ROKSINKIL

Li k’anjel a’in xb’aanumank re naq eb’ li jalan jalanq laj k’utunel ut malaj eb’ li
tzolom tento te’xnaw naq naru te’xk’uub’ naab’al chi tasal hu yal rik’ineb’ li
xk’a’uxleb’, moko aajel ta chik ru naq te’xsik’ junaq li tasal hu li jalan
xe’b’aanunk re, naru b’an nake’xb’aanu rik’ineb’ xseeb’al li xch’ooleb’; li tasal hu
a’in jwal nim xyaalalil cho’q qe sa’ komonil xb’aan naq chi sa’ a’in natawmank
k’iila na’leb’ re naq t-oksimanq cho’q reheb’ li kok’al sa’ li jalan jalanq chi
tzolleb’aal.

Rik’in li tasal hu a’in aran naru naqataw naab’al xseeb’al li qach’ool wan naq
wan sut toj na’ajmank xloq’b’al naab’alaq li tasal hu re naq te’qajsi ru eb’ li
qatzolom ab’an ink’a’ wan sa’ quq chixjunil a’in wi’ na’ajmank xb’aanunkil. Li
qatenamit tento taawakliiq wi’ laa’o too’okenq xk’uub’ankil li jalan jalanq chi
na’leb’, jo’ kan ajwi’ aajel ru naq tqawaklesi li qach’ool ut li qak’a’uxl rik’in li
na’leb’ a’in li chan ru xwankatq chaq li k’iila na’leb’ li xe’xb’aanu chaq eb’ li
qaxxe’ qatoon.

1
2
 LI LOQ’LAJ CH’OCH’

At loq’laj ch’och’, rik’in laawankilal yo’yooko laa’o li poyanam.

Xb’aan naq li qayu’am aajel ru cho’q reli loq’aj ch’och’,
Chawu laa’at nakoowank chi hulaj hulaj laa’o li poyanam.
At loq’laj ch’och’, laa’at li qayu’am, wi’ maak’a’at laa’at,
Maak’a’aq ajwi’ li qayu’am. K’ajo’ rusilal nakab’aanu re xyu’ameb’ li poyanam,
b’anyox at loq’laj tzuul taq’a.

Li xb’aanunk re ha’an:
Alberto Caal Pop.
Carné: 2168912.

LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.

At in loq’laj na’,
Nawaj xk’eeb’al xsahil aach’ool
Sa’ li loq’laj kutan a’in,
Laa’at jun na’b’ej jwal tz’aqal
Laatuulanil.

At in loq’laj na’, nanb’anyoxi chawu

Naq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inal
Toj chalen toj sa’ li honal a’in.

At in loq’lj na’, maak’a’ junaq chaab’il

maatan tink’e cho’q aawe sa’ li kutank
a’in, ka’ajb’anwi’ re xb’anyoxinkil cho’q aawe
li usulal li xab’aanu chaq we rik’in link’iiresinkil,
b’anyox a na’.

3
 LAJ TZOLONEL

Xhulak li honal, wakliiqo, ut t-ajq taxaq qu

Xb’aan naq xhulak xhonalil naq tooxik
Rik’in laj tzolonel, xb’aan naq ok re xk’eeb’al
Li chaab’il na’leb’ cho’q qe sa’ li honal a’in.

Aran naqil ru laj tzolonel rajlal li kutank

Yook chi oyb’enink rajlal xb’aan naq naraj
Naq tootzolo’q sa’ komonil, jo’ chan ru xb’aanu a’an.

B’anyox at tzolonel rik’in li qakaawresinkil li

Nakab’aanu rajlal li kutank, laab’aanuhom xkana sa’
Li qach’ool li reetalil lak’anjel ut maajunwa tatsachq sa’
Li qach’ool.

LI KAQLA
K’ajo’ ch’ina’usil li xb’onol li kaqla,
Ut li xwuqub’ ru chi b’onol ha’an li
Wuqub’ kutan kixkanab’ chi ru li
Xamaan.

Xb’aan naq wuqub’ ru li wajb’

Naxtoch’ laj wajb’anel, jo’kan li
Kaqla naxk’ut li xb’onol naq nachal
Lo loq’laj hab’.

Naq nanume’ li kawil hab’

Nalemtz’unk ru li loq’laj saq’e
Naq nak’utunk chaq sa’ li tzuul taq’a.

4
 AT XSUM LI WAAM

At xsum li waam,
K’ajo’ laatuulanil
Jo’ jun li mukuy naq narupik
Chi ru li loq’laj choxa, laach’ool
Chan chan tawi’ li tuuxil noq’,
Ut li xnaq’ laawu nalemtz’unk jo’
Junaq li ch’ina’usil uutz’u’uj.

Li xnaq’ laawu chan chan

Tawi’ li xkji’al li kab’
Xb’aan naq naxsahob’resi li waam.

Ut li waam napisk’ok sa’ xna’aj

Naq nakatwil, xb’aan naq maa’ani chik
Junaq jo’ laa’at, jo’kan naq nakatinra
Ut nank’e laaloq’al.

SEERAQ’ (CUENTOS)
SEERAQ’ CHI RIXEB’ LI WIIB’ CHI SAAJ AL.

Sa’ jun li kutan, wiib’eb’ li saaj winq yookeb len chi seeraq’ik chi re li b’e, ut chi
maak’a’eb’ len sa’ xch’’ooleb’ naq ki’el chaq jun li xul sa’ li pim, ut ki’ok len
xchajb’al re sa’ xxikeb’ ut k’ajo’ len naq xe’xiwak xb’aan, xb’aan naq ink’a’ le
rilomeb’ ru li xul a’an li xe’ril. Ut li xul a’an kixye len reheb’ li wiib’ chi kok’ winq
chi jo’ka’in: moko us ta tex’aatinaq chi rix junaq li yib’ ruhil na’leb’, ut moko us ta
naq jwal txik leech’ool chi rix junaq li ixqa’al, wi’ ink’a’ naru nakek’ul junaq li
ch’a’ajkilal chan reheb’ li al, jo’kan naq eb’ li al xe’sutq’iik sa’ li rochocheb’ chi
ink’a’ chik jultikeb’ re xb’aan li xxiweb’, jo’kan naq toj chalen anajwan ink’a’ chik
taawileb’ li saaj al chi aatinak chi rix li yib’aj na’leb’sa’ li na’ajej a’an. Jo’kan naq
moko us ta li aatinak yib’ruhil na’leb’ sa’ junaq li na’ajej li ink’a’ taanaw chan ru
wank aran.

Li xe’tz’iib’ank re:
Alberto Caal Pop.
Erwin Oswaldo Cucul Caàl.

5
 LI LOQ’LAJ TZUUL UT QAWA’CHIN

Sa’ jun len kutan, wank len jun qawa’chin yook chaq chi nume’k sa’ jun li
k’iche’, ak x’ok len q’ojyink, sa’ xmaak len xxiw ki’ok chaq len xhajb’al re sa’ li
k’iche’ a’an, chajcho’ chaq re chi xib’enk chan chan len k’aru yook rilb’al yal re
naq kinume’ chaq sa’ li na’ajej a’an, ab’an naq kihulak sa’ li xjunkab’al li qawa’
chin, ki’ok len chi war, ab’an sa’ li xwara ki’ok len chi matk’ek , kixk’ut len rib’ jun
li qawa’ chin chi ru saq saq len li raq’, ut saq saq len li xmach, ut ki’ok len chi
ch’olob’aak chi ru k’awut naq chajcho’k chaq re naq kinume’k chaq sa’ li tzuul
a’an, k’ajo’ naq xinaaxib’e chaq chan len re, wi’ yal yooqat chin xib’enkil sa’
junaq kutan moko tatink’e ta chaq chik chi nume’k aran chu’xk len re li qawa’
chin. Ka’ajwi’ tinye aawe wi’ tatnume’q wi’ chaq chik aran ink’a’ chik tatk’ulunq,
naru nakatnume’k chaq ab’an ink’a’ chik tat eek’anq chaq, li qawa’ chin naq
kisaqew yook len xk’a’uxl xb’aan xhixjunil li k’aru kiyehe’k re xb’aan li qawa’ chin
ut jo’kan naq chalen anajwank maajun chik na’eek’ank naq naq na’uxk chaq
num’ek sa’ li tzuul a’an.

Xk’uub’ank re: Alberto Caal Pop.

LI WAKAX UT JUN LI NIMLA PEK.

Sa’ jun len kutank, kiwank len jun aj loq’ol wakax, rajlal len naxik xsik’b’al li
xwakax re naq tixkamsi, sa’ jun len honal kixtaw chaq jun li xwakax kinume’k
chaq nach’ chixk’atq jun li nimla pek, yook len chaq chi nume’k naq kilub’ len
chaq li xwakax chi ru, ink’a’ len chik naru chaq chi wakliik, ut ink’a’ len naxtaw ru
k’awut naq kama’an yook xk’ulb’al li xwakax, ut chi jumpaat len kinaq sa’ xch’ool
naq ani nake’xk’ul kama’an toj reetal len naq nake’xk’e oxib’ jilok xtz’uum li pek
a’an toja’ len naq nake’ numek chaq li ketomj aran. Jo’kan ut naq toj chalen
anajwank naq nanume’k chaq junaq poyanam aran rochb’een junaq xketomj toj
reetal len naq nake’xk’e chaq xtz’uum li pek a’an re naq nake’nume’k chaq sa’
xyaalal.

Xk’uub’ank re: Alberto Caal Pop.

6
 LI XTENAMIT LI YOS UT JUN LI QAWA’CHIN
Sa’ jun len kutan wan len jun li poyanam kiraj raj xik chi rula’aninkil chaq li
xtenamit li Yos (Esquipulas) nake’xye re, ab’an li qasqiitz’in a’an ink’a’ naxpaab’
naq ak xikaq aawe sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq taak’ajb’a rix re naq
maak’a’ taak’ul chaq naq wanqat chaq aran, nake’xye len re ink’a’ len naxpaab’
chan ru naq tink’ul kama’an yal ink’a’ tana jultikaq we chan len li poyanam a’an,
ab’an kihulak len xq’ehil li xxikik, kixchap len li xb’eeleb’aal ch’iich’ kiko’’ len chi
ink’a’ kixk’ajb’a rix xb’aan naq nareek’a len rib’ naq nim xwankil, abàn naq
kixyoob’ behek sa’ li b’eeleb’aal ch’iich’ jun paataq len chi yaal naq kichalk len
xlub’ik chi ru li b’e ut ink’a’ chik naxtaw ru k’aru tixb’aanu ut ink’a’ len chik naru
chi aatinak ut jun paataq xk’ulb’al a’an naq ki’el sa’ li xlemul li b’eeleb’aal li
ch’iich’ li yook wi’ chi b’ehek, naq ki’el yal kirupupik chalen naq ko’sachq sa’
xyanqeb’ li k’iila tzuul ut aranlen kikana chi junajwa, ut li wankeb’ len chixk’atq
ke’sach len ch’ooleb’ rilb’al li k’aru xk’ulmank, ut timil timil xe’exk’e reetal k’awut
naq kama’an xk’ulmank ut xe’xtaw ru naq xk’ulmank a’in yal sa’ xk’ab’a’ li
qawa’chin li kiraj xik aran sa’ li
xtenamit li Qaawa’ ink’a’ xkanab’ rib’ rub’eetal li xyu’am xko’o b’an yal chi
maajo’ maajo’, jo’kan ut naq chalen anajwank wi’ wankeb’ li poyanam nake’raj
xik sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq nake’roxloq’i re naq maak’a’aq junaq li
rahilal te’xtaw chaq chi ruheb’ li xb’eenik.

Li xk’uub’ank re: Alberto Caal Pop.

7
 LI TZUUL TAQ’A UT EB’ LAJ YO.

Sa’ jun len li k’aleb’aal wankeb’ len jun ch’uuteb’ li poyanam li nake’xk’uub’ rib’
re xik chi yohob’k sa’ k’iche’, eb’ a’an nake’xb’aanu aj len wi’ chi chaab’il jo’
xk’ulub’ li loq’laj tzuul taq’a, xb’een wa len nake’uutz’u’ujik sa’ junaq li junkab’al
ut chi rix a’in naq ak xe’xpatz’ li numleb’eb’ chi ru li Ajaw nake’xik len sa’ li jun
junq chi tzuul taq’a, ab’an toj xb’een wa nake’xk’ajb’a ajwi’ rix chixjunil a’in,
ab’an wan len jun li saaj winq sa’ xyanqeb’ ink’a’ len kiwank sa’ xyanqeb’ sa’ li
k’anjel li nake’xb’aanu sa’ li junkab’al kixik len chirixeb’ yal chi kama’an, ab’an
naq ke’xyoob’ len kub’eek sa’ li xb’een li ochoch pek taawab’i xe’hulak len
chixjunileb’ ab’an naq xe’hulak len sa’ xyi li tzuul ke’xk’e len reetal naq li al li
xko’o chi rixeb’ maak’a’ len chik sa’ xyanqeb’ ut xe’xk’oxla naq li al a’in xk’ul yal
sa’ xk’ab’a’ naq li al a’in ink’a’ xwank sa’ xyanqeb’ sa’ li k’anjel li xe’xb’aanu re
xyoob’aleb’ li xul, jo’kan utan toj chalen anajwan nak’eemank reetal chixjunil li
k’aru li wank arin sa’ xb’een li loq’laj ch’och’ arin tento roxloq’inkileb’ ut ink’a’
xsachb’al ruheb’.

Li xk’uub’ank re: Alberto Caal Pop.

8
 Q’EHINK (ADIVINANZAS)

aa’in jun winq rax wix ut

Rax ajwi’ xsa’ linsa’, ut jun li nimla
pek li nak’ehok re lin kawilal,
jwal sa nakine’ril eb’ li poyanam
xb’aan naq nakine’roksi cho’q xtib’eleb’
xwa.

Anihin laa’in:

Laa’in jun li winq nanyeheb’

Xhonal li poyanam, wan naq
Nakine’xt’uyub’ sa’ junaq li
Na’ajej, ut jwal sa nake’ril ink’amb’al
Chi ruheb’ li ruq’b’.

Anihin laa’in:

9
Laa’in jun li ki’il q’een
Q’an wix ut q’an ajwi’
Xsa’ linsa’, jwal sa nake’ril
intzekankil eb’ eb’ li
poyanam, ut naq nakin
cheeko’ok nasaqo’k
nasaqo’k inmach.

Anihin laa’in:

Laa’in jun winq naq nakin

K’anjelak nank’e jun yokob’
Chi wu ut jun yokob’ nank’e
Chi wix.

Anihin laa’in:

10
Laa’in jun josq’ aj winq,
kaq wix ut jwal nakinhulak
chi ruheb’ li poyanam, ut
nakine’xk’e sa’ xyanqeb’ xtib’eleb’
xwa.

Anihin laa’in:

T’ILB’A RU’UJ AQ’ (TRABALENGUAS)

 Linq’ol xloq’ linna’ xmaq’ li ixq yoo chi toq’ib’k.

 Q’eq rix li q’uq’ xk’e li q’oot, q’ux xk’e cho’q xsok.

 B’oq chaq li xB’ir b’oqok yook chaq sa’ b’alb’o.

11
 Tz’aj ru li tz’ak naxtz’aka laj tz’ak, xb’aan naq tz’ujtz’eb’
naxwos wi’ li tz’ak.

 Xk’ux xk’aq li tz’i’ k’ochk’o chi rix naq yook chi k’otak.

 Hab’ ru li chiahab’ jwal li hab’ naxk’e chi ru li hab’al q’e.

12
 XRAQB’AL

Li tasal hu a’in, arin naraqe’ chixjunil li k’aru naxch’olob’ rix, b’arwi’ xk’eemank
reetal chan ru naru xb’aanunkil re xk’uub’ankil junaq li tasal qu qe qajunes,
maa’ani junaq aj eechal re, naqoyb’eni naq chixjunileb’ li poyanam li te’ajo’q re
roksinkil te’xnawaq taxaq roksinkil cho’q re waklesink k’a’auxl re naq sa’ jun
kutan jalanaq ta chik li komon tb’aanun re junq li naleb’ jo’chan chan a’in li
xk’uub’amank anajwank, naqayo’ooni naq taa’ilmanq chi’us li k’anjel a’in xb’aan
naq ha’an ru xk’anjeleb’ li nake’xkaawresi rib’ sa’ li nimla tzolleb’aal
UNIVERSIDAD RAFAEL LANDIVAR.

13
 SAHIL CH’OLEJIL.

 Xb’een, xb’een naqab’anyoxi re li Qa Ajaw naq xk’e li qakawilal ut li

qametz’ew re xk’uub’ankil li tasal hu a’in, xb’aan naq naqanaw chi’us naq
ka’ajwi’ a’an xk’ehok re li qana’leb’ re xb’aanunkil.

 Naqak’e sahil ch’ooleb’ li qajunkab’al xb’aan naq xe’xkuy qilb’al ut

qab’eeresinkil rik’in li loq’laj meer.

 Naqak’e aj wi’ jun sahil ch’olejil cho’q li Qawa’ Tzolonel, xb’aan naq
kixyal xq’e chi qatijb’al chi chaab’il ut xk’eeb’al li qana’leb’ jo’ xk’ulub’ li
jun junq.

 Naqak’e ajwi’ jun sahil ch’olejil cho’q re li najolomink re li Nimla

Tzoleb’aal a’in xb’aan naq xk’e li qa honal re xkaawresinkil qib’ chi tz’aqal
reeru.

 Sahil ch’olejil ajwi’ xcho’q re li nab’eeresink qe sa’ li xkawresinkil qib’ re

xtenq’ankileb’ chik li qakomon li tenq’aak te’raj chi qix laa’o.

14
XSUMENKIL LI Q’EHINK

1. LI O

2. NAWLEB’ HONAL

3. LI MANK.

4. LI TEXEERX.

5. LI IK.

15