ.bg, 20.12.2007 ã. (ïîñëåäíî
ïîñåòåí íà 1.12.2017 ã.).
20
Íàðåäáà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå
ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“, ïðèåòà ñ ÏÌÑ ¹ 343 îò 30.12.1994 ã., îáí., ÄÂ, áð. 9 îò
27.01.1995 ã., îòì., ÄÂ, áð. 31 îò 12.04.1996 ã.
 18
ñòà Íàðåäáàòà îò 1996 ã.)21. Òÿ óñòàíîâÿâà ìîäåëà íà þðèäè÷åñêî-
òî îáðàçîâàíèå, êîéòî íà ïðàêòèêà äåéñòâà è äíåñ22. Â Íàðåäáàòà îò
1996 ã. âúïðîñúò çà êàäðîâàòà îáåçïå÷åíîñò íà ôàêóëòåòèòå ïîëó÷àâà
ìàëêî ïî-ðàçëè÷íà ðåãóëàöèÿ â ñðàâíåíèå ñ íîðìàòèâíèÿ àêò îò
1994 ã. Òàêà íàïðèìåð îòïàäà èçèñêâàíåòî ïîíå ïîëîâèíàòà õàáèëèòè-
ðàíè ïðåïîäàâàòåëè ïî çàäúëæèòåëíè äèñöèïëèíè äà ñà íàçíà÷åíè íà
îñíîâåí òðóäîâ äîãîâîð â ñúîòâåòíèÿ ÂÓÇ, êàòî âå÷å ñå èçèñêâà òå
äà èìàò ñàìî òðóäîâ äîãîâîð êúì ñúîòâåòíèÿ ôàêóëòåò (÷ë. 8, àë. 3).
Äîïóñêà ñå è âúçìîæíîñòòà „ïî èçêëþ÷åíèå“ ðåêòîðúò íà ñúîòâåò-
íîòî âèñøå ó÷èëèùå äà ìîæå äà ðàçðåøàâà ëåêöèèòå è ñåìåñòðèàëíè-
òå èçïèòè äî åäíà ÷åòâúðò îò çàäúëæèòåëíèòå ó÷åáíè äèñöèïëèíè äà
ñå ïðîâåæäàò îò ïðåïîäàâàòåëè ñ îáðàçîâàòåëíà è íàó÷íà ñòåïåí
„äîêòîð“ ïî ñúîòâåòíàòà íàó÷íà ñïåöèàëíîñò (÷ë. 8, àë. 2). Èç÷åçíàëî
å èçèñêâàíåòî çà ïðîãðåñèâíî óâåëè÷àâàíå íà õàáèëèòèðàíèÿ ñúñòàâ
íà ñúîòâåòíèòå ôàêóëòåòè ïðåç âñÿêà ñëåäâàùà ãîäèíà. Î÷åâèäíî òå-
çè ïðîìåíè â Íàðåäáàòà îò 1996 ã. ñïðÿìî óðåäáàòà îò 1994 ã. èìàò
âðúçêà ñ ëèïñàòà íà äîñòàòú÷íî ïîäãîòâåíè ïðåïîäàâàòåëè.
Äíåñ, ïîâå÷å îò äâàäåñåò ãîäèíè ïî-êúñíî, îñòàâà îòâîðåí
âúïðîñúò íåîáõîäèìî ëè áåøå âúçíèêâàíåòî íà òîëêîâà ìíîãî ïðàâíè
ôàêóëòåòè ïðåç 90-òå ãîäèíè íà XX â., ïðè ïîëîæåíèå ÷å êúì îíçè ìî-
ìåíò ÿâíî íÿìà äîñòàòú÷íî ïîäãîòâåíè àêàäåìè÷íè êàäðè. Î÷åâèäíî
„ïàçàðíèòå“ ïðèíöèïè è âèäèìèÿò èíòåðåñ êúì ñïåöèàëíîñòòà âúâ
âñè÷êè îöåëåëè äî äíåñ ôàêóëòåòè îïðàâäàâàò ãëàâîëîìíîòî óâåëè÷å-
íèå íà àêàäåìè÷íèòå ïðàâíè çâåíà â íà÷àëîòî íà ïðîìåíèòå. Êàêúâ
îáà÷å å öÿëîñòíèÿò åôåêò âúðõó áúëãàðñêîòî îáùåñòâî îò òîâà ëèáå-
ðàëèçèðàíå íà ñèñòåìàòà íà âèñøåòî îáðàçîâàíèå ïðåç 90-òå, îòãîâîð
ìîæå äà äàäå ñàìî åäèí øèðîê èñòîðè÷åñêè àíàëèç íà ïðåõîäà â
Áúëãàðèÿ, êîéòî èçëèçà èçâúí ðàìêèòå íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå.
Ïðàâíàòà óðåäáà íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå îò 90-òå ãîäèíè
íà XX â. ñúçäàâà ñðåäà, êîÿòî ïîçâîëÿâà âúçíèêâàíåòî íà ôåíîìåíà
íà ò.íàð. ïúòóâàùè ïðåïîäàâàòåëè, ò.å. âúçìîæíîñòòà åäèí ïðåïîäà-
âàòåë äà ïðåïîäàâà â äâà, òðè è ïîâå÷å óíèâåðñèòåòà åäíè è ñúùè èëè
ñõîäíè äèñöèïëèíè. Áåç ôåíîìåíà „ïúòóâàù ïðåïîäàâàòåë“ áúðçîòî
ñúçäàâàíå íà òîëêîâà ìíîãî íîâè ôàêóëòåòè ùåøå äà å íåâúçìîæíî.

21
Íàðåäáà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå
ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“, ïðèåòà ñ ÏÌÑ
¹ 75 îò 5.04.1996 ã., îáí., ÄÂ, áð. 31 îò 12.04.1996 ã., îòì. ñ åäíîèìåííàòà Íàðåäáà,
ïðèåòà ñ ÏÌÑ ¹ 82 îò 26.04.2017 ã., îáí., ÄÂ, áð. 35 îò 2.05.2017 ã., â ñèëà îò
ó÷åáíàòà 2019–2020 ã., èçì. è äîï.
 19
Åñòåñòâåíî èìà è ïðèìåðè êàòî òîçè íà Ïëîâäèâñêèÿ óíèâåðñèòåò,
êîéòî ñå îïèòâà äà ðåøè ïðîáëåìà ñ ëèïñàòà íà ïîäãîòâåíè ïðåïîäà-
âàòåëè ïî ïðàâî, êàòî ñå îáðúùà êúì ðåñóðñà, êîéòî ïðåäîñòàâÿ
Èíñòèòóòúò çà äúðæàâàòà è ïðàâîòî êúì Áúëãàðñêà àêàäåìèÿ íà
íàóêèòå.
Êàê ñòîè äíåñ âúïðîñúò ñ êàäðîâàòà îáåçïå÷åíîñò íà þðèäè-
÷åñêèòå ôàêóëòåòè? Ïðåç 2005 ã. å íàïðàâåíà ïðîìÿíà â Íàðåäáàòà
îò 1996 ã., êàòî ïðàâîìîùèåòî äà ðàçðåøàâà íà íåõàáèëèòèðàíè ïðå-
ïîäàâàòåëè ñ äîêòîðñêà ñòåïåí ïî ñúîòâåòíàòà ñïåöèàëíîñò äà âîäÿò
ëåêöèè ïî çàäúëæèòåëíèòå ïðåäìåòè å ïðåõâúðëåíî îò ðåêòîðà íà óíè-
âåðñèòåòà êúì ñúîòâåòíèÿ ôàêóëòåòåí ñúâåò. Ïðåç îêòîìâðè 2015 ã.
Ðàáîòíà ãðóïà êúì Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî çà èçìåíåíèå íà
Íàðåäáàòà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñ-
øå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ ïðàâè èçâîäà, ÷å ïðîäúë-
æàâà äà ñå íàáëþäàâà ïðåïîêðèâàíå íà õàáèëèòèðàíèÿ ïðåïîäàâàòåë-
ñêè ñúñòàâ â ðåäèöà óíèâåðñèòåòè.23 Ñúãëàñíî äàííèòå, êîèòî ïðå-
äîñòàâÿò ïðàâíèòå ôàêóëòåòè íà ñâîèòå èíòåðíåò ñòðàíèöè îáà÷å, ìî-
æå äà ñå íàïðàâè äðóãî çàêëþ÷åíèå, à èìåííî, ÷å â çíà÷èòåëíà ñòåïåí
äåôèöèòúò íà õàáèëèòèðàíè ïðåïîäàâàòåëè å ïðåîäîëÿí. Ñúãëàñíî òå-
çè èçòî÷íèöè êàäðîâàòà îáåçïå÷åíîñò íà 9-òå àêàäåìè÷íè çâåíà, â
êîèòî ñå ïðåïîäàâà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“, êúì ì. îêòîìâðè 2017 ã. èç-
ãëåæäà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí:

22
Ïîâå÷å çà èçâîäèòå â òàçè ïîñîêà âæ. â Äîêëàä íà ìèíèñòúðà íà ïðàâîñúäèåòî
îòíîñíî: Ïðîåêò íà Ïîñòàíîâëåíèå íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò çà ïðèåìàíå íà Íàðåäáà
çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàë-
íîñòòà „Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“ http://www.mjs.bg/Files/
doklad-proekt-naredba-pravo.pdf (ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 23.11.2017 ã.).
23
Âæ. „Äîêëàä îòíîñíî äåéíîñòòà íà ðàáîòíàòà ãðóïà çà èçìåíåíèå íà Íàðåäáàòà çà
åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà
„Ïðàâî“ îò 22 îêòîìâðè 2015 ã., ñ. 6, äîñòúïåí íà: http://www.justice.government.bg/15/,
ïóáëèêóâàí íà 26.10.2016 ã., ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 23.11.2017 ã.
 20
Òàáëèöà ¹ 2: Áðîé ïðåïîäàâàòåëè â þðèäè÷åñêèòå
ôàêóëòåòè 24
Óíèâåðñèòåò Ïðîôåñîð Äîöåíò Ãëàâåí Àñèñòåíò Õîíîðóâàíè Îáùî
àñèñòåíò
ÁÑÓ 7 4 8 4 23
ÂÑÓ 10 7 0 5 22
ÂÒÓ 15 14 6 7 14 56
ÍÁÓ 12 5 12 29
ÏÓ 20 13 11 6 50
ÐÓ 5 10 11 4 3 33
ÑÓ 27 16 35 22 100
ÓÍÑÑ 9 14 9 8 40
ÞÇÓ 13 19 10 9 4 55

Âúâ Ôåäåðàëíà Ðåïóáëèêà Ãåðìàíèÿ 36 îò 43-òå ïðàâíè ôàêóë-

òåòà ðàçïîëàãàò ñ 15 èëè ïîâå÷å çàåòè ïðîôåñîðñêè ìåñòà
(Lehrstuhl)25. Ñ äðóãè äóìè, ñðàâíåíèåòî (åñòåñòâåíî äîêîëêîòî å âúç-
ìîæíî äà ñå íàïðàâè òàêîâà) ïîêàçâà, ÷å þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè â
Áúëãàðèÿ èçãëåæäà íå îòñòúïâàò ïî áðîÿ íà ñâîèòå õàáèëèòèðàíè ïðå-
ïîäàâàòåëè îò íåìñêèòå.
Ïî îòíîøåíèå íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ñèòóàöèÿòà, â
êîÿòî åäèí ïðåïîäàâàòåë èçíàñÿ ëåêöèè è/èëè ïðîâåæäà óïðàæíåíèÿ â
äâà, òðè èëè ïîâå÷å óíèâåðñèòåòà, îáà÷å êàòåãîðè÷íî íå å ïðåîäîëÿ-
íà. Íà âúïðîñà „Êúäå ïðåïîäàâàòå?“ åäèí îò ðåñïîíäåíòèòå íà íà-
ñòîÿùîòî èçñëåäâàíå îòãîâàðÿ: „Ïî-äîáðå ìå ïèòàéòå êúäå íå ïðå-
ïîäàâàì“. Äðóã ïðåïîäàâàòåë, çàïèòàí êàêâî ìèñëè çà ôåíîìåíà „ïú-
òóâàùè ïðåïîäàâàòåëè“, íå áåç èðîíèÿ ñïîäåëÿ: „Ïðåïîäàâàòåëèòå
ñå âúðòÿò èç öÿëà Áúëãàðèÿ è ñà åäíè è ñúùè. Ïðåïîäàâàíåòî
ñòàíà êàòî äà îòèäåø íà ëÿòíî êèíî. Êàòî èìàø ñãðàäà, âñå åä-
íî èìàø óíèâåðñèòåò, íî óíèâåðñèòåòúò íå å ñàìî ñãðàäà. Àêî
áåøå òàêà, òî òîãàâà âñÿêî áèâøå ÒÊÇÑ ùåøå äà å óíèâåðñè-

24
Äàííèòå â òàáëèöà ¹ 2 îòðàçÿâàò áðîÿ íà ïðåïîäàâàòåëèòå ñúãëàñíî ñïèñú÷íèòå
ñúñòàâè íà þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà, ïîìåñòåíè íà òåõíèòå èíòåðíåò ñòðà-
íèöè.
25
Èçïîëçâàíèÿò òóê òåðìèí ïðîôåñîðñêî ìÿñòî (Lehrstuhl) ñå ðàçëè÷àâà îò áúë-
ãàðñêîòî çíà÷åíèå íà äóìàòà ïðîôåñîð ïî äâå íåùà. Ïúðâî âñè÷êè ïðåïîäàâàòåëè ñ
ïðîôåñîðñêî ìÿñòî â íåìñêàòà ñèñòåìà íà âèñøåòî îáðàçîâàíèå ñà ïðîôåñîðè, áåç îáà-
÷å âñè÷êè ïðîôåñîðè äà èìàò òàêèâà ìåñòà. Âòîð íåìñêàòà àêàäåìè÷íà ñèñòåìà íå
ðàçëè÷àâà äåëåíåòî íà õàáèëèòèðàíè ïðåïîäàâàòåëè íà äîöåíòè è ïðîôåñîðè. Çà ïîâå÷å
ïîäðîáíîñòè âæ. ñ. 8–10 îò ïîñî÷åíîòî ïî-ãîðå èçñëåäâàíå.
 21
òåò.“ Àíàëèçúò íà ñúáðàíèòå äàííè ïîêàçâà, ÷å ïîíå ÷åòèðèìà ïðå-
ïîäàâàòåëè ïî íÿêîÿ îò ðàçãëåæäàíèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè
ïðåïîäàâàò â òðè îòäåëíè óíèâåðñèòåòà. Äðóãè ÷åòèðèìà âîäÿò ëåê-
öèè â äâå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ. Ïî òîçè ïîâîä å èíòåðåñíî ìíåíèåòî íà
åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè, êîéòî êàçâà: „Àç ïîçíàâàì
ïðåïîäàâàòåëè, êîèòî ðàáîòÿò â 4–5 óíèâåðñèòåòà, áåç äà ãè
óïðåêâàì çà òîâà. Íå çíàì êàê ãî ïðàâÿò. Ïîëèòèêà òðÿáâà äà
èìà è äúðæàâàòà. Òðÿáâà äà ïîñòàâè íÿêàêâè îãðàíè÷åíèÿ. Íå
ñúì ñèãóðíà, ÷å åäèí ïðåïîäàâàòåë, êîéòî õîäè â 4–5 óíèâåðñè-
òåòà, ïðåïîäàâà êà÷åñòâåíî.“
Íå ìîæå äà ñå òâúðäè êàòåãîðè÷íî, ÷å ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå ñëó-
÷àè ñà åäèíñòâåíèòå, â êîèòî ïðåïîäàâàòåëè ïî ðàçãëåæäàíèòå ôóíäà-
ìåíòàëíè äèñöèïëèíè èçíàñÿò ëåêöèè â äâå èëè ïîâå÷å âèñøè ó÷åáíè
çàâåäåíèÿ. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å, ÷å íÿêîè îò ðåñïîíäåíòèòå îòãîâàðÿò
óêëîí÷èâî íà âúïðîñà êàêâè ïðåäìåòè è â êîè óíèâåðñèòåòè ïðåïîäà-
âàò. Îïèòúò äà çàïúëíèì òàçè ïðàçíîòà ÷ðåç èçñëåäâàíå íà àêòóàëíè-
òå ó÷åáíè ðàçïèñàíèÿ è ó÷åáíè ïëàíîâå çà çèìíèÿ ñåìåñòúð íà ó÷åá-
íàòà 2017/2018 ã. íà þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè ñúùî íå ñå óâåí÷à ñ
óñïåõ, òúé êàòî ïîäîáíà èíôîðìàöèÿ íå å íàëè÷íà íà èíòåðíåò ñòðàíè-
öèòå íà âñè÷êè óíèâåðñèòåòè. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà îòïðàâèõìå çàïèò-
âàíå ïî ðåäà íà ÇÄÎÈ äî âñè÷êè ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà çà áðîÿ íà
ïðåïîäàâàòåëèòå ïî ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè, êàêòî è çà âèäà
ïðàâîîòíîøåíèå ìåæäó òÿõ è ñúîòâåòíîòî àêàäåìè÷íî çâåíî (îñíî-
âåí/äîïúëíèòåëåí òðóäîâ äîãîâîð, èëè õîíîðóâàíè). Çà ñúæàëåíèå ïî-
ëó÷èõìå îòãîâîð îò åäâà ÷åòèðè þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòà, èíôîðìà-
öèÿòà îò êîèòî ñå äîáëèæàâà äî ñúáðàíàòà ÷ðåç èíòåðâþòàòà è
ïðåãëåäà íà èíòåðíåò ñòðàíèöèòå íà âèñøèòå ó÷èëèùà.
Õåòåðîãåííîñòòà íà àêàäåìè÷íàòà îáùíîñò, êîÿòî ïðåïîäàâà
ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè, ñå ïîäñèëâà îò òîâà, ÷å ïîâå÷åòî îò èí-
òåðâþèðàíèòå ðåñïîíäåíòè ñïîäåëÿò, ÷å ñúâìåñòÿâàò ïðåïîäàâàíåòî
ñ åäíà èëè ïîâå÷å äîïúëíèòåëíè ïðîôåñèîíàëíè äåéíîñòè. Íÿêîè îò
òÿõ ñà èçñëåäîâàòåëè â èíñòèòóòè êúì Áúëãàðñêàòà àêàäåìèÿ íà
íàóêèòå. Íå ñà ìàëêî è äåéñòâàùèòå àäâîêàòè. Ñðåùàò ñå è ïðåïîäà-
âàòåëè, êîèòî ó÷àñòâàò èëè ñà ó÷àñòâàëè â óïðàâëåíèåòî íà äúðæàâà-
òà, áèëî êàòî ÷àñò îò èçïúëíèòåëíàòà âëàñò, áèëî êàòî ñúâåòíèöè êúì
ðàçëè÷íè äúðæàâíè îðãàíè.
Ðåñïîíäåíòèòå ñïîäåëÿò è íàëè÷èåòî íà îùå åäíà îñîáåíîñò, à
èìåííî ñòàíîâèùåòî, ÷å â ïðàâíèòå ôàêóëòåòè â Áúëãàðèÿ ñå çàáåëÿç-
âà ðàçðèâ ìåæäó ó÷åáíàòà è íàó÷íàòà äåéíîñò. Òîâà ìíåíèå ñå ïîä-
êðåïÿ è îò ó÷àñòíèöèòå â Êðúãëàòà ìàñà, ïîñâåòåíà íà ïðîáëåìèòå íà
 22
ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè26, îðãàíèçèðàíà îò ôîíäàöèÿ „Áúëãàðñêè
èíñòèòóò çà ïðàâíè èíèöèàòèâè“. Åäèí ïðåïîäàâàòåë, ó÷àñòíèê â òîâà
ñúáèòèå, êàçâà: „Íàó÷íàòà äåéíîñò ñÿêàø „áóêñóâà“, íå ñå ïðàê-
òèêóâà ìíîãî. Â äðóãèòå íàóêè, íàïðèìåð â èñòîðèÿòà, òîçè
ïðîáëåì íå ñòîè.“ Äðóã ó÷àñòíèê ïîäêðåïÿ êàçàíîòî ñ äóìèòå: „Áúë-
ãàðñêàòà íàóêà å â äúëã íà áúëãàðñêîòî ïðàâî. Ñïîðåä ìåí òÿ íå
å äîñòàòú÷íî ðàçâèòà. Èìà ìíîãî þðèñòè, íî ìíîãî ìàëêî îò
òÿõ ñà ó÷åíè. Íå âñåêè å ãîòîâ äà íàïèøå äèñåðòàöèÿ. Èìà öåëè
äèñöèïëèíè, â êîèòî èìà ïî åäèí ÷îâåê. Êàê ñå ðàçâèâà òàçè äèñ-
öèïëèíà ñ åäèí ÷îâåê?“.
Ïî îòíîøåíèå íà êàäðîâîòî îáåçïå÷àâàíå òðÿáâà äà ñå íàïðàâè
óòî÷íåíèåòî, ÷å èìà ñúùåñòâåíà ðàçëèêà ìåæäó ïåòòå èçñëåäâàíè
äèñöèïëèíè. Ðàçïðåäåëåíèåòî íà ïðåïîäàâàòåëèòå êúì ìîìåíòà íà èç-
ñëåäâàíåòî å êàêòî ñëåäâà: Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðà-
â 9 ïðåïîäàâàòåëè; Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîò 10; Ðèìñêî ÷àñòíî
ïðàâ 3; Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîò 5; Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîò 227.
Âèæäà ñå, ÷å íÿêîè îò ïðåäìåòèòå ñòðàäàò îò ñåðèîçíà ëèïñà íà ïðå-
ïîäàâàòåëè, èëè ïîíå òàêà èçãëåæäà íà ïðúâ ïîãëåä. Òàêúâ å ñëó÷àÿò
ñ Ðèìñêîòî ÷àñòíî ïðàâî. Òàçè äèñöèïëèíà ñå ïðåïîäàâà âúâ âñè÷êè
ïðàâíè ôàêóëòåòè, ìàêàð íå íàâñÿêúäå äà å çàäúëæèòåëíà. Ñúãëàñíî
ñâåäåíèÿòà íà íàøèòå ðåñïîíäåíòè, êúì ìîìåíòà íà ïðèêëþ÷âàíå íà
ïðîåêòà â ñòðàíàòà èìà åäâà äâàìà õàáèëèòèðàíè ïðåïîäàâàòåëè, êàê-
òî è åäèí ïåíñèîíèðàí òàêúâ, ñ äîêòîðàò â îáëàñòòà íà ëàòèíñêàòà
ôèëîëîãèÿ è þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå, êîéòî ñúùî ïðåïîäàâà Ðèìñêî
ïðàâî.
Ñõîäåí íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäà è ñëó÷àÿò ñ ïðåäìåòà Ñîöèî-
ëîãèÿ íà ïðàâîòî. Äèñöèïëèíàòà ñå ïðåïîäàâà îò åäâà äâàìà õàáèëè-
òèðàíè ïðåïîäàâàòåëè. Çà ðàçëèêà îò Ðèìñêîòî ÷àñòíî ïðàâî îáà÷å,
Ñîöèîëîãèÿòà íà ïðàâîòî ïî ó÷åáåí ïëàí ñå ïðåäëàãà êàòî èçáèðàåì
ïðåäìåò è ïðèñúñòâà ñàìî â 5 ôàêóëòåòà. Äðóãà ðàçëèêà ìåæäó äâàòà
ïðåäìåòà ñå ñúñòîè â òîâà, ÷å äîêàòî Ðèìñêîòî ïðàâî ñå ïðåïîäàâà
åäèíñòâåíî â ðàìêèòå íà þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè, Ñîöèîëîãèÿ íà
ïðàâîòî ñå ïðåïîäàâà è âúâ ôèëîñîôñêèòå ôàêóëòåòè íà õóìàíèòàðíè-
òå óíèâåðñèòåòè â ñòðàíàòà. Ñõîäåí å ñëó÷àÿò è ñ ïðåäìåòà Ôèëî-

26
Êðúãëàòà ìàñà „Çíà÷åíèå íà ôóíäàìåíòàëíèòå íàóêè â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâà-
íè堖 öåííîñòíè èçìåðåíèÿ“ å ïðîâåäåíà íà 14.01.2018 ã. â ñãðàäàòà íà Ñúþçà íà
þðèñòèòå â Áúëãàðèÿ, Ñîôèÿ.
27
Äàííèòå îòðàçÿâàò áðîÿ íà ïðåïîäàâàòåëèòå ñúãëàñíî ñïèñú÷íèòå ñúñòàâè íà þðè-
äè÷åñêèòå ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà, ñúïîñòàâåíè ñúñ ñåäìè÷íèòå ðàçïèñàíèÿ çà ïúðâè ñå-
ìåñòúð íà ó÷åáíàòà 2017/2018 ã.
 23
ñîôèÿ íà ïðàâîòî, êîéòî ñúùî ñå ïðåïîäàâà è èçâúí ïðàâíèòå ôàêóë-
òåòè. Òîâà å è ïðè÷èíàòà ðåàëíî äà èìà ïîâå÷å ïîäãîòâåíè ïðåïîäà-
âàòåëè ïî ñúîòâåòíèòå ñîöèîëîãè÷åñêè è ôèëîñîôñêî-ïðàâíè äèñ-
öèïëèíè. Òóê îáà÷å ñïîðåä íÿêîè îò íàøèòå ðåñïîíäåíòè ñå ïîÿâÿâà
ïðîáëåìúò äàëè å ðåäíî ïðåïîäàâàòåëè ôèëîñîôè è ñîöèîëîçè, êîèòî
íÿìàò þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå, äà ïðåïîäàâàò òàçè ìàòåðèÿ íà
þðèñòè: „Êîãàòî ñòàâà âúïðîñ çà ïðåïîäàâàíå â äúðæàâíî ðåãó-
ëèðàíàòà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“, òðÿáâà äà èìà íÿêàêâî îãðàíè-
÷åíèå èëè ïîíå èçèñêâàíå òîâà äà áúäå ïðåïîäàâàíî îò þðèñòè,
ñ èçêëþ÷åíèå íà ñëó÷àèòå íà ñïåöèôè÷íè äèñöèïëèíè, êàòî íà-
ïðèìåð Ïñèõèàòðèÿ èëè äð., êîèòî ñà ñâúðçàíè ñ íåùî ìíîãî
ñïåöèôè÷íî è íå áèõìå ìîãëè âèíàãè äà íàìåðèì þðèñòè, êîèòî
äà ïðåïîäàâàò â òàçè îáëàñò. Ïðàâè ñå îãðîìíà ãðåøêà ñ òîâà,
÷å ïî îñíîâíè äèñöèïëèíè ïðåïîäàâàò íå-þðèñòè, êîèòî ñúçäà-
âàò ïîãðåøíè âïå÷àòëåíèÿ íà ñàìèòå ñòóäåíòè.“
Íà äðóãèÿ ïîëþñ îòêúì êàäðîâà îáåçïå÷åíîñò ñà äèñöèïëèíèòå
Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî è Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî.
Ìîæå áè çàùîòî òÿõíàòà çàäúëæèòåëíîñò â ó÷åáíàòà ïðîãðàìàòà íè-
êîãà íå å áèëà ïîñòàâÿíà ïîä âúïðîñ, êúì ìîìåíòà íà ïðîâåæäàíåòî
íà èçñëåäâàíåòî òåçè ïðåäìåòè ñà ïîäñèãóðåíè ñúîòâåòíî ñ 9 (ÈÁÄÏ)
è 10 (ÎÒÏ) ïðåïîäàâàòåëè. Ïðè Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è
ïðàâî ïðåïîäàâàòåëèòå óñëîâíî ìîãàò äà áúäàò ðàçäåëåíè íà äâå ãðó-
ï蠖 þðèñòè-èñòîðèöè è ÷èñòè èñòîðèöè. Áåç äà èìà äàííè òîâà äåëå-
íèå äà ïðîâîêèðà èñòèíñêî íàïðåæåíèå â òàçè òÿñíà ïðîôåñèîíàëíà
îáùíîñò, òî âñå ïàê ñå ñïîìåíàâà îò ïîâå÷åòî ðåñïîíäåíòè: „...ïðè
íàñ èìà ìíîãî èñòîðèöè, êîèòî ñìåëî íàâëèçàò â äúðæàâàòà è
ïðàâîòî è ìè ñå ñòðóâà, ÷å òå ïðåïîäàâàò íÿêàêâà îáùà èñòî-
ðèÿ, à òîâà êàðà ñòóäåíòèòå äà ñè ìèñëÿò „Çà êàêâî íè å òîâà?
Íå íè å íåîáõîäèìî. Òîâà å îáùà èñòîðèÿ, êîÿòî ñìå ÷åëè â ó÷è-
ëèùå, ãîòâèëè ñìå ñå çà êàíäèäàò-ñòóäåíòñêè èçïèòè è ñåãà äà ÿ
ïîâòàðÿìå â öÿëà çàäúëæèòåëíà äèñöèïëèíà â ïúðâè êóðñ“. Äðóã
ðåñïîíäåíò îáà÷å ñìÿòà, ÷å: „òðÿáâà äà ïðåêðàòèì ñ ìèñëåíåòî çà
þðèñòè ñðåùó èñòîðèöè. ÈÁÄÏ å çàäúëæèòåëíà è êàòî òàêàâà
ñå âîäè îò õàáèëèòèðàíè ïðåïîäàâàòåëè â ñúîòâåòíàòà íàó÷íà
îáëàñò è ïðîôåñèîíàëíî íàïðàâëåíèå, à òî å „Ïðàâî“. Ïðàâîòî
è èñòîðèÿòà ñà äâå äîñòà ðàçëè÷íè ñôåðè è êîãàòî åäèí ÷îâåê
ñàìî ñ þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå ñå õâàíå ñ èñòîðèÿ, èìà íÿêîè
äåôèöèòè.“ Òîâà ñòàíîâèùå ñå ïîäêðåïÿ îò ìíåíèåòî è íà äðóã ïðå-
ïîäàâàòåë ïî ÈÁÄÏ: „Òðóäíî å çà åäèí èñòîðèê, êàêòî è çà åäèí
þðèñò, äà ïðåïîäàâà ÈÁÄÏ. Çàùî? Çàùîòî þðèñòèòå ãóáÿò
 24
èñòîðèçìà, ò.å. ñúäÿò çà ìèíàëîòî ïðåç ñúâðåìèåòî. À ïðè
èñòîðèöèòå ïúê å äðóãî. Ïîíåæå â áúëãàðñêàòà èñòîðè÷åñêà
íàóêà äîìèíèðà ïîçèòèâèñòêèÿò åëåìåíò, ñà ñêëîííè äà ñå ïëúç-
âàò ïî ïðåïîäàâàíåòî ñàìî íà ôàêòè, à íå è íà àíàëèç.“  òîçè
êîíòåêñò èíòåðåñ áóäè ñâîåîáðàçíèÿò îïèò íà Íîâ áúëãàðñêè óíèâåð-
ñèòåò, êúäåòî ïðåïîäàâàíåòî íà ÈÁÄÏ å ïîäåëåíî ìåæäó èñòîðèê è
þðèñò. Òðÿáâà äà áúäå ñïîìåíàò è êàçóñúò ñ Þðèäè÷åñêèÿ ôàêóëòåò
íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò, êîéòî âúïðåêè äîáðàòà ñè îáùà îáåçïå÷å-
íîñò ñ ïðåïîäàâàòåëè, ñúãëàñíî äàííèòå íà íàøèòå ðåñïîíäåíòè å
èçïðàâåí ïðåä îïàñíîñòòà äà îñòàíå áåç õàáèëèòèðàí ïðåïîäàâàòåë ïî
ÈÁÄÏ.
Ïî îòíîøåíèå íà èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè ïî Îáùà òå-
îðèÿ íà ïðàâîòî íàé-ãîëÿìî ëþáîïèòñòâî áóäè òÿõíàòà îáùà îöåíêà
çà àìîðôíîñòòà íà äèñöèïëèíàòà, êàêòî è îñúçíàâàíåòî èì åäíîâðå-
ìåííî êàòî þðèñòè, ôèëîñîôè è ñîöèîëîçè.

3.3. Äîêòîðàíòèòå
Äîêòîðàíòèòå èìàò êëþ÷îâî çíà÷åíèå çà êàäðîâàòà îáåçïå÷å-
íîñò íà âñÿêî àêàäåìè÷íî çâåíî. Ñòàòèñòèêàòà ñî÷è, ÷å ïðåç ó÷åáíà-
òà 2016/2017 ã. â íàó÷íàòà îáëàñò „Ïðàâî“ ñå îáó÷àâàò îáùî 205
äîêòîðàíòè28. Êîëêî îò òÿõ îáà÷å ñà äîêòîðàíòè â íÿêîÿ îò èçñëåäâà-
íèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè, îñòàâà íåÿñíî, ãëàâíî ïîðàäè íå îñî-
áåíî ëåñíàòà êîìóíèêàöèÿ ñ íÿêîè îò ïðàâíèòå ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà.
Ñ öåë ìèíèìàëèçèðàíå íà òîçè äåôèöèò â ðàìêèòå íà âñÿêî îò ïðîâå-
äåíèòå èíòåðâþòà å îòäåëåíî ñïåöèàëíî ìÿñòî íà âúïðîñà çà äîêòî-
ðàíòèòå, à èìåííî äàëè ñúîòâåòíèÿò ðåñïîíäåíò èìà äîêòîðàíòè è
êàêâè âúçìîæíîñòè ïðåäëàãà êàòåäðàòà çà àêàäåìè÷íî èçðàñòâàíå.
Òàêà äåñåò îò èíòåðâþèðàíèòå õàáèëèòèðàíè ïðåïîäàâàòåëè ïîñî÷-
âàò, ÷å èìàò èëè äîñêîðî ñà èìàëè äîêòîðàíòè. Ñðåä òÿõ âïå÷àòëåíèå
ïðàâÿò ïðåïîäàâàòåë ïî Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî, êîéòî ñïîäåëÿ, ÷å èìà
7 äîêòîðàíòè, êàêòî è ïðåïîäàâàòåë ïî ÈÁÄÏ, êîéòî å ðúêîâîäèòåë íà
6 äîêòîðàíòè.
Íå âñåêè ïðàâåí ôàêóëòåò å àêðåäèòèðàí äà ïðîâåæäà îáó÷åíèå
ïî îáðàçîâàòåëíà è íàó÷íà ñòåïåí „äîêòîð“ â îáëàñòòà íà ôóíäàìåí-
òàëíèòå äèñöèïëèíè.  íÿêîè îò ñëó÷àèòå åñòåñòâåíà ïðå÷êà çà òîâà
ñå ÿâÿâà ëèïñàòà íà õàáèëèòèðàí ïðåïîäàâàòåë ïî ñúîòâåòíàòà äèñ-

28
Èçòî÷íèê íà äàííèòå å Íàöèîíàëíèÿò ñòàòèñòè÷åñêè èíñòèòóò. Âæ. Ñòóäåíòè â
îáðàçîâàòåëíà è íàó÷íà ñòåïåí „äîêòîð“ ïî òåñíè îáëàñòè íà îáðàçîâàíèåòî, äîñòúïåí
íà: http://www.nsi.bg/bg/content/3410/, ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 9.01.2018 ã.
 25
öèïëèíà, íî íå ñà èçêëþ÷åíèå è ñëó÷àèòå, â êîèòî èìà õàáèëèòèðàíè
ïðåïîäàâàòåëè, íî âúïðåêè òîâà ñúîòâåòíèÿò óíèâåðñèòåò íÿìà àêðå-
äèòàöèÿ äà îáó÷àâà äîêòîðàíòè. Ïî òîçè ïîâîä íÿêîè îò íàøèòå
ðåñïîíäåíòè ñïîäåëÿò, ÷å ñà â ïðîöåñ íà ïîëó÷àâàíå íà ñúîòâåòíàòà
àêðåäèòàöèÿ. Èíòåðåñíî â òîçè êîíòåêñò å ìíåíèåòî íà åäèí ðåñïîí-
äåíò, êîéòî êàçâà: „òîâà å ïðàâèëíî (ò.å. ÷å íå âñè÷êè ôàêóëòåòè
èìàò àêðåäèòàöèÿ äà îáó÷àâàò äîêòîðàíò蠖 áåë. àâò.), çàùîòî, àêî
íàâñÿêúäå èìà âúçìîæíîñò çà äîêòîðàíòè, òå íÿìà äà ìîãàò äà
ñå ðåàëèçèðàò“. Äðóã îò èíòåðâþèðàíèòå âëèçà â ïî-ãîëÿìà äúëáî-
÷èíà: „ Çàêîíà çà âèñøåòî îáðàçîâàíèå èìàøå îïèò äà ñå îãðà-
íè÷àò ïðåïîäàâàòåëèòå äà ðàáîòÿò â äî äâà óíèâåðñèòåòà.
Òîâà îãðàíè÷åíèå íàêðàÿ ãî îáâúðçàõà ñ àêðåäèòàöèÿòà, ò.å. òî-
çè, ïðè êîãîòî ñè íà îñíîâåí äîãîâîð, òàì íîñèø ïîâå÷å òî÷êè;
òàì, êúäåòî ñè íà äîãîâîð ïî ÷ë. 111, òàì íîñèø ïî-ìàëúê áðîé
òî÷êè. Ñïîðåä ìåí òàçè ïîëèòèêà íå ñå ñïàçâà.“ Âñúùíîñò îãðà-
íè÷åíèåòî ïðåïîäàâàòåë äà ïðåïîäàâà â äî äâà óíèâåðñèòåòà íå ñàìî
íå ñå ñïàçâà, íî è êàêòî âèäÿõìå ïî-ãîðå, íå å çàëåãíàëî â Íàðåäáàòà
çà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå.
Çà äà èçÿñíèì âúïðîñà çà áðîÿ íà äîêòîðàíòèòå ïî ôóíäàìåíòàë-
íèòå äèñöèïëèíè, îòïðàâèõìå çàïèòâàíèÿ ïî ðåäà íà ÇÄÎÈ – äî
Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà (ÌÎÍ) è äî Íàöèîíàë-
íàòà àãåíöèÿ çà îöåíÿâàíå è àêðåäèòàöèÿ (ÍÀÎÀ). Íàöèîíàëíàòà
àãåíöèÿ çà îöåíÿâàíå è àêðåäèòàöèÿ ïðåäîñòàâè èíôîðìàöèÿ çà òîâà
êîè îò þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè ñà àêðåäèòèðàíè äà ïðåäëàãàò äîê-
òîðñêè ïðîãðàìè â èçñëåäâàíèòå îáëàñòè. Îò ÌÎÍ ïúê áå ïðåäîñòà-
âåí áðîé íà äîêòîðàíòèòå ïî âñÿêà îò ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè.
Íàáëþäàâàò ñå èçâåñòíè ðàçìèíàâàíèÿ â äàííèòå, êîèòî ñëåäâà äà ñå
îòäàäàò íà ôàêòà, ÷å íàèìåíîâàíèåòî íà äîêòîðñêàòà ïðîãðàìà ðÿäêî
ñúâïàäà íàïúëíî ñ íàèìåíîâàíèåòî íà äèñöèïëèíàòà. Òàêà íàïðèìåð
ïî äàííè îò ÑÓ è ÓÍÑÑ äâàòà óíèâåðñèòåòà èìàò îáùî 7 äîêòîðàíòè
ïî ÎÒÏ, äîêàòî ñïîðåä ñïðàâêàòà íà ÍÀÎÀ òàêàâà äîêòîðñêà
ïðîãðàìà íå å àêðåäèòèðàíà, à ñïîðåä ñïðàâêàòà îò ÌÎÍ áðîÿò íà
äîêòîðàíòèòå å 0.
Âúïðîñúò ñ êàäðîâàòà ïîëèòèêà íà ôàêóëòåòèòå íå å ñâúðçàí ñà-
ìî ñ òîâà äàëè òå èìàò àêðåäèòàöèÿ äà îáó÷àâàò äîêòîðàíòè, à è äî-
êîëêî ìîãàò äà îñèãóðÿò âúçìîæíîñò çà êàðèåðíî èçðàñòâàíå è ïðèåì-
ñòâåíîñò ìåæäó ðàçëè÷íèòå àêàäåìè÷íè ïîêîëåíèÿ. Ïî òîçè âúïðîñ
ïîâå÷åòî èíòåðâþèðàíè ïðåïîäàâàòåëè, â òîâà ÷èñëî êàêòî òåçè,
êîèòî èìàò äîêòîðàíòè, òàêà è òàêèâà, êîèòî íÿìàò, ïðèåìàò, ÷å àêà-
äåìè÷íèòå çâåíà ïðåäîñòàâÿò äîáðè âúçìîæíîñòè çà ðàçâèòèå:
 26
„Èìàì òðèìà äîêòîðàíò蠖 åäèíèÿò å ïî÷òè íàïèñàë äèñåðòà-
öèÿ; äðóãèÿò – äî ïîëîâèíàòà, à òðåòèÿò å ïî-èçîñòàíàë. Îò
òðèìàòà ïîíå åäèíèÿò å ñèãóðåí è èìà æåëàíèå äà ó÷èòåëñòâà.
Àç ñå ñòðåìÿ äà èìà ïðèåìñòâåíîñò è äà èìà êîé äà ìå çà-
ìåñòè“; „Çà ñòóäåíòè è äîêòîðàíòè ñúùåñòâóâàò òàêèâà âúç-
ìîæíîñòè è òå ñà çàëîæåíè îùå â Ïðàâèëíèêà çà àêàäåìè÷íî
ðàçâèòèå, êîéòî å íàïúëíî â ñúîòâåòñòâèå ñúñ Çàêîíà çà ðàçâè-
òèå íà àêàäåìè÷íèÿ ñúñòàâ è ïðàâèëíèêà çà íåãîâîòî ïðèëàãàíå.
Òàêà ÷å èíñòèòóöèîíàëíàòà ðàìêà çà âúçìîæíîñòè å óñòàíîâå-
íà. Îñòàâà óñèëèÿòà, ÷èñòî èíòåëåêòóàëíè è òâîð÷åñêè óñèëèÿ,
îò ñòðàíà íà ìëàäèòå õîðà äà óïðàæíÿâàò, äà ðåàëèçèðàò, äà
èçïúëíÿò ñúñ ñúäúðæàíèå òåçè âúçìîæíîñòè“.
Ñúùåñòâóâà ñèëíà íþàíñèðàíîñò ïî îòíîøåíèå íà òîâà êàêâî
ðàçëè÷íèòå ïðåïîäàâàòåëè ðàçáèðàò ïîä „âúçìîæíîñòè çà àêàäåìè÷íî
ðàçâèòèå“. Åäèí îò ðåñïîíäåíòèòå îòãîâàðÿ: „Ïðè íàëè÷èåòî íà òîë-
êîâà ìíîãî ôàêóëòåòè èìà âúçìîæíîñò äîêòîðàíòèòå äà ñå ðå-
àëèçèðàò“. Äðóã îáà÷å ñïîäåëÿ: „ äúðæàâíèòå âèñøè ó÷èëèùà å
ìàëêî êàòî â àðìèÿòࠖ äîêàòî íå ãî óâîëíÿò. Íî çàâèñè è îò
ñàìàòà êàòåäðࠖ òå íàé-÷åñòî ñå âúçïðîèçâåæäàò“.  òîçè êàòå-
ãîðè÷åí äóõ å è îùå åäíî ìíåíèå: „Àêî ïîñëå íå ìîãàò äà ñè íàìå-
ðÿò ìÿñòî êàòî àñèñòåíò, äîíÿêúäå òîâà å ïðîáëåì è íà ñàìèòå
äîêòîðàíòè. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî òîãàâà, êîãàòî êàíäèäàòñò-
âàò, òðÿáâà äà ñè ïðàâÿò ñìåòêà çà êàðèåðíî èçðàñòâàíå“.
Åñòåñòâåíî å ÷àñò îò äîêòîðàíòèòå, êîèòî ñå îáó÷àâàò â ìîìåí-
òà, äà íå ìîãàò äà ïðîäúëæàò äà ñå ðàçâèâàò â àêàäåìè÷íîòî ïîëå. Â
ãîëÿìà ñòåïåí òîâà çàâèñè îò äîñòàòú÷íîòî íàëè÷èå èëè íå íà êàäðè â
òÿõíàòà äèñöèïëèíà.  òîçè êîíòåêñò äîêòîðàíòèòå ïî Ðèìñêî ÷àñòíî
ïðàâî èçãëåæäàò íàé-îáëàãîäåòåëñòâàíè ñ îãëåä íà òîâà, ÷å ñïåöèàë-
íîñòòà ñå èçó÷àâà âúâ âñè÷êè ôàêóëòåòè, à ñå ïðåïîäàâà îò åäâà äâà-
ìà õàáèëèòèðàíè ïðåïîäàâàòåëè. Íà äðóãèÿ ïîëþñ ïî òîçè ïîêàçàòåë
èçãëåæäà ÈÁÄÏ, òúé êàòî â ìîìåíòà ïðåäìåòúò ñå ïðåïîäàâà îò ïîíå
9 ëèöà, ìàêàð íå âñè÷êè îò òÿõ äà ñà õàáèëèòèðàíè. Äîïúëíèòåëíî
åäèí îò ðåñïîíäåíòèòå, ïðåïîäàâàù ÈÁÄÏ, ñïîäåëÿ, ÷å ñàìî òîé å
ðúêîâîäèòåë íà øåñòèìà äîêòîðàíòè ïî òàçè ñïåöèàëíîñò. Âñå ïàê çà
òîâà, ÷å íå òðÿáâà äà ñå ïðèáúðçâà ñ îáîáùåíèÿòà, ñâèäåòåëñòâà ïðè-
ìåðúò ñúñ Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò, êúäåòî êúì ìîìåíòà íà ïðîâåæ-
äàíå íà èçñëåäâàíåòî íÿìà ïîäãîòâåí íèòî äîêòîðàíò, íèòî àñèñòåíò
ïî ÈÁÄÏ, êîéòî äà ïîêðèâà ôîðìàëíèòå çàêîíîâè èçèñêâàíèÿ.
Ôàêòîð çà àêàäåìè÷íàòà ïðèåìñòâåíîñò å è ìîòèâàöèÿòà íà ñà-
ìèòå äîêòîðàíòè è ìëàäè ó÷åíè. Âñè÷êè èíòåðâþèðàíè ïðåïîäàâàòå-
 27
ëè, êîèòî ðúêîâîäÿò äîêòîðàíòè, ñïîäåëÿò, ÷å ñå ãðèæàò çà òÿõíîòî
ðàçâèòèå: ïîìàãàò èì â êàíäèäàòñòâàíåòî çà ñòèïåíäèè; òúðñÿò èì
ìåñòà â ïðîåêòè è ó÷àñòèÿ â êîíôåðåíöèè è ñïåöèàëèçàöèè; ïîìàãàò
èì ñ ïóáëèêàöèèòå. Ïîâå÷åòî ðåñïîíäåíòè âèæäàò æåëàíèå ñðåä
„ìëàäèòå“ äà ñå çàíèìàâàò ñ àêàäåìè÷íà äåéíîñò. Òàçè ïîçèòèâíà
íàãëàñà íàìèðà èíòåðåñíî îáîáùåíèå â ìíåíèåòî íà ïðåïîäàâàòåë,
êîéòî íà âúïðîñà äàëè ñìÿòà, ÷å àêàäåìè÷íàòà ïðîôåñèÿ å íå-
ïðåñòèæíà, îòãîâàðÿ: „Òîçè ïåðèîä îòìèíà. È ïðèìåð çà òîâà ñúì
àç. Çà ìåí å ïî-ïðåñòèæíî äà êàæà, ÷å ñúì óíèâåðñèòåòñêè ïðå-
ïîäàâàòåë, îòêîëêîòî àäâîêàò. (...) Óíèâåðñèòåòúò èìà ìíîãî
ïðåäèìñòâà, ìàêàð è äà íå å òàêà äîáðå ïëàòåíà ðàáîòàòà òóê.
Íî âñå ïàê åäèí äîêòîðàíò ïîëó÷àâà åäíà çàïëàòà, êîÿòî íå å
ìàëêࠖ 450 ëâ. íà ìåñåö ñèãóðíè. Ò.å. òîé ïîëó÷àâà íåùî çà òðó-
äà ñè. Ñåãà ùå êàæåòå, ÷å òîâà íå ñà ìíîãî ïàðè. Íå ñà ìíîãî,
íî ñà“.
Íå âñè÷êè èíòåðâþèðàíè îáà÷å ñà ñúãëàñíè, ÷å ñòóäåíòèòå èìàò
æåëàíèå äà ïðîäúëæàò ðàçâèòèåòî ñè â àêàäåìè÷íàòà ñôåðà.
Ïðåïîäàâàòåë îò óíèâåðñèòåò èçâúí ñòîëèöàòà äàâà ñëåäíèÿ ïðèìåð:
„Â ìîìåíòà íÿìàì äîêòîðàíòè. Ïóñíàõ ñè îáÿâà çà äîêòîðàíòó-
ðà, íî ìîåòî ðàçî÷àðîâàíèå áåøå, ÷å íÿìàøå æåëàåùè. Êîëå-
ãèòå ìè êàçàõà äà „ñè ïîäãîòâÿ íåùàòࠖ ïî íÿêàêúâ íà÷èí ãè
çàðèáè â ïîñëåäíèòå êóðñîâå è ãè ïðèâëå÷è“. Íà êîåòî àç îòãîâà-
ðÿì: Íå çíàåõ, ÷å ñìå íà ïàçàðà è òàêà ñè ãè ïðèâëè÷àìå. Íàøà-
òà äèñöèïëèíà å ìíîãî òåîðåòè÷íà, à òàì íÿêúäå ñòóäåíòèòå ñà
âå÷å ìíîãî ïðàêòè÷íè è âèæäàò, ÷å ñ òîâà íå ìîãàò äà ñòàíàò
äîáðè àäâîêàòè èëè äîáðè þðèñêîíñóëòè è âåðîÿòíî òîâà, èëè
ïúê òîâà, ÷å íå å èìàëî øèðîêî ðàçãëàñÿâàí堖 òîçè ïúò íÿìàøå
æåëàåùè.“

3.4. Ñòóäåíòèòå
Áðîÿò íà ñòóäåíòèòå â ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ å ïðåäâàðèòåëíî
îïðåäåëåí, êàòî òîâà çàâèñè îò óòâúðäåíèÿ êàïàöèòåò íà ñúîòâåòíèÿ
ôàêóëòåò è îò óòâúðäåíèÿ ïëàí çà ïðèåì íà ñòóäåíòè, çà êîèòî ñå ïðå-
äîñòàâÿ äúðæàâíî ôèíàíñèðàíå. ×àñòíèòå âèñøè ó÷èëèùà íå ïîëó÷à-
âàò ôèíàíñèðàíå îò äúðæàâàòà29. Äàííèòå îò Íàöèîíàëíèÿ ñòàòèñòè-
÷åñêè èíñòèòóò ñî÷àò, ÷å ïðåç ó÷åáíàòà 2016/2017 ã. â ñïåöèàëíîñò

29
Âæ. „Äîêëàä îòíîñíî äåéíîñòòà íà ðàáîòíàòà ãðóïà çà èçìåíåíèå íà Íàðåäáàòà çà
åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà
„Ïðàâî“ îò 22 îêòîìâðè 2015 ã., ñ. 4.
 28
„Ïðàâî“ ñå îáó÷àâàò îáùî 9 939 ñòóäåíòè âúâ âñè÷êè óíèâåðñèòåòè â
ñòðàíàòà.30 Ïàê ñïîðåä ÍÑÈ ñòóäåíòèòå ïî „Ïðàâî“ ïðåç ó÷åáíàòà
2015/2016 ã. ñà áèëè 10 337; ïðåç 2014/2015 ã. – 10 709; ïðåç 2013/
2014 ã. – 11 081; ïðåç 2012/2013 ã. – 10 779; ïðåç 2011/2012 ã. – 11 263.
Îò òåçè äàííè å âèäíà òåíäåíöèÿ êúì íàìàëÿâàíå íà îáùèÿ áðîé íà
ñòóäåíòèòå ïî „Ïðàâî“. Òàçè òåíäåíöèÿ î÷åâèäíî îòðàçÿâà äåìîãðàô-
ñêàòà êðèçà â ñòðàíàòà, êîÿòî èìà çà ðåçóëòàò òîâà, ÷å âñå ïî-ìàëêî
ìëàäåæè çàâúðøâàò ñðåäíèòå ó÷èëèùà. Êúì òîçè òâúðäå âàæåí ôàê-
òîð ñëåäâà äà ïðèáàâèì è îãðîìíèòå âúçìîæíîñòè, êîèòî ñúâðåìèåòî
ïðåäîñòàâÿ çà ñëåäâàíå â ÷óæáèíà è ñúîòâåòí ãîëåìèÿ ïðîöåíò
ìëàäè áúëãàðè, êîèòî èçáèðàò äà ïðîäúëæàò îáðàçîâàíèåòî ñè â ÷óæ-
äè óíèâåðñèòåòè. Íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî, ñðåä ôàêòîðèòå çà íàìàëÿâà-
íåòî íà îáùèÿ áðîé ñòóäåíòè ïî „Ïðàâî“ ñëåäâà äà ñå ïðèáàâè è òîâà,
÷å äíåñ ñïåöèàëíîñòòà èìà íàìàëÿâàù ïðåñòèæ, êîåòî ñå îïðåäåëÿ
êàêòî îò âñå ïî-òðóäíàòà ðåàëèçàöèÿ íà çàâúðøèëèòå, òàêà è îò î÷åð-
òàâàùèÿ ñå âñå ïî-ÿñíî êàñòîâ õàðàêòåð íà ðåäèöà ïðàâíè ïðîôåñèè.
Ðåøåíèåòî äà ñå ñëåäâà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ â äíåøíî âðåìå
èçèñêâà âèñîêà ñòåïåí íà çðÿëîñò è äîáðî îáìèñëÿíå íà âñè÷êè ðåëå-
âàíòíè ôàêòîðè. Â òîçè êîíòåêñò ìíîãî èíòåðåñåí å ìîäåëúò íà þðè-
äè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â ÑÀÙ, êúäåòî âñè÷êè ñòóäåíòè ïî ïðàâî
ñëåäâà âå÷å äà ñà çàâúðøèëè íÿêàêâà äðóãà áàêàëàâúðñêà ñòåïåí.
Òîâà àâòîìàòè÷íî ïðàâè àìåðèêàíñêèòå ñòóäåíòè ïî ïðàâî íà äîñòà
ïî-âèñîêà ñðåäíà âúçðàñò, êîåòî èì äàâà ïðåäèìñòâîòî äà èìàò ïî-
òðåçâ ïîãëåä âúðõó îáùåñòâåíèòå ïðîöåñè, ñâîèòå ëè÷íè ïðèîðèòåòè è
ïðîôåñèîíàëíè öåëè.

3.5. Ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèí蠖 ñòàòóò è

õîðàðèóì
Îáùàòà ïðîäúëæèòåëíîñò íà îáó÷åíèåòî ïî ñïåöèàëíîñò
„Ïðàâî“ å „íàé-ìàëêî 10 ñåìåñòúðà è ñå ïðîâåæäà â ðåäîâíà è
çàäî÷íà ôîðìà“31. Èçó÷àâàíèòå äèñöèïëèíè ñà ðàçäåëåíè íà çàäúë-

30
Âæ. Íàöèîíàëåí ñòàòèñòè÷åñêè èíñòèòóò, Ñòóäåíòè ïî îáðàçîâàòåëíî-êâàëèôèêà-
öèîííà ñòåïåí è òåñíè îáëàñòè íà îáðàçîâàíèåòî, äîñòúïåí íà: http://www.nsi.bg/bg/con-
tent/3392/, ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 9.01.2018 ã. Äàííèòå ñå ðàçëè÷àâàò îò öèôðèòå, êîèòî
ïðåäîñòàâÿ Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà. Ñïîðåä ÌÎÍ êúì
15.11.2017 ã. âúâ âñè÷êè êóðñîâå íà ïðàâíèòå ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà ñå îáó÷àâàò 10 192
ñòóäåíòè. Èçòî÷íèê: Ðåãèñòúð íà äåéñòâàùè è ïðåêúñíàëè ñòóäåíòè, ïîääúðæàí îò
Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà, äîñòúïåí íà http://www2.mon.bg/
adminureg/html/rep.asp#, ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 9.01.2018 ã.
31
Ñïîðåä íîâàòà Íàðåäáà îò 2017 ã. îáó÷åíèåòî ùå ñå ïðîâåæäà ñàìî â ðåäîâíà
ôîðìà.
 29
æèòåëíè, èçáèðàåìè è ôàêóëòàòèâíè. Çàäúëæèòåëíèòå äèñöèïëèíè è
òåõíèÿò ìèíèìàëåí õîðàðèóì ñà íîðìàòèâíî îïðåäåëåíè â Íàðåäáàòà
çà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. Âñåêè óíèâåðñèòåò ìîæå äà ðåøè è
äðóãè ó÷åáíè äèñöèïëèíè äà áúäàò çàäúëæèòåëíè.
Îò ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè çàäúëæèòåëíè ñà Èñòîðèÿ íà
áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî è Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî. Ñúîòíî-
øåíèåòî ìåæäó ëåêöèè, óïðàæíåíèÿ è ó÷åáíà ïðàêòèêà ñå îïðåäåëÿ îò
âèñøåòî ó÷èëèùå ñúãëàñíî íåãîâèÿ ïðàâèëíèê, êàòî ÷àñîâåòå çà ëåê-
öèè íå ìîãàò äà áúäàò ïî-ìàëêî îò ïîëîâèíàòà õîðàðèóì (÷ë. 7, àë. 5
îò Íàðåäáàòà îò 2017 ã.).
Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî ñå èçó÷àâà â ïúð-
âèÿ ñåìåñòúð íà ïúðâè êóðñ. Ìèíèìàëíèÿò õîðàðèóì íà äèñöèïëèíàòà
ñúãëàñíî Íàðåäáàòà îò 2017 ã. å 90 ÷àñà.  ïîâå÷åòî óíèâåðñèòåòè
àóäèòîðíàòà çàåòîñò ñå ñúñòîè îò 60 ÷àñà ëåêöèè è 30 ÷àñà óïðàæíå-
íèÿ. Äâà îò þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè ñà èçáðàëè äðóãî ðàçïðåäåëåíèå
è êîëè÷åñòâåíî èçðàæåíèå íà òàêà ïîñî÷åíèÿ õîðàðèóì, êàòî â
Þãîçàïàäíèÿ óíèâåðñèòåò äèñöèïëèíàòà ñå ïðåïîäàâà â 75 ÷àñà ëåê-
öèè è 15 ÷àñà óïðàæíåíèÿ, à â Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò – 90 ÷àñà
ëåêöèè è 30 ÷àñà óïðàæíåíèÿ.
Ñúãëàñíî ðàçãëåäàíèòå ó÷åáíè ïëàíîâå íà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“
âñè÷êè óíèâåðñèòåòè ïðåäâèæäàò èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò, êàòî åäèí-
ñòâåíî â ó÷åáíèÿ ïëàí íà Áóðãàñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò íå ñå ñú-
äúðæà òàêàâà èíôîðìàöèÿ. Ïðåäâèäåíèÿò îáù õîðàðèóì îò ÷àñîâå ñå
ðàçïðåäåëÿ ïî ðàçëè÷åí íà÷èí è ñúîòíîøåíèå.  Íîâ áúëãàðñêè óíè-
âåðñèòåò ñà çàäåëèëè 30 ÷àñà çà ñàìîñòîÿòåëíà ðàáîòà ïî äèñöèïëè-
íàòà. Â Ñîôèéñêèÿ è Þãîçàïàäíèÿ óíèâåðñèòåò ñà ïðåäâèäèëè ñúîò-
âåòíî 240 è 210 ÷àñà, êàòî â ïúðâèÿ ñëó÷àé òàçè çàåòîñò å ðàçäåëåíà
íà äîêëàä/ïðåçåíòàöèÿ (30 ÷àñà), êóðñîâ ó÷åáåí ïðîåêò (110 ÷àñà) è
ñàìîñòîÿòåëíà ðàáîòà â áèáëèîòåêàòà èëè ñ ðåñóðñè (100 ÷àñà). Â
Ðóñåíñêèÿ óíèâåðñèòåò ñà âêëþ÷èëè 162 ÷àñà èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò
ïî äèñöèïëèíàòà, ðàçïðåäåëåíà, êàêòî ñëåäâà: ñàìîïîäãîòîâêà â ñå-
ìåñòúðà (47 ÷àñà), èíäèâèäóàëíî çàäàíèå (40 ÷àñà) è ñàìîïîäãîòîâêà
çà èçïèòà (75 ÷àñà).
 30
Òàáëèöà ¹ 3: Àóäèòîðíà è èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò ïî
ÈÁÄÏ
ÈÁÄÏ ÁÑÓ ÂÑÓ ÂÒÓ ÍÁÓ ÏÓ ÐÓ ÑÓ ÓÍÑÑ ÞÇÓ
Ëåêöèè 60 – 60 90 60 60 60 75 75
Óïðàæíåíèÿ 30 – 30 45 30 30 30 60 15
Îáùî 90 90 90 135 90 90 90 135 90
Èçâúíàóäèòîð-
íà çàåòîñò íä 180 90 30 90 162 240 165 210

 äåéñòâèòåëíîñò îáà÷å ñèòóàöèÿòà ñå ðàçëè÷àâà îò çàïèñàíîòî

â ó÷åáíèòå ïëàíîâå. Êàêòî ñòàâà ÿñíî îò ïðîâåäåíèòå èíòåðâþòà, íà
ïðàêòèêà èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò â ðàìêèòå íà èçñëåäâàíèòå äèñ-
öèïëèíè ñå ïðåäëàãà â äâà óíèâåðñèòåòà. Â åäèíèÿ ôîðìàòà å êðúæîê,
à â äðóãèÿ – ñòóäåíòèòå ðàçðàáîòâàò ñàìîñòîÿòåëíà ðàáîòà, êîÿòî ñå
îáñúæäà è ïóáëèêóâà íà åëåêòðîíåí ñàéò êúì óíèâåðñèòåòà. Îñòà-
íàëèòå þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè íå ïðåäëàãàò èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò.
Ïðåäâèäåíàòà ïî ó÷åáåí ïëàí ñàìîñòîÿòåëíà ðàáîòà ñå îöåíÿâà
îòäåëíî îò ïðåäñòàâÿíåòî íà èçïèòà, íî îò èíòåðâþòàòà íå ñòàâà ÿñíî
êàê òàçè îöåíêà ó÷àñòâà â îêîí÷àòåëíàòà îöåíêà ïî ó÷åáíàòà äèñ-
öèïëèíà. Óñòàíîâè ñå îáà÷å, ÷å â ïîâå÷åòî þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè
ñúùåñòâóâà íÿêàêâà ôîðìà íà òåêóù êîíòðîë âúðõó óñâîÿâàíåòî íà
çíàíèÿ îò ñòðàíà íà ñòóäåíòèòå. Âèäúò, ÷åñòîòàòà è çíà÷åíèåòî ìó çà
ôîðìèðàíå íà îöåíêàòà ïî äèñöèïëèíàòà ñå ðàçëè÷àâàò. Íàé-÷åñòî
èçïîëçâàíèòå ïîäõîäè ñà òåñòúò è êîëîêâèóìúò â êðàÿ íà ñåìåñòúðà.
Íÿêîè ðåñïîíäåíòè ñïîäåëÿò, ÷å îöåíêàòà îò òåêóùèÿ êîíòðîë ñå âçå-
ìà ïðåäâèä ïðè îöåíÿâàíåòî ïî âðåìå íà èçïèòà.  åäèí ñëó÷àé îò-
ëè÷íèÿò ðåçóëòàò îò òåêóùèÿ êîíòðîë å óñëîâèå çà îñâîáîæäàâàíå îò
èçïèò, à â äðóãè äâࠖ ïîñòèãàíåòî íà îïðåäåëåí ðåçóëòàò å óñëîâèå çà
äîïóñêàíå äî èçïèò. Âèäúò íà èçïèòࠖ ïèñìåí èëè óñòåí – âàðèðà
ìåæäó ôàêóëòåòèòå.
Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî ñå èçó÷àâà â ïðîäúëæåíèå íà äâàòà
ñåìåñòúðà íà ïúðâè êóðñ. Ñúãëàñíî Íàðåäáàòà îò 2017 ã. ìèíèìàë-
íèÿò õîðàðèóì íà äèñöèïëèíàòà å 105 ÷àñà. Åäèíñòâåíî Âàðíåíñêèÿò
ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò ñå ïðèäúðæà êúì òàêà îïðåäåëåíèÿ ìèíèìàëåí
áðîé ÷àñîâå.  ïðåîáëàäàâàùèÿ áðîé ôàêóëòåòè àóäèòîðíàòà çàåòîñò
ïî äèñöèïëèíàòà âúçëèçà íà 150 ÷àñà, îò êîèòî 90 ÷àñà ëåêöèè è 60 ÷à-
ñà óïðàæíåíèÿ. Â Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò äèñöèïëèíàòà ñå ïðåïî-
äàâà â 90 ÷àñà ëåêöèè, à óïðàæíåíèÿòà ñà 30 ÷àñà.
 31
Ïðåäâèäåíàòà ñúãëàñíî ó÷åáíèòå ïëàíîâå èçâúíàóäèòîðíà
çàåòîñò ïî äèñöèïëèíàòà Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî âàðèðà â ðàçëè÷íè-
òå óíèâåðñèòåòè îò 90 ÷àñà â Ïëîâäèâñêèÿ óíèâåðñèòåò äî 330 ÷àñà
âúâ Âåëèêîòúðíîâñêèÿ óíèâåðñèòåò. Â Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò å
ïðåäâèäåíà çàäúëæèòåëíà ñàìîñòîÿòåëíà ðàáîòà, íà êîÿòî ñà ïîñâå-
òåíè 30 ÷àñà. Ñòî è îñåìäåñåòòå ÷àñà â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò ïúê
ñà îòäåëåíè çà äîêëàä/ïðåçåíòàöèÿ (30 ÷àñà), êóðñîâ ó÷åáåí ïðîåêò
(110 ÷àñà) è ñàìîñòîÿòåëíà ðàáîòà â áèáëèîòåêà èëè ñ ðåñóðñè (100
÷àñà). Ïîñî÷åíèòå äàííè çà çàäàíèÿ ïîä ôîðìàòà íà êóðñîâà ðàáîòà
ñå ïîòâúðæäàâàò è îò ïðîâåäåíèòå èíòåðâþòà.  åäèí ñëó÷àé ñòóäåí-
òèòå ñ íàé-äîáðèòå ðàáîòè áèâàò îñâîáîäåíè îò èçïèò.
Òàáëèöà ¹ 4: Àóäèòîðíà è èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò ïî
ÎÒÏ
ÎÒÏ ÁÑÓ ÂÑÓ ÂÒÓ ÍÁÓ ÏÓ ÐÓ ÑÓ ÓÍÑÑ ÞÇÓ
Ëåêöèè 90 – 90 90 90 90 90 75 90
Óïðàæíåíèÿ 60 – 60 30 60 60 60 60 60
Îáùî 150 105 150 120 150 150 150 135 150
Èçâúíàóäèòîð-
íà çàåòîñò í.ä 210 330 30 90 239 180 165 255

Òåêóùîòî îöåíÿâàíå íà ñòóäåíòèòå å ïîâåðåíî íà àñèñòåíòèòå.

Âñè÷êè èíòåðâþèðàíè ñïîäåëÿò, ÷å ðåçóëòàòèòå îò ïðåäâàðèòåëíîòî
èçïèòâàíå ñà íà ðàçïîëîæåíèå è íà èçïèòâàùèÿ ïî âðåìå íà èçïèòà, â
ñëó÷àèòå, êîãàòî òîé å ðàçëè÷åí îò àñèñòåíòèòå. Çíà÷åíèåòî íà òåêó-
ùàòà îöåíêà å ðàçëè÷í â åäèí ñëó÷àé òÿ íå âëèÿå íà îöåíêàòà ïî
ïðåäìåòà, à â äðóã ó÷àñòâà çàåäíî ñ îöåíêàòà îò êóðñîâàòà ðàáîòà è
òàçè îò èçïèòà ïðè ôîðìèðàíå íà êðàéíàòà îöåíêà.
Èçáèðàåìèòå è ôàêóëòàòèâíèòå ó÷åáíè äèñöèïëèíè è òåõíèÿò õî-
ðàðèóì ñå îïðåäåëÿò îò âèñøåòî ó÷èëèùå â ñúîòâåòñòâèå ñ íåãîâèÿ
ïðàâèëíèê (÷ë. 6, àë. 1 îò Íàðåäáàòà îò 2017 ã.). Âúïðåêè ñâîáîäàòà
íà óíèâåðñèòåòèòå ñàìè äà ðåøàò êàêâè èçáèðàåìè è ôàêóëòàòèâíè
äèñöèïëèíè äà ïðåäëîæàò, Íàðåäáàòà óêàçâà íÿêîè äèñöèïëèíè, êîèòî
çàäúëæèòåëíî òðÿáâà äà áúäàò âêëþ÷åíè ñðåä èçáèðàåìèòå. Ðèìñêî
÷àñòíî ïðàâî å åäíà îò òÿõ.
Ñúãëàñíî ó÷åáíèòå ïëàíîâå íà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ äèñöèïëèíà-
òà Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî å çàäúëæèòåëíà â 5 îò þðèäè÷åñêèòå ôà-
êóëòåòè (Âàðíåíñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò, Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñè-
òåò, Ïëîâäèâñêèÿ óíèâåðñèòåò, Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò è Óíèâåðñè-
òåòà çà íàöèîíàëíî è ñâåòîâíî ñòîïàíñòâî) è èçáèðàåìࠖ â 4 (Áóðãà-
 32
ñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò, Âåëèêîòúðíîâñêèÿ óíèâåðñèòåò, Ðóñåí-
ñêèÿ óíèâåðñèòåò è Þãîçàïàäíèÿ óíèâåðñèòåò).  ÷åòèðè þðèäè÷åñêè
ôàêóëòåòà äèñöèïëèíàòà ñå ïðåïîäàâà â ïúðâèÿ ñåìåñòúð íà ïúðâè
êóðñ, â ÷åòèð蠖 âúâ âòîðèÿ ñåìåñòúð íà ïúðâè êóðñ. Âúâ Âàðíåíñêèÿ
ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò äèñöèïëèíàòà å äâóñåìåñòðèàëíà.
Ïîðàäè èçáèðàåìèÿ õàðàêòåð íà äèñöèïëèíàòà Íàðåäáàòà íå
ïðåäâèæäà ìèíèìàëåí õîðàðèóì. Òðè îò þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè ñà
çàëîæèëè 90 ÷àñà àóäèòîðíà çàåòîñò, êîÿòî å è íàé-âèñîêàòà çà òàçè
äèñöèïëèíà. Äâà ôàêóëòåòà ñà îïðåäåëèëè çàåòîñò îò 80 ÷àñà, äâࠖ
60 ÷àñà, ïî åäèí – 45 è 30 ÷àñà. Óïðàæíåíèÿ ïî Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî
ñå ïðîâåæäàò â 5 óíèâåðñèòåòà, êàòî â äâà îò òåçè ñëó÷àè äèñöèïëè-
íàòà ñå ïðåïîäàâà êàòî èçáèðàåìà (Âåëèêîòúðíîâñêè óíèâåðñèòåò –
15 ÷àñà, è Áóðãàñêè ñâîáîäåí – 20 ÷àñà). Îòñêîðî â òðè îò þðèäè-
÷åñêèòå ôàêóëòåòè ñå ïðåäëàãà è Ðèìñêî ïóáëè÷íî ïðàâî ïîä ôîð-
ìàòà íà èçáèðàåìà äèñöèïëèíà (Ïëîâäèâñêè óíèâåðñèòåò, Íîâ áúë-
ãàðñêè óíèâåðñèòåò, Ñîôèéñêè óíèâåðñèòåò).
Ïî ó÷åáåí ïëàí âñè÷êè óíèâåðñèòåòè ïðåäâèæäàò èçâúíàóäèòîð-
íà çàåòîñò ñ ðàçëè÷åí õîðàðèóì çà äèñöèïëèíàòà Ðèìñêî ÷àñòíî ïðà-
âî. Ñòîéíîñòèòå âàðèðàò îò 48 ÷àñà â Ðóñåíñêèÿ óíèâåðñèòåò äî 150
÷àñà â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò. Åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå îáà÷å ñïîäå-
ëÿ, ÷å â óíèâåðñèòåòà, â êîéòî ïðåïîäàâà, íà ïðàêòèêà ïîäîáíà
çàåòîñò íå ñå îðãàíèçèðà. Â îñòàíàëèòå óíèâåðñèòåòè, ïî äàííè íà
ðåñïîíäåíòèòå, ñúùåñòâóâàò ðàçíîîáðàçíè ôîðìè çà àíãàæèðàíå íà
ñòóäåíòèòå êàêòî ïî âðåìå íà óïðàæíåíèÿòà, òàêà è èçâúí òÿõ.
Îðãàíèçèðàò ñå ÷åòåíèÿ íà òåêñòîâå íà ëàòèíñêè åçèê, ðàçðàáîòâàíå è
çàùèòà íà ñàìîñòîÿòåëíè ðàáîòè, ñúñòåçàíèÿ ïî ðåøàâàíå íà êàçóñè,
ïóáëè÷íè ëåêöèè ñ ÷óæäåñòðàííè ãîñòè. Åäèí þðèäè÷åñêè ôàêóëòåò
äîðè ïðåäëàãà êðúæîê, ó÷àñòíèöèòå â êîéòî ïîääúðæàò èíòåðíåò ñàéò
è ïîäãîòâÿò åëåêòðîííî èçäàíèå.
Òàáëèöà ¹ 5: Àóäèòîðíà è èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò ïî
Ð×Ï
Ð×Ï ÁÑÓ ÂÑÓ ÂÒÓ ÍÁÓ ÏÓ ÐÓ ÑÓ ÓÍÑÑ ÞÇÓ
Ëåêöèè 60 – 45 50 60 30 60 60 45
Óïðàæíåíèÿ 20 – 15 30 30 0 30 30 0
Îáùî 80 60 60 80 90 30 90 90 45
Èçâúíàóäèòîð-
íà çàåòîñò íä 120 60 30 120 48 150 110 75
 33
Âúâ âñè÷êè ôàêóëòåòè ñå ïðîâåæäà òåêóùà ïðîâåðêà íà çíàíèÿòà
íà ñòóäåíòèòå ïî Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî ïîä ôîðìàòà íà òåñòîâå. Â
äâà îò ñëó÷àèòå îöåíêàòà îò òåçè òåñòîâå ìîæå äà ïîñëóæè çà îñâî-
áîæäàâàíå îò èçïèò, àêî ñòóäåíòúò å óäîâëåòâîðåí îò íåÿ. Â äðóãè
ñëó÷àè îöåíêèòå îò òåêóùèÿ êîíòðîë ñëóæàò çà îðèåíòèð íà ñòóäåíòè-
òå â ñîáñòâåíèòå èì çíàíèÿ è çà íàñîêà ïðè ïîäãîòîâêàòà çà èçïèòà.
Ïðè òÿõ îöåíêàòà èì ïî ïðåäìåòà ñå ôîðìèðà îò îöåíêàòà èì îò èçïè-
òà. Âúâ âñè÷êè ôàêóëòåòè ñ åäíî èçêëþ÷åíèå èçïèòúò å ïèñìåí, è òî
ïðåäèìíî ïîä ôîðìàòà íà òåñò. Ìàêàð äà ñïîäåëÿò, ÷å ñòóäåíòèòå íå
óìåÿò äà ñå èçðàçÿâàò ñâîáîäíî è ãðàìîòíî ïîä ôîðìàòà íà ïèñìåí
òåêñò, ïðåïîäàâàòåëèòå èçáèðàò òîçè ïîäõîä, òúé êàòî å ïî-ïðàãìàòè-
÷åí ñ îãëåä íà ïðîâåðêàòà è îöåíêàòà íà ãîëÿì áðîé ïèñìåíè ðàáîòè â
êðàòêè ñðîêîâå.
Ôèëîñîôèÿòà íà ïðàâîòî ñå ïðåäëàãà êàòî èçáèðàåìà äèñ-
öèïëèíà â ïåò ïðàâíè ôàêóëòåòà (ÍÁÓ, ÑÓ, ÓÍÑÑ, ÞÇÓ è ÂÒÓ). Òÿ
íå ñå ïðåïîäàâà â Áóðãàñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò, Âàðíåíñêèÿ ñâî-
áîäåí óíèâåðñèòåò, Ïëîâäèâñêèÿ óíèâåðñèòåò è Ðóñåíñêèÿ óíèâåðñè-
òåò. Óíèâåðñèòåòèòå, êîèòî ïðåäëàãàò Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî, ñå ðàç-
äåëÿò íà äâå ãðóïè â çàâèñèìîñò îò õîðàðèóìà, êîéòî ñà º îïðåäåëè-
ë蠖 30 ÷àñà (3 óíèâåðñèòåòà) è 45 ÷àñà (2 óíèâåðñèòåòà).
Òàáëèöà ¹ 6: Àóäèòîðíà è èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò ïî
Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî
ÔÏ ÁÑÓ ÂÑÓ ÂÒÓ ÍÁÓ ÏÓ ÐÓ ÑÓ ÓÍÑÑ ÞÇÓ
Ëåêöèè 30 30 30 30 45
Óïðàæíåíèÿ 0 0 0 0 0
Îáùî 30 30 30 30 45
Èçâúíàóäèòîð-
íà çàåòîñò 90 íä 30 55 75

Âúïðåêè îòðàçåíîòî â ó÷åáíèòå ïëàíîâå, ïðåäâèäåíèòå ôîðìè íà

èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò íà ñòóäåíòèòå ïî Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî ñà
ïî-ñêîðî îãðàíè÷åíè. Åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå ñïîäåëÿ, ÷å îðãàíèçèðà
ïóáëè÷íà çàùèòà íà ïîäãîòâåíèòå ñàìîñòîÿòåëíè ðàáîòè íà ñòóäåíòè-
òå, à äðóã ïîñî÷âà âúçìîæíîñòèòå çà ïóáëèêóâàíå íà ñòóäåíòñêè ðàç-
ðàáîòêè â ñïèñàíèåòî íà ôàêóëòåòà. Ïðåäâèäåíè ñà è ðåãóëÿðíè ôîð-
ìè çà òåêóù êîíòðîë, îöåíêèòå îò êîèòî ó÷àñòâàò âúâ ôîðìèðàíå íà
îöåíêàòà ïî ïðåäìåòà.
Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî ñúãëàñíî ó÷åáíèòå ïëàíîâå ñå ïðåäëà-
ãà êàòî èçáèðàåìà äèñöèïëèíà â ïåò þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòà (ÍÁÓ,
 34
ÂÑÓ, ÓÍÑÑ, ÞÇÓ è ÂÒÓ)32. Òÿ íå ñå ïðåïîäàâà â Áóðãàñêèÿ ñâîáî-
äåí óíèâåðñèòåò, Ïëîâäèâñêèÿ óíèâåðñèòåò, Ðóñåíñêèÿ óíèâåðñèòåò è
Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò.
Àóäèòîðíàòà çàåòîñò âêëþ÷âà åäèíñòâåíî ëåêöèè. Õîðàðèóì îò
45 ÷àñà å îïðåäåëåí â Óíèâåðñèòåòà çà íàöèîíàëíî è ñâåòîâíî ñòîïàí-
ñòâî, Âàðíåíñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò è Þãîçàïàäíèÿ óíèâåðñèòåò,
à â îñòàíàëèòå äâà ôàêóëòåòà õîðàðèóìúò å ïî 30 ÷àñà.
Òàáëèöà ¹ 7: Àóäèòîðíà è èçâúíàóäèòîðíà çàåòîñò ïî
Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî
ÑÏ ÁÑÓ ÂÑÓ ÂÒÓ ÍÁÓ ÏÓ ÐÓ ÑÓ ÓÍÑÑ ÞÇÓ
Ëåêöèè – 30 30 3033 45
Óïðàæíåíèÿ – 0 0 0 0
Îáùî 45 30 30 30 45
Èçâúíàóäèòîð-
íà çàåòîñò 90 90 íä 55 75

Èçâúí òðàäèöèîííàòà ëåêöèîííà ôîðìà ñòóäåíòèòå èìàò âúç-

ìîæíîñò äà ïîäãîòâÿò ñâîè ðàçðàáîòêè, êàêòî è äà ó÷àñòâàò â ïðî-
âåæäàíåòî íà åìïèðè÷íè ñîöèîëîãè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ. Åäèí îò ïðåïî-
äàâàòåëèòå ïî äèñöèïëèíàòà ñïîäåëÿ, ÷å ñå ñòðåìè äà ïðåäèçâèêà ñà-
ìîñòîÿòåëíîòî ìèñëåíå íà ñòóäåíòèòå, êàòî ïðîâîêèðà èíòåðåñà èì
÷ðåç ïðàêòè÷åñêè çàäà÷è, íî íå ïðîâåæäà òåêóù êîíòðîë. Îòíîâî ñà
çàñòúïåíè çàùèòèòå íà êóðñîâè ðàáîòè, à â êðàÿ íà ñåìåñòúðà ñå ïðî-
âåæäà èçïèò.

32
Ñúãëàñíî ïðåäîñòàâåíà îò Âåëèêîòúðíîâñêèÿ óíèâåðñèòåò ñïðàâêà ïðåç ó÷åáíàòà
2017/2018 ãîäèíà Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî ñå ïðåäëàãà êàòî ôàêóëòàòèâíà äèñöèïëèíà.
33
Ñúãëàñíî ïðåäîñòàâåíà îò óíèâåðñèòåòà ñïðàâêà õîðàðèóìúò íà èçáèðàåìèòå äèñ-
öèïëèíè ÔÏ è ÑÏ å ïî 30 ó÷åáíè ÷àñà çà âñÿêà. Ñïîðåä ó÷åáíèÿ ïëàí íà ñïåöèàëíîñò
„Ïðàâî“ òîçè õîðàðèóì å 45 ÷àñà.
 35

ÃËÀÂÀ ×ÅÒÂÚÐÒÀ: ÍÀÐÅÄÁÀÒÀ ÎÒ 2017

ÃÎÄÈÍÀ

Íàìåðåíèÿòà çà îñúâðåìåíÿâàíå íà íîðìàòèâíàòà áàçà íà þðè-

äè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå è â ÷àñòíîñò íà Íàðåäáàòà çà åäèííèòå äúð-
æàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàë-
íîñòòà „Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“34 ñúùåñòâó-
âàò îò äúëãî âðåìå. Ïðåç ìåñåö àïðèë 2015 ã. òîãàâàøíèÿò ìèíèñòúð
íà ïðàâîñúäèåòî ñôîðìèðà ðàáîòíà ãðóïà, êîÿòî äà èçâúðøè îöåíêà
íà ñúñòîÿíèåòî íà þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå êúì îíçè ìîìåíò è äà
ïðåäëîæè åâåíòóàëíè èçìåíåíèÿ íà äåéñòâàùàòà Íàðåäáà. Ñëåä øè-
ðîêî ñîöèîëîãè÷åñêî ïðîó÷âàíå è êîíñóëòèðàíå ðàáîòíàòà ãðóïà îò-
ïðàâÿ ïðåïîðúêè è ïðåäëîæåíèÿ çà èçìåíåíèÿ íà Íàðåäáàòà. Ñúùèòå
ñà ïóáëèêóâàíè íà èíòåðíåò ñòðàíèöàòà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâî-
ñúäèåòî ïðåç ìåñåö îêòîìâðè 2015 ã. Â êðàÿ íà 2015 ã. íàñòúïâà ïðî-
ìÿíà â ñúñòàâà íà êàáèíåòà è èíèöèàòèâàòà áèâà èçîñòàâåíà.
Ïî÷òè ãîäèíà ïî-êúñíî, ïðåç ìåñåö îêòîìâðè 2016 ã., Ìèíèñòåð-
ñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî ïóáëèêóâà íîâ ïðîåêò íà Íàðåäáà çà åäèííè-
òå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïå-
öèàëíîñòòà „Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“. Ñúùàòà
å ïðåäëîæåíà çà îáùåñòâåíî îáñúæäàíå è ïðèåòà ïðåç ìåñåö àïðèë
2017 ã. îò óïðàâëÿâàùèÿ ïî òîâà âðåìå ñëóæåáåí êàáèíåò35. Ñúãëàñíî
íåéíèòå ïðåõîäíè è çàêëþ÷èòåëíè ðàçïîðåäáè òÿ ñëåäâà äà âëåçå â
ñèëà îò ó÷åáíàòà 2018–2019 ã., íî ñïîðåä ïîñòàíîâëåíèåòî, ñ êîåòî å
ïðèåòà, Íàðåäáàòà îò 1996 ã. ñå îòìåíÿ âåäíàãà. Òàçè íåäîìèñëèöà,
êîÿòî ñúçäàâà ïðàâåí âàêóóì, å åäíà îò ïðè÷èíèòå Íàðåäáàòà äà ïðå-
äèçâèêâà øèðîêî íåîäîáðåíèå ñðåä þðèñòèòå è ñðåä ìíîãî ïðåäñòà-
âèòåëè íà àêàäåìè÷íàòà îáùíîñò â Áúëãàðèÿ.
Ïîðàäè àêòóàëíîñòòà íà òåìàòà ïî âðåìå íà èçñëåäâàíåòî âñè÷-
êè èíòåðâþèðàíè ïðåïîäàâàòåëè ïî èçñëåäâàíèòå ôóíäàìåíòàëíè
ïðàâíè äèñöèïëèíè áÿõà ïîïèòàíè êàêâè ìèñëÿò çà íîâîïðèåòàòà
Íàðåäáà. Âñè÷êè ñïîäåëÿò ìíåíèåòî, ÷å å êðàéíî íåîáõîäèìà ñåðèîç-
íà ïðîìÿíà â óðåäáàòà íà ïðåïîäàâàíåòî íà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“. Ñ

34
Íàòàòúê â òåêñòà òîçè íîðìàòèâåí àêò ñå íàðè÷à ñàìî „Íàðåäáàòà“ èëè „Íàðåäáàòà
îò 2017 ã.“.
35
Âæ. ÏÌÑ ¹ 82 îò 26 àïðèë 2017 ã. çà ïðèåìàíå íà Íàðåäáà çà åäèííèòå äúðæàâ-
íè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ è ïðî-
ôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ „þðèñò“, îáí., ÄÂ, áð. 35 îò 2.05.2017 ã.
 36
åäíî èçêëþ÷åíèå îáà÷å: ðåñïîíäåíòèòå êàòåãîðè÷íî îïðåäåëÿò
Íàðåäáàòà îò 2017 ã. êàòî ïðèáúðçàíà, ïîëîâèí÷àòà, íåäîîáìèñëåíà è
ñèëíî ïðîáëåìàòè÷íà.
Íàé-ñåðèîçíè ðåçåðâè ñå èçêàçâàò êúì ïðåäâèäåíîòî â Íàðåäáà-
òà îòïàäàíå íà çàäî÷íàòà ôîðìà íà îáó÷åíèå ïî ñïåöèàëíîñò
„Ïðàâî“. Íèêîé îò àíêåòèðàíèòå íå îòðè÷à, ÷å èìà „ñúùåñòâåíè îò-
ëèêè â îáùîòî ðàâíèùå íà ïîäãîòîâêà íà ñòóäåíèòå â ðåäîâíî è
â çàäî÷íî îáó÷åíèå“. Àðãóìåíòèòå îáà÷å, êîèòî ïðåïîäàâàòåëèòå
ïðåäëàãàò â ïîëçà íà çàïàçâàíåòî íà çàäî÷íîòî îáó÷åíèå, ñúùî òðÿá-
âà äà ñå âçåìàò ïðåäâèä. Òàêà íàïðèìåð îáùî å ìíåíèåòî, ÷å ñðåä
ñòóäåíòèòå â çàäî÷íàòà ôîðìà íà îáó÷åíèå èìà ñòàðàòåëíè, ÷åòÿùè è
ìîòèâèðàíè õîðà, êîèòî ÷åñòî âå÷å ñà çàâúðøèëè äðóãî îáðàçîâàíèå è
æåëàÿò äà ãî íàäãðàäÿò. Ìíîãî îò ñòóäåíòèòå â çàäî÷íî îáó÷åíèå ïî
ïðàâî ñà ëèöà, êîèòî òúðñÿò ïîäîáðÿâàíå íà ïðîôåñèîíàëíîòî ñè ïîëî-
æåíèå èëè ïúê ñìÿíà íà ïðîôåñèÿ, êîåòî ãè ïðàâè ïî-âíèìàòåëíè ïðè
âúçïðèåìàíåòî íà ïðåïîäàâàíàòà ìàòåðèÿ. Äðóã äîâîä â ïîëçà íà çà-
ïàçâàíå íà çàäî÷íîòî îáó÷åíèå å, ÷å çà ðàáîòåùè õîðà å òðóäíî èëè
íåâúçìîæíî äà ñå îáó÷àâàò â ðåäîâíà ôîðìà. Îñâåí òîâà, ñïîäåëÿò
ïðåïîäàâàòåëèòå, ïîðàäè äèíàìèêàòà íà ñúâðåìåííèòå îòíîøåíèÿ
ìíîãî ñòóäåíòè, îáó÷àâàùè ñå â ðåäîâíà ôîðìà, òàêà èëè èíà÷å ñúùî
íå ïîñåùàâàò ðåãóëÿðíî çàíÿòèÿòà â óíèâåðñèòåòà, òúé êàòî ðàáîòÿò.
 êðèòè÷íèÿ òîí íà ðåñïîíäåíòèòå âïå÷àòëåíèå ïðàâÿò ìíå-
íèÿòà, êîèòî îïðåäåëÿò Íàðåäáàòà êàòî ðåçóëòàò íà âèæäàíèÿòà
åäèíñòâåíî íà ñëóæåáíèÿ ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë Îãíÿí Ãåðäæèêîâ,
êîéòî å è ïðîôåñîð ïî ãðàæäàíñêî è òúðãîâñêî ïðàâî â Ñîôèéñêèÿ
óíèâåðñèòåò „Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè“: „Äîêîëêîòî ðàçáèðàì, ñòàâà
äóìà çà ëè÷íà èíèöèàòèâà íà Ãåðäæèêîâ, êîÿòî íå å ïîäêðåïåíà
îò ãèëäèÿòà. Òàçè íàðåäáà, ïðåäè äà âëåçå â äåéñòâèå, ñëåäâà äà
ñå ïðåðàçãëåäà, çà äà íå íàíåñå óùúðá íà ïîäãîòîâêàòà íà ñòó-
äåíòèòå.“ „Íîâàòà íàðåäáà áåøå ïðèåòà ïî íÿêîëêî ïðè÷èí蠖
ïðîô. Ãåðäæèêîâ èñòîðè÷åñêè å ïðîòèâíèê íà çàäî÷íîòî îáðà-
çîâàíèå è ðåøè êàðäèíàëíî òîçè âúïðîñ. Íå çíàì îáà÷å äàëè òî-
âà å ðåøåíèå, çàùîòî, äîêîëêîòî ïîìíÿ, â ÇÂÎ ñå êàçâà, ÷å îáó-
÷åíèåòî ïî ïðàâî å ðåäîâíî è çàäî÷íî.“ „Ñúòâîðèõà åäíà íàðåä-
áà, êîÿòî å åäíî íåäîíîñ÷å. Èìà ïàðàäîêñ – îòìåíèëà å ñòàðà-
òà, à òÿ ñàìàòà îùå íå å âëÿçëà â ñèëà. Íå çíàì íàðî÷íî ëè ñà ãî
íàïðàâèëè èëè îò ãëóïîñò. Òÿ áåøå èçðàáîòåíà ìíîãî ïðåäè Ãåð-
äæèêîâ äà ñòàíå ìèíèñòúð. À íà íåãî ìó äîéäå äþøåø, çàùîòî
êàòî ïðåäñòàâèòåë íà ÑÓ ìðàçè âñè÷êè îñòàíàëè ôàêóëòåòè...
×óâñòâîòî çà ïðåâúçõîäñòâî íà ÑÓ.“
 37
 òîçè òèï ìíåíèÿ ñå ïðîêðàäâà óñåùàíåòî çà ëîáèçúì, êîéòî
ñòîè çàä ïðèåìàíåòî íà íîâàòà íàðåäáà. Ñïîðåä åäèí ðåñïîíäåíò èìà
ëîáèðàíå çà îïðåäåëåíè äèñöèïëèíè: „Â òàçè íàðåäáà àç âèæäàì
ðàçëè÷íè ëîáèñòêè òåíäåíöèè, êîèòî çàâèøàâàò õîðàðèóìà íà
íÿêîè äèñöèïëèíè; íÿêúäå íà íÿêîãî àêî íå ìó å ñòèãàë òàêúâ,
î÷åâèäíî òîâà ñå ñëó÷âà, áåç äà èìà íÿêàêâà ÿñíà àðãóìåíòàöèÿ
çàùî å òàêà.“ Äðóãè èíòåðâþèðàíè îáà÷å ñúçèðàò îïèò ÷ðåç
Íàðåäáàòà äà ñå „óäàðÿò“ íÿêîè ôàêóëòåòè. Äîöåíò îò èçâúíñòîëè÷åí
óíèâåðñèòåò ñïîäåëÿ: „Äðóãàòà èäåÿ íà Ãåðäæèêîâ å, ÷å 30 % îò
äèñöèïëèíèòå ìîãàò äà ñå ÷åòàò îò äîêòîðè è ñàìî îò õàáèëè-
òèðàíè ïðåïîäàâàòåëè ñàìî íà òðóäîâ äîãîâîð. Òàêà ùå ñå ñòèã-
íå äî ïîëîæåíèåòî, ÷å ìíîãî ôàêóëòåòè íÿìà äà èìàò òîçè
ñúñòàâ.“  ïîäîáåí äóõ å è êîìåíòàðúò íà íåãîâ êîëåãà îò Ñîôèÿ,
êîéòî êàçâà: „Èìàì ìíîãî ïðîáëåìè ñ íåÿ (Íàðåäáàòà, áåë. àâò.).
Ïúðâî, òðÿáâàøå îòäàâíà äà ñå ïîìèñëè. Íî òÿ êàòî ÷å ëè å ïðà-
âåíà ñàìî çà åäèí óíèâåðñèòåò è íèå çíàåì êîé å òîé. Çàùî
òðÿáâà äà ñå óäðÿò óíèâåðñèòåòèòå, à íå äà èì ñå ïîìîãíå? Òî å
ìàëêî êàòî ìàòóðèòå çà äåöàòà.“
 êðèòè÷åí äóõ ñà è ìíåíèÿòà, èçêàçàíè îò ó÷àñòíèöèòå â
Êðúãëàòà ìàñà „Çíà÷åíèå íà ôóíäàìåíòàëíèòå íàóêè â þðèäè-
÷åñêîòî îáðàçîâàíè堖 öåííîñòíè èçìåðåíèÿ“, îðãàíèçèðàíà îò
ÁÈÏÈ íà 14.01.2018 ã. â Ñîôèÿ. Â ðàìêèòå íà òîçè ôîðóì åäèí îò
ó÷àñòíèöèòå çàÿâè: „Íàðåäáàòà íå å çëîïîëó÷íà. Òÿ å òðàãè÷íà. È
îùå íåù òðÿáâà äà ñå çíàå, ÷å ñúäåáíàòà ðåôîðìà áåç ðåôîð-
ìà â ïðàâíîòî îáðàçîâàíèå íÿìà êàê äà ñòàíå.“ Äðóã ó÷àñòíèê íà
ôîðóìà ñïîäåëÿ: „Íàðåäáàòà ëèêâèäèðà ïîëîâèíàòà îò þðèäè-
÷åñêîòî îáðàçîâàíè堖 çàäî÷íàòà ôîðìà. Òàêà îáà÷å óíèâåðñè-
òåòèòå ñå ëèøàâàò îò òåçè [ñòóäåíòè], êîèòî ñà ñ ðàçëè÷åí
æèòåéñêè îïèò. Ñ äðóãè äóìè, òîâà ñà è ñòóäåíòèòå, êîèòî â
íàé-ãîëÿìà ñòåïåí ñå ïðèáëèæàâàò äî àìåðèêàíñêèÿ ìîäåë íà
þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå. Òîâà ñà õîðà íà ïî-ãîëÿìà âúçðàñò. Òå
çíàÿò çàùî èì å íåîáõîäèìî äà ó÷àò ïðàâî. Èìàò äåöà, ñå-
ìåéñòâî è ñà îñúçíàëè çàùî ùå èì òðÿáâà îáðàçîâàíèåòî.“
 ñòàíîâèùå îòíîñíî Íàðåäáàòà Ñúþçúò íà þðèñòèòå â Áúëãà-
ðèÿ èçðàçÿâà áåçïîêîéñòâî îò ëèïñàòà íà êîíòðîë íà êà÷åñòâîòî è
ïîñëåäâàùè ìåðêè îò ñòðàíà íà àêðåäèòàöèîííàòà èíñòèòóöèÿ ïî îò-
íîøåíèå íà þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè, êàêòî è ëèïñàòà íà ðàçïîðåäáè
îòíîñíî ïîäãîòîâêàòà, ïîäáîðà è îöåíêàòà íà ïðåïîäàâàòåëèòå â òÿõ.
Äî ïðèêëþ÷âàíå íà èçñëåäâàíåòî (àïðèë 2018 ã.) âñå îùå ïðî-
äúëæàâà äà ñå ïðèëàãà Íàðåäáàòà îò 1996 ã. Òîâà ïîëîæåíèå ùå ïðî-
 38
äúëæè ïîíå äî íà÷àëîòî íà ó÷åáíàòà 2018/2019 ã., êàòî äî íåãî ñå
ñòèãíà ñëåä ñïåøíî ïðèåìàíå íà íîâî ïîñòàíîâëåíèå íà Ìèíèñòåð-
ñêèÿ ñúâåò, ñàìî 4 ìåñåöà ñëåä ïðèåìàíåòî íà íîâàòà Íàðåäáà36.
Òàêà ïîíå âðåìåííî ñå ïðåîäîëÿâà ïðàâíèÿò âàêóóì, êîéòî òÿ ñúç-
äàâà.
Íîâîòî ïîñòàíîâëåíèå îáà÷å íå ðåøàâà ïðîáëåìà, ÷å Íàðåäáàòà
îò 2017 ã. ïðåäâèæäà òÿ äà âëåçå â ñèëà îò íà÷àëîòî íà ó÷åáíàòà ãî-
äèíà. À òîâà íà÷àëî ïðè óíèâåðñèòåòèòå, çà ðàçëèêà îò ó÷èëèùàòà, çà-
âèñè îò ðåøåíèåòî íà âñåêè îòäåëåí ÂÓÇ – ò.å. òîâà å îùå åäíà
ïðîáëåìàòè÷íà ñèòóàöèÿ îò ãëåäíà òî÷êà íà þðèäè÷åñêàòà òåõíèêà,
çà êîÿòî ãîâîðÿò è ðåñïîíäåíòèòå íà èçñëåäâàíåòî.
Áúäåùåòî íà Íàðåäáàòà îò 2017 ã. ñúâñåì íå èçãëåæäà áåç-
îáëà÷íî. Òâúðäå ìíîãî ñà ãëàñîâåòå çà íåéíàòà îòìÿíà èëè ðåâèçèðà-
íå ïî ñúùåñòâî. Òàêà â íà÷àëîòî íà ìåñåö àïðèë 2018 ã. íà èíòåðíåò
ñòðàíèöàòà çà îáùåñòâåíè îáñúæäàíèÿ íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò ñå
ïîÿâÿâà îáÿâëåíèå çà ïðîåêò çà íîâî ïîñòàíîâëåíèå çà èçìåíåíèå íà
Ïîñòàíîâëåíèåòî îò àïðèë 2017 ã.37. Ïðîåêòúò íà òîçè íîðìàòèâåí àêò
ïðåäâèæäà Íàðåäáàòà äà âëåçå â ñèëà îò ó÷åáíàòà ãîäèíà 2019/
2020 ã. Ìîòèâèòå çà òîâà ðåøåíèå, îïèñàíè â ÷àñòè÷íàòà ïðåäâàðè-
òåëíà îöåíêà íà âúçäåéñòâèåòî íà Íàðåäáàòà, èçãîòâåíè îò ÌÎÍ,
ãëàñÿò 38:
„Íàëèöå ñà ñëåäíèòå ïðîáëåìè, êîèòî îáóñëàâÿò ïðèåìàíå-
òî íà Ïîñòàíîâëåíèåòî:
• Ëèïñàòà íà äîñòàòú÷íî âðåìå âèñøèòå ó÷èëèùà äà ñå
ïîäãîòâÿò è äà ïðîìåíÿò, êúäåòî å íåîáõîäèìî, ó÷åáíèòå ñè
ïëàíîâå è ïðîãðàìè, çà äà èçâúðøâàò îáó÷åíèå ïî ñïåöèàëíîñò
„Ïðàâî“ â ñúîòâåòñòâèå ñ íîâîïðèåòèòå íîðìàòèâíè èçèñêâà-
íèÿ. Êúì íàñòîÿùèÿ ìîìåíò íå å çàâúðøèëî ïðåñòðóêòóðèðàíå-
òî íà ó÷åáíèÿ ïðîöåñ âúâ âñè÷êè þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè.
• Íàöèîíàëíàòà àãåíöèÿ çà îöåíÿâàíå è àêðåäèòàöèÿ
(ÍÀÎÀ) íÿìà äîñòàòú÷íî âðåìå è âúçìîæíîñò äà àêòóàëèçèðà
êðèòåðèèòå çà îöåíÿâàíå è àêðåäèòàöèÿ íà ñïåöèàëíîñòòà îò
ðåãóëèðàíèòå ïðîôåñèè „Ïðàâî“, êàêòî è äà ñúçäàäå òàêèâà çà

36
Âæ. ÏÌÑ ¹ 182 îò 21 àâãóñò 2017 ã., îáí., ÄÂ, áð. 69 îò 25.08.2017 ã., â ñèëà îò
6.05.2017 ã.
37
Âæ. http://www.strategy.bg/PublicConsultations/View.aspx?lang=bg-BG&Id=3414
(ïîñëåäíî ïîñåòåí íà 26.04.2018 ã.).
38
Ïàê òàì.
 39
îöåíêà è ïðîãðàìíà àêðåäèòàöèÿ íà ïðîôåñèîíàëíî íàïðàâëåíèå
3.6 Ïðàâî.
• Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî ñå íóæäàå îò âðåìåâè
òîëåðàíñ, çà äà ñôîðìèðà ðàáîòíà ãðóïà, êîÿòî äà íàïðàâè
ïðåãëåä íà íîðìàòèâíàòà óðåäáà â ñôåðàòà íà îáó÷åíèåòî ïî
ñïåöèàëíîñòòà îò ðåãóëèðàíèòå ïðîôåñèè „Ïðàâî“ ñ öåë ñèíõ-
ðîíèçèðàíåòî º ñ òàçè çà ïðèäîáèâàíåòî íà þðèäè÷åñêà ïðà-
âîñïîñîáíîñò.“
 40

ÃËÀÂÀ ÏÅÒÀ: Ó×ÅÁÍÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ È

ÐÅÑÓÐÑÈ

5.1. Ó÷åáíà ëèòåðàòóðà

 òàçè ÷àñò àíàëèçúò ïðàâè ïðåãëåä íà ó÷åáíèÿ ìàòåðèàë â îò-
äåëíèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè âúç îñíîâà íà ñòàíäàðòíè êðèòå-
ðèè çà íàó÷íè ïóáëèêàöèè (Âæ. Ïðèëîæåíèå: Ñïèñúê íà ó÷åáíàòà
ëèòåðàòóðà). Êðèòåðèèòå ñà ôîðìàëíè è íÿìàò îòíîøåíèå êúì èçðà-
çåíèòe â òÿõ ñõâàùàíèÿ, îñâåí â ñëó÷àèòå, êîãàòî ñå ïðåöåíÿâà àêòó-
àëíîñòòà è èíîâàòèâíîñòòà íà ïóáëèêàöèèòå. Òîâà å îñîáåíî íóæíî,
êîãàòî ñòàâà äóìà çà ïóáëèêàöèè îò âðåìåòî ïðåäè 1990 ã., çà êîèòî
èìà âåðîÿòíîñò îò èäåîëîãè÷åñêà îáðåìåíåíîñò. Íî è òóê èçõîæäàìå
îò ñòðåìåæà çà îáåêòèâíîñò è ïðåöåíÿâàìå ñúäúðæàíèåòî åäèíñòâå-
íî â îïðåäåëåí íàó÷åí êîíòåêñò è ñ îãëåä íà íàëè÷íàòà âå÷å ëèòåðà-
òóðà â íàöèîíàëåí è èíòåðíàöèîíàëåí ìàùàá, áåç äà íàâëèçàìå â àíà-
ëèç èëè êîìåíòàð íà èçðàçåíè ñõâàùàíèÿ. Îáåêò íà àíàëèç å ïðåäè
âñè÷êî íà÷èíúò íà íàó÷íà ðàáîòà èëè íàó÷íèòå êà÷åñòâà è ïðàêòèêà,
çà êîèòî ñúùåñòâóâàò ñòàíäàðòíè êðèòåðèè.
Ñïèñúêúò ñ êðèòåðèè âêëþ÷âà:
1. ôîðìàò;
2. àêòóàëíîñò;
3. óïîòðåáà íà âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà;
4. öèòèðàíå;
5. ðàáîòà ñ èçòî÷íèöè;
6. èíòåðäèñöèïëèíàðíîñò;
7. äèñêóñèÿ íà ïðîòèâîïîëîæíè ñõâàùàíèÿ.
Ðåëåâàíòíîñòòà íà îòäåëíèòå êðèòåðèè ìîæå äà å ðàçëè÷íà çà
îòäåëíèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè è ñå îïðåäåëÿ îò îáåêòà íà èç-
ñëåäâàíå. Ðàáîòàòà ñ èçòî÷íèöè íàïðèìåð å ñïåöèôè÷íà ïðåäèìíî çà
èñòîðè÷åñêèòå íàóêè è íå â òàêàâà ñòåïåí çà òåîðåòè÷íèòå: ôèëîñî-
ôèÿ, òåîðèÿ è ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî.
Ôîðìàòúò íà äàäåíà ïóáëèêàöèÿ å îò îñîáåíà âàæíîñò. Òîé å
íå ñàìî õàðàêòåðåí çà öåëåâàòà ãðóïà îò ÷èòàòåëè, íî ïðåäîïðåäåëÿ è
ôîðìàëíèòå êà÷åñòâà, êàêòî è çíà÷åíèåòî è ôóíêöèèòå íà èíôîðìà-
öèÿòà, êîÿòî ñúäúðæà. Çà ðàçëèêà îò íàó÷íîòî èçñëåäâàíå, îò êîåòî ñå
î÷àêâà äà å èíîâàòèâíî, ó÷åáíèêúò èìà çà öåë ïðåäè âñè÷êî äà
âúçïðîèçâåäå ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí íàëè÷íî èëè ñòàíäàðòíî çíàíèå è
äà óëåñíè íåãîâîòî óñâîÿâàíå è ïðèëîæåíèå. Òîé íå ïðîìåíÿ, íå îòìå-
íÿ, íå ñúçäàâà íîâî ñúäúðæàíèå, à ïðåäñòàâÿ è ïî òîçè íà÷èí ñúõðàíÿ-
 41
âà ñúùåñòâóâàùîòî.  òîçè ñìèñúë ó÷åáíèêúò èìà ïî-ñêîðî çàäúëæè-
òåëåí õàðàêòåð. Íà òîâà ñúîòâåòñòâà è äðóã òèï èíòåëåêòóàëíà
äåéíîñò – êàêòî îò ñòðàíà íà àâòîðà, òàêà è îò ñòðàíà íà ÷èòàòåëÿ.
Äîêàòî íàó÷íîòî èçñëåäâàíå å äëúæíî äà çàùèòè è äîêàæå ñâîèòå òå-
çè â îïðåäåëåí íàó÷åí êîíòåêñò, ó÷åáíèêúò öåëè äà ïîêàæå, îáîáùè,
ñóìèðà è äà íàïðàâè äîñòúïíè îáùîïðèåòè òåçè, ïðè òîâà íå íåïðå-
ìåííî íà ñàìèÿ àâòîð. Íåùî ïîâå÷å, íàó÷íèÿò òåêñò å îòâîðåí, äî-
ïóñêà ñúìíåíèå, êðèòèêà, äèñêóñèÿ è íåñúãëàñèå îò ñòðàíà íà ÷èòàòå-
ëÿ, äîêàòî ó÷åáíèêúò ãî çàäúëæàâà äà âúçïðèåìå, çàïîìíè è âúç-
ïðîèçâåäå èíôîðìàöèÿòà, äîðè è äà íå å ñúãëàñåí ñ íåÿ. Çàòîâà ó÷åá-
íèêúò å ïîäõîäÿù ôîðìàò çà ïðåäàâàíåòî íà áàçèñíè çíàíèÿ – çíàíèÿ,
êîèòî ñà óòâúðäåíè, âúâåæäàùè, äîêàçàíè, ïðèëîæèìè. Ðàçáèðà ñå,
âñÿêà åäíà äèñöèïëèíà èìà â åäíà èëè äðóãà ñòåïåí êîðïóñ îò òàêèâà
çíàíèÿ. Íî íå áèâà äà çàáðàâÿìå, ÷å ó÷åáíèêúò å ïðåäè âñè÷êî ïðîïå-
äåâòèêà, à íå íàóêà, è çàòîâà íå ìîæå äà ÿ çàìåñòè.
Àêòóàëíîñòòà ñå îòíàñÿ äî äàòàòà íà ïóáëèêàöèÿ íà äàäåí
òåêñò. Õðîíîëîãè÷åñêè ïîãëåäíàòî, àêòóàëíà å òàçè íàó÷íà ïóáëèêà-
öèÿ, êîÿòî îòðàçÿâà ñúâðåìåííî ïîçíàíèå â äàäåíà îáëàñò. Êîëêîòî
ïî-áëèçî äî íàñòîÿùåòî íà ÷åòÿùèÿ å äàòàòà íà ïóáëèêàöèÿòà, òîëêî-
âà ïî-âåðîÿòíî å òÿ äà îòðàçÿâà àêòóàëíî âàëèäíîòî ïîçíàíèå â ðåëå-
âàíòíàòà íàó÷íà îáëàñò. Ðàçáèðà ñå, òîâà òðóäíî ìîæå äà ñå ïðèåìå
êàòî êðèòåðèé a priori îáùî çà âñÿêà åäíà ïóáëèêàöèÿ. Âúçìîæíè ñà
èçêëþ÷åíèÿ. Îñâåí òîâà å âúçìîæíî äàäåí òåêñò äà ïðîäúëæàâà äà å
àêòóàëåí áëàãîäàðåíèå íà íàó÷íàòà âàëèäíîñò íà ñâîèòå òåçè, íåçàâè-
ñèìî îò äàòàòà íà ïóáëèêàöèÿ.  íàøèÿ ñëó÷àé ñå ðúêîâîäèì ïðåäè
âñè÷êî îò òåçàòà, ÷å ãîäèíàòà 1990 áåëåæè ïðåäåë, êîéòî ïðîìåíÿ
êàêòî êîíòåêñòà íà íàó÷íàòà è àêàäåìè÷íà äåéíîñò ó íàñ, òàêà è ñà-
ìàòà äåéíîñò â ñòåïåí è â íàñîêà, êîèòî ïðîäúëæàâàò äà ñà àêòóàëíè
è äî äíåñ. Äîðè ñàìî ïîðàäè ïðè÷èíàòà, ÷å ñëåä 1990 ã. çàïî÷âà ïðî-
öåñ íà ïðåîñìèñëÿíå è êîðåêöèÿ íà âàëèäíîòî ïðåäè òîâà è â ãîëÿìà
ñòåïåí èäåîëîãèçèðàíî ïîçíàíè堖 ïðîöåñ, êîéòî îùå íå å çàâúðøèë.
Çàòîâà îáðúùàìå èçðè÷íî âíèìàíèå íà ôàêòà äàëè äàäåí òåêñò å èç-
ãîòâåí ïðåäè, èëè ñëåä 1990 ã., êàêòî è äàëè è êîãà å ïðåèçäàâàí.
Óïîòðåáàòà íà âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà â èçãîòâÿíåòî íà íàó÷íà
ïóáëèêàöèÿ áè òðÿáâàëî äà ñå ðàçáèðà îò ñàìî ñåáå ñè. Òÿ ïðåäñòàâÿ
íå ñàìî ïîçíàâàíå íà íàëè÷íàòà ëèòåðàòóðà ïî äàäåíà òåìà, íî è ïîç-
âîëÿâà äà ñå îöåíè ïðèíîñúò íà äàäåíà ïóáëèêàöèÿ â êîíòåêñòà íà ñú-
ùåñòâóâàùàòà âå÷å ëèòåðàòóðà, êàêòî è äîêîëêî àâòîðúò å ðàáîòèë
ñàìîñòîÿòåëíî. Îñâåí âñè÷êî òîâà íàëè÷èåòî íà ñïèñúê ñ èçïîëçâàíà
ëèòåðàòóðà ïîìàãà íà ÷èòàòåëÿ äà ñå îðèåíòèðà â äàäåíà ìàòåðèÿ.
 42
Íåäîïóñòèìà çà åäèí îáåêòèâåí íàó÷åí òðóä å ñåëåêòèâíàòà óïîòðå-
áà íà âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà. Àâòîðúò å äëúæåí äà âçåìå ïðåäâèä ðå-
ëåâàíòíèòå ïóáëèêàöèè ïî äàäåíà òåìà, íåçàâèñèìî îò ëè÷íè ïðåäïî-
÷èòàíèÿ, ñúãëàñèå è íåñúãëàñèå ñ äðóã àâòîð. Ôàêòúò, ÷å äàäåíà
ïóáëèêàöèÿ å íåäîñòúïíà èëè íå å íàëè÷íà, íå îçíà÷àâà, ÷å òÿ íå ñú-
ùåñòâóâà.  òîçè ñëó÷àé àâòîðúò áè òðÿáâàëî äà îáúðíå âíèìàíèå íà
÷èòàòåëÿ íà òîçè ôàêò.
Öèòèðàíåòî íà ÷óæä òåêñò ñ óêàçàíèå çà àâòîðà è çà ìÿñòîòî,
îò êîåòî òåêñòúò å çàåò, å çàäúëæèòåëíî â ðàìêèòå íà íàó÷íàòà
äèñêóñèÿ. Òî ìîæå äà ñòàíå â ñàìèÿ òåêñò èëè â áåëåæêà ïîä ëèíèÿ.
Àâòîðúò íà íàó÷íà ïóáëèêàöèÿ å äëúæåí äà îáîçíà÷è êàòî öèòàò ÷óæ-
äèòå èçêàçâàíèÿ, êîèòî èçïîëçâà â ñâîÿ òåêñò, è äà ïîñî÷è èçòî÷íèêà
èì. Òîâà å íå ñàìî åëåìåíò íà âñÿêà íàó÷íà äèñêóñèÿ, íî è ïîçâîëÿâà
äà ñå êîíòðîëèðà êàêòî àâòåíòè÷íîñòòà íà öèòèðàíèÿ ÷óæä òåêñò, òà-
êà è îðèãèíàëíîñòòà íà ñîáñòâåíèÿ.
Óïîòðåáàòà íà èçòî÷íèöè, êàêòî áå ñïîìåíàòî ïî-ãîðå, ñå îò-
íàñÿ ïðåäèìíî çà èñòîðè÷åñêèòå íàóêè. Íî äîêîëêîòî â íàó÷íà ïóáëè-
êàöèÿ ñå çàñÿãà èñòîðè÷åñêà òåìà, êðèòåðèÿò ìîæå äà áúäå ðåëåâàí-
òåí è çà äðóãè äèñöèïëèíè. Èñòîðè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ èìàò çà ïðåä-
ìåò ìèíàëîòî, êîåòî å äîñòúïíî èìåííî ÷ðåç èñòîðè÷åñêè òåêñòîâå,
äîêóìåíòè, àðòåôàêòè, ìåìîàðè íà ó÷àñòíèöè â ñúáèòèÿòà è äð.
Èíòåðäèñöèïëèíàðíîñò îçíà÷àâà îáìåí íà çíàíèÿ è êîíöåï-
öèè, èçïîëçâàíå íà àíàëèòè÷íè ìåòîäè, ïîíÿòèÿ è ïîçíàâàòåëíè ìîäå-
ëè îò ðàçëè÷íè äèñöèïëèíè. Òîâà ïîçâîëÿâà äà ñå ïðåîäîëåå ïðåêî-
ìåðíàòà ñïåöèàëèçàöèÿ, çàòâàðÿíå íà ìèñëåíåòî â åäèíè÷íîòî è ÷àñò-
íîòî, èçîëèðàíåòî íà íàó÷íèòå äèñöèïëèíè. Ðàçáèðà ñå, ðàçäåëåíèåòî
íà äèñöèïëèíèòå ñúîòâåòñòâà íà ñïåöèàëèçàöèÿòà íà íàó÷íîòî ïîçíà-
íèå, íàëîæèëà ñå ïðåç 19 âåê, êîåòî ñå ñúïúòñòâà ñ ðàçâèòèåòî íà ñïå-
öèôè÷íà òåðìèíîëîãèÿ è ïîçíàâàòåëíè ìåòîäè. Íî ÷åñòî âúòðåøíîòî
ïîçíàíèå â äàäåíà îáëàñò ñå îáóñëàâÿ îò âúíøíîòî è íàïðåäúêúò â
íàóêèòå ñå äúëæè èìåííî íà ïðåêðà÷âàíåòî íà ãðàíèöèòå, íà îáîãàòÿ-
âàíåòî íà âúòðåøíàòà ïåðñïåêòèâà ñ âúíøíà. Îñâåí òîâà íóæäàòà îò
èíòåðäèñöèïëèíàðíîñò îòãîâàðÿ è íà îòäàâíà îáùîïðèåòîòî ñõâàùàíå
çà êîìïëåêñíîñò, âçàèìîîáóñëîâåíîñò è âçàèìîçàâèñèìîñò íà îá-
ùåñòâåíèòå ôåíîìåíè. Ìîäåðíîòî íàó÷íî ïîçíàíèå íåèçáåæíî å êîì-
ïëåêñíî è êîíòåêñòóàëíî.
Äèñêóñèÿòà íà ïðîòèâîïîëîæíè ñõâàùàíèÿ å åëåìåíò îò
íàó÷íàòà ðàáîòà. Äîêîëêîòî íàóêàòà å ïîçíàâàòåëíà è îòâîðåíà êúì
íîâî çíàíèå, òÿ íåèçáåæíî ïðåäïîëàãà äèàëîãè÷íîñò, êðèòèêà è äèñêó-
ñèÿ íà ðàçëè÷íè âúçãëåäè. Àâòîðúò íà íàó÷åí òðóä å äëúæåí äà îáîñ-
 43
íîâå ñâîèòå âúçãëåäè èìåííî â äèàëîã ñ ïðîòèâîïîëîæíèòå, ÷èåòî ñú-
ùåñòâóâàíå íå áèâà äà ïðåìúë÷àâà. Çàòâàðÿíåòî â êðúã îò åäèíî-
ìèñëåùè àâòîðè, ëèïñàòà íà äèñêóñèÿ, ïîäìèíàâàíåòî íà ïðîòèâîïî-
ëîæíè ñõâàùàíèÿ áåç îáîñíîâàâàíå âîäè äî àâòîðèòàðåí ñòèë è äîã-
ìàòèçúì.
Ïðåäìåò
Àíàëèçúò îáõâàùà ìîíîãðàôèè íà áúëãàðñêè åçèê, âêëþ÷åíè â
ó÷åáíèòå êîíñïåêòè íà îòäåëíèòå äèñöèïëèíè êàòî çàäúëæèòåëíè èëè
ïðåïîðú÷èòåëíè. Áðîÿò íà ìîíîãðàôèèòå âàðèðà çà ðàçëè÷íèòå äèñ-
öèïëèíè. Òîâà ìîæå äà ñå äúëæè íà àêòóàëíàòà íàëè÷íîñò íà ïóáëè-
êàöèè â äàäåíà îáëàñò, êàêòî è íà ëè÷íèÿ èçáîð íà ñúñòàâèòåëÿ íà
ó÷åáíèÿ êîíñïåêò. Îñâåí òîâà ó÷åáíàòà ëèòåðàòóðà, èçïîëçâàíà â îò-
äåëíèòå þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè, å â ãîëÿìà ñòåïåí ñõîäíà, êîåòî ìî-
æå äà ñå îáÿñíè êàêòî ñ ïðèåìñòâåíîñò èëè ñ óòâúðäåí õàðàêòåð íà
ìîíîãðàôèèòå, òàêà è ñ ôàêòà, ÷å ÷åñòî ñïèñúêúò íà ó÷åáíàòà ëèòåðà-
òóðà ñå èçãîòâÿ îò åäèí è ñúù ïðåïîäàâàòåë, ðàáîòåù â íÿêîëêî ôà-
êóëòåòà.
5.1.1. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî
Ó÷åáíàòà ëèòåðàòóðà, êîÿòî áå ðàçãëåäàíà, îáõâàùà îáùî 17
çàãëàâèÿ. Òÿ âêëþ÷âà 9 ìîíîãðàôèè, 6 ó÷åáíèêà, åäíî ó÷åáíî ïîìàãà-
ëî è åäèí êîíñïåêò. Îñîáåíî ïîêàçàòåëíè ñà ïîñëåäíèòå äâà ôîðìàòà,
ó÷åáíî ïîìàãàëî è êîíñïåêò, çàòîâà ùå èì áúäå îòäåëåíî ìàëêî ïî-
âå÷å âíèìàíèå. Òå ñà ïîêàçàòåëíè íå ñàìî ôîðìàëíî çà îðãàíèçàöèÿòà
íà çíàíèåòî, íî è çà åñòåñòâîòî íà ñàìîòî èñòîðè÷åñêî çíàíèå è çà
ñúñòîÿíèåòî íà äèñöèïëèíàòà.  òÿõ ó÷åáíèêàðñêèÿò ïîäõîä, î÷åâèä-
íî ñèëíî èçðàçåí â òàçè äèñöèïëèíà, ñ ïðèñúùèÿ ìó äåñêðèïòèâåí è
íàèâíî-ïîçèòèâèñòêè ñòèë, å äîâåäåí äî ñòåïåí, â êîÿòî ñàìàòà äèñ-
öèïëèíà ñå îáåçñìèñëÿ. Èñòîðèÿòà å ðåäóöèðàíà äî ôàêòîëîãèÿ, êîÿòî
å ïðåäñòàâåíà íà ÷èòàòåëèòå, ñòóäåíòè îò þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè,
ïîä ôîðìàòà íà êîíñïåêò ñ êðàòêè âúïðîñè è îòãîâîðè. Ñïîðåä àâòîðà
íà êîíñïåêòà íåãîâàòà öåë å äà „ñúçäàäå óäîáñòâî íå ñàìî çà ïîä-
ãîòîâêàòà çà èçïèò, íî è çà èçâúðøâàíå íà ñïðàâêè ïî âúïðîñè-
òå íà èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è áúëãàðñêîòî çàêî-
íîäàòåëñòâî.“ Ñõîäíî å è âèæäàíåòî íà àâòîðèòå íà ó÷åáíîòî ïîìà-
ãàëî, êîåòî ñ ïîìîùòà íà òåñòîâè óïðàæíåíèÿ òðÿáâà ñïîðåä òÿõ äà
ñòèìóëèðà „íàâèöèòå çà êîíöåíòðàöèÿ è áúðçà ðåàêöèÿ, êàêòî è
ñïîñîáíîñòèòå çà ëîãè÷åñêî è àñîöèàòèâíî ìèñëåíå“.
Ðàçáèðà ñå, èñòîðèÿòà áîðàâè ñ ôàêòè, ÷èåòî ïîçíàâàíå å íåîáõî-
äèìî. Íî ñâåæäàíåòî íà èñòîðèÿòà äî ñáîð îò ôàêòè, êîèòî òðÿáâà äà
 44
ñå íàèçóñòÿò, äî çíàíèå, êîåòî òðÿáâà äà å áúðçî, ëåñíî è óäîáíî
äîñòúïíî, äî ñïðàâî÷íèê ñ öåë óäîáíàòà ïîäãîòîâêà çà èçïèò – âñè÷êî
òîâà ïîäìåíÿ öåëèòå íà åäíî àêàäåìè÷íî îáðàçîâàíèe, çàëè÷àâà
íàó÷íèÿ õàðàêòåð íà èñòîðè÷åñêîòî ïîçíàíèå, à ñàìèòå ñòóäåíòè
âìåñòî ó÷àñòíèöè â åäíà íàó÷íà äèñêóñèÿ ïðåâðúùà â ïîëçâàòåëè íà
èíôîðìàöèÿ.  òîçè ñëó÷àé èçïèòúò ñå ïðåâðúùà îò èíñòðóìåíò çà
êîíòðîë è îöåíêà íà çíàíèÿ è óìåíèÿ â ñàìîöåë, íà êîÿòî å ïîä÷èíåí
öåëèÿò îáðàçîâàòåëåí ïðîöåñ.
Àêòóàëíè ñà 6 çàãëàâèÿ, îñòàíàëèòå 11 ñà èçäàäåíè ïðåäè 1990 ã.
è ïðåèçäàâàíè ñëåä òîâà. Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å ïðèñúñòâàò ìî-
íîãðàôèè, êîèòî ñà èçäàäåíè çà ïúðâè ïúò â êðàÿ íà 70-òå è íà÷àëîòî
íà 80-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê è ñà èäåîëîãè÷åñêè îáðåìåíåíè êàêòî
ïî îòíîøåíèå íà èçïîëçâàíèÿ åçèê, òàêà è ñúäúðæàòåëíî. Âúïðåêè òî-
âà ñëåä 1990 ã. òå ïðåòúðïÿâàò ôîòîòèïíè èçäàíèÿ áåç àêòóàëèçàöèÿ,
áåç ñúïúòñòâàù êðèòè÷åí óâîä èëè êîìåíòàð. Èçäàòåëèòå ñå îãðàíè-
÷àâàò åäèíñòâåíî äà óêàæàò, ÷å „èçäàíèåòî å ôîòîòèïíî è ìàëêî-
òî íà áðîé íåèçáåæíè çà âðåìåòî íà èçäàâàíå èäåîëîãåìè íå ñà
îòñòðàíåíè îò òåêñòà“. Òîâà òâúðäåíèå å áåçîòãîâîðíî. Ïúðâî,
çàùîòî çíà÷åíèåòî íà åäíà èäåîëîãèÿ íå ìîæå äà ñå èçìåðè êîëè-
÷åñòâåíî èëè ñâåäå äî áðîÿ èäåîëîãåìè. Âòîðî, òî îìàëîâàæàâà èäå-
îëîãåìèòå, îòäàâàéêè ãè íà âðåìåòî è ïðåäñòàâÿéêè ãè êàòî íåèçáåæ-
íè. Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñ ó÷åáíèöèòå íà Ìèõàèë Àíäðååâ, „Èñòîðèÿ íà
áúëãàðñêàòà áóðæîàçíà äúðæàâà è ïðàâî“ (1980 ã.) è „Èñòîðèÿ
íà áúëãàðñêàòà ôåîäàëíà äúðæàâà è ïðàâî“ (1979 ã.), ïîñëåäíèÿò
â ñúàâòîðñòâî ñ Ôàíè Ìèëêîâà. Äâàòà ó÷åáíèêà ïðèñúñòâàò â ó÷åáíà-
òà ëèòåðàòóðà íà äèñöèïëèíàòà âúâ âñè÷êè þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè.
Âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà èçïîëçâàò 14 èçäàíèÿ, îò êîèòî 6 ñåëåêòèâ-
íî. Â íÿêîè îò òÿõ ëèïñâà áèáëèîãðàôèÿ è îñêúäíî èçïîëçâàíàòà ëèòå-
ðàòóðà å ïîñî÷åíà åäèíñòâåíî â áåëåæêè ïîä ëèíèÿ.  ïîâå÷åòî ìî-
íîãðàôèè ïðåîáëàäàâà âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà íà áúëãàðñêè åçèê, êîåòî
å îïðàâäàíî îò íàöèîíàëíàòà òåìàòèêà. Íî ñúñ ñèãóðíîñò íå å îïðàâ-
äàíà ëèïñàòà íà ÷óæäåñòðàííà ëèòåðàòóðà, êîãàòî ñå ðàçãëåæäàò òå-
ìè îò âèçàíòèéñêà è îñìàíñêà èñòîðèÿ, êîèòî ñà íàäíàöèîíàëíè è ïî
êîèòî ñúùåñòâóâà áîãàòà ëèòåðàòóðà íà îñíîâíèòå åâðîïåéñêè åçèöè.
Íå ìîæå äà ñå îáîñíîâå îñâåí èäåîëîãè÷åñêè è óïîòðåáàòà â òåçè
äâå îáëàñòè íà ñúâåòñêè àâòîðè. Íåäîñòàòúê å ëèïñàòà íà ÷óæ-
äåñòðàííà ëèòåðàòóðà â ìîíîãðàôèÿ, èçñëåäâàùà àíòèåâðåéñêîòî çà-
êîíîäàòåëñòâî ó íàñ – òåìà, êîÿòî íå å èçêëþ÷èòåëíî íàöèîíàëíà.
Àêî òîâà å áèëî íåâúçìîæíî ïðåäè 1990 ã., òî ñúñ ñèãóðíîñò íå å ñëåä
òîâà. Çà îòäåëíè ìîíîãðàôèè íå ìîæå äà ñå òâúðäè, ÷å çàãëàâèÿ,
 45
âêëþ÷åíè â áèáëèîãðàôèÿòà, äåéñòâèòåëíî ñà áèëè èçïîëçâàíè îò àâ-
òîðà, òúé êàòî íèêúäå â òåêñòà íå ñå öèòèðàò èëè ëèïñâàò áåëåæêè
ïîä ëèíèÿ, óêàçâàùè óïîòðåáàòà èì.
Îò îáùî 17 èçäàíèÿ åäâà â òðè ñå öèòèðà â áåëåæêà ïîä ëèíèÿ. Â
äâà ñëó÷àÿ ñå öèòèðà áåç ïîñî÷âàíå íà èçòî÷íèêà, à â åäèíèÿ öèòàòè-
òå íà ëàòèíñêè ñà è åçèêîâî íåêîðåêòíè.  åäíà íàó÷íà ðàáîòà àâòî-
ðúò öèòèðà â çàêëþ÷èòåëíàòà ÷àñò òâúðäåíèå íà íàó÷íèÿ ñè ðúêîâî-
äèòåë, áåç äà óêàçâà ìÿñòîòî, îò êîåòî å çàåò ôàêò, êîéòî â êîí-
òåêñòà íà ðàáîòàòà ñèãíàëèçèðà ïî-ñêîðî ëîÿëíîñò, îòêîëêîòî åäèíî-
ìèñëèå.
Ñ èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè ðàáîòÿò 16 èçäàíèÿ, à â åäèí ñëó÷àé
ìîæå äà ñå òâúðäè, ÷å èçïîëçâàíèòå èçòî÷íèöè ñà êðàéíî îñêúäíè.
Èíòåðäèñöèïëèíàðåí õàðàêòåð èìàò åäâà äâå îò èçäàíèÿòà.
Ñàìî â åäíî-åäèíñòâåíî èçäàíèå ñå ñðåùà äèñêóñèÿ íà ïðîòèâî-
ïîëîæíè ñõâàùàíèÿ. Â îñòàíàëèòå 16 èçäàíèÿ àâòîðèòå ïðåäñòàâÿò
âúçãëåäèòå ñè â àïîäèêòè÷åí ñòèë, áåç äà îáðúùàò âíèìàíèå íà íàëè-
÷èåòî íà ïðîòèâîïîëîæíè âúçãëåäè, èçáÿãâàéêè ïî òîçè íà÷èí âúçìîæ-
íà êðèòèêà. Òàêà, ëèøåí îò äèàëîãè÷íîñò, òåêñòúò ÷åñòî ñúçäàâà âïå-
÷àòëåíèå çà åäíîñòðàí÷èâîñò. Â íÿêîè ïî-ñòàðè è èäåîëîãè÷åñêè
îáðåìåíåíè èçäàíèÿ ñå îòõâúðëÿò íàó÷íè òðóäîâå ïî èäåîëîãè÷åñêè
ïðè÷èíè. Îò äðóãà ñòðàíà, ó÷åáíèêàðñêèÿò ôîðìàò â èçâåñòíà ñòåïåí,
äîêîëêîòî àâòîðúò ïðåäàâà îáùîïðèåòè çíàíèÿ, íå çàäúëæàâà äà ñå
äèñêóòèðàò ïðîòèâîïîëîæíè ñõâàùàíèÿ èëè íå â ñòåïåíòà, õàðàêòåðíà
çà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ.
5.1.2. Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî
Ðàçãëåäàíè áÿõà îáùî 6 èçäàíèÿ, áåç òîâà äà èç÷åðïâà ó÷åáíàòà
ëèòåðàòóðà â äèñöèïëèíàòà. Ïîðàäè èíòåðíàöèîíàëíèÿ õàðàêòåð íà
èñòîðèÿòà íà ðèìñêîòî ïðàâî â ó÷åáíèòå êîíñïåêòè ïðèñúñòâàò îñâåí
ëèòåðàòóðàòà íà áúëãàðñêè åçèê è ãîëÿì áðîé èçäàíèÿ íà ÷óæäè åçè-
öè. Îñâåí òîâà ïîâå÷åòî îò àâòîðèòå íà ðàçãëåäàíèòå èçäàíèÿ èçïîëç-
âàò è âêëþ÷âàò â áèáëèîãðàôèÿòà ñè íàó÷íà ëèòåðàòóðà íà ÷óæä åçèê.
Ôîðìàòúò íà èçäàíèÿòà ñà: ìîíîãðàôèÿ (3 áð.), ó÷åáíèê (2 áð.) è
ëåêöèè (1 áð.). Àêòóàëíè ñà 4 èçäàíèÿ.
Âñè÷êè èçäàíèÿ èçïîëçâàò âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà, íî â äâå îò èç-
äàíèÿòà íå ñå öèòèðà. Ñ èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè ðàáîòÿò 4 èçäàíèÿ.
Íèòî åäíî îò èçäàíèÿòà íå ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî èíòåðäèñ-
öèïëèíàðíî. Òîâà îò÷àñòè ìîæå äà ñå îòäàäå è íà ñàìîòî ñúñòîÿíèå
íà èñòîðèÿòà íà ðèìñêîòî ïðàâî, êîÿòî äî ãîëÿìà ñòåïåí, íå ñàìî ó
 46
íàñ, å äîáèëà ñèëíî äîãìàòè÷åí õàðàêòåð. Çà òîâà å ïîêàçàòåëåí è ãî-
ëåìèÿò áðîé ó÷åáíèöè ïî ðèìñêî ïðàâî.
 4 îò èçäàíèÿòà ñå ñúäúðæà äèñêóñèÿ íà ïðîòèâîïîëîæíè ñõâà-
ùàíèÿ.
Òðÿáâà äà îòáåëåæèì, ÷å è òóê ïðèñúñòâà ó÷åáíèê íà Ìèõàèë
Àíäðååâ, êîéòî å èäåîëîãè÷åñêè îáðåìåíåí. Ó÷åáíèêúò å èçäàäåí çà
ïúðâè ïúò ïðåç 1952 ã. è äî 1999 ã. å ïðåèçäàâàí ñåäåì ïúòè.
Èçäàíèåòî íà Ïåòêî Âåíåäèêî⠄Çàïèñêè ïî ðèìñêî ïðàâî“ å
âúç îñíîâà íà ëåêöèè îò ïåðèîäà 1929–1930 ã. Òî å ïðåèçäàäåíî
ïîñëåäíî ïðåç 1999 ã. Ëåêöèèòå íå ñà ïðèâåäåíè â íàó÷åí ôîðìàò è
çàòîâà íå îòãîâàðÿò íà êðèòåðèèòå çà íàó÷íà ïóáëèêàöèÿ.
5.1.3. Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî
Ó÷åáíàòà ëèòåðàòóðà, êîÿòî áå ðàçãëåäàíà â òàçè äèñöèïëèíà,
îáõâàùà 15 èçäàíèÿ. Îò òÿõ åäíî èçäàíèå å ó÷åáíèê, îñòàíàëèòå 14
ïðåäñòàâëÿâàò ìîíîãðàôèè.
Àêòóàëíè ñà 9 îò èçäàíèÿòà. Ïî îòíîøåíèå íà îñòàíàëèò堖 4
ìîíîãðàôèè ñà èçäàäåíè ïðåäè 1989 ã., åäíà ïðåç 1990 ã.; âñè÷êè 5 ñà
èäåîëîãè÷åñêè îáðåìåíè.
 14 îò èçäàíèÿòà ñå óïîòðåáÿâà âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà è ñå ñú-
äúðæà áèáëèîãðàôèÿ. Îáåìúò íà áèáëèîãðàôèèòå å ðàçëè÷åí – ôàêò,
êîéòî î÷åâèäíî å îáóñëîâåí íå îò ñàìèÿ îáåì íà íàëè÷íàòà ëèòåðàòó-
ðà ïî ñúîòâåòíà òåìà, à ïî-ñêîðî ñå äúëæè íà ÷åñòî êðàéíî ñåëåêòèâ-
íèÿ ïîäõîä íà àâòîðèòå. Ïîêàçàòåëíî â òîâà îòíîøåíèå å ñëåäíîòî
ïðèçíàíèå íà àâòîð íà „èñòîðèêî-ôèëîñîôñêî èçñëåäâàíå“: „(...) ïîä-
áèðàì îò âå÷å óòâúðäåíîòî â íàó÷íàòà ëèòåðàòóðà òîâà, êîåòî
ìè ñå ñòðóâà íàèñòèíà öåííî è íåîáõîäèìî“. Ðàçáèðà ñå, ÷å â
íàóêàòà èìà óòâúðäåíè, öåííè è íåîáõîäèìè ïîçíàíèÿ. Íî ïðîáëåìúò
â ñëó÷àÿ å, ÷å èçáîðúò íà óòâúðäåíîòî, öåííîòî è íóæíîòî íå ìîæå
îáåêòèâíî äà áúäå êîíòðîëèðàí, à çàâèñè åäèíñòâåíî îò ïðåöåíêàòà
íà àâòîðà, çà êîÿòî ëèïñâàò îáåêòèâíè êðèòåðèè. Êîãàòî êðèòåðèÿò çà
ïîäáîð íà íàó÷íà ëèòåðàòóðà ïðè èçãîòâÿíåòî íà íàó÷íî èçñëåäâàíå å
îöåíú÷åí, à íå íàó÷åí, è íå ñëåäâà ñïåöèôèêàòà íà èçñëåäâàíåòî, òî-
ãàâà ñà ïîä âúïðîñ íàó÷íèÿò õàðàêòåð íà ñàìîòî èçñëåäâàíå è èñòèí-
íîñòòà íà íåãîâèòå òåçè. Êàòî ïðèìåð çà ñåëåêòèâíà óïîòðåáà, à ìîæå
áè è çà íåïîçíàâàíå íà âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà ìîæå äà ïîñî÷èì ñëó÷àé,
â êîéòî ðàçäåë îò ìîíîãðàôèÿ, ïîñâåòåí íà ïðàâîðàçäàâàíåòî â
Àíòè÷íà Ãúðöèÿ – òåìà, êîÿòî å øèðîêî èçñëåäâàíà íà îñíîâíèòå åâ-
ðîïåéñêè åçèöè, ñå ïîçîâàâà íà äâàìà íîâè àâòîðè è íà äâàìà àíòè÷-
íè. Ìíîãî îò àâòîðèòå èçïîëçâàò ñúâåòñêà ëèòåðàòóðà, êîÿòî ïðèñúñò-
 47
âà äîðè è â áèáëèîãðàôèÿòà íà èçäàíèÿ ñëåä 1990 ã. Îñâåí áúëãàðñêè
çàãëàâèÿ âòîðè÷íàòà ëèòåðàòóðà âêëþ÷âà ÷åñòî è çàãëàâèÿ íà ÷óæäè
åçèöè èëè ïðåâîäíè.
Ñ åäíî èçêëþ÷åíèå âñè÷êè ìîíîãðàôèè ñè ñëóæàò ñ öèòàòè.
Ñðåùà ñå îòíîâî ñåëåêòèâíîñò, à â äâå îò èçäàíèÿòà ñå öèòèðà ñ ïî-
ñî÷âàíå åäèíñòâåíî íà èìåòî íà àâòîðà â ñêîáè, áåç óêàçàíèå íà
ìÿñòîòî.
Ìîíîãðàôèèòå, êîèòî èìàò èñòîðèêî-ôèëîñîôñêè õàðàêòåð èëè
çàñÿãàò èñòîðè÷åñêè âúïðîñè â ðàìêèòå íà ôèëîñîôèÿòà íà ïðàâîòî,
ñà îáùî 5. Îò òÿõ ñàìî äâå ðàáîòÿò ñ èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè. Èíòåð-
äèñöèïëèíàðíè ñà åäâà 4 ìîíîãðàôèè.
Äèñêóñèÿ íà ïðîòèâîïîëîæíè ñõâàùàíèÿ ñå ñðåùà åäâà â ÷åòèðè
èçäàíèÿ. Çà îñòàíàëèòå 11 å õàðàêòåðåí íîðìàòèâåí, çàòâîðåí è ñàìî-
äîñòàòú÷åí ñòèë, áëèçúê ïî-ñêîðî äî ó÷åáíèê, îòêîëêîòî äî íàó÷íî
èçñëåäâàíå.
5.1.4. Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî
 òàçè äèñöèïëèíà áÿõà ðàçãëåäàíè 17 èçäàíèÿ, êîèòî îáõâàùàò
13 ìîíîãðàôèè, 3 ó÷åáíèêà è åäèí ñáîðíèê ñ ëåêöèè. Íÿêîè îò àâòîðè-
òå â îáëàñòòà íà ôèëîñîôèÿòà íà ïðàâîòî ïðèñúñòâàò ñ èçäàíèÿ è â
òàçè îáëàñò. Àêòóàëíè ñà 13 îò èçäàíèÿòà. Âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà
èçïîëçâàò 16 èçäàíèÿ, à áèáëèîãðàôèÿ ñúäúðæàò 15, êàòî âúâ âñè÷êè
òÿõ ïðèñúñòâàò êàêòî áúëãàðñêè, òàêà è èçäàíèÿ íà ÷óæä åçèê è ïðå-
âîäíè èçäàíèÿ. Îòäåëíè èçäàíèÿ äîðè ñëåä 1990 ã. ïðîäúëæàâàò äà
èçïîëçâàò ñúâåòñêè àâòîðè (Ñåðãåé Àëåêñååâ, „Îáùà òåîðèÿ íà ïðà-
âîòî. Ó÷åáåí êóðñ“. Ìîñêâà: 1981 ã.). ×åñòî òå áèâàò âêëþ÷åíè è â
ó÷åáíàòà ëèòåðàòóðà.  îòäåëíè ñëó÷àè âòîðè÷íàòà ëèòåðàòóðà å ñå-
ëåêòèâíà è/èëè îñêúäíà.  åäèí ñëó÷àé áèáëèîãðàôèÿòà âêëþ÷âà
çàãëàâèÿ, êîèòî íå ñà öèòèðàíè â ñàìèÿ òåêñò è íå å ÿñíî äàëè ñà áèëè
èçïîëçâàíè. Åäíî èçäàíèå ñúäúðæà ïðåäìåòåí ïîêàçàëåö – åäèíñòâå-
íèÿò çà âñè÷êè ðàçãëåäàíè ìîíîãðàôèè îò âñè÷êè äèñöèïëèíè.
Öèòàòè ñå ñúäúðæàò â 16 èçäàíèÿ, êàòî çà 5 îò òÿõ ìîæå äà ñå
êàæå, ÷å òîâà ñå ïðàâè òâúðäå ñåëåêòèâíî.  îòäåëíè ñëó÷àè ñå
çàñòúïâàò òåçè, êîèòî íå ñà îáîñíîâàíè, íå ñå âåðèôèöèðàò èëè ÷èéòî
èçòî÷íèê íå å ïîñî÷åí.
Èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè èçïîëçâàò è öèòèðàò îáùî ÷åòèðè èçäà-
íèÿ, êîåòî ñå íàëàãà îò ñïåöèôèêàòà íà ðàçãëåæäàíàòà òåìà. Ñ èíòåð-
äèñöèïëèíàðåí ïîäõîä ñå îòëè÷àâàò äâå ìîíîãðàôèè. Äèñêóñèÿ íà
ïðîòèâîïîëîæíè ñõâàùàíèÿ ñå ñðåùà â 5 èçäàíèÿ. Çà îñòàíàëèòå, â
êîèòî òÿ ëèïñâà, å õàðàêòåðåí íàðàòèâåí è àïîäèêòè÷åí ñòèë. Ðîëÿòà
 48
íà àâòîðà â òåçè ñëó÷àè ñå ñâåæäà äî íîðìàòèâíî äåôèíèðàíå, êëàñè-
ôèêàöèÿ, ïàðàôðàçà èëè áåçêðèòè÷íî ïðåäñòàâÿíå íà ó÷åíèÿ, òåîðèè,
ñõâàùàíèÿ.
5.1.5. Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî
Ðàçãëåäàíàòà ó÷åáíà ëèòåðàòóðà îáõâàùà 8 èçäàíèÿ, îò êîèòî 7
ìîíîãðàôèè è åäèí ó÷åáíèê.  ó÷åáíèòå êîíñïåêòè ïðåîáëàäàâà ëèòå-
ðàòóðà íà ÷óæä åçèê èëè ïðåâîäíà, êîåòî ìîæå äà ñå îòäàäå è íà ôàê-
òà, ÷å äèñöèïëèíàòà ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî å âúâåäåíà ó íàñ ñðàâíè-
òåëíî êúñíî è âñå îùå å ñëàáî ðàçâèòà.
Àêòóàëíè ñà 6 ìîíîãðàôèè. Åäíî èçäàíèå îò 1987 ã. å èäåîëîãè-
÷åñêè îáðåìåíåíî. Ðàçáèðà ñå, â òîçè ñëó÷àé íå ñòàâà äóìà çà íàó÷íî
îáîñíîâàíî èçïîëçâàíå íà ïðîèçâåäåíèÿ íà Êàðë Ìàðêñ èëè íà ìàðê-
ñèñòêà òåîðèÿ, à çà îôèöèàëíàòà ìàðêñèñòêî-ëåíèíñêà èäåîëîãèÿ íà
êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì.
Âñè÷êè èçäàíèÿ èçïîëçâàò âòîðè÷íà ëèòåðàòóðà, êîÿòî âêëþ÷âà
èçäàíèÿ íà áúëãàðñêè, íà ÷óæä åçèê è ïðåâîäíè, â äâà ñëó÷àÿ ïðèñúñò-
âàò è ñúâåòñêè àâòîðè.  4 ñëó÷àÿ âòîðè÷íàòà ëèòåðàòóðà å ñåëåêòèâ-
íà.
Âñè÷êè èçäàíèÿ ñè ñëóæàò ñ öèòàòè.  òðè ñëó÷àÿ òîâà ñå âúðøè
ñåëåêòèâíî, à â åäèí ñëó÷àé, îòíàñÿù ñå äî òåìè, øèðîêî èçñëåäâàíè
â õóìàíèòàðíèòå è ñîöèàëíèòå íàóêè (ìîäåðíîñò, òðàäèöèîíàëèçúì è
äð.), è êðàéíî îñêúäíî.
Äâå îò ìîíîãðàôèèòå ïîëçâàò èñòîðè÷åñêè èçòî÷íèöè, êîåòî å
ïðîäèêòóâàíî îò îáåêòà íà èçñëåäâàíå.  îñòàíàëèòå ñëó÷àè êðèòå-
ðèÿò å íåðåëåâàíòåí.
Èíòåðäèñöèïëèíàðåí õàðàêòåð èìàò 4 ìîíîãðàôèè. Òðÿáâà äà îò-
áåëåæèì ôàêòà, ÷å â ìîíîãðàôèèòå, â êîèòî ëèïñâà èíòåðäèñöèïëè-
íàðíîñò, äîìèíèðà ïîçèòèâèñòêèÿò ïðàâíî-òåîðåòè÷åí ïîäõîä. Òå ñà
ïî-áëèçî äî îáùàòà òåîðèÿ íà ïðàâîòî, îòêîëêîòî äî ñîöèîëîãèÿòà íà
ïðàâîòî, è òåõíèòå àâòîðè ñà èçÿâåíè ïðåäèìíî â òàçè îáëàñò.
Íàó÷íà äèñêóñèÿ íà ïðîòèâîïîëîæíè ñõâàùàíèÿ å íàëèöå â 4 ìî-
íîãðàôèè.

5.2. Ðåñóðñè çà ïîäãîòîâêà íà ñòóäåíòèòå

 òàçè ñè ÷àñò èçñëåäâàíåòî ñå ôîêóñèðà âúðõó ðåñóðñèòå, íà-
ëè÷íè è äîñòúïíè çà ñòóäåíòèòå â ïîäãîòîâêàòà èì ïî âñÿêà îò ôóí-
äàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè. Äàííèòå ñà ñúáðàíè ÷ðåç ïðîâåäåíèòå èí-
òåðâþòà.
 49
 ìíîçèíñòâîòî ñè èíòåðâþèðàíèòå ñå îáåäèíÿâàò îêîëî ñòàíî-
âèùåòî, ÷å èìà äîñòàòú÷íî íàëè÷íà ëèòåðàòóðà çà ïîäãîòîâêà íà ñòó-
äåíòèòå ïî ôóíäàìåíòàëíèòå ïðàâíè äèñöèïëèíè, êàêòî íà áúëãàðñêè,
òàêà è íà ÷óæä åçèê, âêëþ÷èòåëíî ôàêóëòåòíèòå áèáëèîòåêè è íàëè÷-
íèòå â òÿõ áèáëèîòå÷íè ðåñóðñè. Ïðîáëåìèòå ñ èçòî÷íèöèòå çà ïîäãî-
òîâêà ñà ïî-ñêîðî â äðóãè äâå íàñîê蠖 ìîòèâàöèÿòà íà ñòóäåíòèòå äà
ãè ïîëçâàò è îòñÿâàíåòî íà ðåëåâàíòíàòà èíôîðìàöèÿ.
Òàêà åäèí îò ïðåïîäàâàòåëèòå ñïîäåëÿ, ÷å ñòóäåíòèòå „çàìåñò-
âàò ó÷åáíèöèòå ñ èíòåðíåò. Íà êîï蠖 ïåéñò (copy – paste)39 ñà.“
Äðóã ïúê çàÿâÿâà, ÷å „äíåøíèòå ñòóäåíòè íå îáè÷àò äà ñè êóïó-
âàò ó÷åáíèöè. Òå îáè÷àò äà âëèçàò â èíòåðíåò“. Òîâà ïîðàæäà
íóæäàòà è îò íîâè ïîäõîäè â ïðåäñòàâÿíåòî íà ó÷åáíèÿ ìàòåðèàë.
Çàòîâà íÿêîè îò ïðåïîäàâàòåëèòå ïîäãîòâÿò ïðåçåíòàöèè íà ëåêöèèòå
ñè, êîèòî ïîñëå èçïðàùàò íà ñòóäåíòèòå, èëè ïúê èì ïîñî÷âàò èçòî÷-
íèöè íà èíôîðìàöèÿ â èíòåðíåò, êîèòî òå ìîãàò äà èçïîëçâàò ïðè ïîä-
ãîòîâêàòà ñè.
Âòîðîòî ïðåäèçâèêàòåëñòâî ïî îòíîøåíèå íà ðåñóðñèòå è èçòî÷-
íèöèòå íà ïîäãîòîâêà ñå îòíàñÿ äî îòñÿâàíå íà ðåëåâàíòíàòà èíôîð-
ìàöèÿ. Åäèí ðåñïîíäåíò ïîñî÷âà, ÷å „ïðîáëåìúò å â òîâà íÿêîé äà
ãè (ñòóäåíòèò堖 áåë. àâò.) íàñî÷è äà íàïðàâÿò ðàçëèêà ìåæäó
âàæíîòî è ìàëîâàæíîòî; ñïîðíîòî è áåçñïîðíîòî“. Óìåíèåòî
äà ñå îòñÿâà èíôîðìàöèÿòà ñå îêàçâà îñîáåíî íåîáõîäèìî è òàì, êú-
äåòî ñå ïîëçâàò ïî-ñòàðè èçäàíèÿ, êîèòî èçîáèëñòâàò îò èäåîëîãåìè,
òúé êàòî ñòóäåíòèòå „íå óìåÿò äà îòñåÿò âñè÷êî òîâà è ïðèåìàò
íåùàòà åäíî êúì åäíî“ ïî äóìèòå íà äðóã ïðåïîäàâàòåë.
 ïîäãîòîâêàòà ñè ïî ÈÁÄÏ ñòóäåíòèòå èìàò íà ðàçïîëîæåíèå
âñè÷êè íàëè÷íè èçäàíèÿ â óíèâåðñèòåòñêèòå áèáëèîòåêè. ×åñòî ïðå-
ïîäàâàòåëèòå èì èçïðàùàò èëè ïðåäîñòàâÿò äîñòúï â èíòåðíåò è äî
ïðåçåíòàöèèòå è ìàòåðèàëèòå îò ëåêöèèòå, êîèòî ïðåïîäàâàò. Êàòî öÿ-
ëî ïðåäïî÷èòàíèÿòà íà ñòóäåíòèòå çà èçòî÷íèöè çà ïîäãîòîâêà îáà÷å
ñå ñúñðåäîòî÷àâàò âúðõó ïî-êðàòêèòå ôîðìè è òåçè, ôîêóñèðàíè âúð-
õó êîíêðåòíèÿ ìàòåðèàë çà èçïèòà. Êàòî äîáðà ïðàêòèêà ìîãàò äà áú-
äàò ïîñî÷åíè ïðîæåêöèèòå íà èãðàëíè ôèëìè, êîèòî åäèí ïðåïîäàâà-
òåë èçïîëçâà, çà äà âúâåäå è çàïîçíàå ñòóäåíòèòå ñè ñ èñòîðè÷åñêèÿ
ïåðèîä, çà êîéòî ïðåäñòîè äà ãîâîðè ïî âðåìå íà ëåêöèÿ.

39
Îò àíãëèéñêè „êîïèðà젖 ïîñòàâÿ쓠– åäíà îò íàé-ïîïóëÿðíèòå êîìàíäè â
ïðîãðàìèòå îò îôèñ ïàêåòà íà „Ìàéêðîñîôò“, êîÿòî å ñòàíàëà íàðèöàòåëíî çà áåçêðè-
òè÷íîòî èçïîëçâàíå íà èíôîðìàöèÿ, ñúçäàäåíà îò äðóãèãî.
 50
Ïî âúïðîñà ñ ðåñóðñèòå çà ïîäãîòîâêà íà ñòóäåíòèòå ïî ÎÒÏ
âñè÷êè èíòåðâþèðàíè ïðåïîäàâàòåëè ñå ñïèðàò íà íàëè÷íàòà ëèòåðà-
òóðà è ïî-ñïåöèàëíî íà ó÷åáíèöèòå ïî äèñöèïëèíàòà. Îáùîòî ìíåíèå
å, ÷å ëèòåðàòóðàòà å äîñòàòú÷íà êàòî êîëè÷åñòâî, ïîñî÷âà ñå îò ïðå-
ïîäàâàòåëèòå è å äîñòúïíà â áèáëèîòåêèòå.
Íàé-ïîïóëÿðíèÿò ó÷åáíèê çà ïîäãîòîâêà ïî Ð×Ï å òîçè íà
Ìèõàèë Àíäðååâ. Èíòåðâþèðàíèòå ñå èçêàçâàò ïîëîæèòåëíî çà íåãî
êàòî ñúäúðæàíèå, íî ñå ñïîäåëÿ è ñòàíîâèùåòî çà íåãîâàòà èäåîëîãè-
÷åñêà îáàãðåíîñò. Ìàêàð äà å ïðåòúðïÿë íÿêîëêî èçäàíèÿ è äà íå å
åäèíñòâåíèÿò îò áúëãàðñêè àâòîð, ëèïñâà ñúâðåìåíåí ó÷åáíèê ïî
Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî è òîâà ñå îò÷èòà êàòî íåäîñòàòúê. Òàçè ëèïñà
äîíÿêúäå ñå êîìïåíñèðà ñ ïðåâîäíà ëèòåðàòóðà, êîåòî îáîãàòÿâà íà-
ëè÷íèòå ðåñóðñè çà ñòóäåíòèòå.  õîä å ïðåâîä è íà íîâ ó÷åáíèê îò
èòàëèàíñêè åçèê, à îòñêîðî ñà ïðåâåäåíè äâà ñáîðíèêà ñ êàçóñè.
Âúïðåêè òåçè óñèëèÿ îáà÷å îòíîâî ñå êîíñòàòèðà íåæåëàíèåòî íà ñòó-
äåíòèòå äà ÷åòàò îáåìíà ëèòåðàòóðà è ñêëîííîñòòà èì äà òúðñÿò ïî-
êðàòêè èçòî÷íèöè è íàé-âå÷å èíòåðíåò.
Ùî ñå îòíàñÿ äî Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî, ñïîðåä èíòåðâþèðà-
íèòå ïðåïîäàâàòåëè ôàêóëòåòíèòå è óíèâåðñèòåòñêèòå áèáëèîòåêè
ðàçïîëàãàò ñ äîñòàòú÷íî ëèòåðàòóðà. Íàðåä ñ òîâà ñå ñïîäåëÿ è âèæ-
äàíåòî, ÷å ñòóäåíòèòå ñëåäâà äà èìàò ïúëíàòà ñâîáîäà äà ÷åòàò àâ-
òîðèòå, êîèòî ñà èì èíòåðåñíè, è ñìÿòàò, ÷å ùå èì ïîìîãíàò äà ñå
ôîðìèðàò êàòî óñïåøíè þðèñòè. Çàòîâà è èçêàçàëèÿò ìíåíèåòî ñå
âúçäúðæà äà èçèñêâà çàäúëæèòåëíà ëèòåðàòóðà, à ïðåäîñòàâÿ èçáîðà
íà ñâîèòå ñòóäåíòè.
Ìàêàð è íåìíîãîáðîéíà êàòî èçäàíèÿ, ñïîðåä èíòåðâþèðàíèòå
èìà äîñòàòú÷íî ëèòåðàòóðà çà ïîäãîòîâêà è ïî Ñîöèîëîãèÿ íà ïðà-
âîòî.
Ñòóäåíòèòå íà ñâîé ðåä ñìÿòàò, ÷å â áèáëèîòåêàòà íà ôàêóëòåòà
èìà äîñòàòú÷íî íàëè÷íà ëèòåðàòóðà. 87 % îò àíêåòèðàíèòå ïî âðåìå
íà èçñëåäâàíåòî îòãîâàðÿò óòâúðäèòåëíî íà òîçè âúïðîñ. Ïîâå÷å îò
50 % ïîñî÷âàò êàòî èçòî÷íèê çà ïîäãîòîâêà ìàòåðèàëèòå, äîïúëíè-
òåëíî ïðåäîñòàâåíè îò ïðåïîäàâàòåëèòå. Ìàëêî íàä åäíà òðåòà
(37 %) ðàç÷èòàò è íà ñïåöèàëèçèðàíè èíòåðíåò ñòðàíèöè, ïîñâåòåíè íà
ïðåäìåòà.
 51

ÃËÀÂÀ ØÅÑÒÀ: Ó×ÅÁÍÈ ÏÐÎÃÐÀÌÈ.

ÎÑÎÁÅÍÈßÒ ÑËÓ×ÀÉ ÈÁÄÏ

6.1. Ó÷åáíè ïðîãðàìè

Ñúãëàñíî ÷ë. 39, àë. 2 îò Çàêîíà çà âèñøåòî îáðàçîâàíèå ó÷åá-
íèÿò ïðîöåñ âúâ âèñøèòå ó÷èëèùà ñå ïðîâåæäà ïî ó÷åáíà äîêóìåíòà-
öèÿ çà âñÿêà ñïåöèàëíîñò, êîÿòî îáõâàùà êâàëèôèêàöèîííè õàðàêòå-
ðèñòèêè ïî ñòåïåíè, ó÷åáåí ïëàí, ó÷åáíè ïðîãðàìè íà èçó÷àâàíèòå
äèñöèïëèíè è åæåãîäåí ãðàôèê íà ó÷åáíèÿ ïðîöåñ. Ó÷åáíèòå ïðîãðà-
ìè íà ñïåöèàëíîñòèòå, çà ÷èåòî ïðåïîäàâàíå îòãîâàðÿ ôàêóëòåòúò, ñå
ïðèåìàò îò íåãîâèÿ Ôàêóëòåòåí ñúâåò (÷ë. 26, àë. 8, ò. 6), à ñàìîòî èì
èçãîòâÿíå å ðåãëàìåíòèðàíî îò âñåêè óíèâåðñèòåò èëè ôàêóëòåò â ñú-
îòâåòåí ïðàâèëíèê èëè ïðàâèëà.
Òðàäèöèîííî ðàçðàáîòâàíåòî íà ó÷åáíèòå ïðîãðàìè ïðåìèíàâà
ïðåç ñëåäíèòå ñòúïêè:
1. ó÷åáíàòà ïðîãðàìà ñå ðàçðàáîòâà îò ïðåïîäàâàòåëÿ èëè ïðåïî-
äàâàòåëèòå ïî ñúîòâåòíèòå äèñöèïëèíè;
2. îáñúæäà ñå è ñå ïðèåìà îò Êàòåäðåíèÿ ñúâåò;
3. Êàòåäðåíèÿò ñúâåò ïðåäëàãà ïðîãðàìàòà íà Ôàêóëòåòíèÿ ñú-
âåò;
4. Ôàêóëòåòíèÿò ñúâåò ïðèåìà ïðîãðàìàòà;
5. ïðîãðàìàòà ñå óòâúðæäàâà îò äåêàíà.
Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò ïðàâèëíèöèòå íà óíèâåðñèòåòèòå,
â êîéòî å ïðåäâèäåíî ïðîåêòúò íà ó÷åáíà ïðîãðàìà äà ñå îáñúäè íå
ñàìî îò Êàòåäðåíèÿ ñúâåò, íî è îò Ó÷åáíî-ìåòîäè÷íàòà êîìèñèÿ ïî
ñúîòâåòíàòà ñïåöèàëíîñò.
Ñ ïðàâèëíèêà çà ó÷åáíàòà äåéíîñò âñÿêî âèñøå ó÷èëèùå îïðåäå-
ëÿ ó÷åáíèòå ôîðìè (ëåêöèè, óïðàæíåíèÿ, ñåìèíàðíè çàíÿòèÿ, ïðàêòèêè
è äðóãè), â êîèòî ñå ïðîâåæäà îáó÷åíèåòî, è çàäúëæèòåëíîñòòà íà
ó÷àñòèåòî â òÿõ.  Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò íàïðèìåð ó÷àñòèåòî â
óïðàæíåíèÿ è èçïúëíåíèåòî íà âñè÷êè çàäà÷è ïî ó÷åáíàòà ïðîãðàìà
íà ñúîòâåòíàòà äèñöèïëèíà å çàäúëæèòåëíî è ñå êîíòðîëèðà è óäîñòî-
âåðÿâà ïî ðåä, îïðåäåëåí îò Ôàêóëòåòíèÿ ñúâåò.
Ìíîçèíñòâîòî îò ðåñïîíäåíòèòå ñïîäåëÿò, ÷å ó÷åáíàòà ïðîãðàìà
ïî ïðåïîäàâàíàòà îò òÿõ äèñöèïëèíà å áèëà ñúñòàâåíà îò òåõíè ïðåä-
øåñòâåíèöè ïðåäè ìíîãî ãîäèíè, ïîíÿêîãà äîðè ïîâå÷å îò 15. Åäèíèöè
ñà ñëó÷àèòå, â êîèòî àêòóàëíàòà ó÷åáíà ïðîãðàìà å ñúñòàâåíà îò èí-
 52
òåðâþèðàíèÿ ïðåïîäàâàòåë â ïîñëåäíèòå 1–2 ãîäèíè èëè àêòóàëèçèðà-
íà îò íåãî â ñúùèÿ âðåìåâè ïåðèîä. Ìàëöèíà ñà è òåçè, êîèòî ñïîäå-
ëÿò, ÷å âñÿêà ãîäèíà ïðàâÿò íÿêàêâà ìèíèìàëíà àêòóàëèçàöèÿ íà ïðî-
ãðàìàòà.
Êàòî ïðè÷èíà çà òàçè ñòàòèêà íà ó÷åáíèòå ïðîãðàìè, îò åäíà
ñòðàíà, ñå èçòúêâà ëèïñàòà íà çàäúëæåíèå çà ïðåïîäàâàòåëèòå äà àê-
òóàëèçèðàò ó÷åáíèòå ïðîãðàìè. Ïîäîáíî íà÷èíàíèå å îñòàâåíî íà
òÿõíàòà èíèöèàòèâà è çà îñúùåñòâÿâàíåòî ìó íå ñå ñëåäè íà èíñòèòó-
öèîíàëíî íèâî. Äðóãà ïðè÷èíà çà îãðàíè÷åíèòå àêòóàëèçàöèè íà ó÷åá-
íèÿ ìàòåðèàë, ñïîäåëÿíà îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè, å åñòåñò-
âîòî íà ïðåäìåòà. Òîâà îñîáåíî ñå îòíàñÿ çà ÈÁÄÏ è Ð×Ï, à ñúùî è
çà ÎÒÏ. Åäèí îò ðåñïîíäåíòèòå èëþñòðèðà òîâà ïîëîæåíèå ïî ñëåä-
íèÿ íà÷èí: „ íàøàòà ìàòåðèÿ êàêâî äà àêòóàëèçèðàì. Ïúðâàòà
áúëãàðñêà äúðæàâà ñè å Ïúðâà áúëãàðñêà äúðæàâà, ò.å. íÿêàêâè
ðåâîëþöèîííè îòêðèòèÿ íå ñìå íàïðàâèëè. Ëåêöèîííèÿò êóðñ
ïðè íàñ òðàäèöèîííî ñè å ïî ïðîãðàìàòà è ïîêðèâà öåëèÿ êîí-
ñïåêò, òàêà êàêòî å êîíñïåêòúò çà èçïèòèòå, äà ìîæå äà îáëåê-
÷è íà ñòóäåíòà ïîäãîòîâêàòà çà èçïèòèòå. (...) Íÿìàìå çàäúë-
æåíèå âñÿêà ãîäèíà äà ñå àêòóàëèçèðà. Ìèñëÿ, ÷å íÿìà è òàêàâà
ïîòðåáíîñò.“
Òðåòà ïðè÷èíà, êîÿòî ñå ïîñî÷âà îò åäèí ðåñïîíäåíò, å ëèïñàòà
íà èçòî÷íèöè çà ïîäãîòîâêà íà ñòóäåíòèòå, â ñëó÷àé ÷å â ó÷åáíàòà
ïðîãðàìà áúäå âêëþ÷åíà ìàòåðèÿ, çà êîÿòî íå å íàëè÷íà ëèòåðàòóðà.
Èçòúêâà ñå íååäíîêðàòíî è îãðàíè÷åíèåòî çà îòäåëíèÿ ïðåïîäàâàòåë
äà ïðîìåíÿ ó÷åáíàòà ïðîãðàìà â ðàìêèòå íà 5 % îò ñúäúðæàíèåòî,
êàòî çà ïî-ãîëÿì îáåì îò ïðîìåíè å íåîáõîäèìà ñàíêöèÿòà íà ôàêóë-
òåòà.
 ñëó÷àèòå, êîãàòî ó÷åáíàòà ïðîãðàìà ñå ïðîìåíÿ, òîâà ñòàâà ñ
îáîãàòÿâàíå íà ñïèñúêà ñ ëèòåðàòóðà, íîâè âúïðîñè ñ îãëåä íà ïîñòèã-
íàòè íàó÷íè ðåçóëòàòè, ðàçøèðÿâàíå íà ïðàêòè÷åñêèòå ïðèìåðè, òàì
êúäåòî òîâà å âúçìîæíî, à ïî îòíîøåíèå íà ÈÁÄÏ – ñòåñíÿâàíå íà
÷àñîâåòå çà äàäåí èñòîðè÷åñêè ïåðèîä (íàïðèìåð, Ñðåäíîâåêîâèå) çà
ñìåòêà íà âúâåæäàíå íà íîâ (ïåðèîäúò ñëåä 1944-òà ãîäèíà) èëè ðàç-
øèðÿâàíå íà âðåìåòî, êîåòî ìó å îòäåëåíî (óâåëè÷àâàíå íà áðîÿ ÷à-
ñîâå, êîèòî ñà îòäåëåíè â ëåêöèîííèÿ êóðñ çà êîíêðåòíè òåìè).

6.2. Îñîáåíèÿò ñëó÷àé ÈÁÄÏ

Âàæíà ÷àñò îò èçñëåäâàíåòî çàñÿãà ïðåïîäàâàíåòî íà äèñöèïëè-
íàòà „Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî“. Îñîáåíîòî ïðè òàçè
äèñöèïëèíà ñå ñúñòîè â òîâà, ÷å ïåðèîäúò ñëåä 1944 ã., ïåðèîäúò íà
 53
ñîöèàëèçìà â Áúëãàðèÿ, ñå èçó÷àâà â ìíîãî ìàëêî îò ïðàâíèòå ôàêóë-
òåòè â ñòðàíàòà, à êàêòî ñå ñúãëàñÿâàò ðåñïîíäåíòèòå, èìåííî òîçè
ïåðèîä å êëþ÷ êúì ðàçáèðàíåòî íà íàñòîÿùåòî íà áúëãàðñêîòî îá-
ùåñòâî è äúðæàâà. Íà êàêâî ñå äúëæè òîçè ïðîïóñê â ó÷åáíèòå
ïðîãðàìè íà äèñöèïëèíàòà?
Ó÷àñòíèöè â èçñëåäâàíåòî ñà åäèíîäóøíè â ðàçáèðàíåòî ñè, ÷å
Èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî òðÿáâà äà âêëþ÷âà ïå-
ðèîäà ñëåä 1944 ã. Òóê åäâà ëè áèõà ìîãëè äà ñå íàìåðÿò îñíîâàòåëíè
àðãóìåíòè ïðîòèâ. Îïàñåíèÿ êàòî òîâà, ÷å èñòîðèÿòà íà ïðàâîòî ïðåç
ñîöèàëèñòè÷åñêèÿ ïåðèîä áè ñëóæèëà äà çàêëåéìè òîãàâàøíè þðèñòè,
íå ñà îïðàâäàíè ïîðàäè ñàìàòà ôóíêöèÿ íà èñòîðè÷åñêàòà íàóêà: òÿ
íå îñúæäà, à èçñëåäâà, ïîä÷èíÿâàéêè ñå íà èçèñêâàíèÿòà çà äîêàçóåìà
èñòèííîñò, îáåêòèâíîñò è áåçïðèñòðàñòíîñò. Ñïîðîâå èìà çà òîâà äà-
ëè èçó÷àâàíèÿò ïåðèîä äà ïðèêëþ÷âà ñ ïðîìåíèòå â ñòðàíàòà ñëåä
1989 ã., èëè äà îáõâàùà è íàé-íîâèòå èñòîðè÷åñêè ïðîöåñè.
Àðãóìåíò â ïîäêðåïà íà ñòàíîâèùåòî, ÷å áåçñïîðíî å íåîáõîäè-
ìî äà ñå ïðåïîäàâà è òàçè ÷àñò îò èñòîðèÿòà, å íóæäàòà îò ïðåîöåíêà
è ðåôëåêñèÿ íà ñúáèòèÿòà. Òîâà ïðåäïîëàãà èíêîðïîðèðàíå â ìàòå-
ðèÿòà íà ïðåïîäàâàíå ïî íà÷èí, ñúîòâåòñòâàù êàêòî íà î÷àêâàíèÿòà
íà ñòóäåíòèòå è íåîáõîäèìîñòòà îò ïúëíîòà íà ïîçíàíèÿòà, òàêà è íà
âèæäàíèÿòà íà ïðåïîäàâàòåëÿ è íåãîâàòà àêàäåìè÷íà ñâîáîäà.
Èìåííî î÷àêâàíèÿòà è íàãëàñèòå íà ñòóäåíòèòå, êàêòî è èçèñê-
âàíèÿòà íà ïðåïîäàâàíåòî â ñúâðåìåííîòî âèñøå îáðàçîâàíèå áèâàò
íååäíîêðàòíî ñïîìåíàâàíè, êîãàòî ñå ïîñòàâÿ âúïðîñúò çà ïðåïîäàâà-
íå íà èñòîðèÿòà îò ïåðèîäà ñëåä 1944 ã. Îò åäíà ñòðàíà, ñòóäåíòèòå
ñà ïðàãìàòè÷íè, îðèåíòèðàò ñå êúì äîñòúïíè è êðàòêè èçòî÷íèöè, íî
îò äðóãà ñòðàíà, äîíÿêúäå â íàñëåäñòâî îò ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå, äî-
íÿêúäå ïîðàäè ñòðóêòóðàòà íà ó÷åáíèÿ ìàòåðèàë ïî ÈÁÄÏ, î÷åâèäíè
ñà ïðîïóñêèòå â çíàíèÿòà çà òîçè ïåðèîä. Êàòî ïðèìåð ñå äàâà ïîäìè-
íàâàíåòî, èãíîðèðàíåòî íà èäåîëîãåìèòå îò ñòðàíà íà ñòóäåíòèòå, íå
ïîðàäè òÿõíîòî ðàçáèðàíå, à èìåííî ïîðàäè òÿõíîòî íåðàçáèðàíå.
Ïðåïîäàâàòåëè ñå ñòðåìÿò äà èçïîëçâàò ñúâðåìåííè ìåòîäè, êàòî
íàïðèìåð ôèëìè, êëèïîâå è äð., çà äà îòãîâîðÿò íà òåçè äåôèöèòè.
Ñ ðàçáèðàíå ñå îòíàñÿò âñè÷êè ïðåïîäàâàòåëè êúì îáðàçà íà
ÈÁÄÏ â î÷èòå íà ñòóäåíòèòå êàòî „ìúðòâà íàóêà“, „ñêó÷íà“ ìàòåðèÿ.
Òàçè òåíäåíöèÿ äîíÿêúäå ñå ïðåõâúðëÿ è âúðõó îñòàíàëèòå ôóíäàìåí-
òàëíè äèñöèïëèíè, à ÿâëåíèåòî íå å èçîëèðàí ôåíîìåí åäèíñòâåíî â
áúëãàðñêîòî þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå. Ñõîäíî ïîëîæåíèå ñå íàáëþ-
äàâà è â Ãåðìàíèÿ, êúäåòî ïî äóìèòå íà ìåñòåí ïðåïîäàâàòåë, âçåë
 54
ó÷àñòèå è â Êðúãëàòà ìàñà, „ñàìî â ïúðâèòå 1–2 ãîäèíè íà ñëåäâà-
íåòî ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ñà èíòåðåñíè íà ñòóäåíòè-
òå. Ñëåä òîâà íå, çàùîòî ðåøàâàò, ÷å ïðàêòè÷åñêèòå äèñöèïëè-
íè ñà ïî-âàæíè.“
Ïðè ïðåïîäàâàíåòî íà ÈÁÄÏ îò ãîëÿìà âàæíîñò å äà ñå íàìåðè
ïðàâèëíèÿò ïîäõîä, îñîáåíî çà ïåðèîäà ñ íàé-ìàëêà âðåìåâà äèñòàí-
öèÿ îò íàøåòî ñúâðåìèå. Êàêòî ñïîäåëÿ åäèí ðåñïîíäåíò, „ñòóäåí-
òèòå òðÿáâà äà ïîçíàâàò è òîçè ïåðèîä (âðåìåòî ñëåä 1944 ã.),
çàùîòî òå ñà ìèñëåùè ñúùåñòâà è òðÿáâà äà çíàÿò êàêâî å
ïðåäñòàâëÿâàë è äà íå ñå äîâåðÿâàò íà åäíè èëè äðóãè èäåîëî-
ãèè“. Ïðåäèçâèêàòåëñòâî îáà÷å ñå ÿâÿâà ïî÷òè ïúëíàòà ëèïñà íà ëè-
òåðàòóðà çà ïåðèîäà ñëåä 1944 ã. Çíà÷åíèåòî íà òàçè êîíñòàòàöèÿ ñå
êîìåíòèðà îò åäèí îò ïðåïîäàâàòåëèòå ïî âðåìå íà ïðåäñòàâÿíåòî íà
èçñëåäâàíåòî ïî ñëåäíèÿ íà÷èí: „Èçó÷àâàíåòî íà ïåðèîäà ñëåä
1944 ã. â ÈÁÄÏ íå å ïðîáëåì. Ïðîáëåìúò íå å èäåîëîãè÷åñêè, à
ïðàêòè÷åñêè. Êàòåãîðè÷íî òðÿáâà äà ñå ó÷è, íî íÿìà êàêâî äà ÷å-
òàò ñòóäåíòèòå. Ñëåäîâàòåëíî òîâà å áàçèñåí ïðîáëåì. Îñâåí
ó÷åáíèêà íà Å. Ìèõàéëîâà äðóãè ïðàâíî-èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàëè
çà òîçè ïåðèîä íÿìà. Íî òî ïðîáëåìúò íå å ñàìî çà òîçè ïå-
ðèîä“.
Äðóãè îáåêòèâíè ïðå÷êè ñå îòíàñÿò äî ëèïñàòà íà ïîäãîòâåíè
ïðåïîäàâàòåëè. Ñ îãëåä íà óñòàíîâåíèÿ õîðàðèóì íà äèñöèïëèíàòà
ïðåïîäàâàíåòî íà ïåðèîäà ñëåä 1944 ã. íåèçáåæíî ïîñòàâÿ è âúïðîñà
çà ñïåöèôèêàòà íà ñàìàòà ó÷åáíà ïðîãðàìà. Çà äà âêëþ÷âà òîçè ïå-
ðèîä, òðÿáâà èëè äà ñå óâåëè÷è íåéíèÿò õîðàðèóì, èëè äà ñå ïîäõîäè
ñåëåêòèâíî êúì íåéíîòî ñúäúðæàíèå. Ñåëåêòèâíîñò â òîçè ñëó÷àé íå
îçíà÷àâà ïðîèçâîë. Èçâåñòíè ñà ïðèìåðè â ñòðàíè êàòî Ãåðìàíèÿ, â
êîèòî ïðåïîäàâàíåòî íà äàäåíà äèñöèïëèíà íå ñëåäâà îáùîâàëèäåí
êàíîí îò òåìè, à îòãîâàðÿ íà íàó÷íèÿ ïðîôèë íà ñàìèÿ ïðåïîäàâàòåë,
êîéòî èìà ñâîáîäàòà äà ïðåäñòàâÿ òåìè, ñúîòâåòñòâàùè íà íåãîâàòà
íàó÷íà êîìïåòåíòíîñò, èíòåðåñè è, ðàçáèðà ñå, íà îáðàçîâàòåëíèòå öå-
ëè íà äèñöèïëèíàòà è íà ïðèîðèòåòèòå íà ñúîòâåòíîòî ó÷åáíî çàâåäå-
íèå. Â òîçè ñìèñúë ñå èçêàçà è ïðåïîäàâàòåë ïî ÈÁÄÏ, êîéòî ñìÿòà,
÷å ïðåïîäàâàòåëèòå òðÿáâà äà ðàçïîëàãàò ñúñ ñâîáîäàòà äà íàáëÿãàò
íà òåìè è äà áàëàíñèðàò ñúäúðæàíèåòî íà ó÷åáíàòà ïðîãðàìà.
Óñëîâèå çà òîçè ïîäõîä å íå íàëè÷èåòî íà ó÷åáíèê ïî äèñöèïëè-
íàòà, ïîêðèâàù öÿëàòà ìàòåðèÿ è ïåðèîä, à íà öåëåíàñî÷åíè, ôîêóñè-
ðàíè íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ. Ôàêòúò, ÷å òîâà âå÷å å íàëèöå â åäèí ñëó-
÷àé (ÍÁÓ), â êîéòî ïðåïîäàâàòåë å ïóáëèêóâàë ìîíîãðàôèÿ âúðõó
 55
èñòîðèÿòà íà ïðàâîòî ïðåç êîìóíèñòè÷åñêèÿ ïåðèîä40 è ïðåïîäàâà âúç
îñíîâà íà ñâîÿ òðóä, å ÿñíî äîêàçàòåëñòâî çà ïðèëîæèìîñòòà íà òîçè
ïîäõîä. Î÷àêâàíåòî, ÷å ìàòåðèÿòà ïî ÈÁÄÏ çà ïåðèîäà ñëåä 1944 ã.
ìîæå äà ñå ïðåïîäàâà åäâà ñëåä êàòî ñå èçãîòâè ó÷åáíèê, áè áèëî
ïîãðåøíî, òúé êàòî çàòâúðæäàâà óñòàíîâåíèÿ ó÷èëèùåí ìîäåë â àêà-
äåìè÷íîòî îáðàçîâàíèå. Ïðèîðèòåò íà åäíî àêàäåìè÷íî çàâåäåíèå áè
ñëåäâàëî äà áúäàò íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ è ïðîåêòè. Ó÷åáíèêúò ìîæå
äà áúäå åäèíñòâåíî ïî-êúñåí ðåçóëòàò îò òÿõ. Òîé ïðåäïîëàãà íàëè-
÷èåòî íà äîñòàòú÷íî ãîëÿì êîðïóñ îò îáùîïðèåòî çíàíèå è îò èçñëåä-
âàí èñòîðè÷åñêè ìàòåðèàë çà äàäåíèÿ ïåðèîä. À çà âñè÷êî òîâà ñà
íóæíè òâúðäå äúëãî âðåìå è ìíîãî óñèëèÿ.
×àñò îò òåçè ñúîáðàæåíèÿ áèõà îòïàäíàëè, àêî ïåðèîäúò ñëåä
1944 ã. ñå ïðåïîäàâà êàòî èçáèðàåì èëè ôàêóëòàòèâåí ïðåäìåò. Íî
äîðè è òîçè âàðèàíò íåèçáåæíî ùå áúäå èçïðàâåí ïðåä ñúäúðæàòåëíè
è ìåòîäîëîãè÷åñêè âúïðîñè, ïðåä àëòåðíàòèâàòà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ
èëè ó÷åáíèöè, àêàäåìè÷åí èëè ó÷èëèùåí ìîäåë.
Ðåøåíèÿòà, ðàçáèðà ñå, èìàò è êàäðîâè àñïåêò, êîéòî ìîæå äà ñå
ðàçãëåæäà êàêòî íà íèâî ïðåïîäàâàòåëè, òàêà è íà íèâî äîêòîðàíòè, è
êîéòî áè ñëåäâàëî äà íàìåðè èçðàç è â êàäðîâàòà ïîëèòèêà íà ó÷åáíè-
òå çàâåäåíèÿ. Ïîîùðÿâàíåòî íà íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ âúðõó òîçè ïå-
ðèîä èëè âúâåæäàíåòî íà äîêòîðàíòñêè ïðîãðàìè ñúñ ñèãóðíîñò áèõà
ïðåäñòàâëÿâàëè åëåìåíò îò åäíà öÿëîñòíà ñòðàòåãèÿ.
Íàé-ñåòíå òðÿáâà äà ñå âçåìå ïðåäâèä è ôàêòúò, ÷å èñòîðèîãðà-
ôèÿòà â Áúëãàðèÿ âå÷å å íàâëÿçëà â ïåðèîäà ñëåä 1944 ã., òðåòèðàéêè
òåìè îò ðàçëè÷íè îáùåñòâåíè ñôåðè, êàêòî è íàëè÷èåòî â ÷óæáèíà íà
èçñëåäâàíèÿ â ñôåðàòà íå ñàìî íà õóìàíèòàðíèòå, íî è íà ïðàâíèòå
íàóêè çà ñúùèÿ ïåðèîä â áèâøèòå ñîöèàëèñòè÷åñêè ñòðàíè. Òîâà îò-
êðèâà ïðåä èñòîðèÿòà íà ïðàâîòî ó íàñ âúçìîæíîñòòà çà èíòåðäèñ-
öèïëèíàðíè è ñðàâíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ âúðõó ñïîìåíàòèÿ ïåðèîä,
êîèòî áèõà äîïðèíåñëè çà íåãîâîòî àäåêâàòíî îñìèñëÿíå è ïðåïîäàâà-
íå è ñúùåâðåìåííî áèõà ïðèîáùèëè èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêîòî ïðàâî
êúì åäèí îáù èíòåðíàöèîíàëåí íàó÷åí äèñêóðñ.

40
Âæ. Ìèõàéëîâà, Å. Òîòàëèòàðíàòà äúðæàâà è ïðàâî â Áúëãàðèÿ. 1944–1989. Ñ.:
ÍÁÓ, 2015, ñ. 412.
 56

ÃËÀÂÀ ÑÅÄÌÀ: ÑÒÓÄÅÍÒÈÒÅ

Äâå íåùà ñâúðçâàò âñè÷êè èçñëåäâàíè ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëè-

íè. Ïúðâîòî å, ÷å òå ñà ÷àñò îò ïðîãðàìàòà â ïúðâè êóðñ, êîåòî ïîñòà-
âÿ ïðåïîäàâàòåëèòå ïðåä âàæíà îñîáåíîñò – ñòóäåíòèòå â ãîëÿìà
ñòåïåí âñå îùå íå ñà ñêúñàëè ñ ó÷åíè÷åñêèÿ íà÷èí íà ìèñëåíå. Çà-
êëþ÷åíèåòî ñå ïîäêðåïÿ îò âñè÷êè ðåñïîíäåíòè, ìàêàð ÷å òÿõíîòî
ìíåíèå çà òîâà êàê ó÷åíè÷åñêèÿò ìàíòàëèòåò âëèÿå íà ïðåïîäàâàíåòî
íå å åäíîçíà÷í äîêàòî ìíîçèíà âèæäàò â ó÷åíè÷åñêîòî ìèñëåíå íà
ñòóäåíòèòå ïðå÷êà çà ëåñíîòî óñâîÿâàíå íà àáñòðàêòíàòà â ïî-ãîëÿ-
ìàòà ñè ÷àñò ìàòåðèÿ íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè, èìà è ãëàñî-
âå, êîèòî ñìÿòàò òîâà çà ïðåäèìñòâî: „Òðÿáâà äà âè êàæà, ÷å â ïúð-
âè êóðñ ñòóäåíòèòå ñà ïî-íåîìåñåíî òåñòî è å ìíîãî ïðèÿòíî äà
ñå ðàáîòè ñ òÿõ. Âúâ âòîðè-òðåòè êóðñ çàõèòðÿâàò. Íàó÷àâàò ñå
êàê äà ïðåïèñâàò, íàñòðîéâàò ñå ïî-ïðàãìàòè÷íî. È èñêàò äà
èì ñå îáÿñíè òîâà, êîåòî òå ùå ïîëçâàò êàòî êîíêðåòíè ïðàâíè
êàçóñè.“
Äðóãàòà îáùà ÷åðòà ìåæäó èçñëåäâàíèòå äèñöèïëèíè å îñîáå-
íîñòòà íà òåõíèÿ ïðåäìåò – íå ñàìî íåãîâàòà àáñòðàêòíîñò, íî è ëèï-
ñàòà íà ïðúâ ïîãëåä íà î÷åâèäíà ïðÿêà îáâúðçàíîñò ìåæäó íåãî è
ïðèëîæèìîòî ïðàâî, êîåòî å ïðåäìåò íà îòðàñëîâèòå þðèäè÷åñêè äèñ-
öèïëèíè. Ïîñëåäíîòî, åñòåñòâåíî, â ïî-ìàëêà ñòåïåí âàæè çà ÎÒÏ, è
äîíÿêúäå íå ñå îòíàñÿ çà Ðèìñêîòî ïðàâî, ñúãëàñíî èçðàçåíîòî ìíå-
íèå íà èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè. Çàðàäè íåîïèòíîñòòà íà ñòó-
äåíòèòå ïúðâîêóðñíèöè îáà÷å ëèïñàòà íà ïðÿêà âðúçêà ìåæäó ïðàâíà-
òà ïðàêòèêà è ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè å ïî-ñêîðî î÷åâèäíà, îò-
êîëêîòî ïîñòàâåíà ïîä ñúìíåíèå, äîðè êîãàòî òàêàâà ñúùåñòâóâà. Çà
òîâà äîïðèíàñÿ è ïðàãìàòèçìúò ñðåä ïîâå÷åòî ñòóäåíòè, çà êîéòî
ìíîãîêðàòíî ñïîìåíàâàò ïîâå÷åòî ïðåïîäàâàòåëè.
Îïèñàíèòå îñîáåíîñòè íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ñà èçõî-
äÿùàòà òî÷êà íà ïðîó÷âàíåòî â ÷àñòòà ìó çà ìíåíèåòî íà ïðåïîäàâà-
òåëèòå çà ñòóäåíòèòå îò åäíà ñòðàíà, è âèæäàíèÿòà íà ñòóäåíòèòå çà
ïðåïîäàâàíèòå äèñöèïëèíè, îò äðóãà. Òðè ñà îñíîâíèòå âúïðîñè, íà
êîèòî ñå òúðñè îòãîâîð òóê:
1. Êàê ïðåïîäàâàòåëèòå îöåíÿâàò îòíîøåíèåòî íà ñòóäåíòèòå êúì
òÿõíàòà äèñöèïëèíà è ñúâïàäà ëè òàçè îöåíêà ñ ìíåíèåòî íà ñòóäåí-
òèòå;
2. Êîè ñà òðóäíîñòèòå, ïðåä êîèòî ñà èçïðàâåíè ñòóäåíòèòå ïðè
óñâîÿâàíåòî íà ìàòåðèÿòà, è êàêâè ñà ïðè÷èíèòå çà òÿõ;
 57
3. Êàêâè êà÷åñòâà ðàçâèâàò ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè êàêòî
ïðåç ãëåäíàòà òî÷êà íà ïðåïîäàâàòåëèòå, òàêà è ïðåç òàçè íà ñòóäåíòèòå.

7.1. Èíòåðåñíè ëè ñà äèñöèïëèíèòå?

Ïî îòíîøåíèå íà ïúðâèÿ ïðîáëåì ìíåíèÿòà íà ïðåïîäàâàòåëèòå
ñà ñõîäí蠖 âñè÷êè èíòåðâþèðàíè ñïîäåëÿò ïî åäèí èëè ïî äðóãè íà-
÷èí ñâîåòî óáåæäåíèå, ÷å ñòóäåíòèòå ïðîÿâÿâàò èíòåðåñ êúì òÿõíàòà
äèñöèïëèíà. Ïîäîáíî îòíîøåíèå íå áóäè èçíåíàäà, òúé êàòî îñâåí
âñè÷êî îñòàíàëî, òî ñå ÿâÿâà è ñâîåîáðàçíà ñàìîîöåíêà íà ñîáñòâåíè-
òå èì ïðîôåñèîíàëíè óñèëèÿ.
Ðàçëè÷àâà ëè ñå îáà÷å ìíåíèåòî íà ñòóäåíòèòå? Òúðñåéêè îòðà-
æåíèå íà ñòóäåíòñêîòî îòíîøåíèå êúì èçñëåäâàíèòå äèñöèïëèíè, â
ðàìêèòå íà ïðîâåäåíàòà àíêåòà áåøå çàäàäåí ñëåäíèÿò âúïðîñ:
Äàéòå îöåíêà íà èíòåðåñà ñè êúì ñëåäíèòå äèñöèïëèíè, êàòî ïî-
ñî÷èòå îò 1 – „âúîáùå íå ìè å èíòåðåñíî“ äî 5 – „ìíîãî ìè å
èíòåðåñíî“. Îòãîâîðèòå ïîêàçâàò, ÷å ñòóäåíòèòå ñúâñåì íå ñà åä-
íàêâî âúîäóøåâåíè îò âñè÷êè ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè, êîåòî ïðî-
òèâîðå÷è íà êàòåãîðè÷íî èçêàçàíîòî ìíåíèå îò ïðåïîäàâàòåëèòå, ÷å
òÿõíàòà äèñöèïëèíà å àòðàêòèâíà çà èçó÷àâàùèòå ÿ. Ïî òîçè ñóáåêòè-
âåí ïîêàçàòåë â åäíàòà ñòðàíà íà ñïåêòúðà õàðåñâàíè îò ñòóäåíòèòå
ñå îêàçâàò äèñöèïëèíèòå Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî è
Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî. 77 % îò âñè÷êè àíêåòèðàíè îòãîâàðÿò, ÷å
Èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà è ïðàâî å „ìíîãî èíòåðåñíà“ èëè
„èíòåðåñíà“ çà òÿõ; 9 % – ÷å „íå èì å èíòåðåñíà“ èëè „âúîáùå íå èì å
èíòåðåñíà“, à 14 %, – ÷å „íèòî èì å èíòåðåñíà, íèòî èì å áåçèíòåðåñ-
íà“. Çà ïðåäìåòà Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî ðåçóëòàòèòå ñà ñúîòâåòíî
65 % îòãîâîðè „ìíîãî èíòåðåñåí“ èëè „èíòåðåñåí“, 17 % – „íå å èíòå-
ðåñåí“ èëè „âúîáùå íå å èíòåðåñåí“, è 18 % – „íèòî å èíòåðåñåí, íèòî
å áåçèíòåðåñåí“.
Íà ïðîòèâîïîëîæíèÿ ïîëþñ41 ñà äèñöèïëèíèòå Ôèëîñîôèÿ íà
ïðàâîòî è Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî: 61 % îò àíêåòèðàíèòå ñòóäåíòè êàç-
âàò, ÷å ñîöèîëîãèÿòà „íå èì å èíòåðåñíà“ èëè „ñúâñåì íå èì å èíòå-
ðåñíà“. Çà ôèëîñîôèÿòà îòãîâîðèëèòå ïî òîçè íà÷èí ñòóäåíòè ñà
54 %. Êàòî „ìíîãî èíòåðåñíà“ èëè „èíòåðåñíà“ Ñîöèîëîãèÿòà å îïðå-
äåëåíà îò 22 % îò àíêåòèðàíèòå, à Ôèëîñîôèÿòࠖ åäâà îò 19 %.

41
Ïðè àíàëèç íà äàííèòå îò àíêåòàòà ñðåä ñòóäåíòèòå ñëåäâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å â
íåÿ íå å âêëþ÷åíà äèñöèïëèíàòà Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî. Òÿ å âêëþ÷åíà â öÿëîñòíèÿ
äèçàéí íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå åäâà â ïðîöåñà íà ðàáîòàòà ïî íåãî, êîãàòî ãîëÿìà
÷àñò îò àíêåòèòå ñðåä ñòóäåíòèòå âå÷å ñà íàïðàâåíè, ïîðàäè êîåòî òîçè ïðîïóñê íÿìà-
øå êàê äà áúäå ñàíèðàí.
 58
Íà êàêâî ñå äúëæè ãîëÿìàòà ðàçëèêà ⠄àòðàêòèâíîñòòà“ íà
èñòîðè÷åñêèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè (àêî ìîæå òàêà äà îáåäè-
íèì Ð×Ï è ÈÁÄÏ), îò åäíà ñòðàíà, è ñîöèàëíèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñ-
öèïëèíè (ÔÏ è ÑÏ), îò äðóãà? Íà ïúðâî ìÿñòî, ìíåíèåòî íà ñòóäåíòè-
òå ñå âëèÿå îò çàäúëæèòåëíîñòòà, ðåàëíà èëè „óíàñëåäåíà“, íà òåçè
äèñöèïëèíè. Ñúãëàñíî Íàðåäáàòà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ
çà ïðèäîáèâàíå íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“
ÈÁÄÏ å çàäúëæèòåëíà äèñöèïëèíà, à Ð×Ï, ìàêàð äà å çàäúëæèòåëíà
â 5 ôàêóëòåòà, òðàäèöèîííî ñå âúçïðèåìà êàòî òàêàâà îò ñòóäåíòèòå,
ïîðàäè êîåòî ñå ïðåäïî÷èòà îò ìíîçèíñòâîòî ñòóäåíòè è òàì, êúäåòî
å èçáèðàåìà. Ïî òîçè íà÷èí ìàëêî èëè ìíîãî ñòóäåíòèòå ñà ïðèíóäå-
íè äà ñå çàíèìàâàò ñ ïðîáëåìàòèêàòà, êîÿòî òå ðàçãëåæäàò, îò êîåòî
âåðîÿòíî ñëåäâà è ïî-ñåðèîçíîòî èì îòíîøåíèå êúì òÿõ. Ïîäîáíî
çàêëþ÷åíèå íå ñå íóæäàå îò åìïèðè÷åñêà îáîñíîâêà, à êàêòî ñòàíà
ÿñíî íà Êðúãëàòà ìàñà ïî ïðîáëåìèòå íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëè-
íè, îðãàíèçèðàíà îò ÁÈÏÈ ïðåç ìåñåö ÿíóàðè 2018 ã., ñúùàòà ðàçëèêà
â îòíîøåíèåòî íà ñòóäåíòèòå êúì çàäúëæèòåëíèòå è èçáèðàåìèòå
äèñöèïëèíè ñå íàáëþäàâà è â ãåðìàíñêèòå óíèâåðñèòåòè.
Äîáðà èëþñòðàöèÿ íà ãîðíèòå ðàçìèñëè äàâàò îòãîâîðèòå íà
âúïðîñà „Êîÿ îò ñëåäíèòå äèñöèïëèíè ïîñåùàâàòå ðåäîâíî?“
87 % îò àíêåòèðàíèòå ïúðâîêóðñíèöè ïîñî÷âàò, ÷å ïîñåùàâàò ëåê-
öèèòå ïî Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî, à 83 % ïîñåùàâàò ðåäîâíî è ëåêöèèòå
ïî ÈÁÄÏ. Îòíîâî íà îáðàòíèÿ ïîëþñ ñà ëåêöèèòå ïî Ôèëîñîôèÿ è
Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî, êîèòî ñå ïîñåùàâàò ñúîòâåòíî îò 32 % è 17 %
îò àíêåòèðàíèòå ñòóäåíòè. Íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ îáà÷å, ÷å äèñ-
öèïëèíèòå Ôèëîñîôèÿ è Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîòî íå ñàìî íå ñà çàäúë-
æèòåëíè, íî è íå ñå ïðåäëàãàò âúâ âñè÷êè ïðàâíè ôàêóëòåòè â ñòðà-
íàòà.
Çà ïðåäïî÷èòàíèÿòà íà ñòóäåíòèòå êúì èñòîðè÷åñêèòå ôóíäà-
ìåíòàëíè äèñöèïëèíè èíòåðåñíî å ìíåíèåòî íà åäèí îò ó÷àñòíèöèòå
âúâ âå÷å ñïîìåíàòàòà êðúãëà ìàñà: „ÈÁÄÏ è Ð×Ï ñà íàé-èíòåðåñ-
íè íà ñòóäåíòèòå, çàùîòî â ïúðâè êóðñ òå ñà îùå äåöà. À â åäèí
èñòîðè÷åñêè ðàçêàç âèíàãè ìîæå äà ñå ïîäíåñå íåùî èíòåðåñíî,
íåùî ïèêàíòíî, êîåòî äà ãè ãðàáíå“.
Ëþáîâòà íà ñòóäåíòèòå êúì èñòîðè÷åñêèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñ-
öèïëèíè íå áèâà äà ñå àáñîëþòèçèðà. Çà ïîñëåäíîòî ñâèäåòåëñòâàò
ìíåíèÿ íà ñòóäåíòè, èçêàçàíè â ñâîáîäåí òåêñò â ïðîâåäåíàòà àíêåòà.
Åäèí ðåñïîíäåíò ñïîäåëÿ, ÷å å îñòàíàë ìíîãî ðàçî÷àðîâàí îò ÈÁÄÏ,
çàùîòî ëèïñâà ðàçÿñíåíèå çàùî íåùàòà ñà òàêèâà, êàêâèòî ñà, êàêòî è
÷å èìà îïèò íà ïðåïîäàâàòåëèòå (ïðîôåñîðè è àñèñòåíòè) äà „íàòúï-
 59
÷àò“ â ãëàâèòå íà ñòóäåíòèòå ñóõà ôàêòîëîãèÿ. Ñúùèÿò ðåñïîíäåíò
ñïîäåëÿ, ÷å íÿìà çàáåëåæêè êúì íèêîÿ îò äðóãèòå èçñëåäâàíè äèñ-
öèïëèíè. Ìíåíèåòî íà äðóã ñòóäåíò å, ÷å „Ðèìñêîòî ïðàâî å ñóïåð
èçëèøíî“, äîêàòî òðåòè âèæäà ïðîáëåì â ïðîãðàìàòà ïî Ðèìñêî ïðà-
âî, êîÿòî îïðåäåëÿ êàòî „èçëèøíî ïðåòðóïàíà“. Åñòåñòâåíî, ïîäîá-
íè ìíåíèÿ ìîæå äà ñå ñðåùíàò è çà ñîöèàëíèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñ-
öèïëèí蠖 òàêà íàïðèìåð åäèí ñòóäåíò ñìÿòà, ÷å „íÿìà íóæäà äà ñå
èçó÷àâà òîëêîâà çàäúëáî÷åíî Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî“.

7.2. Òðóäíîñòè ïðè óñâîÿâàíå íà ìàòåðèàëà

Îòãîâîðèòå íà âúïðîñèòå çà òðóäíîñòèòå, ïðåä êîèòî ñå èçïðàâÿò
ïðåïîäàâàòåëèòå ïðè ñâîÿ îïèò äà ïðåäàäàò ñúîòâåòíàòà àêàäåìè÷íà
ìàòåðèÿ íà ñòóäåíòè, ñà äîñòà íþàíñèðàíè. Òóê ïðåïîäàâàòåëèòå ñà
äàëå÷ ïî-êðèòè÷íè êúì ñòóäåíòèòå, êàòî îñâåí íà âúïðîñà çà ïðåäèç-
âèêàòåëñòâàòà ïðè ïðåïîäàâàíåòî, òå ñïîäåëÿò îùå âåäíúæ ìíåíèåòî
ñè, íî ìíîãî ïî-îòêðèòî, çà îòíîøåíèåòî íà ñòóäåíòèòå êúì òÿõ ñàìè-
òå, êàêòî è êúì ðåëåâàíòíèÿ ïðåäìåò. Òàêà íàïðèìåð ïðåïîäàâàòåë ïî
ÈÁÄÏ, êîéòî ïúðâî êàçâà, ÷å „ïúðâîêóðñíèöèòå îáèêíîâåíî ñà ìî-
òèâèðàíè, ò.å. àç îùå íÿìàì ïðîáëåì ñ ïðèâëè÷àíå íà âíèìàíèå,
ñ èíòåðåñ, ñ èçïúëíèòåëíîñò“, ïî-êúñíî â íîâ êîíòåêñò íà èíòåðâþ-
òî òâúðäè, ÷å ñòóäåíòèòå íå ðàçáèðàò öÿëàòà äúëáî÷èíà íà èñòîðèÿòà
íà ïðàâîòî „è çàòîâà îáèêíîâåíî, àêî íàïðàâèòå åäíà àíêåòà, ùå
âèäèòå, ÷å òîâà íå å îò îáè÷àíèòå äèñöèïëèíè, çàùîòî òÿ ñå
âúçïðèåìà ïî-ñêîðî êàòî çóáðà÷åñêà, äà íàó÷èø ôàêòîëîãèÿòà.
Òÿ å ìíîãî ôàêòîëîãèÿ. Àìè Òðåòà áúëãàðñêà äúðæàâࠖ àìè èç-
âèíÿâàéòå, òîâà ñà ïî 3–4–5 çàêîíà âúâ âñåêè âúïðîñ îò êîíñïåê-
òà, òðÿáâà äà ñå íàó÷è íàèìåíîâàíèå, ãîäèíà, ñúäúðæàíè堖 òå-
ëåôîíåí óêàçàòåë“. Ïîäîáíî ìíåíèå èçêàçâà è äðóã ïðåïîäàâàòåë ïî
ÈÁÄÏ, êîéòî, âúïðåêè ÷å å ñïîäåëèë, ÷å íå âèæäà íèêàêâè òðóäíîñòè
ïðè ïðåïîäàâàíåòî íà ìàòåðèÿòà, ïî-êúñíî êàçâà: „çà ñúæàëåíèå òî-
âà, êîåòî âèæäàì, å, ÷å èäâàò îò ó÷èëèùå áåç íèêàêâè áàçîâè
çíàíèÿ. ×óâàëè ñà çà Òúðíîâñêà êîíñòèòóöèÿ è òîâà å. Èäâàò ñ
áåëè ïîëåòà. Òàçè ãîäèíà ñà 150 ÷îâåêà, à ñåãà ùå ñà 135. Èäâàò
ìåæäó 30 è 50, ãîðå-äîëó òîëêîâà ñå äâèæè ëþáîïèòñòâîòî.“
Ìíåíèåòî, ÷å îñíîâíàòà òðóäíîñò å ëèïñàòà íà æåëàíèå, íî è íà
áàçîâè çíàíèÿ ñðåä ñòóäåíòèòå, ñå ñïîäåëÿ îò ìíîãî ïðåïîäàâàòåëè.
Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà ñêëîííè äà îáÿñíÿâàò íåïîäãîòâåíîñòòà íà ñòó-
äåíòèòå ñ äóõà íà âðåìåòî. Ïðåïîäàâàòåë ïî Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî
êàçâà: „îò ãîäèíà íà ãîäèíà ñòóäåíòèòå ñòàâàò ïî-ñëàáè, çàùî-
òî ãè ïðèåìàò ñ òåñòîâå, à íå ñ ïèñìåíè ðàáîòè. Èíòåðíåò ïî-
 60
êîëåíèå, êîåòî ãëåäà äà âçåìå âñè÷êî íàãîòîâî.“ Ðåñïîíäåíò, êîé-
òî ïðåïîäàâà Ðèìñêî ïðàâî, ñïîäåëÿ: „çàâèñè ñÿêàø îò ïîêîëåíèÿ-
òà. Äîïðåäè 5 ãîäèíè âñÿêà ãîäèíà ñòóäåíòèòå êàòî ÷å ëè áÿõà
ïî-àìáèöèîçíè, ïî-çàèíòåðåñóâàíè è ïî-äîáðè. Ñëåä êîåòî ñå
ñòèãíà â ñðåäàòà íà 90-òå, ðàæäàíèÿ ãîâîðèì, 93-òà, 94-òà, íè-
âîòî ïàäíà íàäîëó. Îãðîìíà ðàçëèêà è ñåãà âå÷å çà ïúðâà ãîäèíà
çàïî÷âà äà ñå âðúùà íèâîòî. È òî íå ñàìî òóê, òîâà ãî íàáëþäà-
âàì è â äðóãèòå óíèâåðñèòåòè. Âå÷å ñå óâåëè÷è èçâåäíúæ áðîéêà-
òà íà õîðàòà, êîèòî ñà çàèíòåðåñóâàíè è èìàò àìáèöèè è æåëà-
íèå.“ Äðóã èíòåðâþèðàí äîáàâÿ: „Íèâîòî íà ñòóäåíòèòå ïàäà.
Êàêòî íàâñÿêúäå. Àç ñúì ãîâîðèëà ñ êîëåãè èòàëèàíö蠖 è ïðè
òÿõ. È ïî íà Çàïàä ñúùî. Öåëèÿò ñâÿò êàòî ÷å ëè ñå ïîîáúðêà è
òå ñà îðèåíòèðàíè êúì ïî-ëåñíîòî, àêî ìîæå äà íå ÷åòàò òîë-
êîâà ìíîãî. Íî èìà è ìíîãî çàèíòåðåñîâàíè. Îáùàòà êóëòóðà íà
ñòóäåíòèòå å íåùî ñòðàøíî. Íÿìàò îáùà êóëòóðà! Â ñðåäíîòî
îáðàçîâàíèå òðÿáâà äà ñå íàïðàâÿò ïðîìåíè. Òàì å ìîìåíòúò, â
êîéòî äà ñå ïîëó÷è ñîëèäíà îáùà ïîäãîòîâêà. Èìàõ òàêúâ ñëó-
÷à頖 ïðîâåæäàì èçïèò è âëèçà çàêúñíÿë ñòóäåíò. Àç ìó äàâàì
òåñò è òîé ïî÷âà äà ãî ïðàâè è äà ìèñëè âúðõó òåñòà.
Âïîñëåäñòâèå ñå îêàçâà, ÷å òîé âúîáùå íå å ñòóäåíò ïî ïðàâî.
Ìîæåòå ëè äà ñè ïðåäñòàâèòå âúîáùå êàêâè ñòóäåíòè âëèçàò
ñåãà âúâ óíèâåðñèòåòèòå?!“.
Ïîðåäèöàòà îò ðàçìèøëåíèÿ ñå äîïúëâà îò ïðåïîäàâàòåë ïî
ÎÒÏ: „Âñÿêàêâè òðóäíîñòè èìà. Äà, ëèïñàòà íà îáùè çíàíèÿ å
ôàêò, íî òîâà íå çàâèñè îò íàñ, òîâà å ïîêîëåí÷åñêè âúïðîñ. (...)
 ïðàâîïèñà è ïóíêòóàöèÿòà ñèòóàöèÿòà å äðàìàòè÷íà. Àêî
òðÿáâà äà ãëåäàì òîâà íà òåñòà, òðÿáâà äà ñêúñàì âñè÷êè.“
Ñúùèÿò èíòåðâþèðàí îáà÷å ïðàâè è ìíîãî âàæíî ðàçãðàíè÷åíèå:
„Äåöàòà âèíàãè ñà áèëè òàêࠖ èìà åäíè 15 %, êîèòî ñà ìíîãî
àêòèâíè, èìà è äðóãè 20 % ïîïàäíàëè ïî ñëó÷àéíîñò, è îñòàíà-
ëèòå ñå êîëåáàÿò è ñà çàâèñèìè îò ñðåäàòà. È íèå ðàáîòèì çà
òåçè è òàì å ìíîãî âàæíî êàê òàçè ñðåäíà ÷àñò ùå áúäå ïîäõâà-
íàòà è ìîòèâèðàíà.“
Ïîäîáíà àâòîðåôëåêñèÿ, êîÿòî òúðñè ïðè÷èíàòà çà ïðîáëåìèòå
íå ñàìî ⠄ïîêîëåí÷åñêèòå“ îñîáåíîñòè íà ñòóäåíòèòå, íå å ÷óæäà
çà ïîâå÷åòî ïðåïîäàâàòåëè. Íÿêîè îò òÿõ âèæäàò ïðîáëåì è â ñâîèòå
êîëåãè èëè â íà÷èíà, ïî êîéòî òå ïðåïîäàâàò: „Ðåàêöèÿòà íà ñòóäåí-
òèòå å, ÷å ÈÁÄÏ å ìúðòâà íàóêà. Çàùîòî òå ñ÷èòàò, ÷å òîâà ñà
íåùà, êîèòî òå ñà ó÷èëè ïî èñòîðèÿ. Âñúùíîñò òîâà å ðàáîòà
íà ïðåïîäàâàòåëÿ. Êàê òîé ùå ïðåïîäàâà, ùå ñúóìåå ëè äà ãðàá-
 61
íå èíòåðåñà íà õîðàòà. Íî è òàì ìíîãî ìàëêî ñà íåùàòà, êîèòî
ñå ðàçâèâàò. À ñòóäåíòèòå èñêàò ïî-äèíàìè÷íè íåùà. (...) Ìíî-
çèíñòâîòî îò ñòóäåíòèòå íå ñà çàèíòåðåñóâàíè, íî òîâà å ñâúð-
çàíî è ñ ìîòèâàöèÿòà íà ïðåïîäàâàòåëÿ. È äà íå ñå áÿãà îò çëî-
áîäíåâèåòî íà æèâîòà, ò.å. äà ñå îáâúðçâàò òåçè ïðåäìåòè. Äà
ñå çàñòúïâàò è òåçè, êîèòî íÿìàò ìíîãî ïîäêðåïà. Ïðîáëåìúò
êàêòî ïðè ÐÏ, òàêà è ïðè ÈÁÄÏ å, ÷å íÿìàò ðåàëíà âðúçêà ñ
ïðàêòèêóâàíåòî íà ïðàâîòî â æèâèÿ æèâîò. (...) Ñòóäåíòèòå ñà
ìíîãî ïðàãìàòè÷íè. Òå äîðè íå ïðî÷èòàò öåëèÿ ó÷åáíèê, à ñàìî
âúïðîñèòå, êîèòî ñà ïî êîíñïåêò. Äîðè ïèòàò èìà ëè âúïðîñè,
êîèòî ùå îòïàäíàò. Â òîçè ñëó÷àé àç èìàì åäèí áåçîòêàçåí îò-
ãîâî𠖠òîâà íå îòïàäà íà äúðæàâíèÿ èçïèò“. Ñúùîòî çàêëþ÷å-
íèå ïðàâè è äðóã ïðåïîäàâàòåë: „Âñå îùå ñå çàäîâîëÿâàìå ñ åäíà
îòäàâíà îòæèâÿëà ôîðìà íà îáó÷åíè堖 „àç ÷åòà ëåêöè蠖 òå çà-
ïèñâàò“. Âèíàãè ñúì èñêàë ïðåäâàðèòåëíî äà èì ñå äàäå ëèòåðà-
òóðà, äà áúäàò çàïîçíàòè ïî îñíîâíèòå âúïðîñè. È ëåêöèîííèÿò
êóðñ äà ìèíàâà íå ñàìî â èçñëóøâàíå.“ Ëþáîïèòíî å ìíåíèåòî íà
ðåñïîíäåíò, êîéòî â òîçè èíäèðåêòåí ñïîð ìåæäó ïðåïîäàâàòåëè è
ñòóäåíòè êàòåãîðè÷íî çàñòàâà â çàùèòà íà ñòóäåíòèòå: „Àêî ïðåïî-
äàâàòåëÿò å ñ íèñêè êðèòåðèè, îùå ïîâå÷å ñå çàíèæàâà ÷åòåíå-
òî. Íå ìîæå îáà÷å äà ñå êàçâà, ÷å ñòóäåíòèòå ñà çëå, çàùîòî
æèâîòúò èì òåïúðâà ïðåäñòîè. Ïîâå÷åòî ñà íîðìàëíè, çàùîòî
ãè ìúðçè, íàñòðîåíè ñà ïðàãìàòè÷íî, íî òîâà å çàùîòî îáùåñò-
âîòî å òàêîâà. Ìîæå è äà èìà êàëïàçàíè, íî òîâà ñå âèæäà îò
ðåçóëòàòèòå. Àêî ñå ðàáîòè ñ íÿêîã òî ñå âèæäà.“
Ðåçóëòàòèòå îò àíêåòàòà ñðåä ñòóäåíòèòå íå ïîçâîëÿâàò äà ñå
íàïðàâÿò íÿêàêâè êàòåãîðè÷íè çàêëþ÷åíèÿ çà ìíåíèåòî èì êîè ñà
ãëàâíèòå òðóäíîñòè, ïðåä êîèòî òå ñå èçïðàâÿò ïðè óñâîÿâàíåòî íà
ìàòåðèÿòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè. Íåìàëêà ÷àñò îò àíêåòè-
ðàíèòå ñïîäåëÿò, ÷å ñëåäâà äà èìà ïîâå÷å âðåìå çà óñâîÿâàíå íà ñú-
îòâåòíèòå äèñöèïëèíè, êàêòî è ÷å „ïðåäìåòèòå òðÿáâà äà ñå ïðåä-
ñòàâÿò ïî-èíòåðåñíî“. Êîëè÷åñòâåíà èçâàäêà ïî òåçè ïîêàçàòåë
îáà÷å íå ìîæå äà áúäå íàïðàâåíà, òúé êàòî â ïðîâåäåíàòà àíêåòà å
îñòàâåíî ïðàçíî ìÿñòî, êîåòî âñåêè îò ïèòàíèòå ïîïúëâà ïî ñâîå óñ-
ìîòðåíèå.  òàçè ÷àñò íà àíêåòàòà íÿêîëêî ïúòè ñå ñðåùà ìíåíèåòî,
÷å èñòîðè÷åñêèòå äèñöèïëèíè ÈÁÄÏ è Ð×Ï ñëåäâà äà ñå èçó÷àâàò è
ïðåç äâàòà ñåìåñòúðà íà ïúðâè êóðñ, çàùîòî „ñå íàòðóïâà òâúðäå
ìíîãî äåòàéëèçèðàíà èíôîðìàöèÿ, êîÿòî ïðå÷è íà ïðîöåñà íà
åôåêòèâíî îáó÷åíèå ïî äðóãè íàïðàâëåíèÿ“. Âðúçêàòà ìåæäó ðàç-
ëè÷íèòå äèñöèïëèíè â îáó÷åíèåòî ñå ñïîìåíàâà îùå âåäíúæ, ÷ðåç åä-
 62
íî èíòåðåñíî ïðåäëîæåíèå: „ÈÁÄÏ äà áúäå èçó÷àâàíà êàòî äèñ-
öèïëèíà ñëåä êóðñà ïî ÎÒÏ, çàùîòî å íåëîãè÷íî äà ó÷èì çà ðàç-
âèòèåòî íà çàêîíèòå, à äà íå ñìå èçó÷àâàëè êàêâî å çàêîí“. Íå
ëèïñâàò è ìíåíèÿ çà ïðåðàáîòâàíå íà ïðîãðàìèòå â ïîñîêà îñúâðåìå-
íÿâàíåòî íà ïðåäìåòèòå, òàêà ÷å „äà ñå íàáëåãíå âúðõó îáëàñòèòå
íà ïðàâîòî, êîèòî ñà àêòóàëíè è äíåñ, à îñòàíàëàòà ÷àñò äà ñå
ïðåðàáîòè è ñúêðàòè ïî ïîäõîäÿù íà÷èí“.
Íà êîíêðåòíèÿ âúïðîñ, êîéòî ñå îòíàñÿ çà ìíåíèåòî íà ñòóäåíòè-
òå çà êà÷åñòâîòî íà ïðîãðàìàòà, ïî êîÿòî òå èçó÷àâàò ñúîòâåòíèòå
äèñöèïëèíè, 31 % îòãîâàðÿò, ÷å ïðîãðàìàòà íà ÈÁÄÏ å „ïðåòðóïàíà“,
55 % – ÷å å „áîãàòà è èç÷åðïàòåëíà“, è 10 % – ÷å â íåÿ „íå ñà âêëþ-
÷åíè âàæíè òåìè“. Çà Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî îòãîâîðèòå ñà ñúîòâåòíî
37 % – ÷å ïðîãðàìàòà å „ïðåòðóïàíà“, 41 % – ÷å å „áîãàòà è èç÷åðïà-
òåëíà“, è îòíîâî 10 % – ÷å â íåÿ „íå ñà âêëþ÷åíè âàæíè òåìè“.
Ñòóäåíòèòå, êîèòî íÿìàò ìíåíèå ïî âúïðîñà, ñà 4 % çà ÈÁÄÏ è 10 %
çà Ð×Ï. Ëþáîïèòíî å, ÷å 3 % îò àíêåòèðàíèòå ñïîäåëÿò, ÷å íå ñà ïî-
ñåùàâàëè ïðåäìåòà Ð×Ï, äîêàòî çà ÈÁÄÏ òîçè ïðîöåíò å 0.
Ïî îòíîøåíèå íà ïðåäìåòèòå Ñîöèîëîãèÿ è Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâî-
òî ñòóäåíòèòå ñà äîñòà ïî-ïåñòåëèâè â ìíåíèÿòà ñè. Îáåêòèâíàòà
ïðè÷èíà çà òîâà îòíîâî å çíà÷èòåëíî ïî-ñëàáàòà ïîñåùàåìîñò íà òåçè
íåçàäúëæèòåëíè äèñöèïëèí蠖 32 % ïîñî÷âàò, ÷å íå ñà ïîñåùàâàëè
Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî, à 47 % – ÷å íå ñà ïîñåùàâàëè Ñîöèîëîãèÿ íà
ïðàâîòî. Ñúîòâåòíî 40 % íÿìàò ìíåíèå çà ïðîãðàìàòà ïî ÔÏ è 24 %
çà ÑÏ. Ïî 21 % îò àíêåòèðàíèòå ñòóäåíòè ìèñëÿò, ÷å ïðîãðàìèòå íà
òåçè äâå ôóíäàìåíòàëíè äèñöèïëèíè èçòúðâàò âàæíè òåìè. 7 % ñìÿ-
òàò, ÷å ïðîãðàìàòà íà ÔÏ å ïðåòðóïàíà. Ñúùîòî ìíåíèå çà ÑÏ ñå
ñïîäåëÿ îò 4 % îò ñòóäåíòèòå, íî äîêàòî çà ñúùèÿ ïðåäìåò 5 % îòãî-
âàðÿò, ÷å ïðîãðàìàòà å áîãàòà è èç÷åðïàòåëíà, íÿìà íèòî åäèí ïîäî-
áåí îòãîâîð çà ÔÏ – ò.å. íèêîé îò ñòóäåíòèòå íå ñìÿòà, ÷å ïðîãðàìà-
òà íà òàçè ôóíäàìåíòàëíà äèñöèïëèíà å áîãàòà è èç÷åðïàòåëíà, èëè
ïîíå íå å ñìåòíàë çà íåîáõîäèìî äà ñïîìåíå òîâà.
Ñðåä ìàëêîòî ìíåíèÿ è ïðåïîðúêè êúì ïðåïîäàâàíåòî íà äèñ-
öèïëèíèòå èçïúêâà èäåÿòà íà åäèí àíêåòèðàí ñòóäåíò ôèëîñîôèÿòà äà
ñòàíå çàäúëæèòåëíà äèñöèïëèíà, êàêòî è èñêàíåòî êîíêðåòåí ïðåïîäà-
âàòåë äà ñå îòòåãëè ïîðàäè íåãîâàòà âúçðàñò.

7.3. Êàêâè êà÷åñòâà ðàçâèâàò ôóíäàìåíòàëíèòå

äèñöèïëèíè
Ïî îòíîøåíèå íà êà÷åñòâàòà, êîèòî ñëåäâà äà ðàçâèâàò ôóíäà-
ìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ó ñòóäåíòèòå, ìíåíèåòî íà ðàçëè÷íèòå ïðåïî-
 63
äàâàòåëè â ãîëÿìà ñòåïåí ñúâïàäà. Ñïîðåä ïðåïîäàâàòåëèòå ïî
Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî òÿõíàòà äèñöèïëèíà ðàçâèâà ó ñòóäåíòèòå
ìèñëîâíèòå è àíàëèòè÷íèòå ñïîñîáíîñòè, êàêòî è îáùàòà êóëòóðà è
ìîðàëà, êîèòî ñà íåîáõîäèìè íà áúäåùèÿ þðèñò. Òîâà ñïîðåä òÿõ
ïîçâîëÿâà äà ñå ñõâàíå ëîãèêàòà íà èçãðàæäàíå íà ïðàâíèòå èíñòèòó-
òè, à íå åäèíñòâåíî áóêâàòà èëè òåõíîëîãèÿòà. Åäèí ðåñïîíäåíò îòáå-
ëÿçâà, ÷å íà ôîíà íà ïðèíèçÿâàíåòî íà îáùàòà êóëòóðà, çà êîåòî, ñïî-
ðåä íåãî, ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå èìà ãîëÿì ïðèíîñ, óíèâåðñèòåòúò
òðÿáâà äà ñúçäàâà àêàäåìè÷íî, à íå çàíàÿò÷èéñêî ïîâåäåíèå:
„Èìåííî îò òàçè ãëåäíà òî÷êà ôóíäàìåíòàëíàòà äèñöèïëèíà
èìà çà çàäà÷à äà ïîäãîòâè ïñèõèêàòà è ìîðàëà íà áúäåùèÿ
þðèñò. Çàùîòî òè ìîæå äà çíàåø íàèçóñò ÍÊ, íî òðÿáâà îïðå-
äåëåíà ïñèõèêà è ìîðàë, çà äà îïðåäåëèø òî÷íîòî íàêàçàíèå, äà
íå ñå âëèÿåø îò îïðåäåëåíà êîíþíêòóðà (...). Êîëêîòî ïîâå÷å
èìà îáùà êóëòóðà, òîëêîâà ïîâå÷å, îò åäíà ñòðàíà, ùå ïðèëàãà-
ìå ïî-äîáðå ïðàâîòî, à îò äðóãà, ùå äàâàìå ïî-äîáðè çàêîíè.
Çàùîòî ïîíÿêîãà (...) ïðè èíòåðïðåòàöèÿòà íà ðàçíè äèðåêòèâè,
ðåãëàìåíòè è ïðî÷èå, ãîíåéêè áóêâàòà, çàáðàâÿìå ñìèñúëà íà çà-
êîíà. È òðåòîòî íåùî, êîåòî âå÷å å ñâúðçàíî ñúùî ñ ôóíäàìåí-
òàëíèòå çíàíèÿ, å, ÷å ïðàâîòî íå å òåõíîëîãèÿ. Ïðàâîòî å íåùî
ïîâå÷å è ñúîòâåòíî íèå òðÿáâà äà ìó îòäàâàìå äúëæèìîòî, çà
äà ìîæå òî äà íè ñëóæè äîáðå.“ Ñúùîòî ìíåíèå ñå ïîäêðåïÿ è îò
äðóã ïðåïîäàâàòåë: „Íà ïúðâî ìÿñòî, (ôóíäàìåíòàëíèòå äèñ-
öèïëèíè) ðàçøèðÿâàò îáùàòà êóëòóðà. Íà þðèñòà ïîðàäè ñïå-
öèôèêàòà íà ðàáîòàòà, êîÿòî âúðøè, ìó ñå íàëàãà äà ïîçíàâà
ïîâå÷å îò åäíà ñôåðà. Íà âòîðî ìÿñòî, åäíî ñïåöèôè÷íî âúçïè-
òàíèå, êîåòî íå å âúïðîñ ñàìî íà ïðàâíà êóëòóðà. È íà òðåòî
ìÿñòî, ñúçäàâà âúòðåøíè ñïèðà÷êè, çàùîòî åäíà ãðàíèöà íå áè-
âà äà áúäå ïðåìèíàâàíà. Ïðè ïðåìèíàâàíåòî º áè òðÿáâàëî äà
ãî èçõâúðëÿ ãèëäèÿòà.“
 ñúùèÿ ñïåêòúð ñà âúçãëåäèòå è íà ïðåïîäàâàòåëèòå ïî ÈÁÄÏ.
Ñïîðåä òÿõ äèñöèïëèíàòà ñëåäâà äà ðàçâèâà óìåíèåòî çà ëîãè÷åñêî è
êðèòè÷íî ìèñëåíå, êàêòî è ðàçáèðàíå íà ìåõàíèçìèòå, ïî êîèòî ñå
ñúçäàâàò ïðàâîòî è çàêîíúò. Åñòåñòâåíî, òóê ñå íàáëþäàâà åäèí äî-
ïúëíèòåëåí ôîêóñ, îáóñëîâåí îò õàðàêòåðà íà äèñöèïëèíàòà, à èìåííî,
÷å òÿ òðÿáâà äà äàäå íà ñòóäåíòèòå äîïúëíèòåëíè ïîçíàíèÿ çà îá-
ùåñòâåíèÿ è èñòîðè÷åñêè êîíòåêñò íà ïðàâîòî, âðúçêèòå ìåæäó íåãî è
ïîëèòèêàòà, èêîíîìèêàòà è èäåîëîãèèòå. Îòíîâî ñå ñïîìåíàâà è ïðèç-
âàíèåòî íà ïðåäìåòà äà ïîäîáðè îáùàòà êóëòóðà íà ñòóäåíòèòå. Ëþáî-
ïèòíî å ìíåíèåòî, ÷å ÈÁÄÏ ñïîìàãà çà „ôîðìèðàíåòî íà èäåíòè÷-
 64
íîñò çà ñåáå ñè è çà ãèëäèÿòà â îáùåñòâîòî; âñåêè þðèñò, ïðè-
ëàãàéêè çàêîíà, ïðàâè èñòîðè÷åñêî òúëêóâàíå è òðÿáâà äà èìà
ïîçíàíèÿ.“  ïîäîáåí äóõ å èçêàçâàíåòî íà ïðåïîäàâàòåë ïî Ðèìñêî
ïðàâî, ñïîðåä êîéòî: „Ïðàâîòî å èíòåãðàëíî ñâúðçàíî ñ ôèëîñî-
ôèÿòà, ëîãèêàòà, èñòîðèÿòà è ðåòîðèêàòà. Òîåñò ñòóäåíòúò
òðÿáâà äà ìîæå äà ÷åòå, äà ñå èçêàçâà è äà ïðåðàáîòè òåêñòà,
çà äà ìîæå ñëåä òîâà â ïðàâîòî äà ãî ïðåâúðíå â åäèí ñúâúðøåí
èíñòðóìåíò. Òîâà å íàøèÿò èíñòðóìåíòàðèóì.“ Ïî òîçè ïîâîä
ïðåïîäàâàòåë ïî Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî ñïîäåëÿ: „Ñìåøíî å åäèí
þðèñò äà íå ìîæå ñâîáîäíî äà èçïîëçâà â ðå÷òà ñè íà òî÷íîòî
ìÿñòî è ñ òî÷íîòî çíà÷åíèå ïîíÿòèÿ êàòî ñâîáîäà, ñïðàâåäëè-
âîñò. A ñúùî òàêà è äà íå ìîæå äà ãè îáÿñíè ðàçáèðàåìî òîãà-
âà, êîãàòî òîâà ñå íàëàãà.  ãîëÿì áðîé îò ñëó÷àèòå ñå ñáëúñêâà-
ìå ñúñ ñëåäíèÿ êóðèîç: ñòóäåíòèòå íà òî÷íîòî ìÿñòî ïîñòàâÿò
äóìàòà ñïðàâåäëèâîñò, íà òî÷íîòî ìÿñòî ñâîáîäà, íî àêî ñå íà-
ëîæè äà îáÿñíÿò ñúäúðæàíèåòî íà òîâà ïîíÿòèå, âå÷å èçïàäàò
â çàòðóäíåíèå; êîåòî áèõ ñå ðàäâàë, àêî óñïÿâàì äà ðàçâèÿ ó ñòó-
äåíòèòå è äà ãî èçïîëçâàò â åäíî áúäåùå âðåìå.“
Ñïåöèàëíî âíèìàíèå çàñëóæàâà ìíåíèåòî íà ïðåïîäàâàòåë ïî
ÈÁÄÏ, êîéòî îáâúðçâà ðîëÿòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ñ íå-
çàâèäíîòî ïîëîæåíèå íà ïðàâîòî â Áúëãàðèÿ â ìîìåíòà: „Òå ìîãàò
äà ïîâëèÿÿò ïîëîæèòåëíî íà ñúñòîÿíèåòî íà ñèñòåìàòà. Òå
òðåòèðàò êðúã îò âúïðîñè, êîèòî ãîâîðÿ íà ñòóäåíòèòå îùå â
ïúðâèÿ ÷àñ. Îïèòâàì ñå äà îáÿñíÿ, ÷å òåçè çíàíèÿ íå ñà èçëèøíè.
Ñòóäåíòèòå, êîèòî èìàò è äðóãî âèñøå îáðàçîâàíèå, èìàò ðàç-
ëè÷íî îòíîøåíèå êúì ïðàâîòî. È íå ñàìî çàùîòî èìàò îïèò, à
è çàùîòî èìàò äðóãà ãëåäíà òî÷êà. Íà ïúðâî ìÿñòî, òðÿáâà äà
ñå ïðå÷óïè îòíîøåíèåòî íà êîëåãèÿòà êúì òÿõ. Ñåãàøíîòî
òúæíî ñúñòîÿíèå íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà ìîæå áè å ðåçóëòàò îò
òàêèâà äåôèöèò蠖 â îáðàçîâàíèåòî.“ Òåìàòà å îò èçêëþ÷èòåëíî
çíà÷åíèå êàêòî çà ïðàâíîòî îáðàçîâàíèå, òàêà è çà áúäåùåòî íà öÿëî-
òî áúëãàðñêî îáùåñòâî, íî çà ñúæàëåíèå, èçëèçà èçâúí êîíòåêñòà íà
íàñòîÿùåòî èçñëåäâàíå, ïîðàäè êîåòî òóê ùå ñå çàäîâîëèì åäèíñòâå-
íî ñ ìàðêèðàíåòî íà ïðîáëåìà, ñïîìåíàò îò ðåñïîíäåíòà.
Ùî ñå îòíàñÿ äî ÎÒÏ, êàêòî âå÷å ñòàíà äóìà ïî-ãîðå, âðúçêàòà
ìåæäó èçó÷àâàíîòî â òåçè äèñöèïëèíè íå å òîëêîâà äàëå÷ îò ïðàâíàòà
ïðàêòèêà. Òîâà ïîìàãà íà ïðåïîäàâàòåëèòå äà ìîòèâèðàò ñòóäåíòèòå:
„Êàçâàì íà ñòóäåíòèò堖 íà÷àëîòî å ïîëîâèíàòà ïúò. Àêî íå
ñåäíàò â íà÷àëîòî äà íàó÷àò îñíîâíèòå ïîíÿòèÿ, òåðìèíîëîãèè,
íà÷èí íà ìèñëåíå, íà óñâîÿâàíå, ñëåä òîâà ùå èì å òðóäíî. Îñíî-
 65
âåí ïîíÿòèåí àïàðàò, ëîãèêà, òúëêóâàíå. Òîâà ñà íåùà, êîèòî ñå
ó÷àò“. Òîâà óëåñíÿâà ïîñòèãàíåòî íà öåëèòå íà ïðåäìåòà, êîèòî ñïî-
ðåä åäèí îò ïðåïîäàâàòåëèòå ñà: „(ïîñòèãàíåòî íà) ëîãè÷åñêàòà
ðàìêà, â êîÿòî ìèñëèì ïðàâîòî. Íåùî êàòî ñúùåñòâóâàùî è
äúëæèìî. Ïàðàìåòðèòå íà ïðàâíîòî ìèñëåíå, ïðàâíà èíòåðïðå-
òàöèÿ íà åäíà ñèòóàöèÿ.“
Ïîÿâÿâà ñå îáà÷å äðóãà òðóäíîñò – àáñòðàêòíîñòòà íà ïðåïîäà-
âàíàòà ìàòåðèÿ. Òîâà ñå ñïîìåíàâà îò âñè÷êè ðåñïîíäåíòè, êàòî äîðè
ñå ïðåäëàãà ÎÒÏ äà áúäå ðàçäåëåíà íà äâå äèñöèïëèíè: „Äåéñòâè-
òåëíî òîçè ðèòúì, â êîéòî ñå ÷åòå òåîðèÿ íà ïðàâîòî â ïúðâè
êóðñ, å ìíîãî òðóäåí çà âúçïðèåìàíå îò ñòóäåíòèòå. Àç áÿõ
ïðåäëîæèë ïúðâè êóðñ äà ñå ÷åòå íåùî êàòî äîãìàò íà ïðàâîòî.
Òîåñò îñíîâíè ïîíÿòèÿ, êîèòî ñà ëåñíè. Íàïðèìåð êàêâî å ïðàâ-
íà íîðìà, êàêâî å þðèäè÷åñêè ôàêò. À âå÷å êúì êðàÿ, êîãàòî
íàòðóïàò îïèò è îò îñòàíàëèòå ó÷åáíè äèñöèïëèíè, äà çàâúðø-
âàò êóðñà è ïî îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî. È òóê ïîäâîäíèòå êà-
ìúíè ñà äâå ãðóïè. Ïúðâî, ÷å ìíîãî òðóäíî âúçïðèåìàò â ïúðâè
êóðñ. À â ïåòè ñà çàáðàâèëè òîâà îò ïúðâè êóðñ. Êîåòî ñå çàáå-
ëÿçâà, âïðî÷åì, è ó ïðàêòèêóâàùèòå.“.
Ëþáîïèòíîòî ïî îòíîøåíèå íà ñòóäåíòñêîòî ìíåíèå çà êà÷åñò-
âàòà, êîèòî ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè ðàçâèâàò, å, ÷å ñ ìíîãî ìàë-
êî èçêëþ÷åíèÿ îòñúñòâàò íåãàòèâíèòå ìíåíèÿ. Ïî÷òè âñè÷êè àíêåòè-
ðàíè âèæäàò êîíêðåòíà ïîëçà îò èçó÷àâàíèòå ôóíäàìåíòàëíè äèñ-
öèïëèíè. Åñòåñòâåíî, èìà è àíêåòèðàíè, êîèòî îòãîâàðÿò, ÷å íå ìîãàò
äà ïðåöåíÿò êàêâè ñà ïîëçèòå îò òåçè ïðåäìåòè. Òðÿáâà îáà÷å äà ñå
íàïðàâè è óãîâîðêàòà, ÷å ñðåä öÿëîñòíèÿ ïîçèòèâåí ïàòîñ íà îòãîâîðè-
ëèòå ñå çàáåëÿçâà îùå åäíà òåíäåíöèÿ, à èìåííî ñðåä ïîëîæèòåëíèòå
êà÷åñòâà, êîèòî ðàçâèâàò èçñëåäâàíèòå äèñöèïëèíè, äà ñå ïîñî÷âàò
„øèðîêàòà îáùà êóëòóðà“ è „ðàçâèòèåòî íà ñïîñîáíîñòòà çà çàïîìíÿ-
íå íà ìàòåðèàëà“. Ñàìè ïî ñåáå ñè òåçè êà÷åñòâà íå ñà ëîøè. Ðàç-
âèâàíåòî íà òåçè êà÷åñòâà êàòî åäíà îò öåëèòå íà ôóíäàìåíòàëíèòå
äèñöèïëèíè ñå ïîñî÷âà è îò ïðåïîäàâàòåëèòå. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà
îáà÷å èçâàæäàíåòî íà òåçè êà÷åñòâà ïðåä ñêîáè îò ñòóäåíòèòå å ñè-
ëåí çíàê çà ó÷åíè÷åñêè è ïîòåíöèàëíî íåäîñòàòú÷íî êðèòè÷åí ïîäõîä
êúì ìàòåðèÿòà.
Äðóãèòå êà÷åñòâà, êîèòî ñòóäåíòèòå âÿðâàò, ÷å âñè÷êè ôóíäà-
ìåíòàëíè äèñöèïëèíè â ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ ðàçâèâàò, ñà: ëîãè÷åñêî,
àíàëèòè÷íî è êðèòè÷åñêî ìèñëåíå; áàçîâè ïîçíàíèÿ, êîèòî âïîñëåäñò-
âèå ñà ïîëåçíè ïðè èçó÷àâàíåòî íà îñíîâíèòå äèñöèïëèíè; óìåíèå çà
 66
ðàáîòà ñ ðàçëè÷íè èçòî÷íèöè è àðãóìåíòèðàíå; ðåøàâàíå íà êàçóñè;
ëåêñèêàëíî îáîãàòÿâàíå; ïðàâíî ìèñëåíå è èçðàçÿâàíå.
Ïî îòíîøåíèå íà ÈÁÄÏ ïðåîáëàäàâà ìíåíèåòî, ÷å ïðåäìåòúò
ïîïúëâà ïðàçíèíèòå îò ïðåäõîäíîòî îáðàçîâàíèå â êîíòåêñòà íà ðàç-
âèòèåòî íà äúðæàâàòà è „þðèäè÷åñêèòå àñïåêòè“ èëè íàäãðàæäà
âå÷å ïðèäîáèòè çíàíèÿ îò ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå. Çà ñúæàëåíèå ñàìî
åäèí àíêåòèðàí ñòóäåíò ñìÿòà, ÷å äèñöèïëèíàòà äîïðèíàñÿ çà òîâà
ñòóäåíòèòå äà âíèêíàò â ðàçëè÷íèòå äúðæàâíè ñèñòåìè, êàêòî è äà
ðàçáåðàò ñìèñúëà íà ðàçäåëåíèåòî íà âëàñòèòå, îñíîâíèòå äåìîêðà-
òè÷íè ïðèíöèïè, êàêòî è îñíîâàòà íà òîòàëèòàðíèòå èäåîëîãèè.
 òîçè êîíòåêñò ïðåäìåòúò Ðèìñêî ÷àñòíî ïðàâî ñå âúçïðèåìà
êàòî ìíîãî „ïî-þðèäè÷åñêè“ îò ñòóäåíòèòå. Ïîâå÷åòî àíêåòèðàíè
ñìÿòàò, ÷å òàçè äèñöèïëèíà „äàâà îòãîâîð íà ãîëÿìà ÷àñò îò âú-
ïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ îñíîâèòå íà ïðàâîòî“, êîèòî èìàò ïðÿêî ïðè-
ëîæåíèå ïðè èçó÷àâàíåòî íà ïî-êúñíèòå ñïåöèàëèçèðàíè ïðàâíè êóðñîâå.
Ìíåíèÿòà íà ñòóäåíòèòå, ñâúðçàíè ñ Ôèëîñîôèÿòà è Ñîöèîëî-
ãèÿòà íà ïðàâîòî, ñà ïî-íþàíñèðàíè. Åäèí îò ðåñïîíäåíòèòå ñïîäåëÿ:
„Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî è Ñîöèîëîãèÿ íà ïðàâîò ìèñëÿ, ÷å
âñåêè þðèñò òðÿáâà äà èìà çíàíèÿ ïî òåçè ïðåäìåòè, çàùîòî
ïðàâîòî íå å íàèçóñòÿâàíå íà ðàçïîðåäáè, à „âíèêâàíå“ â öåí-
íîñòèòå, êîèòî çàùèòàâà, è ðàçáèðàíå íà ñàìîòî ïðàâî êàòî
ñîöèàëíà íàóêà è âúîáùå íàóêà çà æèâîòà, åæåäíåâèåòî íà âñå-
êè ÷îâåê.“ Äðóã àíêåòèðàí ñâúðçâà òåçè ïðåäìåòè ïðÿêî ñ „ìîðàëà â
ïðàâîòî êàòî êðèòåðèé, îò êîéòî äà íå ñå îòêëîíÿâàìå“. Ñ ôè-
ëîñîôèÿòà íà ïðàâîòî å ñâúðçàí è åäèí îò ìàëêîòî êðèòè÷íè îòãîâîðè,
êîéòî êàçâà, ÷å „îáó÷åíèåòî ïî Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî êúì ìî-
ìåíòà å ïàðîäèéíî“.
 êîëè÷åñòâåíî îòíîøåíèå ìíåíèåòî íà ñòóäåíòèòå çà îáùàòà
ïîëåçíîñò íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè å îáõâàíàòî ÷ðåç âúïðîñà
„êîè îò ïîñî÷åíèòå äèñöèïëèíè ñìÿòàòå, ÷å áèõà âè ïîìîãíàëè â
áúäåùàòà âè þðèäè÷åñêà ïðàêòèêà?“. Êàòî íàé-ïîëåçíà â òîâà îò-
íîøåíèå ñòóäåíòèòå âúçïðèåìàò äèñöèïëèíàòà Ðèìñêî ÷àñòíî ïðà-
â 77 % îò àíêåòèðàíèòå ñìÿòàò, ÷å íàó÷åíîòî â òîçè êóðñ ùå áúäå
ïîëåçíî ïî-êúñíî è â ðàáîòàòà èì. 60 % ñà óáåäåíè, ÷å çíàíèÿòà, ïðè-
äîáèòè â êóðñà ïî ÈÁÄÏ, ùå ñà ïîëåçíè è ïî-êúñíî, 29 % âÿðâàò â ïî-
ëåçíîñòòà íà ÔÏ è 22 % – â òàçè íà ÑÏ. 13 % îò àíêåòèðàíèòå ïðèç-
íàâàò, ÷å íå ìîãàò äà îòãîâîðÿò íà òîçè âúïðîñ.42

42
Ïðîöåíòúò íà îòãîâîðèòå íàäõâúðëÿ 100, òúé êàòî íà âñåêè îò àíêåòèðàíèòå å äà-
äåíà âúçìîæíîñò äà ïîñî÷è êîëêîòî èñêà îòãîâîðè.
 67

ÃËÀÂÀ ÎÑÌÀ: ÅÒÈÊÀÒÀ

 ðàìêèòå íà èçñëåäâàíåòî íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè,

ïðåïîäàâàíè â ðàìêèòå íà ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“, áåøå çàñåãíàò è
âúïðîñúò çà ïðàâíàòà åòèêࠖ äàëè å âêëþ÷åíà ïîä íÿêàêâà ôîðìà â
ó÷åáíèÿ ïëàí, êîëêî è êàê ñå ïðåïîäàâà, êàêâî îáõâàùà. Íà âñè÷êè
èíòåðâþèðàíè ïðåïîäàâàòåëè áÿõà çàäàäåíè äâà êîíêðåòíè âúïðîñà,
ñâúðçàíè ñ åòèêàòà:
1. Òðåòèðàòå ëè âúâ Âàøèòå ÷àñîâå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ
åòèêàòà?  êàêâà ôîðìࠗ êàòî ñàìîñòîÿòåëíè òåìè èëè â
ðàìêèòå íà äðóãè òåìè?
2. Ñìÿòàòå ëè, ÷å åòèêàòà òðÿáâà äà å ñàìîñòîÿòåëíà äèñ-
öèïëèíà â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå? Çàäúëæèòåëíà, èçáèðàå-
ìà èëè ôàêóëòàòèâíà?
Îòäåëíî îò òÿõ áåøå çàäàäåí è îáùèÿò âúïðîñ: Èìàò ëè ñïî-
ðåä Âàñ ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè è åòèêàòà îòíîøåíèå
êúì ïðîáëåìèòå â ïðàâîïðèëàãàíåòî, íàïðèìåð ïðåêîìåðíà ôîð-
ìàëíîñò, äåòàéëíîñò, ïðèëîæèìîñò íà çíàíèÿòà, îðèåíòà-
öèÿòà â äàäåíà ìàòåðèÿ è îáùåñòâåíà ñðåäà?
Ïîâå÷å îò ïîëîâèíàòà îò èíòåðâþèðàíèòå îòãîâàðÿò ïîëîæèòåë-
íî íà ïúðâèÿ âúïðîñ, ïîñî÷âàéêè, ÷å â ðàìêèòå íà äèñöèïëèíàòà, êîÿòî
ïðåïîäàâàò, ïîä íÿêàêâà ôîðìà ñà çàñòúïåíè è åòè÷íèòå âúïðîñè.
Íàé-ñëàáî òå ñå ðàçãëåæäàò ïî ÈÁÄÏ, êàòî òàì îáèêíîâåíî âðúçêàòà
ìåæäó åòèêà è ïðàâî ñå òúðñè íà íèâî ñïðàâåäëèâîñò, ðåëèãèÿ è íàêà-
çàíèå. Ñïîðåä äâàìà îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè ïî ÈÁÄÏ â
òåçè ÷àñîâå íÿìà êàê äà ñå çàñåãíàò åòè÷íè âúïðîñè, çàùîòî „íèå
òúðñèì âðúçêàòà ìåæäó îáè÷àéíîòî ïðàâî, òðàäèöèÿòà è ðå-
öåïöèÿòà, ìåæäó èíòåðíàöèîíàëíàòà òðàäèöèÿ è íàöèîíàëíà-
òà“, à è êàòî âðåìå õîðàðèóìúò å ìíîãî ìàëúê. Åòèêàòà å íàé-ñèëíî
çàñòúïåíà â äèñöèïëèíèòå ÎÒÏ è ÔÏ, êîèòî ñå ïðåïîäàâàò â íà÷àëîòî
íà îáó÷åíèåòî ïî Ïðàâî, êàòî òàì ñå èçñëåäâàò âðúçêèòå ìåæäó ïðà-
âî è ìîðàë è ïðàâî è ñïðàâåäëèâîñò. Â Ðèìñêîòî ïðàâî åòè÷íèòå
âúïðîñè ñà çàñåãíàòè äîòîëêîâà, äîêîëêîòî: „Ðèìëÿíèòå ñà ñå èíòå-
ðåñóâàëè ìíîãî îò ïðàêòè÷åñêàòà ôèëîñîôèÿ. È òåõíèòå ïðàâíè
èäåè ñà ìíîãî ñâúðçàíè è îòðàçÿâàò åñòåñòâåíîòî ïðàâî, êîå å
âúâ âðúçêà ñ åòè÷íîñòòà“. Îùå åäèí îò íàøèòå ðåñïîíäåíòè ñïîäå-
ëÿ, ÷å „ïðåç ïðèçìàòà íà åòèêàòà ðèìñêèòå þðèñòè ôîðìèðàò
åäèí ãëîáàëåí ìîäåë çà ïðàâîìåðíî, íî è çà ìîðàëíî, è êàòî
èìàìå ïðåäâèä, ÷å âñå ïàê ñà äðåâíè õîðà, ñ ðåëèãèîçîñúîáðàçíî
 68
ïîâåäåíèå. (...) Òàêà ÷å, ùî ñå îòíàñÿ äî åòè÷íèòå ïðèíöèïè, òå
ñà ôóíäàìåíòàëíè çà ñàìàòà íàóêà, íî èìà è íåùî äðóãî. Â ñà-
ìîòî Ðèìñêî ïðàâî íèå âèæäàìå åäíà èçêëþ÷èòåëíà åòèêà è êî-
ðåêòíîñò ìåæäó ñàìèòå þðèñòè. Çíà÷è âñåêè þðèñò öèòèðà
òî÷íî ñâîÿ ïðåäøåñòâåíèê è òîé îòäàâà ñâîåòî. (...) Íà òðåòî
ìÿñòî, äëúæíîñòòà íà òåçè, êîèòî ñà ñå çàíèìàâàëè ñ ïðàâî, ñå
å ñ÷èòàëà çà honorarium è òî íå îò ãëåäíà òî÷êà íà òîâà, ÷å íå-
ùî ñå ïëàùà. Ñàìàòà äóìè÷êà îçíà÷àâà, ÷å å ïî÷èòåí. È õîíîðà-
ðèòå ñà áèëè âúçíàãðàæäåíèå çà òîâà, ÷å óâàæàâàø íÿêîãî, à íå
çàùîòî ìó çàïëàùàø çà òðóäà“.
Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ìíåíèåòî íà ïðåïîäàâàòåëèòå ïî
îòíîøåíèå íà âêëþ÷âàíåòî íà âúïðîñè çà åòèêàòà â ðàìêèòå íà
ÈÁÄÏ ñåðèîçíî ñå ðàçìèíàâà ñ òîâà íà ñòóäåíòèòå. 76 % îò àíêåòè-
ðàíèòå ñòóäåíòè ñìÿòàò, ÷å åòèêàòà å çàñòúïåíà â ÈÁÄÏ. Ìîæå äà
ñå ïðåäïîëîæè, ÷å òîçè ðÿçúê êîíòðàñò ñå äúëæè èëè íà íåðàçáèðàíå
íà ìàòåðèÿòà, êîÿòî ñå ïðåïîäàâà â ðàìêèòå íà ÈÁÄÏ, èëè íà íåðàç-
áèðàíå êàêâî ñå âêëþ÷âà â ïîíÿòèåòî „åòèêà“. Ïðîöåíòúò å äîðè ïî-
âèñîê ïðè Ðèìñêîòî ïðàâî, êúäåòî 78 % íàìèðàò, ÷å åòèêàòà å çàñòú-
ïåíà. Çà ðàçëèêà îò ïðåïîäàâàòåëèòå, ñàìî 35 % îò àíêåòèðàíèòå ñòó-
äåíòè ñà íà ìíåíèå, ÷å â ïðåäìåòà Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî ñå çàñÿãàò
åòè÷íè âúïðîñè. Òóê îáà÷å îòíîâî ñòèãàìå äî ñïîìåíàâàíàòà âå÷å
ìíîãîêðàòíî â òåêñòà ðàçëèêà ïðè âúçïðèåìàíåòî îò ñòóäåíòèòå íà
çàäúëæèòåëíèòå è íåçàäúëæèòåëíèòå äèñöèïëèíè (ñðåä êîèòî ñïàäà è
ÔÏ). Ïðîöåíòúò íà îòãîâîðèëèòå, ÷å åòèêàòà å çàñòúïåíà â äðóãà ïðå-
ïîäàâàíà äèñöèïëèíà, å 41 %, êàòî íàé-÷åñòî ïîñî÷âàíèÿò ïðåäìåò å
ÎÒÏ, à îñâåí íåãî ñà ïîñî÷åíè è Ëàòèíñêè åçèê, Óâîä â êîíñòèòó-
öèîííîòî ó÷åíèå, Òåîðèÿ íà äúðæàâàòà è Îðãàíèçàöèÿ íà ïðàâîçàùèò-
íèòå èíñòèòóöèè.
Îò âñè÷êè þðèäè÷åñêè ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà åäèíñòâåíî òåçè â
ÓÍÑÑ è â Áóðãàñêèÿ ñâîáîäåí óíèâåðñèòåò èìàò ñàìîñòîÿòåëíà èç-
áèðàåìà äèñöèïëèíà, ïîñâåòåíà íà åòèêàòà.  ÓÍÑÑ òÿ ñå íàðè÷à
„Åòè÷åñêè ó÷åíèÿ“, ïðåïîäàâà ñå âúâ âòîðè êóðñ (çà ñòóäåíòèòå îò
ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“) è â êîíñïåêòà ñà âêëþ÷åíè 16 òåìè, ïîêðèâàùè
âúïðîñè îò ìîðàë è ìîðàëíî ñúçíàíèå, ïðåç åòè÷åñêà òåîðèÿ, íðàâñò-
âåíà ïñèõîëîãèÿ, Ïðîñâåùåíèå, äåîíòîëîãè÷íàòà åòè÷åñêà òåîðèÿ íà
Èìàíóåë Êàíò, äî ìîðàëíèòå äèëåìè â êðàÿ íà ÕÕ âåê è åòè÷åñêèòå
èäåè íà ãëîáàëèçìà è àíòèãëîáàëèçìà. Â ÁÑÓ êóðñúò å îçàãëàâåí
„Þðèäè÷åñêà åòèêà“ è å ñ îáåì îò 40 ÷àñà çà ðåäîâíèòå è 25 çà çà-
äî÷íèòå ñòóäåíòè, êàòî äàâà 4 êðåäèòà. Ïðåïîäàâà ñå â ïúðâèÿ ñå-
ìåñòúð íà âòîðè êóðñ. Êîíñïåêòúò, ñúñòîÿù ñå îò 40 âúïðîñà, âêëþ÷-
 69
âà îáùà è ñïåöèàëíà ÷àñò è, êàêòî å ïîñî÷åíî â àíîòàöèÿòà: „Ó÷åá-
íèÿò ìàòåðèàë å ñ èíòåðäèñöèïëèíàðåí õàðàêòåð, òúé êàòî ðàç-
ãëåæäà âúïðîñè îò ðàçëè÷íè îáëàñò蠖 ôèëîñîôñêè, ïîëèòè÷å-
ñêè, ïðàâíè, óïðàâëåíñêè, ïñèõîëîãè÷åñêè, ñîöèîëîãè÷åñêè è äð.
Òÿ èçó÷àâà ñúùíîñòòà è åòè÷íèòå èçìåðåíèÿ íà êëþ÷îâè çà ïðà-
âîòî êàòåãîðèè êàòî ñïðàâåäëèâîñò, ðàâåíñòâî, ñâîáîäà, ðîëÿ
íà íðàâñòâåíèÿ è ïðîôåñèîíàëíèÿ äúëã, íà ìîðàëíèòå è ïðîôå-
ñèîíàëíèòå êà÷åñòâà ïðè óïðàæíÿâàíåòî íà þðèäè÷åñêèòå ïðî-
ôåñèè“.
 ñëó÷àÿ å íåîáõîäèìî äà ñå íàïðàâè åäíî óòî÷íåíèå. Ïðîáëå-
ìàòèêàòà, ñâúðçàíà ñ ïðàâíàòà åòèêà, ìîæå äà áúäå ðàçãëåæäàíà îò
äâà ðàçëè÷íè àñïåêòà. Îò åäíà ñòðàíà, êàòî èçìåðåíèå íà ìîðàëà è
ñïðàâåäëèâîñòòà â ïðàâîòî (êàêòî ñå ïðåïîäàâà â ìîìåíòà â ðàìêèòå
íà ÔÏ è ÎÒÏ), à îò äðóãà ñòðàíࠖ êàòî ïðîôåñèîíàëíî ïîâåäåíèå íà
ñúîòâåòíàòà þðèäè÷åñêà ïðîôåñèÿ ïîä ôîðìàòà íà äåîíòîëîãè÷íè
ïðàâèëà, åòè÷íè êîäåêñè è äð.
 ðàìêèòå íà ïúðâèÿ àñïåêò åòèêàòà ïðèñúñòâà çàäúëæèòåëíî
êàòî òåìà ïðè ïðåïîäàâàíåòî íà Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîò öåííîñòèòå
íà ïðàâîòî è ïðàâîòî êàòî öåííîñò. Òóê, âêëþ÷èòåëíî è êàòî ÷àñò îò
êîíñïåêòà íà äèñöèïëèíàòà, ñà çàñòúïåíè è äðóãè ôóíäàìåíòàëíè ïî-
íÿòèÿ êàòî ñïðàâåäëèâîñò, ìîðàë, íðàâñòâåíîñò, äîáðî è çëî, ïðàâèëíî
è íåïðàâèëíî. Ïðèåìà ñå, ÷å ïî òîçè íà÷èí ñå ïîñòàâÿò îñíîâèòå íà
ôîðìèðàíåòî íà áúäåùèòå þðèñòè êàòî äîáðè ñïåöèàëèñòè ñ âèñîê
ìîðàë è îòãîâîðíîñò. Òàì, êúäåòî êîíñïåêòúò ïî ÔÏ âêëþ÷âà è àíî-
òàöèÿ çà ñàìèÿ êóðñ, å ïîñî÷åíî: „Àêàäåìè÷íàòà ó÷åáíà äèñöèïëè-
íà Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî äàâà íà ñòóäåíòèòå çíàíèÿ çà êà÷åñò-
âàòà íà ïðàâîòî, îïðåäåëåíè îò öåííîñòíè îöåíú÷íè ÿâëåíèÿ,
êîèòî ñúùåñòâóâàò íåçàâèñèìî îò ïðàâîòî, íî ñå èíñòèòó-
öèîíàëèçèðàò â íåãî. Òîâà ñà îöåíú÷íèòå ÿâëåíèÿ ñïðàâåäëè-
âîñò, åñòåñòâåíè ïðàâà, íðàâñòâåíîñò, ñâîáîäà, ïðèíóäà, èíòå-
ðåñ, öåë è ïðàâîñúçíàíèå, êîèòî ñå ñúäúðæàò â ïðàâîòî â ñíåò
âèä è òàêà ó÷àñòâàò âúâ ôîðìèðàíåòî íà ìåòàþðèäè÷åñêàòà
ñúùíîñò íà âñÿêà ïðàâíà ñèñòåìà“ (ÑÓ); „Öåëòà íà îáó÷åíèåòî
å äà ñå èçãðàäÿò ó ñòóäåíòèòå óìåíèÿ çà ôèëîñîôñêî ìèñëåíå è
øèðîêà ôèëîñîôñêà êóëòóðà, êîèòî äà ñïîñîáñòâàò çà òÿõíàòà
ïðîôåñèîíàëíà ðåàëèçàöèÿ è ëè÷íîñòíîòî èì óòâúðæäàâàíå“
(ÂÒÓ).
Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å â õîäà íà èçñëåäâàíåòî ñå çàñòúïè è ìíå-
íèåòî, ÷å áè áèëî ïî-äîáðå òåçè â íÿêàêâà ñòåïåí ïî-àáñòðàêòíè ïîíÿ-
òèÿ äà áúäàò èçó÷àâàíè â ïî-ãîðåí êóðñ, êîãàòî ñòóäåíòèòå âå÷å ñà
 70
íàâëåçëè ìàëêî ïî-äúëáîêî â ïðàâíàòà òåðìèíîëîãèÿ è ñïåöèôèêà.
Àðãóìåíòúò â ñëó÷àÿ å, ÷å ñ íàòðóïâàíåòî íà çíàíèÿ ïî êîíêðåòíè
ïðàâíè äèñöèïëèíè ñòóäåíòèòå ùå ìîãàò ïî-áúðçî äà ñúîòíåñàò àá-
ñòðàêòíèòå ïîíÿòèÿ êúì êîíêðåòíè êàçóñè è ïî òîçè íà÷èí äà ãè ðàç-
áåðàò è ïðèïîçíàÿò ïî-ëåñíî. Êîíòðààðãóìåíò â ñëó÷àÿ ñå ÿâÿâà ôàê-
òúò, ÷å Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî å èçáèðàåìà äèñöèïëèíà è âåðîÿòíîñò-
òà òÿ äà áúäå èçáðàíà îò ñòóäåíòèòå â ïî-ãîðåí êóðñ å ìíîãî íèñêà.
Êàêòî ñïîäåëè åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå: „È îñîáåíî â ãîðíèòå êóð-
ñîâå âñåêè ñå âòóðâà äà òúðñè ðàáîòà ïî ðàçíè êàíòîðè è ò.í.
Âñåêè èìà íÿêàêâà ïðåäñòàâà çà ôèíàíñîâàòà ñè ðåàëèçàöèÿ. È
àêî ìó ïîñòàâèø âúïðîñà çà åòèêàòà, òîé ïðîñòî ùå ãî ïîäìè-
íå è íÿìà âúîáùå äà èçáåðå âúïðîñíàòà äèñöèïëèíà“. Íàëàãà ñå
èçâîäúò, ÷å ïðåìåñòâàíå íà ïðåïîäàâàíåòî íà Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî
â ïî-ãîðåí êóðñ áè äîâåëî äî îùå ïî-ãîëÿìà ìàðãèíàëèçàöèÿ íà òàçè
äèñöèïëèíà.
Íåçàâèñèìî îò òîâà åêèïúò, èçãîòâèë àíàëèçà, å íà ìíåíèå, ÷å å
íåîáõîäèìî äîïúëíèòåëíî äà ñå èçñëåäâàò âúçìîæíîñòèòå êàêòî çà
ðàçøèðÿâàíå õîðàðèóìà íà äèñöèïëèíàòà ÔÏ, òàêà è çà ïðåõâúðëÿíåòî
º â ïî-ãîðåí êóðñ. Òúé êàòî ðàçøèðÿâàíåòî íà õîðàðèóìà íà åäíà äèñ-
öèïëèíà âîäè äî âúâåæäàíåòî º êàòî çàäúëæèòåëíà, òî òîâà å âúïðîñ,
êîéòî ñúùî áè ìîãúë äà ñå ðàçèñêâà.
Ïî îòíîøåíèå íà âòîðèÿ àñïåêò íàëè÷íàòà èíôîðìàöèÿ å èçêëþ-
÷èòåëíî ìèíèìàëèñòè÷íà ïîðàäè ñëàáîòî çàñòúïâàíå íà òåìàòà â
ðàìêèòå íà îáó÷åíèåòî ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“.  ïðîöåñà íà ïðî-
âåæäàíå íà èíòåðâþòàòà ñàìî åäèí îò ðåñïîíäåíòèòå ñïîìåíà çà òîçè
àñïåêò.
Åêèïúò, èçãîòâèë àíàëèçà, óñïÿ äà óñòàíîâè ñúñ ñèãóðíîñò, ÷å ñà-
ìî â åäèí îò þðèäè÷åñêèòå ôàêóëòåòè â ñòðàíàòà ñå îòäåëÿ ñïåöèàë-
íî âðåìå çà ïðåïîäàâàíå íà åòè÷íèòå ïðàâèëà çà ïîâåäåíèå â îòäåëíè-
òå þðèäè÷åñêè ïðîôåñèè. Òîâà å ÁÑÓ, êúäåòî â ñïåöèàëíàòà ÷àñò íà
èçáèðàåìàòà äèñöèïëèíà „Þðèäè÷åñêà åòèêà“ èìà îòäåëíè âúïðîñè
çà åòè÷íèòå ïðàâèëà çà ïîâåäåíèå âúâ âñÿêà åäíà îò þðèäè÷åñêèòå
ïðîôåñèè. Ïàê òàì èìà è âúïðîñ, ïîñâåòåí íà êîðóïöèÿòࠖ „Ìîðàëíè
è ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêè àñïåêòè íà êîðóïöèÿòà. Óðîíâàíå ïðåñòèæà
íà ñúäåáíàòà âëàñò“. Êàêòî å ïîñî÷åíî â îïèñàíèåòî íà „îñíîâíè öå-
ëè“ íà êóðñà: „Îñíîâíà öåë íà äèñöèïëèíàòà å äà ôîðìèðà çàäúë-
áî÷åíè è ñèñòåìàòè÷íè çíàíèÿ çà ïðîôåñèîíàëíèòå è åòè÷íèòå
èçèñêâàíèÿ êúì ðàçëè÷íèòå þðèäè÷åñêè ïðîôåñèè (íà ñúäèèòå,
íà ïðîêóðîðèòå, íà àäâîêàòèòå, íà íîòàðèóñèòå, íà þðèñêîí-
ñóëòèòå, íà ñëåäîâàòåëèòå). (...) Àíàëèçèðàò ñå ÷óâñòâèòåëíè çà
 71
þðèäè÷åñêèòå ïðîôåñèè âúïðîñè êàòî ðîëÿòà è ïðîòèâîäåéñò-
âèÿòà íà êîðóïöèÿòà, çíà÷åíèåòî íà äîáðèòå êîëåãèàëíè îòíî-
øåíèÿ, èçáÿãâàíåòî íà êîíôëèêòà íà èíòåðåñè è íà èçïîëçâàíå-
òî íà ïðîôåñèÿòà çà ëè÷íî îáëàãîäåòåëñòâàíå, ìåõàíèçìèòå, ïî
êîèòî ñå ãðàäè àâòîðèòåò è óâàæåíèå ïðåä ãðàæäàíèòå è êîëå-
ãèòå, è ò.í.“.  ïîäêðåïà íà òîâà îïèñàíèå å è ñïîäåëåíîòî îò åäèí
îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè: „Ãîëÿìà ÷àñò îò åòè÷íèòå ïðà-
âèëà íà äúðæàâåí ñëóæèòåë è ìàãèñòðàò âèíàãè ñà ïðèåòè ñ
àêò, êîéòî å ïîäçàêîíîâ, è çà òîâà ñå êàçâà, ÷å çàêîíúò èìà ïðå-
äèìñòâî. (...)  äúðæàâèòå, îò êîèòî åòè÷íèòå êîäåêñè ñà çàèì-
ñòâàíè, õîðàòà íå ñå èíòåðåñóâàò ñ êàêúâ àêò ñà ïðèåòè åòè÷-
íèòå ïðàâèëà, çàùîòî îò ìîðàëà ïðîèçòè÷à ïðàâîòî. À òóê ãî-
ëÿìà ÷àñò îò íîðìèòå, êîèòî ñå ñúçäàâàò, ñà óáèòè“.
Ñ îãëåä íà ïðîìåíåíàòà ñîöèàëíà, èêîíîìè÷åñêà, ïîëèòè÷åñêà è
îáùåñòâåíà ñðåäà, â êîÿòî ñå ðàçâèâà ïîäðàñòâàùîòî ïîêîëåíèå, åðî-
çèÿòà íà öåííîñòíàòà ñèñòåìà è ðàçìèâàíåòî íà ãðàíèöèòå ìåæäó
ïðàâèëíî, ïîçâîëåíî, ìîðàëíî è åòè÷íî, åêèïúò, èçãîòâèë àíàëèçà,
îáðúùà âíèìàíèå íà íóæäàòà îò ïðåïîäàâàíå íà äåîíòîëîãè÷íèòå
ïðàâèëà, ðåãóëèðàùè îòäåëíèòå þðèäè÷åñêè ïðîôåñèè. Çíàíèåòî çà
òÿõíîòî çíà÷åíèå â áúäåùàòà ïðîôåñèîíàëíà ðåàëèçàöèÿ áè äîïðè-
íåñëî çà ïîâèøàâàíå ïðåñòèæà è àâòîðèòåòà íà þðèäè÷åñêàòà ãèëäèÿ
êàòî öÿëî.
Êàêòî áåøå ñïîìåíàòî â íà÷àëîòî íà èçëîæåíèåòî, âòîðèÿò
êîíêðåòåí âúïðîñ, ñâúðçàí ñ åòèêàòà, èçñëåäâà ìíåíèåòî íà ïðåïîäà-
âàòåëè è ñòóäåíòè îòíîñíî ïðåïîäàâàíåòî íà ïðàâíàòà åòèêà êàòî ñà-
ìîñòîÿòåëíà äèñöèïëèíà â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. Òóê 12 (îò îá-
ùî 20 èíòåðâþèðàíè) ïðåïîäàâàòåëè îòãîâàðÿò ïîëîæèòåëíî, ÷åòèðè-
ìà ñå êîëåáàÿò, åäèí å äàë îòðèöàòåëåí îòãîâîð, åäèí å íà ìíåíèå, ÷å
ñëåäâà äà îñòàíå êàòî ÷àñò îò Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî, äâàìà íå ñà îò-
ãîâîðèëè èçîáùî. Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ìíåíèåòî íà ìíîçèíñò-
âîòî îò ïðåïîäàâàòåëèòå òóê ñúâïàäà è ñ ìíåíèåòî íà ñòóäåíòèòå ïî
âúïðîñࠖ 83,67 % îò àíêåòèðàíèòå ñòóäåíòè ñìÿòàò, ÷å åòèêàòà
òðÿáâà äà ñå ïðåïîäàâà êàòî ñàìîñòîÿòåëíà äèñöèïëèíà â ðàìêèòå íà
þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. Ðåçóëòàòèòå, ïîëó÷åíè îò èíòåðâþòàòà è
àíêåòèòå, äàâàò àðãóìåíò â ïîäêðåïà íà åäíà ïî-ñêîðî íåãàòèâíà êîí-
ñòàòàöèÿ îò Äîêëàäà îòíîñíî äåéíîñòòà íà ðàáîòíàòà ãðóïà çà èçìå-
íåíèå íà Íàðåäáàòà çà åäèííèòå äúðæàâíè èçèñêâàíèÿ çà ïðèäîáèâàíå
íà âèñøå îáðàçîâàíèå ïî ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“ è ïðîôåñèîíàëíà
êâàëèôèêàöèÿ „Þðèñò“ (íàðè÷àí ïî-íàòàòúê Äîêëàäà), èçãîòâåí îò
Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî ïðåç 2015 ã. Äîêëàäúò ïîñî÷âà:
 72
„... íàáëþäàâàò ñå è äåôèöèòè â ïîäãîòîâêàòà íà þðèñòèòå îò-
íîñíî îðãàíèçàöèÿòà è óñòðîéñòâîòî íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà,
þðèäè÷åñêàòà åòèêà è äåîíòîëîãè÷íèòå ïðàâèëà íà þðèäè÷åñêà-
òà ïðîôåñèÿ. Ðàáîòíàòà ãðóïà ñïîäåëÿ ðàçáèðàíåòî, ÷å òîâà
ïðåäñòàâëÿâà îñîáåí ïðîáëåì íà ôîíà íà åðîçèðàùîòî îáùåñò-
âåíî äîâåðèå â ñúäåáíàòà âëàñò, ïðîÿâàòà íà ðàçëè÷íè êîðóï-
öèîííè ÿâëåíèÿ è ñêàíäàëíèòå ñëó÷àè â ðàáîòàòà íà ðåäèöà çâå-
íà íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà. Ñ îãëåä íà òîâà ñ÷èòàìå, ÷å å íåîáõî-
äèìî äà áúäàò ïðåäïðèåòè öåëåíàñî÷åíè ìåðêè çà ïî-äîáðà ïîä-
ãîòîâêà íà çàâúðøâàùèòå âèñøå þðèäè÷åñêî îáðàçîâàíèå, êàê-
òî ùî ñå îòíàñÿ äî óñòðîéñòâîòî è ïðàâèëàòà íà ôóíêöèîíèðà-
íåòî íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà, òàêà è ùî ñå îòíàñÿ äî îñíîâíèòå
åòè÷íè ïðàâèëà, íà êîèòî ïî÷èâà þðèäè÷åñêàòà ïðîôåñèÿ“.43 Ãî-
ðåèçëîæåíîòî íàëàãà èçâîäà, ÷å èìà îñúçíàòà íåîáõîäèìîñò îò àêöåí-
òèðàíå âúðõó âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñ åòèêàòà, è òî â äâàòà º àñïåêòà.
Âåäíàãà îáà÷å ìîæå äà ñå èäåíòèôèöèðàò äâà êëþ÷îâè ïðîáëå-
ìà, áåç ÷èåòî ðàçðåøàâàíå òðóäíî ùå ñå äàäå ïîëîæèòåëåí îòãîâîð
íà æåëàíèåòî íà ñòóäåíòè è ïðåïîäàâàòåëè çà ïî-ñåðèîçíî çàñòúïâàíå
íà åòèêàòà â ïîäãîòîâêàòà íà áúäåùèòå þðèñòè. Íà ïúðâî ìÿñòî, êà-
êúâ ñòàòóò áè èìàëà íîâàòà ó÷åáíà äèñöèïëèíࠖ çàäúëæèòåëíà, èçáè-
ðàåìà, ôàêóëòàòèâíà; âòîðèÿò ïðîáëåì å ñâúðçàí ñ ïðåïîäàâàòåëñêèÿ
ñúñòà⠖ íàëè÷èåòî íà äîñòàòú÷íî ïîäãîòâåíè ïðåïîäàâàòåëè, êîèòî
äà ïîêðèÿò òåìàòà çà ïðàâíàòà åòèêà è â äâàòà º àñïåêòà. Êàêòî ñïî-
äåëè è åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè: „Íî çà äà ñå ïðåäëî-
æè åòèêà è ïðàâî êàòî ñàìîñòîÿòåëíà [äèñöèïëèíà], òðÿáâà
ïðåäè òîâà ìíîãî äîáðå äà ñå îáìèñëè. Çàùîòî ñúïðîòèâàòà å
ãîëÿìà. Òúðñè ñå ïî-ïðàêòè÷íîòî“. Ïî îòíîøåíèå íà ïúðâèÿ
ïðîáëåì ïðîâåäåíèòå èíòåðâþòà è àíêåòà ïîêàçâàò åäèíîäóøèå â
ìíåíèåòî íà ïðåïîäàâàòåëè è ñòóäåíòè. È äâåòå ãðóïè ñà íà ìíåíèå,
÷å åòèêàòà ñëåäâà äà ñå ïðåïîäàâà êàòî èçáèðàåìà äèñöèïëèíà. Ñàìî
åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè å íà ìíåíèå, ÷å òÿ òðÿáâà äà
å ôàêóëòàòèâíà. Â ðàìêèòå íà ïðîâåäåíèòå èíòåðâþòà áÿõà çàñòúïåíè
è ñòàíîâèùà, ÷å ìîæå äà ñå çàïî÷íå, êàòî ñå ïðåïîäàâà êàòî èçáè-
ðàåìà è â çàâèñèìîñò îò èíòåðåñà äà ñå ïðåöåíè äàëè äà ñòàíå çàäúë-
æèòåëíà, èëè íå. Îò àíêåòèðàíèòå ñòóäåíòè 58,67 % ñìÿòàò, ÷å åòèêà-
òà ñëåäâà äà å èçáèðàåìà äèñöèïëèíà. Áëèçêè ñà ïðîöåíòèòå íà ïîä-
êðåïÿùèòå òÿ äà å çàäúëæèòåëíà (15,31 %) è äà íå ñå ïðåïîäàâà êàòî
ñàìîñòîÿòåëíà (16,33 %). Íÿêîè îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè

43
Ñòðàíèöà 11 îò Äîêëàäà, íàëè÷åí íà http://www.justice.government.bg/15/.
 73
âèæäàò îáîñîáÿâàíå íà ñàìîñòîÿòåëíà äèñöèïëèíà „Åòèêà è ïðàâî“
èëè „Åòèêà è ñîöèàëíà ôèëîñîôèÿ“.
 ñâåòëèíàòà íà òåçè ðåçóëòàòè Äîêëàäúò îò 2015 ã. ïðåäëàãà
àêòóàëèçàöèÿ íà îáùàòà ïðîãðàìíà ðàìêà íà ñïåöèàëíîñòòà „Ïðàâî“,
êîÿòî äà âêëþ÷âà è: „Âúâåæäàíå íà íîâà çàäúëæèòåëíà äèñ-
öèïëèíà „Ïðàâåí ðåæèì íà ñúäåáíàòà âëàñò“ [óäåáåëÿâàíåòî å
íà àâòîðà], êîÿòî äà âêëþ÷âà âúïðîñèòå íà óñòðîéñòâîòî è îðãà-
íèçàöèÿòà íà ñúäåáíàòà âëàñò, þðèäè÷åñêàòà åòèêà è äåîíòî-
ëîãè÷íèòå ïðàâèëà íà þðèäè÷åñêàòà ïðîôåñèÿ. Ñ÷èòàìå, ÷å
ïðåäëàãàíàòà äèñöèïëèíà èìà îñîáåíî çíà÷åíèå â êîíòåêñòà íà
öÿëîñòíàòà ïîëèòèêà çà ðåôîðìà íà ñúäåáíàòà âëàñò è óêðåï-
âàíå íà ïðàâîâàòà äúðæàâà â Áúëãàðèÿ“44. Òóê âèæäàìå, ÷å ïðåä-
ëîæåíèåòî îáâúðçâà ïðåïîäàâàíåòî íà åòèêà ïðåäèìíî ñ äåîíòîëîãè÷-
íèòå ïðàâèëà íà îòäåëíèòå þðèäè÷åñêè ïðîôåñèè. Îñòàâà íåÿñåí
âúïðîñúò äàëè óñëîâíî êàçàíî ïúðâîòî èçìåðåíèå íà ïðàâíàòà åòèêࠖ
ñâúðçàíî ñ ìîðàëà è ñïðàâåäëèâîñòòà â ïðàâîòî, ùå ñå ïðåïîäàâà â
ðàìêèòå íà òàçè äèñöèïëèíà, èëè ùå îñòàíå êàòî ÷àñò îò ÔÏ è/èëè
ÎÒÏ.
Íåçàâèñèìî îò Äîêëàäà è ñòàíîâèùàòà íà èíòåðâþèðàíèòå ïðå-
ïîäàâàòåëè è àíêåòèðàíèòå ñòóäåíòè, îñòàâà è âòîðèÿò ïðîáëå젖 íà-
ëè÷èåòî íà äîñòàòú÷íî ïîäãîòâåíè óíèâåðñèòåòñêè êàäðè. Íÿêîëêî îò
ðåñïîíäåíòèòå èçðàçÿâàò çàãðèæåíîñò, ÷å ìîæå áè êúì íàñòîÿùèÿ
ìîìåíò íÿìà äîñòàòú÷íî ïîäãîòâåíè ïðåïîäàâàòåëè, êîèòî äà ïðåïî-
äàâàò ñàìî ïðàâíà åòèêà. Êàòî ïîä-ïðîáëåì íà òîçè ñå ÿâÿâà è âúïðî-
ñúò êàêâè òðÿáâà äà ñà ïî îáðàçîâàíèå õîðàòà, êîèòî ùå ïðåïîäàâàò
åäíà åâåíòóàëíà áúäåùà ñàìîñòîÿòåëíà äèñöèïëèíà „Ïðàâíà åòèêà“.
Äàëè òîâà òðÿáâà äà ñà þðèñòè, èëè ïî-ñêîðî ôèëîñîôè è/èëè ñîöèîëî-
çè. Âúïðåêè ÷å òîçè âúïðîñ íå áåøå èçðè÷íî çàäàâàí â ðàìêèòå íà
ïðîâåäåíèòå èíòåðâþòà, ãîëÿìà ÷àñò îò ïðåïîäàâàòåëèòå ìó îáúðíà-
õà âíèìàíèå. Ïðåîáëàäàâàùîòî ìíåíèå å, ÷å äèñöèïëèíàòà ñëåäâà äà
ñå ïðåïîäàâà îò þðèñòè.
Íà òîçè ôîí è çà äà áúäàò èçÿñíåíè âúçìîæíèòå ïîäõîäè çà ïðå-
ïîäàâàíå íà ïðàâíàòà åòèêà, åêèïúò, èçãîòâèë àíàëèçà, ïðåäëàãà îáîá-
ùåíèå íà øåñò ìåòîäà íà ïðåïîäàâàíå, ïðàêòèêóâàíè â ÑÀÙ45.

44
Ñòðàíèöà 14 îò Äîêëàäà, íàëè÷åí íà http://www.justice.government.bg/15/.
45
Ìåòîäèòå áÿõà ïðåäñòàâåíè îò ïðîô. Ñþçúí Êàðë, çàìåñòíèê-äåêàí è ïðåïîäàâà-
òåë â Êîëåæà ïî ïðàâî íà Àìåðèêàíñêèÿ óíèâåðñèòåò âúâ Âàøèíãòîí, Îêðúã
Êîëóìáèÿ, ïî âðåìå íà ïóáëè÷íà ëåêöèÿ ïðåä ñòóäåíòè ïî „Ïðàâî“, èçíåñåíà íà
23.01.2018 ã. â Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò.
 74
1. Âêëþ÷âàù/îáõâàùàù ìåòî䠖 âêëþ÷âàíå íà åòè÷íè âúïðîñè â
ïðåïîäàâàíåòî íà âñÿêà îòäåëíà ïðàâíà äèñöèïëèíà. Àðãóìåíò â ïîä-
êðåïà íà òîçè ìåòîä å ôàêòúò, ÷å â êîíòåêñòà íà âñÿêà äèñöèïëèíà
ìîãàò äà âúçíèêíàò åòè÷íè ïðîáëåìè.  äåéñòâèòåëíîñò òîé ñå îêàç-
âà íå òîëêîâà ëåñåí çà èçïúëíåíèå, òúé êàòî íå ñå âúçïðèåìà äîáðå îò
ïðåïîäàâàòåëèòå. Ïðèòåñíåíèÿòà èì âàðèðàò îò íåäîñòàòú÷íî äîáðî
ïîçíàâàíå íà ìàòåðèÿòà äî íåäîñòèãà íà ó÷åáíè ÷àñîâå çà äîïúëíè-
òåëíè íåùà â è áåç òîâà ïëúòíàòà ó÷åáíà ïðîãðàìà.
2. Äîêòðèíåðåí ìåòî䠖 ïðåïîäàâàíå íà ïðàâíàòà åòèêà êàòî îò-
äåëåí ïðåäìåò. Ïîäîáåí ïîäõîä ïîêàçâà, ÷å åòèêàòà å òîëêîâà âàæíà,
êîëêîòî è âñåêè äðóã ïðåäìåò. Èíòåðåñåí àðãóìåíò, êîéòî ïðîô. Êàðë
ñïîäåëÿ íà ñâîèòå ñòóäåíòè, å, ÷å èçó÷àâàéêè îòäåëíèòå ïðàâíè
îòðàñëè, òå ó÷àò ïðàâîòî, êîåòî ñå ïðèëàãà ñïðÿìî òåõíèòå êëèåíòè,
äîêàòî èçó÷àâàéêè ïðàâèëàòà çà ïðîôåñèîíàëíî ïîâåäåíèå, òå ó÷àò
ïðàâîòî, êîåòî ñå ïðèëàãà ñïðÿìî òÿõ ñàìèòå.
3. Êîìáèíèðàí ìåòî䠖 ïðåïîäàâàíå íà ìàòåðèàë îò îáëàñòòà íà
ôèëîñîôèÿòà, òåîðèÿòà, èñòîðèÿòà, ñîöèîëîãèÿòà è ïîäîáíèòå íà òÿõ
äèñöèïëèíè. Òîçè ïîäõîä ïðåäîñòàâÿ íà ñòóäåíòèòå òåîðåòè÷íè ïîçíà-
íèÿ, êîèòî ñà îñíîâîïîëàãàùè çà åòèêàòà è ìîðàëà. Ñúùåâðåìåííî
òîé å òâúðäå àáñòðàêòåí, ñëîæåí è íþàíñèðàí è ïîðàäè òîâà ïî-òðó-
äåí çà âúçïðèåìàíå. Ñòóäåíòèòå æåëàÿò äà èçó÷àâàò íå òåîðèèòå çà
ïðàâîòî, à êàê äà ãî ïðàêòèêóâàò.
4. Ïðåïîäàâàíå ÷ðåç êàçóñè. Òîçè ìåòîä å çàèìñòâàí îò áèçíåñ
ôàêóëòåòèòå è ñå ñúñòîè â ðàçó÷àâàíå íà ñåðèîçåí îáåì îò ìàòåðèàëè
ïî êîíêðåòåí ñëó÷àé è îáñúæäàíåòî èì ñúñ ñòóäåíòèòå. Òúé êàòî êà-
çóñèòå ñà êîìïëåêñíè, ÷ðåç òÿõ ñå èçáÿãâà ñâðúõîïðîñòÿâàíåòî. Òîâà
ïîçâîëÿâà è èçó÷àâàíåòî íà ðàçíîîáðàçíèòå èçìåðåíèÿ íà åòè÷íèòå
ïðîáëåìè, âêëþ÷âàéêè íå ñàìî ïðàâîòî è íîðìàòèâíàòà óðåäáà, îáåê-
òèâíèòå ôàêòè è ïîñëåäèöèòå îò òÿõ, íî îùå è ëè÷íîñòíèòå íåäîñòà-
òúöè è ðîëÿòà íà àìáèöèÿòà, íåáðåæíîñòòà è ïðîïóñêàíåòî íà äåéñò-
âèå, êàêòî è ïîãðåøíèòå äåéñòâèÿ, è âñÿêàêâè âúçìîæíè íþàíñè íà
òåçè èçìåðåíèÿ. Õóáàâèòå êàçóñè îáà÷å îòíåìàò ìíîãî âðåìå. Îñâåí
òîâà ÷ðåç êàçóñèòå ìîæå äà ñå îñòàâè âïå÷àòëåíèåòî, ÷å åòè÷íèòå
âúïðîñè äàâàò õðàíà çà ãîëåìèòå ñêàíäàëè, à íå ñà ïîðåäèöà îò ñòîòè-
öè ðóòèííè ìàëêè ðåøåíèÿ, êîèòî ïðàêòèêóâàùèÿò þðèñò âçåìà âñÿêà
ñåäìèöà. Ìîãàò è äà âíóøàò, ÷å íàé-âàæíîòî íåùî â åòè÷íîòî ìèñëå-
íå å êàê äà ñå ïàçèø îò áåëÿ, à íå êàê äà áúäåø äîáúð àäâîêàò âúâ
ôèëîñîôñêèÿ ñìèñúë.
5. Ïðåïîäàâàíå ÷ðåç õèïîòåòè÷íè ñèòóàöèè. Õèïîòåòè÷íèòå ñè-
òóàöèè ñà ìèíè-êàçóñè, ò.å. ïðîáëåì îò åäíà ñòðàíèöà èëè äîðè åäèí
 75
àáçàö, êîéòî î÷åðòàâà ôàêòèòå íà ñèòóàöèÿ, çàñÿãàùà åòè÷íè âúïðîñè,
â êîÿòî ìîæå äà ïîïàäíå âñåêè àäâîêàò, è èçèñêâà îò ñòóäåíòèòå äà
ïîìèñëÿò çà àíàëèçà íà ñèòóàöèÿòà è âúçìîæíèòå äåéñòâèÿ. Òîçè ìå-
òîä ïîäòèêâà ñòóäåíòèòå äà ìèñëÿò çà ïðîáëåìè, êîèòî òâúðäå âå-
ðîÿòíî ùå ñðåùíàò åäèí äåí â ïðàêòèêàòà ñè, è ãè ïîääúðæà àêòèâíè
â ÷àñ. Îñâåí òîâà õèïîòåòè÷íèòå ñèòóàöèè ñà êðàòêè è ìîãàò äà áú-
äàò òîëêîâà ïðîñòè èëè ñëîæíè, êîëêîòî ïðåïîäàâàòåëÿò ïðåöåíè, òàêà
÷å äà îáõâàíàò ïîâå÷å ìàòåðèàë. Íåäîñòàòúêúò èì å, ÷å ïðè òÿõ ïî-
òðóäíî ñå „çàäúëáàâà“ â ñèòóàöèÿòà, à èñòèíñêèòå åòè÷íè ïðîáëåìè
íèêîãà íå âúçíèêâàò â ïîäðåäåíà è ÿñíà ôîðìà.
6. Ñèìóëàöèè. Ïðè òîçè ìåòîä ñå èçãîòâÿ åäèí ñöåíàðèé è íà îò-
äåëíèòå ãðóïè ñòóäåíòè ñå ðàçäàâàò ðàçëè÷íè èíñòðóêöèè, ïîâäèãàùè
åòè÷íè âúïðîñè, â çàâèñèìîñò îò òÿõíàòà ðîëÿ â ñèìóëàöèÿòà.
Ñèìóëàöèèòå ìíîãî ñå äîáëèæàâàò äî ïðåïîäàâàíåòî ÷ðåç õèïîòåòè÷-
íè ñèòóàöèè, íî ñà ïî-äîáðèÿò ìåòîä. Ïî-èíòåðåñíè ñà è àíãàæèðàò
âíèìàíèåòî íà ñòóäåíòèòå. Îñâåí òîâà ïîçâîëÿâàò â ïî-âèñîêà ñòåïåí
ñòóäåíòèòå äà âëÿçàò â ðîëÿòà íà àäâîêàòà (íàïðèìåð) è äà ïðåæèâå-
ÿò êàêâî å äà ñå âçåìå ðåøåíèå â ñëîæíà åòè÷íà ñèòóàöèÿ.
Ñèìóëàöèèòå äàâàò âúçìîæíîñò è çà âëèçàíå â ðîëÿòà íà êëèåíòà è ïî
òîâà ñå äîáëèæàâàò äî ðàáîòàòà â ïðàâíèòå êëèíèêè. Â íåãàòèâåí
àñïåêò ñëåäâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å òîçè ìåòîä å ïî-òðóäíî îñúùåñò-
âèì, òúé êàòî èçèñêâà èçðàáîòâàíåòî íà ìíîãî ïðåöèçåí ñöåíàðèé,
êîéòî äåéñòâèòåëíî äà ïðîðàáîòè. Ñòóäåíòèòå ñúùî òàêà ÷åñòî ñå
îáúðêâàò îò èíñòðóêöèèòå, êîåòî ìîæå äà äîâåäå äî õàîñ.
Ñúáðàíàòà â õîäà íà ïðîâåæäàíå íà èçñëåäâàíåòî èíôîðìàöèÿ
äàâà àðãóìåíòè íà åêèïà, èçãîòâèë àíàëèçà, äà ñìÿòà, ÷å òåìàòà çà
åòèêàòà âúëíóâà êàêòî ñòóäåíòèòå, òàêà è ïðåïîäàâàòåëèòå. Íàëèöå å
îñúçíàòà íóæäà îò ïî-çàäúëáî÷åíî ïðåïîäàâàíå íà òàçè äèñöèïëèíà.
Åäèí îò âúçìîæíèòå âàðèàíòè áè áèë îñúùåñòâåí ÷ðåç èçâàæäàíåòî º
êàòî ñàìîñòîÿòåëíà äèñöèïëèíà, ïðè êîåòî å íåîáõîäèìî óòî÷íÿâàíå
íà ôîðìàòà, êàòî ñå âçåìàò ïðåäâèä âñè÷êè îïèñàíè ïî-ãîðå âúïðîñè.
„Òðÿáâà äà ñå âúðíåì êúì èäåàëèòå, êîëêîòî è ðîìàíòè÷íî äà
çâó÷è, çàùîòî âñè÷êî ñòàâà ñ õîðà“, ñïîäåëè åäèí îò èíòåðâþèðà-
íèòå.
 íà÷àëîòî íà òàçè ãëàâà ñå ñïîìåíà, ÷å íà ó÷àñòíèöèòå áåøå
çàäàäåí è îáùèÿò âúïðîñ äàëè ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè è åòèêà-
òà èìàò îòíîøåíèå êúì ïðàâîïðèëàãàíåòî â íàé-îáù ñìèñúë. Íå
âñè÷êè ïðåïîäàâàòåëè ñà îòãîâîðèëè íà òîçè âúïðîñ, íî äàëèòå îòãî-
âîð, è òî â ÷àñòòà çà åòèêàòà, ñà ïîâå÷å ñêåïòè÷íè. „Òðóäíî ìè å äà
ïîâÿðâàì, ÷å ó íàñ ìîæåì äà íàïðàâèì êàêâîòî è äà áèëî, çà äà
 76
ñå îïðàâÿò íÿêîè íåùà îò ìîðàëåí õàðàêòåð. Íî òîâà å ïîçèöèÿ
ñàìî íà ÷àñòíî ëèöå. Òðÿáâà äà ñå îïèòâàìå äà ãî ïðàâèì“, ñïî-
äåëÿ åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå. Äðóã äîáàâÿ: „Îïèòâàì ñå äà îáÿñíÿ,
÷å òåçè çíàíèÿ íå ñà èçëèøíè. (...) Ñåãàøíîòî òúæíî ñúñòîÿíèå
íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà ìîæå áè å ðåçóëòàò îò òàêèâà äåôèöè-
ò蠖 â îáðàçîâàíèåòî“, à òðåòè äîïúëâà: „Äà, ìîæå áè àêî ñå âú-
âåäàò òàêèâà åòè÷íè ïðàâèëà, åòè÷íè íîðìè çà þðèñòèòå,
êîèòî ñå ïðåïîäàâàò, òå ìîæå áè áèõà ñå çàìèñëèëè, íî íå çíàì
äàëè ùå ïðîìåíè äî òàêàâà ñòåïåí ñàìàòà ñèñòåìà“. Îáÿñíå-
íèÿòà çà òîçè ñêåïòèöèçúì áèõà ìîãëè äà ñà íàé-ðàçëè÷íè, íî â êîí-
òåêñòà íà èçñëåäâàíåòî òå ìîãàò äà ñå ñâúðæàò íàé-âå÷å ñ èçêàçàíî-
òî ìíîãîêðàòíî òâúðäåíèå, ÷å ñòóäåíòèòå âå÷å ñà èçêëþ÷èòåëíî ïðàã-
ìàòè÷íî íàñòðîåíè. Òîçè ïðàãìàòèçúì, íàñî÷åí êúì ìàòåðèàëíîòî,
êúì îñðåáðÿâàíå íà ïîëó÷åíèòå â óíèâåðñèòåòà çíàíèÿ, ìàðãèíàëèçè-
ðà ïðàâíàòà åòèêà è ÿ ñâåæäà äî âúïðîñ â êîíñïåêòà (è òî íå âúâ
âñè÷êè ñëó÷àè), êîéòî ñå çàó÷àâà ìåõàíè÷íî è èìà çíà÷åíèå åäèíñò-
âåíî çà âçåìàíåòî íà ñúîòâåòíèÿ èçïèò.
Ïðåîäîëÿâàíåòî íà òîçè ïðåïîäàâàòåëñêè ñêåïòèöèçúì è ñòó-
äåíòñêà àïàòèÿ â ãîëÿìà ñòåïåí ìèíàâà ïðåç ëè÷íèÿ ïðèìåð. Íåñëó-
÷àéíî åäèí îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè ãîâîðè ñïåöèàëíî çà íå-
ãî „Âñåêè, êîãàòî ñïàçâà îïðåäåëåíè ïðèíöèïè çà äåéíîñòòà ñè,
å ìíîãî ïî-ëåñíî ñëåä òîâà äà êðèòèêóâà. Âúïðîñúò ñ ëè÷íèÿ
ïðèìåð âúâ âñÿêà åäíà ñôåðà å âàæåí. Ãèëäèÿòà äà êàæ堖 òîçè
íå ïîñòúïè ïðàâèëíî, è äà ãî èçêëþ÷âà, à íå äà ïðàâè êðúãîâà îò-
áðàíà, çà äà ãî çàùèòè, è òàêà ñå ñàìîâúçïðîèçâåæäàò“.
 77

ÃËÀÂÀ ÄÅÂÅÒÀ: ÇÀÊËÞ×ÅÍÈÅ

Äàííèòå îò ïðîâåäåíîòî èçñëåäâàíå ïîçâîëÿâàò äà ñå íàïðàâè

èçâîä, ÷å ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè â þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå
â Áúëãàðèÿ ñà èçïðàâåíè ïðåä çíà÷èìèòå ïðåäèçâèêàòåëñòâà, ñ êîèòî
ñå ñáëúñêâà èçîáùî þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå â Åâðîïà. Òåçè ïðå-
äèçâèêàòåëñòâà ñå î÷åðòàâàò â íÿêîëêî íàñîê蠖 ñúñòîÿíèå è ïåð-
ñïåêòèâè ïðåä ïðåïîäàâàòåëñêèÿ ñúñòàâ, ó÷åáíî ñúäúðæàíè堖 ìàòå-
ðèàë è íåãîâàòà àäåêâàòíîñò íà ñúâðåìåííèòå óñëîâèÿ, ðàçâèòèå íà
þðèäè÷åñêàòà íàóêà, ñòóäåíòèòå è òÿõíàòà ðîëÿ â îáðàçîâàòåëíèÿ
ïðîöåñ.
Ïðå÷óïåíè ïðåç áúëãàðñêèÿ êîíòåêñò, òå èçãëåæäàò ïî ñëåäíèÿ
íà÷èí.  íÿêîè îò äèñöèïëèíèòå ñúùåñòâóâà íåäîñòèã íà ïðåïîäàâà-
òåëè, êàòî òîçè ôàêò ñå âèæäà îò íåîáõîäèìîñòòà åäèí ïðåïîäàâàòåë
äà ïðåïîäàâà â íÿêîëêî óíèâåðñèòåòà. Êúì ïîäîáíî ðàçðåøåíèå òðÿá-
âà äà ñå ïîäõîæäà âíèìàòåëíî, ïîðàäè îïàñíîñòòà òîâà äà äîâåäå äî
ìîíîïîëèçèðàíå íå ñàìî íà èíñòèòóöèîíàëíè ïîçèöèè è ðåñóðñè îò åä-
íî ëèöå, íî è íà ñàìèÿ íàó÷åí äèñêóðñ, ëèøàâàéêè ãî ïî òîçè íà÷èí îò
ïëóðàëèçúì, èíîâàòèâíîñò è îò ñàìîêîíòðîë. Ñúùåâðåìåííî ñðåä
àíêåòèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè íÿìà åäèíîäóøèå ïî âúïðîñà ñëåäâà ëè
ïðåïîäàâàíåòî äà ñå ïîåìà îò ó÷åíè, êîèòî íÿìàò ñúîòâåòíàòà íàó÷íà
ñïåöèàëèçàöèÿ (íàïðèìåð ÈÁÄÏ äà ñå ïðåïîäàâà îò èñòîðèê,
Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîò îò ôèëîñîô). Êàòî öÿëî èçïúêâàò ñëàáîñòè,
ñðåä êîèòî îñòàðÿë ó÷åáåí ïëàí íà äèñöèïëèíà, îñòàðÿëà ìåòîäîëîãèÿ
íà ïðåïîäàâàíå, ìàëúê áðîé äîêòîðàíòè â íÿêîè äèñöèïëèíè, ëèïñà íà
ÿñíè è ïðåäâèäèìè êðèòåðèè çà êàðèåðíî ðàçâèòèå, óòåæíåíè ïðîöåäó-
ðè è ïðàâèëà çà êàðèåðíî èçðàñòâàíå. Òåçè ñëàáîñòè äåìîíñòðèðàò îò-
ñúñòâèåòî íà âèçèÿ è ñòðàòåãèÿ çà ôîðìèðàíå è ðàçâèâàíå íà àêàäå-
ìè÷íèÿ ïîòåíöèàë â îáëàñòòà íà ïðàâîòî. Âúâ âðúçêà ñ ïðèâëè÷àíåòî
è ðàçâèòèåòî íà àêàäåìè÷íèÿ ñúñòàâ â ñïåöèàëíîñò „Ïðàâî“ ñëåäâà
äà ñå îòáåëåæè, ÷å äîêòîðàíòóðàòà å ÷àñò îò âèñøåòî îáðàçîâàíèå,
âúâåäåíà ñ ðåôîðìà â Çàêîíà çà âèñøåòî îáðàçîâàíèå â õîäà íà
Áîëîíñêèÿ ïðîöåñ, à „äîêòîð“ âå÷å å îáðàçîâàòåëíà è íàó÷íà, à íå ñà-
ìî íàó÷íà ñòåïåí, è íå ïðåäïîñòàâÿ íåïðåìåííî àêàäåìè÷íà êàðèåðà.
Ñúñòîÿíèåòî è ïåðñïåêòèâèòå íà íàó÷íàòà äåéíîñò ñúùî íå ñà
èçîëèðàíè îò òåçè íà àêàäåìè÷íèÿ ñúñòàâ. Äîêîëêîòî ñå óñòàíîâè îò
èçñëåäâàíåòî, íåãîëÿì áðîé îò èíòåðâþèðàíèòå ïðåïîäàâàòåëè â ðàç-
ãëåäàíèòå äèñöèïëèíè (6 îò îáùî 20) ó÷àñòâàò êúì íàñòîÿùèÿ ìî-
ìåíò â èçñëåäîâàòåëñêè ïðîåêòè íà íàöèîíàëíî è ìåæäóíàðîäíî íèâî.
 78
Òîâà áóäè ïðèòåñíåíèå, ÷å àêàäåìè÷íàòà äåéíîñò å ñâåäåíà ïðåäèì-
íî äî îáó÷åíèå. Ïóáëèêàöèèòå îò íàó÷íèòå ðàáîòíèöè ñå ñâåæäàò äî
ó÷åáíèê è ïóáëèêóâàíè ëåêöèè, êîèòî ñà îáðàçîâàòåëíè, íî ÷åñòî íÿ-
ìàò íàó÷íà ñòîéíîñò.
Ñ îãëåä íà ìàëêèÿ áðîé ïóáëèêàöèè íà ÷óæä åçèê è ðÿäêîòî
ó÷àñòèå â ìåæäóíàðîäíè ïðîåêòè ìîæå äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å êîíòåê-
ñòúò íà íàó÷íàòà äåéíîñò çà ïîâå÷åòî îò ðàçãëåäàíèòå äèñöèïëèíè å
çàòâîðåí â íàöèîíàëíèòå ãðàíèöè. Èçêëþ÷åíèå ïðåäñòàâëÿâà Ð×Ï –
äèñöèïëèíà, êîÿòî ïîðàäè ñàìèÿ ïðåäìåò è íàó÷íà òðàäèöèÿ å â ìíîãî
ãîëÿìà ñòåïåí íàäíàöèîíàëíà. Íàóêàòà â êîíòåêñòà íà ìîäåðíîòî èí-
ôîðìàöèîííî îáùåñòâî ñå ðàçâèâà ãëîáàëíî è äúëæè ñâîåòî ðàçâèòèå
â ãîëÿìà ñòåïåí íà äèñêóñèè è îáìåí íà èäåè â ãëîáàëåí ìà-
ùàá. Èíòåðíàöèîíàëíîñòòà ïðåäñòàâëÿâà ñúùåñòâåíî óñëîâèå çà êà-
÷åñòâåíà è èíîâàòèâíà íàóêà è îáðàçîâàíèå, è ñëåäâà äà áúäå òúðñåíà
òàì, êúäåòî òîâà å âúçìîæíî.
Ñúäúðæàíèåòî íà ó÷åáíèÿ ìàòåðèàë è ìåòîäîëîãèÿòà íà ó÷åá-
íèÿ ïðîöåñ â ðàçãëåäàíèòå äèñöèïëèíè ñå äîáëèæàâàò â ìíîãî îòíî-
øåíèÿ äî ìîäåëà íà ó÷èëèùíîòî îáðàçîâàíèå. Òîâà å âèäíî îò ïðå-
îáëàäàâàùîòî ïðèñúñòâèå íà ó÷åáíèöè â ó÷åáíèòå ïðîãðàìè è îò ôîð-
ìàòà íà èçïèòèòå, êîéòî äî ãîëÿìà ñòåïåí èçèñêâà âúçïðîèçâåæäàíå
íà çàïàìåòåíî çíàíèå, à íå ñàìîñòîÿòåëíî è êðèòè÷íî ìèñëåíå.
Ñàìèòå ó÷åáíè ïðîãðàìè ñå õàðàêòåðèçèðàò ñ êîíñòàíòíîñò è
ïîâòîðÿåìîñò, à òîâà îò ñâîÿ ñòðàíà ïðåäïîëàãà ó÷åíå íàèçóñò, ó÷åíå
çà èçïèò âìåñòî êðèòè÷íî è êîíöåïòóàëíî ìèñëåíå. Òîâà çàòâúðæäàâà
òåçàòà, ÷å ó÷åáíèòå ïðîãðàìè îòðàçÿâàò â ãîëÿìà ñòåïåí åäèí óíàñëå-
äåí è òâúðäå ðÿäêî ïðîìåíÿí êàíîí, âìåñòî èíîâàòèâíè íàó÷íè èç-
ñëåäâàíèÿ, àêòóàëíè òúðñåíèÿ èëè èíòåðåñè íà ïðåïîäàâàòåëÿ.
Ó÷åáíèÿò ïðîöåñ â ãîëÿìà ñòåïåí îáñëóæâà èìåííî òîçè êàíîí ÷ðåç
ó÷åáíèöè, ïîíÿêîãà äîðè îñòàðåëè è èäåîëîãè÷åñêè îáðåìåíåíè, è
÷ðåç èçïèòè.
Òîâà å îñîáåíî âèäíî ïðè ïðåïîäàâàíåòî íà ÈÁÄÏ, êúäåòî ó÷åá-
íàòà ïðîãðàìà å ñúñòàâåíà õðîíîëîãè÷íî è å ïîìåñòåíà â ðàìêèòå íà
îïðåäåëåí õîðàðèóì. Âúâåæäàíåòî íà íîâè òåìè â ÈÁÄÏ ìîæå äà
ñòàíå èëè çà ñìåòêà íà îòïàäàíå íà ñúùåñòâóâàùè ïîíàñòîÿùåì, èëè
÷ðåç óâåëè÷àâàíå íà õîðàðèóìà íà äèñöèïëèíàòà. Çàòîâà ïðåïîäàâà-
íåòî íà ïåðèîäà ñëåä 1944 ã. ñðåùà ïðå÷êà íå ñàìî â ëèïñàòà íà èç-
ñëåäâàíèÿ è åêñïåðòèçà çà òîâà âðåì堖 íàñòðàíà ñà îñòàâåíè íåîñíî-
âàòåëíèòå ñõâàùàíèÿ çà íåäîñòàòú÷íà èñòîðè÷íîñò íà òîçè ïåðèîä
èëè çà íåãîâàòà ïðåêîìåðíà áëèçîñò äî íàñòîÿùåòî.
 79
 òîçè êîíòåêñò ñëåäâà äà ñå ðàçãëåæäà è îòíîøåíèåòî íà ñòó-
äåíòèòå êúì îòäåëíèòå äèñöèïëèíè. Ðàçáèðà ñå, òî ñå ãðàäè âúðõó
îïèòà, çíàíèÿòà, ìèñëåíåòî, íàâèöèòå è î÷àêâàíèÿòà, êîèòî òå íîñÿò
ñúñ ñåáå ñè îò ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå. Ñòóäåíòèòå ñå ñáëúñêâàò â íà-
÷àëîòî íà ñâîåòî ñëåäâàíå ñ ìàòåðèÿ, êîÿòî å òâúðäå àáñòðàêòíà, íå-
ïîçíàòà, òðóäíà – èëè êîÿòî òå íå ìîãàò äà îòíåñàò êúì ïðàâíàòà
ïðàêòèêà è ñâîÿòà áúäåùà ðåàëèçàöèÿ. Òîâà, êàêòî è ó÷åáíèòå ïðîãðà-
ìè è ñòèëúò íà ïðåïîäàâàíå, êîéòî áå îïèñàí ïî-ãîðå, îò÷óæäàâàò
ñòóäåíòèòå îò ïðåäìåòà è ÷åñòî ñúçäàâàò ñêëîííîñòòà äà ñå ó÷è, çà
äà ñå âçåìå èçïèòúò, îãðàíè÷åíî åäèíñòâåíî äî ìèíèìóìà îò íåîáõî-
äèìè, çàäúëæèòåëíè, ñòàíäàðòíè çíàíèÿ – òîåñò äî çíàíèÿòà îò ó÷åá-
íèêà, âúðõó êîéòî å èçãðàäåíà è ñàìàòà êîíöåïöèÿ íà ó÷åáíàòà
ïðîãðàìà.  îòäåëíè ñëó÷àè èçãëåæäà äîðè, ÷å ñàìàòà ïðîãðàìà íå
èçèñêâà èëè íå ïîîùðÿâà ïîâå÷å îò òîâà.
Íàïðàâåíèòå äîòóê èçâîäè âëèçàò â ñèëíî ïðîòèâîðå÷èå ñ èíà÷å
íåîñïîðèìîòî çíà÷åíèå è ðîëÿ íà ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè â
þðèäè÷åñêîòî îáðàçîâàíèå. Âñè÷êè ó÷àñòíèöè â ïðîâåäåíîòî èçñëåä-
âàíå ñïîäåëÿò ñõâàùàíåòî, ÷å òåçè äèñöèïëèíè òðÿáâà äà ôîðìèðàò ó
ñòóäåíòèòå êîìïëåêñíî, àíàëèòè÷íî, àáñòðàêòíî è äåôèíèòèâíî
ìèñëåíå, îáùà êóëòóðà, ïîçíàíèå çà ôóíäàìåíòèòå íà ïðàâîòî, çà îá-
ùåñòâîòî è ìîðàëà. Ñ äðóãè äóìè, òåçè äèñöèïëèíè áè ñëåäâàëî äà
îáîãàòÿò è èçäèãíàò ðåôëåêñèÿòà çà ïðàâîòî íà íèâî, ïî-âèñîêî îò
þðèäè÷åñêàòà ïðàêòèêà, ïîçâîëÿâàéêè ïî òîçè íà÷èí íåéíîòî îñ-
ìèñëÿíå â øèðîê îáùåñòâåí êîíòåêñò. Çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ïîðàäè òîâà
òå ìîãàò äà èìàò îòíîøåíèå êúì ïðàêòèêàòà è ÷å äåôèöèòèòå íà ïðà-
âîïðèëàãàíåòî ñëåäâà äà ñå ðàçãëåæäàò è âúâ âðúçêà ñúñ ñúñòîÿíèåòî
íà îáðàçîâàíèåòî ïî òåçè äèñöèïëèíè, èçãëåæäà îñíîâàòåëíî, ìàêàð è
òðóäíî äîêàçóåìî. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè âñå ïàê åäèíîäóøíàòà
êîíñòàòàöèÿ íà âñè÷êè ó÷àñòíèöè, ÷å ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè
ôîðìèðàò ïðîôåñèîíàëíî ñàìîñúçíàíèå è ìèñëåíå è âëèÿÿò ïî åäèí
èëè äðóã íà÷èí âúðõó ñúñòîÿíèåòî íà þðèäè÷åñêàòà ïðàêòèêà. Òàçè
êîíñòàòàöèÿ èçðàçÿâà ÿñíî ðàçáèðàíåòî èìåííî çà çíà÷åíèåòî è ðîëÿ-
òà, êîèòî ôóíäàìåíòàëíèòå äèñöèïëèíè èìàò â þðèäè÷åñêîòî îáðàçî-
âàíèå. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà ñàìà ïî ñåáå ñè äîñòàòú÷íî îñíîâàíèå çà áú-
äåùè äèñêóñèè, ìåðêè è îñúçíàòè óñèëèÿ íà âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè çà
ïðîìÿíà íà íàñòîÿùîòî ñòàòóêâî, çàùîòî äíåøíèòå ñòóäåíòè ñà
óòðåøíèòå ïðàâíèöè.
Êíèãàòà å ïîäãîòâåíà çà ïå÷àò è îòïå÷àòàíà
îò èçäàòåëñòâî „Ñèáè“
www.sibi.bg