Kojen o Jakobsonu

Uvod

Jakobsonove teorija poezije –ona se koristi kategorijama strukturalne lingvistike kada treba da
precizno opišemo jezički sklop pesničkog teksta
Jakobsona u poeziji zanimaju jezičke strukture. Ritmička organizacija, gramatički paralelizmi
i kontrasti, sintaksički sklop, njihova ukrštanja sa strofičkom artikulacijom pesme –sve su to
aspekti pesničkog teksta čije postojanje kad ih jednom identifikujemo i opišemo
opis jezičkih struktura u poeziji i stihu
tip opisa pesničkog teksta
Već u Jakobsonovoj prvoj knjizi Najnovija ruska poezija (1921) poezija se definiše kao
iskazivanje usmereno na izraz i na taj način se uvodi ideja poezije kao autoteličkog, na sam
jezik usmerenog govora,-ta ideja razrađuje se u svim fazama njegove poetike i nju treba da
ilustruju ili potkrepe opisi jezičkih struktura u poeziji koji se mogu naći u Jakobsonovim
spisima. Od suprotstavljanja poezije praktičnom i emocionalnom jeziku, karakterističnog za
njegovu prvu, formalističku fazu, pa sve do određivanja poezije pozivanjem na poetsku
funkciju jezika u proznom radu ,,Lingvistika i poetika“ (1960), Jakobson opisuje konkretno
jezičko ustrojstvo pojedinačnih dela nikada ne gubeći iz vida svoja opšte shvatanje
funkcionalne specifičnosti pesničkog jezika.
Ideju da je u poeziji jezik sam sebi svrha, jer se njegova upotreba tu u načelu ne podređuje
nikakvim vanjezičkim ciljevima –dok takvi ciljevi postoje u svim drugim slučajevima
upotrebe jezika-
njegova teorija ima nekoliko važnih prednosti u poređenju s modernim pokušajima da se
osvetli priroda pesništva.
Prva se sastoji u tome što Jakobson može tačno i bez proizvoljnosti da opiše sve tipove
jezičkih struktura za koje se vezuju estetički relevantna svojstva pesničkog dela: u tu svrhu
njegovoj poetici stoji na raspolaganju čitav terminološki aparat moderne lingvistike, od
fonologije do semantike, kao i istančani rečnik tradicionalne retorike. njegova teorija poezije
nema samo deskriptivnu vrednost. Polazeći od svog opšteg funkcionalnog shvatanja jezika i
mesta koje u njemu ima autotelička poetska funkcija, Jakobson može uverljivo da objasni šta
čini specifičnost poezije nasuprot svim drugim oblicima jezičke aktivnosti.
Jakobsonova teorija dopušta da se pojedinačna pesnička dela na koja je primenjujemo
istovremeno posmatraju unutar književne (metričke, žanrovske, stilske) evolucije. Za razliku
od drugih njegovo shvatanje poezije –kao i njegovo shvatanje jezika ne poznaje jaz između
analize pesničkog dela ili jezičkog oblika ili rekonstrukcije evolutivnog niza kojem to delo
odnosno oblik pripadaju.
verovali da je u poeziji neprelazan i autonoman, da se u poeziji odlikuje prirodom veza (povrh
uzročnih) koje povezuje njene jedinice.
Jakobsonova teorija stiha

Jakobsonova poetika - pogledaj za usmeni

priroda pesničkog jezika

Jakobsonove postavke u radovima iz moskovskog iz praškog perioda, Jakobsonove postavke
o pesničkom jeziku nisu još u potpunosti razvijene..
I 1921-1939
specifična upotreba jezika u poeziji
da u poeziji jezička organizacija postaje sama sebi cilj,
potiskujući u drugi plan saznajne i emotivne funkcije jezika. Tu ideju formulisao je i
obrazložio Jakobson poezijiu razgraničio od emocionačnog i praktičnog govora:

U emocionalnom i pesničkom jeziku, jezičke predstave (kako fonetske tako i semantičke)

privlače na sebe veću pažnju, veza između zvukovne strane i značenja tešnja je i prisnija, a
samim tim jezik postaje revolucionarniji, budući da se uobičajene asocijacije po blizini
potiskuju u drugi plan.
Ali time se ne iscrpljuje srodnost između emocionalnog i pesničkog jezika. Ako u prvo afekat
nameće zakone govornoj masi, onda poezijom koja nije ništa drugo do iskazivanje usmereno
na izraz, upravljaju da tako kažemo imanentni zakoni, funkcija komunikacije, svojstvena
kako praktičnom tako i emocionalnom jeziku, ona se svodi na najmanju meru. 2(Ako
prihvatimo tako određenje poezije, metod kojim se do njega došlo možemo nazvati
ekspresionističkim.) (Poezija je indiferentna prema predmetu iskazivanja kao što je obrnuto
prema Saranovoj formulaciji praktična, tačnije rečeno predmetna proza indiferentna, recimo
prema ritmu).
Poezija je jezik u njegovoj estetskoj funkciji.
Jakobson pretpostavlja- da reči mogu dobiti samostalnu vrednost kakvu imaju u poeziji samo
pod jednim uslovom: da bi se reč mogla osetiti kao reč, moraju oslabiti ,,uobičajene
asocijacije po blizini“ tj. moraju prestati da deluju navike koje čine da sa reči neposredno
prelazimo na predstavu o označenom predmetu, a da nismo svesni njenih zvukovnih,
morfoloških i semantičkih osobenosti. No slabljenje i raskidanje asocijacija koje povezuju reč
sa predstavom o označenom predmetu nije svojstveno samo poeziji. Isto zamenjivanje
vanjezičkih asocijacija jezičkim nalazimo i u emocionalnom govoru: i tu kao i u poeziji reči
dobijaju željeni smisao kroz igru semantičkih asocijacija, a ne time što nas izvode iz oblasti
jezika i i direktno upućuju na predmete koje označaju. Ako uzmemo neki izraz tipičan za
emocionalni jezik npr. ,,srce od kamena“, lako ćemo se uveriti da značenjski mehanizam
mimoilazi vanjezičke asocijacije; ovde reči ne izazivaju predstavu o srcu i kamenu, već
sučeljavanje doslovnih i figurativnih značenja putem kojeg dolazimo do onoga što imamo na
umu kada se za nekoga najpre kaže da ima srce od kamena. Tako najpre uočavamo da je srce
upotrebljeno figurativno kao metonimija za osećanja, zatim da je ceo izraz čak i kada mu
dodamo kao neka vrsta oksimorona ..
poetski kvalitet (fusnota-teško je objastiti šta poeziji daje literarni karakter, jer ako je
potiskovanje vanjezičkih asocijacija jezičkim podjednako karakteristično i za pesnički i
emocionalni jezik).
poezija se suprotstavlja emocionalnom i praktičnom, diskurzivnom jeziku, Jakobson je to
pokušao da učini pozivajući se na pojam jezičke funkcije, kojom se identifikuje osnovna
usmerenost govora:
Ono što približava emocionalni jezik praktičnom i ujedno ga suprotstavlja poeziji je
usmerenost na komunikaciju, i jedan i drugi jezik teže prenošenju onoga što ima na umu autor
iskaza. To znači da se u središtu pažnje mora naći neki od vanjezičkih činilaca: bilo situacija o
kojoj se nešto saopštava (praktični jezik) bilo sami učesnici u sporazumevanju i njihova
osećanja i reakcije (emocionalni jezik). Ova usmerenost na vanjezičke činioce koja je
dominantna svuda gde govorno lice želi nešto da prenese, očigledno je na šta misli Jakobson
kada kaže da je funkcija komunikacije svojstvena emocionalnom i praktičnom jeziku.
Ovu orijentaciju na vanjezičke činioce nije svojstvena poeziji. Koristi Huserlov izraz-poeziji
nedostaje predmetna usmerenost. Jedna pesma može da pominje činjenice i ideje, da izražava
osećanja ili da ih izaziva,ali-ukoliko je reč o pravoj poeziji, ovi ciljevi imaju sporednu ulogu ,
ma koliko nam mogli pomoći da rasvetlimo izvesne strane pesničkog teksta, ali one nisu od
koristi kad treba pokazati šta taj tekst čini pesničkim.
Usmerenost na jezik je jedna je od nesumnjivih odlika poezije. usmerenošću na jezik može se
osvetliti ono što je specifično u poeziji i što je suprotstavlja svim drugim oblicima jezičke
aktivnosti.
(- J-da je reč u poeziji lišene predmeta)
str. 14 *
Ako pretpostavimo kao što se često čini da ni u ravni reči, ni u ravni rečenice ne postoje
apsolutni sinonimi već relativna, kontekstualna sinonimnost
pesnički tekst ne poznaje zamenu sinonima sinonimima i da se gotovo po definiciji opire
parafrazi. Ova činjenica nam pokazuje da u poeziji imamo posla sa sasvim osobenom
usmerenošću govora, koja je nespojiva s normalnom orijentacijom jezičke aktivnosti na neko
vid stvarnosti izvan samog jezika. U svakodnevnom razumevanju jezik nas upućuje na
vanjezičke činioce, situacija ili učesnici u razumevanju. Nasuprot tome, reči u poeziji dobijaju
smisao kroz igru semantičkih asocijacija: ono što ima odlučujući značaj nije veza s
vanjezičkim činiocima,(koja je u najboljem slučaju posredna) već sučeljavanje leksičkih i
gramatičkih značenja koja nas ne izvode iz oblasti samog jezika. . pesnički tekst u načelu
izmiče parafrazi, reči u poeziji nisu prvenstveno okrenute vanjezičkim činiocima, što bi
omogućilo relativnu sinonimnost
Ovaj kontrast između svakodnevne upotrebe jezika koja dopušta relativnu sinonimnost i
upotrebe jezika u poeziji koja je isključuje, očigledno podržava Jakobsonovu ideju da je
poezija prvenstveno usmerena na jezičku organizaciju radi nje same.
element značenja mora se naći u središtu pažnje..
poezija daje punu vrednost rečima
Pošto se u poeziji reč oseća kao reč, dobija autonomnu zvukovnu i semantičku vrednost,
prestajući da bude obično sredstvo prenošenja, u konstituisanju pesničkog značenja koristi se
sav semantički potencijal reči.. Jakobson ne koristi svoju tezu da bi ostvtlio osobenosti
značenjskog mehanizma, on po pravilu poklanja pažnju više opštim posledicama koje se u
podjednakoj meri odnose na ritmičku i semantičku organizaciju pesničkog teksta. Najvažnija
među njima je funkcionalna specifičnost pesničkog jezika, tu je sličnost J i ideja drugih
formalista. Formalisti su uglavnom bili saglasni da ni u ritmičkoj, ni semantičkoj ravni
specifična obeležja nisu supstancijalne nego funkcionalne prirode. Ono što suprotstavlja
poeziju drugim vrstama jezika nije prisustvo drukčijih elemenata –ritmičkih jedinica ili
semantičkih spojeva koji se ne bi mogli javiti u prozi –već prisustvo elemenata koji
funkcionišu na drukčiji način u jezičkom sklopu dela. Ovaj princip koji su Tomaševski i
Tinjanov primenili u izučavanju stiha sledi iz Jakobsonove polazne teze. Usmerenost na sam
jezik ne zahteva da pesnički tekst sadrži specifične elemente koji bi sami po sebi pokazivali
da je reč o poeziji, ono što je neophodno je da dati elementi, ma kakva bila njihova priroda
funkcionišu tako da istaknu u prvi plan samu jezičku organizaciju, prigušujući sve asocijacije
koje bi mogle lišiti reči njihove autonomne vrednosti.
Mada sama po sebi nije sporna ideja o funkcionalnoj specifičnosti pesničkog jezika upućuje
na sna osnovnu teškoću. Teorije ovog tipa identifikuju neki činilac ključnu ulogu i
istovremeno opisuju u čemu se ispoljava njegovo delovanje, tako Jakobson govori o
usmerenosti na jezičku organizaciju radi nje same, koja dovodi do toga da reči u poeziji
dobijaju autonomnu vrednost kakvu nemaju u drugim vrstama jezika.
Međutim sve dok nam nije poznat mehanizam kojim se ostvaruje opisani efekti ova teorija
mora ostati nepotpuna, ona nam može reći šta je specifično za poeziju nasuprot drugim
vrstama jezika, ali nam ne može objasniti kako pesnički tekst stiče ta specifična obeležja.
*U svojim radovima iz 30-ih Jakobson je pokušao da izbegne ovu teškoću koristeći se
formalističkim pojmom dominante. (Ovim pojmom služili su se Ejhemaum i Tinjanov, mada
Tinjanov izbegava samu reč dominanta i radije govori o istaknutim i podređenim faktorima )
S jedne strane on izdvaja usmerenost na sam jezik (estetsku ili poetsku funkciju) i daje joj
status dominante-funkcije kojoj su podređene sve druge namene pesničkog dela. S druge
strane on primenjuje pojam dominante i na sam jezički sklop dela, razlikujući obavezne,
nezamenljive elemente po kojima se prepoznajemo da je reč o poeziji od drugih elemenata
koji se preobražavaju pod njihovim uticajem: PA CITAT ŠTA JE DOMINANTA IZ J TEKSTA
Na prvi pogled izgleda da bi dvostruka upotreba pojma dominante mogla da otkloni pomenutu
teškoću.
Suprotstavljajući stalnost funkcije kojom se definiše pesničko delo promenljivosti elemenata
po kojima je prepoznajemo., Jakobson kao da sugeriše da bi mehanizam poetske funkcije
trebalo razjašnjavati od slučaja do slučaja, ispitujući kako čas jedni, čas drugi elementi postaju
dominanti u jezičkom sklopu pesme. tip analize koju razvija Jakobson ostaje vezan za
deskriptivnu ravan: uprkos tvrdnji da se dominanta može definisati kao središna komponenta
umetničkog dela koja usmerava, određuje i preobražava ostale elemente, Jakobson se
zadovoljava time da kriterijum za identifikovanje dominantnih elemenata, ne govoreći nište o
tome kako se ostvaruje njihov uticaj.
Mada sam po sebi prihvatljiv Ovaj element ne baca svetlo na pitanje kako funkcionišu
elementi koje pomoću njega možemo da identifikujemo.
istovetnost elemenata prikriva različitu hijerarhiju vrednosti
Nema nikakve sumnje da nam ovakva upotreba pojma dominante omogućava da tačno
opišemo međusobne odnose elemenata koji učestvuju u ritmičkoj organizaciji pesničkog
teksta, međutim koliko god bio precizan i sugestivan, ovaj opis ne može da otkloni ključnu
teškoću Jakobsonove teorije: on pokazuje u čemu se ispoljava delovanje poetske funkcije, ali
ne otkriva njen mehanizam
Doduše tvrdnja da dominanta koja usmerava, određuje i preobražava ostale ekomponente kao
da na upućuje da pojmu dominante pridamo i objašnjujuću a ne samo desktriptivnu vrednost.
ideja o dominantnim elementima po kojima prepoznajemo delovanje poetske funkcije ne
rešava sporno pitanje Jakobsonove teorije. Ona nam ne on objašnjava kako reči u poeziji
dobijaju autonomnu vrednost kakvu nemaju izvan nje, dok nam mehanizam kojim se to
postiže ne bude poznat nećemo moći da identifikujemo elemente pomoću kojih se aktuelizuje
jezički sklop pesme.

II- 1960-1982

Najvažniji Jakobsonovi radovi iz 40-ih i 50-ih odnose se na fonološka i opštelingvističa

pitanja. Teoriji pesničkog jezika Jakobson se vratio krajem 50-ih u radu ,,Lingvistika i
poetika“ u kojem je preciznije formulisao i dalje razvio ideje o specifičnom delovanju jezika u
poeziji. U poređenju s njegovim tekstovima o poeziji iz moskovskog i praškog perioda,
Jakobsonovo izlaganje u Lingvistici i poetici sadrži dve ključne novine. Prva se tiče
lingvističkih pretpostavki Jakobsonovog gledišta koje u njegovim predratnim radovima nisu
bila eksplicitno formulisana. korišćenje tročlane formalističke sheme
praktični(referencijalni) jezik, emocionalni(ekspresivni) jezik, pesnički.
*U u Lingvistici i poetici Jakobson polazi od opštih pretpostavki o jeziku i njegovom
funkcionisanju, od sistemskog nabrajanja jezičkih funkcija. služeći se terminologijom
matematičke teorije komunikacije, on najpre račlanjava svaki govorni događaj na šest
konstitutivnih elemenata: pošiljaoca poruke, primaoca poruke, fizički i psihološki kontakt
među njiima, zatim poruku, vanjezički kontekst na koji se ona odnosi i jezički kod putem
kojeg je formulisana.
No mada je govorni događaj nezamisliv bez sudelovanja svih šest komponenata, njihova
relativna važnost nije uvek ista.
Poruka je po pravilu usmerena na jednu od njih da bi se ostvarili ciljevi govornog lica-
pošiljaoca, dok se prisustvo ostalih potisnutih u drugi plan, oseća u manjoj meri.
Tamo gde je osnovni cilj govornog lica saopštavanje činjenica ili iznošenje ideja, poruka
upućuje na vanjezički kontekst, dominantna uloga pripada referencijalnoj ili kognitivnoj
funkciji jezika, koja teži da svede reč na sredstvo označavanja, lišeno autonomne vrednosti.
Ukoliko saznajni ciljevi ustupaju mesto želji za izražavanjem sopstvenih osećanja i reakcija
(emotivna funkcija) za izazivanjem osećanja i reakcija drugog (konativna) ili za
obezbeđivanjem komunikacije i nalaženjem zajedničkog jezika sa sagovornikom (fatička)
vanjezički kontekst prestaje da bude ključna komponenta govorne situacije, poruka je sada
usredsređena na pošiljaoca i njegov odnos prema stvarima, na primaoca i njegovo eventualno
buduće ponašanje ili na kontakt između pošiljaoca i primaoca kao neophodan preduslov
svakog međusobnog razumevabnja.
autonomnu vrednost kakvu imaju tamo gde jezička organizacija postaje sama sebi cilj, i gde
se smisao konteksta konstituiše kroz igru jezičkih elemenata koji se direktno ne vezuju za
vanjezičke činioce.
(fusnota- komponente nisu realizovane na isti način – pošiljalac i primalac mogu da budu ista
ličnost,-unutrašnji govor, vremenske i prostorne okolnosti mogu da isključuju direktni
kontakt, vanjezičko kontekst može da bude realan ili imaginaran)
Svaki oblik jezičke aktivnosti ne isključujući poeziju, može se raščlaniti na šest
komponenata,bez obzira na ciljeve kojima se rukovodi jezičkoj aktivnosti uvek možemo
pripisati formalnu strukturu. Zato Jakobson više ne suprotstavlja pesnički jezik drugim
vrstama jezika pozivajući se na različit odnos prema komunikaciji, poetska ili estetska
funkcija prvobitno suprotstavljena funkciji komunikacije, usmerenost na poruku kao takvu,
usredsređenost na poruku radi nje same predstavlja poetsku funkciju jezika.
raščlanjivanje govornog događaja .. služi kao okvir koji omogućava Jakobsonu da precizno
formuliše svoje ideje o prirodi pesničkog jezika.
Pored pet Jakobson razmatra i metajezičku funkciju koja je dominantna u iskazima o samom
jeziku, jezičkom kodu (npr. u iskazima o značenju reči

Druga novina
* Mada u načelu nemamo razloga da odbacimo njegovu ideja o stalnosti dominantne funkcije
i promenljivosti dominantnih elemenata po kojima je prepoznajemo, ona ne omogućava
odgovor na ključno pitanje, kojim se mehanizmom postiže da kako reči u poeziji dobijaju
autonomnu vrednost kakvu nemaju izvan nje. Bez odgovora na ovo pitanje J teorija nam ne
daje više od običnog opisa pozivajući se na nju mogli bismo da kažemo u čemu se ispoljava
specifično delovanje poetske funkcije, ali efekte koje prepoznajemo ne bismo umeli da
objasnimo. Prigovor:
Dok nam je nepoznat mehanizam koji omogućava da se reč u poeziji oseća kao reč,ništa nam
ne jamči da ćemo moći da identifikujemo sve delotvorne elemente u jezičkom sklopu neke
pesme: a pošto to znači da nam može promaći niz elemenata koji svedoče o dominantnoj
ulozi poetske funkcije morali bismo priznati da je njegova teorija neadekvatna i kada je
ocenjujemo ne napuštajući deskriptivnu ravan
Tako vidimo da se dve ravni posmatranja –ravan opisa i ravan objašnjenja ne mogu u
potpunosti razdvojiti.
Kriterijum čijim bismo primerom mogli da otkrijemo delotvorne elemente skrivene čak i od
upućenog čitaoca mehanizam poetske funkcije
Ključni nedostatak Jakobsonove teorije može se otkloniti jedino uvođenjem nekog principa
koji bi imao dvojaku namenu: da osvetli mehanizam poetske funkcije i istovremeno posluži
kao za prepoznavanje elemenata čijim se delovanjem aktualizuje jezički sklop pesme.
Jakobsonov princip:
*Šta je empirijski lingvistički kriterijum poetske funkcije ? (I posebno, šta sačinjava onu
neophodnu odliku inherentnu svakom odlomku poezije? Da bismo odgovorili na ovo pitanje
moramo se podsetiti dvaju osnovnih načina raspoređivanja koji se primenjuju u verbalnom
ponašanju, selekcije i kombinacije. Ako je tema „dete“ govornik selekcijom izdvaja jednu od
postojećih manje ili više sličnih imenica kao što su dete, čedo, mališan, detence- koje su sve u
određenom smislu ekvivalentne – a potom, da bi o ovoj temi dao neki komentar, on može da
izabere jedan od semantički srodnih glagola: spava, drema, dremucka, pajki. Dve izabrane
reči kombinuju se u govornom lancu. Selekcija se vrši na bazi ekvivalentnosti sličnosti i
nesličnosti, sinonimnosti i antonimnosti, dok je kombinacija, koja se odnosi na ustrojstvo
sekvence, zasnovana na blizini. Poetska funkcija projektuje princip ekvivalentnosti iz ose
selekcije u osu kombinacije.* ZA TEZU Ekvivalentnost se uzdiže do konstitutivnog načela
sekvence. U poeziji se jedan slog izjednačuje sa bilo kojim drugim slogom iste sekvence,
uzima se da je naglasak reči jednak naglasku reči, kao što se nenaglašenost jednači sa
nenaglašenošću, prozodijska dužina odgovara dužini, a kratkoća kratkoći, granica reči jednaka
je granici reči, odsustvo granice drugom takvom odsustvu, sintaksička pauza jednaka je
sintaksičkoj pauzi, a odsustvo pauze-odsustvu pauze. Slogovi se pretvaraju u jedinice mere,
kao i more ili naglasci.
Primeri kojima Jakobson ilustruje svoj princip, može nas navesti na pomisao da je on
prvenstveno, ako i ne isključivo primenljiv na konstitutivne elemente ova ili one vrste stiha;
ali kao što ćemo odmah videti, ritmički činioci ( konstituenti stiha, sam stih, najzad veće
jedinice u kojima je stih konstituent) ni iz daleka nisu jedini koji se daju podvesti pod
Jakobsonov princip. Tvrdeći da se pesnički tekst može prepoznati po tome što ga sačinjavaju
ekvivalentne jedinice, Jakobson ne želi da izvede zaključak da u poeziji postoji povlašćena
ravan jezičke organizacije, bilo ritmička, bilo neka druga, mada je stih najkarakterističnija
jedinica pesničkog jezika, očigledno zasnovan na ekvivalentnosti 24 (fusnota- Stih kao
jedinicu zasnovanu na ekvivalentnosti najpreciznije je opisao Tomaševski,
uporedimo:,,Deljenje govora u stihu na stihove, na periode čija je zvučna potencija
samerljiva, a u najprostijem slučaju jednostavno jednaka, očigledno i predstavalja specifičnu
osobenost govora u stihu. Ti stihovi nazovimo ih ekvipotencijalni govorni periodi, svojim
smenjivanjem i stvaraju u našoj percepciji utisak organizovanog ponavljanja slično zvučećih
redova, utisak ritmičnosti, stihovnosti govora. ) u svetlu Jakobsonovog principa on nam pre
ukazuje na opštiji mehanizam poetske funkcije nego što zahteva da ga svojim suprotstavimo
drugim elementima u jezičkom sklopu pesme i priznamo mu poseban status.
Ako pažljivije razmotrimo kategorije kojima se Jakobson služi, uočićemo da se
ekvivalentnosti koje predviđa njegov princip mogu javiti na svim ravnima jezičke
organizacije. U svojoj primarnoj upotrebi, pojam kombinacije se odnosi na svaku situaciju u
kojoj jezički znaci stupaju jedni s drugima u odnose susedstva ili blizine i obrazuju rečenični
kontekst; pojam selekcije, na svaku situaciju u kojoj se iz nekog supstitucionog skupa,
definisanog delimičnom ekvivalentnošću i sličnošću između njegovih članova, biramo
određen jezički znak i unosimo ga u rečenični kontekst radi kombinovanja s drugim znacima.
Prototip odnosa vezanih za osu kombinacije su sintaksički odnosi, prototip odnosa za osu
selekcije su semantički odnosi. (selekcija, kombinacija-paradigmatske i sintagmatske ose
jezika u sosirovskoj lingvistici). Tako tvrditi da poetska funkcija projektuje princip selekcije
na osu kombinacije znači reći da se između jedinica i ili elemenata pesničkog teksta po
pravilu uspostavljaju odnosi ekvivalentnosti, u formalnom pogledu analogni odnosima
ekvivalentnosti koji povezuju reči unutar supstitucionog skupa (recimo, supstitucionog skupa
svih zajedničkih imenica koje označavaju živa bića, svih zajedničkih imenica koje označavaju
vršioca radnje. Pitanje na kojoj ravni jezičke organizacije treba tražiti te jedinice i elemente
ostaje otvoreno: Jakobsonov princip ničim ne predoređuje prirodu konstituenata kroz čiju se
ekvivalenstnost strukturira pesnički tekst. (Ova krajnja opštost formulacije koja izaziva
nedoumice J. kritičara motivisana je uverenjem da nema jezičke kategorije koja u poeziji ne
može biti aktuelizovana: citat
U poeziji verbalne jednačine postaju konstitutivni princip teksta. Sintaksičke i morfološke
kategorije, foneme, i njihove komponente (distinktivna obeležja) –bilo koji konstituenti
jezičkog koda –sučeljavaju se, protivstavljaju, dovode u odnos blizine u skladu s principom
sličnosti i kontrasta i poseduju sopstveno autonomno značenje.
Tako vidimo da prema Jakobsonu sve ekvivalentnosti koje se javljaju u pesničkom tekstu
svedoče o delovanju poetske funkcije: u ovom pogledu nema nikakvie razlike između
kodifikovanog ponavljanja ritmičkih jedinica(stopa, polustihova, stihova, strofa) i
nekodifikovanog glasovnog ponavljanja glasovnih, morfološkoh ili sintaksičkih elemenata.
Razlika između ovih dveju vrsta konstituenata postaje važna kada napustimo ravan opisa, gde
Jakobsonov princip funkcioniše kao kriterij za prepoznavanje činilaca koji aktuelizuju jezički
sklop pesme i pređemo na ravan objašnjenja. Pitanje koje se ovde postavlja nije više kakve
sve ekvivalentnosti postoje u pesničkom tekstu? nego kako je postojanje ekvivalentnosti
povezano s dominantnom ulogom poetske funkcije na koji način se upravo njihovim
posredstvom aktuelizuje jezički sklop pesme?
samo postojanje ekvivalentnosti npr. između ritmičkih jedinica pesničkog teksta –kao da već
pokazuje usmerenost na jezičku organizaciju radi nje same. (Ali kada bi ovo bilo sve
Jakobsonov princip ne mi mogao da odgovori svojoj drugoj nameni, ako bismo ga prihvatili
kao empirijski kriterijum poetske funkcije, ona nam ne bi govorio o njenom mehanizmu.
Već smo videli da se mehanizam poetske funkcije ispoljava u tome što se značenje u poeziji
konstituiše kroz igru jezičkih elemenata, koja potpuno ili gotovo potpuno mimoilazi
vanjezičke činioce.
ako ekvivalentnosti zaista imaju onu važnost koju im pridaje Jakobson svojim principom,
njihovom ulogom moraju biti objašnjeni bar neki od semantičkih efekata neostvarljivih izvan
poezije. Jakobsonove pretpostavke ne daju prednost nijednom tipu ekvivalentnosti, one su
uopštene, ideja da ekvivalentnost ima značaj u značenjskom sklopu poezije. Da bismo u
okviru Jakobsonove teorije mogli da osvetlimo osobenosti pesničke semantike, njegov princip
moramo kombinovati s nekom specifičnijom hipotezom o delovanju ekvivalenstnosti bez
hipoteze o tome kako dejstvom ekvivalentnosti ovog ili onog tipa pesme dobija smisao.
JAKONBSONOV PRINCIP ostao bi uopšten da ne bi pomogao u interpretaciji tekstova.
Sam Jakobson u nizu radova objavljenih izdvojio jednu klasu ekvivalentnosti-gramatičke
paralelizme i konstraste, i pokazao da je njihova uloga u strukturiranju pesme često bitnija od
uloge drugih konstituenata. Njegovo ključno zapažanje vezano je za mogućnost vešestrukog
strukturiranja kratkih pesama kombinovanjem ritmičkih jedinica(naročito strofa) i
gramatičkih kategorija koje se u njima javljaju.
Razume se raspodela gramatičkih kategorija ne bi mogla da ima ovako izražen efekat u
*proznom tekstu: raščlanjivanje pesme na stihove i strofe već stvara ekvivalentnost po
položaju, kakva ne postoji u običnoj prozi. Podudaranje dvaju tipa ekvivalentnosti po
položaju i ekvivalentnosti po gramatičkom sklopu, očigledno nas vodi onoj usmerenosti na
sam jezik koja prema Jakobsonu predstavlja ključno obeležje poezije: na fonu ritmičke
*raščlanjenosti pesničkog teksta, gramatički paralelizmi i kontrasti javlaju se u figurama koje
je mogućno percipirati kao čistu igru jezičkih oblika, analognu igri oblika u plastičnim
umetnostima.
Jakobson je u pravu kada kaže da u poeziji ,,svako primetno ponavljanje istog
gramatičkog pojma postaje delotvoran pesnički postupak“. Međutim, sam činjenica da je
gramatička organizacija pesničkog teksta često iznenađujuće složena i dosledna, još ne
dokazuje da gramatičke kategorije imaju suštinsku važnost koju im Jakobson pripisuje. da
bismo mogli da prihvatimo njegovu tezu, čini nam se da je neophodno pokazati da su
gramatički paralelizmi i kontrasti jedno od bittnih obeležja značenjskog mehanizma u poeziji.
sve dok se to ne učini, mora ostati sporno da li je raspodela gramatičkih kategorija čak i u
onim slučajevima gde njihovo ponavljanje i suprotstavljanje uočavamo sa lakoćom –od
ključnog ili sporednog značaja za literarni efekat date pesme.
treba reći da sam Jakobson nigde ne daje uopštenu karakterizaciju semantičkih efekata koji se
postižu gramatičkim paralelizmima i kontrastima: uprkos pronicljivim zapažanjima o uticaju
gramatičkog sklopa na značenje, koja gotovo uvek nalazimo u njegovim analizama, Jakobson
ne pokušava da odredi šta je je specifično za doprinos gramatičkih kategorija kao takvih
značenjskom mehanizmu u poeziji.
Skepticizam s kojim se nekad primaju kako uopštene J postavke o gramatici poezije, tako i
njegove pojedinačne analize, zamerke kritičatra- tri prigovora nijedan ne bi imao snagu kada
bismo mogli da opišemo – ulogu gramatičkoh paralelizama i kontrasta u konstituisanju
značenja
Prvi prigovor- je da J ne daje nikakav kriterijum na osnovu kojeg bismo mogli da utvrdimo da
li neki gramatički paralelizam ili kontrast ima uticaja u literarnom efektu, gramatičke figure
svakako predstavljaju deo jezičkog sklopa pesme i možda svedoče o usmerenosti na sam
jezik, ali bez obzira na ovo –tvrde kritičari, između jezičkog sklopa i literarne strukture ne
treba stavljati znak jednakosti. Drugi prigovor proističe iz prvog i kao i on pretpostavlja
odbacivanje Jakobsonove definicije poezije usmerenošću na sam jezik: ako između jezičkog
sklopa pesme i njene literarne strukture nemamo prava da stavimo znak jednakosti, šta nam
jamči da su gramatički paralelizmi i kontrasti specifično obeležje poezije i da ih ne možemo
naći i izvan nje, u najobičnijoj prozi. Treći prigovor je da Jakobsonova teza o gramatici
poezije vodi neopravdanom zanemarivanju značenja: budući da sam Jakobson ne pokazuje
kako funkcionišu gramatičke figure u semantičkoj ravni ,većina kritičara spremna je da izvede
zaključak da njima ne pripada važno mesto u značenjskom mehanizmu poezije.
Sva tri prigovori počivaju na pretpostavci da Jakobsonova definicija poezije nema nikakve
semantičke posledice. tvrde kritičari, između jezičkog sklopa i literarne strukture ne treba
stavljati znak jednakosti. kritičari previđaju da za Jakobsona pojam jezičkog sklopa ne
isključuje značenje.(kako se semantički efekti u poeziji mogu objasniti pozivanjem na
mehanizam ekvivalentnosti) Kada se gramatičkim paralelizmima i kontrastima aktuelizuje
jezički sklop pesme, ne postižu se samo oni efekti koji nas navode da govorimo o igri jezičkih
oblika
njegova teorija bila bi nepotpuna ako ne opisuje kako funkcionišu gramatičke kategorije u
značenjskom mehanizmu poezije.
Zato ćemo se zadržati na ovom problemu koji je od presudnog značaja za održivost J teorije ,
nasuprot tvrdnjama njegovih kritičara, nastojaćemo da pokažemo da se uloga gramatičkih
kategorija u konstituisanju značenja može precizno opisati u okviru J teorije.
Podudaranje gramatičkih i pozicionih ekvivalentnosti na koje ukazuje Jakobson, dovodi do
toga da se u poeziji menja uobičajeni odnos između gramatičkih i leksičkih značenja: ključna
važnost koju često imaju gramatički paralelizmi i kontrasti posledica je okolnosti da se u
poeziji i samo u njoj gramatička značenja osamostaljuju u odnosu na leksička i ravnopravno
sudeluju u značenjskom sklopu pesme.
osnovni semantički motiv, drugim rečima onaj sadržaj, kako sučeljavanje gramatičkih i
leksičkih značenja dovodi do toga da pesme dobija smisao koji se opire svođenju na bilo
kakav prozni ekvivalent.//
Očigledno je da gramatički sklop ovde nema samostalnu ulogu u konstituisanju značenja :
paralelizam konstrukcije prvenstveno ističe semantičku srodnost leksema i njihovih spojeva
Kada bi gramatika poezije vodila samo ovakvim efektima, ne bi bilo opravdano smatrati je
činiocem od drugostepenog značaja, koji je uvek podređen konvencionalnom tematskom
sklopu, mogli bismo odrediti približno onako kako čini Kaler u svojoj kritici Jkaobsona:
Kalerova primedba: str. 36, 37
Ne možemo objasniti efekat koji ima paralelizam...ako ne shvatimo da za čitaoce, gramatička
analiza pre prati intepretaciju nego što joj prethodi i određuje je. Samo ako uzmemo da je
tematski paralelizam dominantan, a zatim pokušamo da odtredimo kako na njega utiču
gramatička struktura, moći ćemo da objasnimo efekat pesme. Polazeći od pretpostavke da su
gramatička i poziciona struktura dominantnte, doći ćemo do pogrešnog zaključka.“
No lako je videti da gramatički sklop nije uvek podređen činilac, koji samo naglašava
semantičke paralelizma ili konstraste ostvarene kombinacijama leksema.
Kada iz ovog ugla posmatramo pesmu u celini, očigledno je da ono što Kaler naziva
tematskim sklopom prvensteno nastaje kroz igru sintaksičkih konstrukcija i padeških oblika;
suprotno onome što tvrde Jakobsonovi kritičari, ovakav tematski sklop se ne može
suprotstavljati gramatičkim strukturama, jer i njima duguje svoje postojanje.
vidimo da se gramatička značenja ne mogu leksikolizovati bez promene u značenjskom
sklopu rečenične celine
Tamo gde je dominantna referencijalna ili saznajna funkcija jezika- drugim rečima tamo gde
ono što se kaže pre svega biva ocenjeno kao istinito ili lažno –semantičke asocijacije vezane
za gramatički sklop rečenice očigledno su potisnute u drugi plan.
tek u poeziji kao što su videli gramatičke kategorije dobijaju samostalnu ulogu i učestvuju
ravnopravno sa leksemama u konstituisanju značenja.
gramatička značenja predstavljaju samo pozadinu na kojoj se ocrtava rečenični smisao
pokazuju Jakobsonove analize – otkrivanje gramatičkog sklopa istovremeno nam otkriva
jednu od bitnih komponenti u konstituisanju značenja
Suprotno onome što tvrde Kaler ili Rifater, Jakobson ne želi da kaže da se gramatički
praralelizmi i kontrasti javljaju češće u poeziji nego izvan nje, tj. da oni sami po sebi
predstavljaju jedno od specifičnih obeležja pesničkog jezika. Kao što je stih stih ne zato što je
ritmički pravilniji od proze već zato što daje prednost raščlanjivanju govora na ritmičke i, a ne
kao proza na sintaksičke jedinice, tako ni gramatički paralelizmi nisu delotvorni u poeziji
stoga što ih tu ima više nego izvan nje već stoga što u pesničkom jeziku, i jedino u njemu,
gramatička značenja prestaju da budu podređena leksičkim i postaju ravnopravan činilac u
ostvarivanju semantičkih efekata. Tako ni prigovor da se uloga gramatičkih struktura u poeziji
ne može precizno odrediti u okviru J. teorije, ni prigovor da gramatički sklop poezije ne
predstavlja jedno od njenih specifičnih obeležja nemaju nikakvu stvarnu snagu.
Rifater i Kaler odbacuju Jakobsonovu tezu o gramatici poezije
ne uočavaju ključnu važnost o funkcionalnoj specifičnosti pesničkog jezika
čim prihvatimo smisao ključne J ideje o funkcionalnoj specifičnosti pesničkog jezika, da se u
poređenju s običnim jezikom pesnički jezik ne odlikuje drukčijim elementima, već
elementima koji funkcionišu na drugačiji način usled drugačije osnovne usmerenosti govora,
moći ćemo da lako uočimo da je ovo tačno i u slučaju gramatičkih značenja.
Jakobson je u pravu što gramatičkim figurama pridaje ništa manju važnost nego pesničkom
slikama tipa metafore ili metonimije: čak i kada ne bismo umeli da objasnimo kako se
osamostaljuju gramatička značenja, nihova posebna vrednost u poeziji nešto što možemo
samo prepoznati a ne objasniti, mada u svom sadašnjem obliku ne može da da sasvim
precizan odgovor na sva pitanja koja se postavljaju ovom kontekstu. J. teorija nam bar
delimično pokazuje šta rukovodi igrom leksema i gramatičkih kategorija kroz koju se
konstituiše značenje u poeziji.
mehanizam ekvivalentnosti ne obuhvata samo očigledne gramatičke paralelizme između
pojedinih stihova ili polustihova iste strofe, tipovi strukturiranja posredstvom strofičnih i
kvazistrofičnih i upravo neki od njih imaju ključnu ulogu u osamostaljivanju gramatičkih
značenja.
semantički kontrast
S druge strane, podela na parne i neparne strofe je deo mehanizma putem kojeg se gramatička
značenja dislociraju od leksičkih i postaju ravnopravan činilac u značenjskom sklopu soneta.
paralelizmi unutar strofe semantička vrednsot konstrukcije
Tako za razliku od raščlanjivanja na početne i završne strofe kojim se samo naglašava i onako
očigledan semantički kontrast, podela na parne neparne strofe izaziva kontrasne semantičke
asocijacije koje bi ostale potpuno prigušene da njenim posredstvom nije uveden u igru princip
ekvivalentnosti. sučeljavanje ekvivalentnosti dovodi do aktuelizacije gramatičkih značenja
.
Ova suprotnost između opšteg i specifičnog značenja aktualizovana je igrom ekvivalentnosti i
kontrasta
Primer ovog Uljevićevog soneta pokazuje da gramatika poezija može da ima onu važnost koju
joj pripisuje J- gramatika poezije može da ima važnost –u istovremenom delovanju više
značenjskih struktura koje je najvećeim delom omogućeno gramatičkim paralelizmima i
kontrastima.
Naša analiza pobija prigovore J kritičara: njihovo tvrđenje da gramataičke kategorije imaju
sporednu ulogu i literarnoj organizaciji teksta izgleda osnovano samo ako previdimo
semantičke efekte vezane za gramatički sklop pesme.
vanjezičke okolnosti ili činioce
teza da je poeziji svojstveno osamostaljivanje gramatičkih značenja i dfa se mehanizam kojim
se to postiže ostvaruje J teorijom.
čime se odlikuju leksička značenja u poeziji i čime se može objasniti njihovo funkcionisanje.
Dok se to ne učni i neka od važnih svojstava pesničkog jezika ona koja nas navode da u
upotrebi tropa i figura vidimo jednu od suštinskih osobenosti poezije moraju ostati van
domašaja J teorije.

Metrika

odnos između stiha i jezika

stih je 20-ih i 30-ih shvaćen kao autonomna jezička jedinica čije se ustrojstvo ne može
objasniti i opisati bez poznavanja fonološkog sklopa datog jezika. Ovu ključnu ideju o odnosu
između stiha i jezika, koja je dala nov smer metričkim istraživanjima, počev od formalista, pa
sve do strukturalista formulisao je Jakobson u knjizi o češkom stihu 1923.
glavne škole moderne metričke analize statičke i generativne teško bi bilo zamisliti bez
Jakobsonovih doprinosa
aspekti strukture stiha, od aspekata povezanih sa prozodijskim svojstvima datog jezika, do
aspekata objašnjivih tek estetičkim kanonima i žanrovskim konvencijama pojedinih pesničkoh
škola.
i statička i generativna metrika produbile su saznanja o stihu, o njegovoj strukturi
razmatranje unutrašneje organizacije stiha

Stih i jezik- STIH JE SUŠTINSKI JEZIČKA JEDINICA