Humanizam i renesansa

Ova dva pokreta se često brkaju i podvode pod jedan pojam. Potrebno ih je razgraničiti.Naziv za ovo doba, a
pred sama kraj istog, daje se u knjizi Đorđa Vazarija, Životi velikih italijanskih arhitekata, slikara i vajara, 1550.
godine, a prvi put termin renesansa srećemo kod Voltera i enciklopedista 200 godina kasnije. Šta je renesansa?
To je prije svega ideja, stvaranje novog sa osloncem na starom. Prevode je i kao preporod, obnova, ali to svakako
nije obnavljanje ničeg postojećeg, vec promjena, radikalna. Temelji renesanse se mogu vidjeti u antičkim
tekovinama, ali ti impulsi za obnovu nisu stigli iz antike, već iz istorijskog konteksta u kojem su nova htijenja
stvorena, a formulisana u kritičkom odnosu prema sadašnjosti. Uporište je naravno antika. Promjena sadašnosti
nalazenjem oslonca u prošlosti. Ovim terminom se naziva i stil u istoriji književnosti, kao i period u istoriji
kulture. Smiješta se u period od tri vijeka, od 1300. do 1620. godine. U 16. vijeku se produžava, taj period
nazivamo visokom renesansom, i nejasna je njena granica sa manirizmom. Počinje humanističkom mišlju kod
Petrarke, a u književnosti je prvo srećemo kod Petrarke i Bokača. Najduže je trajala u književnosti, a što se tiče
likovne umjetnosti njen procvat se očitava tek pred sam njen kraj, u 16. vijeku- Sa Mikelanđelom, Ticijanom,
Dierom, Holbajnom. Najprisutnija je u Italiji, dok to nije slučaj sa humanizmom koji je bio sveprisutniji, te koji
umire sa Erazmom Roterdamskim. Uzrok njenog nastanka nalazi se u usponu ekonomije, trgovine, industrije,
bankarstva. Nastala u urbanim područjima, na uskom zemljišnom prostoru Toskane. Glavni centri su Firenca i
Venecija. Za razliku od SV gdje se radilo da bi živjelo, ovdje se radilo da bi se sticalo, imalo. Šta renesansa jeste
više je metodološko pitanje, sa koje tačke gledišta joj se prilazi, te se najčešće objašnjava razlikama koje njeno
vrijeme donosi u odnosu na Srednji vijek. Klasičnim tumačenjem tumačimo renesansu kao početak novog doba,
onoga u kojem danas živimo, a po drugim tumačenjima ona je samo prelazni period izmedju srednjeg vijeka i
modernog doba, koje počinje u doba prosvijećenosti.

Humanizam

Ako bi neko upotrijebio pojam istorija, pitali bi ga koja, crkvena, ekonomska, politička. Tako je i sa pojmom
humanizma, jer se rađa i upotrebljava u različitim kontekstima. Govori se o antičkom, renesansnom,
prosvetiteljskom, religijskom humanizmu. Međutim, najbolje se objašnjava nabrajanjem svega što se pod njim
podrazumijeva, one osobine koje se kroz istoriju za njega vezuju, a to su sljedeće karakteristike: oslobađanje
pojedinca od spoljašnjeg autoriteta, stavljanje čovjeka u centar svijeta (antropocentrizam), posjedovanje i
razvijanje svijesti o samom sebi, povjerenje u razum i rad kao u sredstva izgrađivanja sebe, svijest o zajednici,
otpr prema nauci. Humanizam se povezuje najviše sa renesansom. To je intelektualni pokret nastao polovinom
14. vijeka i trajao do 16. vijeka. Počinje objavljivanjem Petrakinih pisama 1337., a mnogi ga teoretičari
prekidaju Erazmovom smrću, 1536. godine. Kompletan intelektalni pokret razvio se u polemici sa
srednjevijekovnom sholastickom filosofijom, koji nije samo idejni sukob, nego i sukob nadolazeće buržoazije sa
čuvarima feudalnog poretka. Pokret izrasta iz vila bogatih patricija, na dvorovima mecena, državnim sjedištima.
Humanisti su bili književnci, pravnici, retori, pedagozi, ljudi od pera, rjeđe sami, češće pod pokroviteljstvom.
Oni su bii dan, srednji vijek je bila noć. Međutim, postojali su i drugačiji stavovi, stavovi da je renesansi
humanizam samo produžetak srednjovijekovnog humanizma, jer crkva nikako nije mogla sebi da dozvoli da je
ovi novi nazivaju silom koja vuce čovjeka unazad, u mrak i neznanje, koja ga zarobljava. Po njima je humanizam
nastao na teološkom konceptu izgrađenom na podlozi Platonovog i Aristotelovog učenja koje dobija novu formu
u obradi Tome Akvinskog. Dakle, antički humanizma je integrisan u hrišćanstvu, pa su sholastika i humanizam
ustvari dijalog dva Rima, hrišćanskog i paganskog koji je od početka unutar crkve. Medjutim, radovi Burkharta,
Diltaja i Kasirera oživljavaju tezu o renesasni kao novom dobu, ali ne doslovno, jer se ne mogu osporiti elementi
srednovjekovnih tekovina u renesasni, ali ni onih humanističkih u SV. Humanisti se obracaju svim kulturnim
ljudima, pišu za njih, umjetnost čine dijelom intelektualne i moralne kulture.
Reformaciju crkve takođe ne možemo nazvati renesansom, jer se reformacijom pokušava crkva resetovati na
fabrička podešavanja, a ne da se novim ili starim impulsima ona sama izađe iz sopstvenih okvira. Posmatrano iz
ovog našeg vremena, gdje je ideja modernizma sveprisutna, renesansa jeste inovacija, tačka kojom se završava
jedna era, kojom se započinje moderno doba.
 Ključne ideje:

Obrazovanje: Oštra kritika sholasticke filozofije, koja uzaludno traga za istinom. Istina je u čovjeku,
pojedincu, zajednici. Čemu mnoga znanja o prirodnom I životinjskom svijetu, čemu sve te čudne činjenjice,
objekcije bez razumljive svrhe kad se samo o svojoj prirodi, ljudskoj, tako malo zna, a tako se mnogo nje odriče.
Čovjek I njegova sreća se stavlja u centar posmatranja, malo manje prirode I Boga, malo više čovjeka, gdje
upravo mozemo vidjeti uticaje paganskog, antićkog. Da ne bude zabune, oni su bili vijernici, ali su živjeli
srecnije, zadovoljnije, u konstantnoj potrazi za praktičnijim znanjima. Tražili su obrazovanje zasnovano na
disciplinama koji su u vezi sa čovjekom I njegovom prirodom. U renesansi pocinje sazrijevanje čovjeka u nekoga
koji treba da se suoci sa realnim problemima života.
Shvatiti I djelovati:

Teorijski su ovaj stav uoblicili Ficino, Maneti I Piko dela Mirandola. Njeguje se kult I ideja savršene lićnosti,
kult Prometeja, ne kult praoca Adama čije grijehe kajemo. Cilj je razvijati se. Čovjek je iznad prirode, ljepši,
pametniji, ima slobodnu volju, te kao takvom dužnost mu je vladati I upravljati svijetom stvorenim samo za
njega, a to je moguće samo ako taj svijet shvata pomoću svoga intelekta, kojeg ce takođe slobodno razvijati.

Sloboda izbora:
Najbolje objasnio Piko dela Mirandola u besjedi O dostojanstvu čovjeka gdje raspravlja o ključnom pojmu,
slobodnoj volji. Naime, čovjek može bez ikakvih sprega I okova da bira šta će činiti sa svoga života. Može
postati najuzvišeniji među uzvišenima, ali može živjeti I kao pusta životinja, sve je do njegovog izobra I
djelovanja. U tome je čovjekova izuzetnost.
Svi navedeni iskazi, nastali u danonoćnoj polemici sa sholasticarima, zaista dočaravaju renesansu kao začetak
jednog sasvim novog doba.

Kritički pristup:

Pristup renesansnih humanista karaktersise kriticnost sa istorijske distance. Drevne tekstove su citali iz svog
istorijskog konteksta, I sa te tacke gledista odbacivali ili prihvatali. Objektivno su prilazili istrazivanju
posmatranih klasika tako sto su pisali komentare I kriticki priredjivali tekstove, ne samo anticke, vec I tekstove
samog Novog Zavjeta, tako sto su uporedjivali latinske prevode sa izvornim, grckim spisima. Srednjovijekovni
latinski nazivali su varvarskim, izoblicio je izvorni, klasicni latinski. Sumnjali su u validnost izvora, prevoda,
tacnosti cinjenica. Dali su se u provjeru.

Pluralizam gledista:
Nasuprot repertoaru filozofskih I retoricko poetickih tekstova iz antike u srednjovijekovnim ucenjima koji je bio
monoton I siromasan, humanisti su polemisali I iznosili stavove razlicitih filozofskih skola. Tako otkrivaju
epikurejce, stoike, Tita Lukrecija Kara, Seneku, Arhimeda, te na osnovu njihovih suprostavljenih misljenja
stvaraju individualnu sintezu. Humanisti svaki predmet o kome razmisljaju sagledavaju iz razlicitih persepktiva,
ukrstaju saglasna I protivna gledista, te tim raznolikim mnostvom stizu do monolitnosti ideje koju brane I iznose.

Renesansa, ne znam zasto je opet izdvojio

Jakob Burkhart u uvodu svoje knjige Kultura renesanse u Italiji govori o duhovnim obrisima jedne epohe koje se
mogu svakom oku prikazati drugacije, jer su cinjenice slijepe, mi im udahnjujemo smisao. Svaka interpretacija
neminovno znaci unosenje u predmet posmatranja nesto cega nema., a sto je nase, subjetivno, Bahtinova teorija
dijaloga.
Tako su italijsanski humanisti svoje doba smatrali dobom svjetlosti ( po svemu gore pobrojanom) a vrijeme
izmedju njih I antike na koju se ugledaju, nazivali su mracni srednji vijek. To srednje mi koristimo zahvaljujuci
njima.
U 18. vijeku protagonisti epohe prosvećnosti nalaze slicnosti izmedju svojih I ideja renesanse. Dejvid Hjum je
tako naziva zorom civilizacije I nauke.
 Medjutim, u dobu romantizma dolazi do rehabilitacije mracnog srednjeg vijeka, jer kultura romantizma se
temelji na itracionalizmu, obnovi religioznosti, te sve to jasno glorifikuje kao osnovne osobine srednjeg vijeka. Iz
renesanse pak preuzimaju ideju titanizma, buntovnista I slicno.

Koncepcija renesanse kao pocetka modernog doba

Prva polovina 19. vijeka donosi monografske obrade renesanse, od kojih je najznacajnija ona Jakoba Burkharta,
Kultura renesanse u Italiji. Upravo nase predstave o renesansi dolaze iz ovog djela. On posebno pridaje znacaj
sljedecim elementima: Kulturi, drzavi I eligiji. Njihovim odnosom formira se jedna epoha. Renesansa je tako
jedinstvena epoha, nista slicno nije postojalo ni prije ni kasnije, jer se kulturno odvojilo od politike I religie,
dominiralo I odredjivalo njihove oblike. Najvaznije osobine renesanse tako su INDIVIDUALIZAM, OBNOVA
ANTIKE, ARELIGIOZNOST.
Individualizam. Ne stvara se individua u renesansi, vec se postavlja zahtijev da se to bude.Stvara se norma da
svako treba dati svoj doprinos, svoj licni pecat, drugaciji od svih drugih. U srednjem vijeku dominirao je tip, u
renesasni individua kojoj je podrijedjeno sve.
Antika je bila instrument, uporiste i putokaz u mijenjanju srednjovijekovnog pogleda na svijet, jer je bila
drugacija od vremena koje je za njom vapilo. Nije dakle impuls za promjenu dosao iz antike, vec iz samog
konteksta vremena koji je trazio promjenu, a koja se izrodila. Ali nisu sve vrijednosti uzete iz antike, samo one
koje su ovom vremenu odgovarale.
Areligioznost je izuzteno bila prisutna. Umjetnici se nisu oslobodili religijskog misljenja kroz njegovo
odbacivanje, pa su tako oni bili svjesni svoga grijeha, ali da su mogli birati, isto bi uradili.

Bukhart je renesasu predstavio kao zatvorenu epohu, izrazito samosvjesnu, modernu, idilicnu, bezkonfliktnu,
cistu utopiju u kojoj su cak I ratovi medju drzavama bili svojevrsni izrazi sveopste umjetnosti. Ipak, da li je jaz
izmedju renesase I srednjeg vijeka tako dubok, da li uopste postoji? Zagovornici teorije kontinuiteta uopste ne
vide tako jasne razlike. Medjutim, zavisi samo iz kog ugla se posmatra. Tako se u jednoj oblasti desavaju tek
neznatne razlike, u nekima radikalne, dok na sasvim nekom drugom polju tih prelaza uopste nema.

Renesansa kao prelazni period

Ideja koja je prisutna I danas, Posmatra renesasnu kao tranzitivno vrijeme izmedju srednjeg vijeka I modernog
doba. A kao I svaka tranzicija, u njoj se sukobljava staro I novo, tradicija I promjena, vrijeme krize u svim
oblastima. Renesansa se tako smijesta u jedan veci period od 14. do 18. vijeka koji se naziva rani modernizam,
kojim se oznacava ukupan istorijski proces, a terminom renesansa umjetnost toga vremena. Tako je renesansa
ukljucena u jedan veci sistem, sto nam jasno govori da je literatura, I uopste umjetnost nedovojiva od ostalih
ljudskih tekovina, te se ne moze izdvojiti I izolovati kao glavna, vodeca, presudna. Renesansa ne tezi ukidanju
religije kao sto to radi prosvetiteljstvo kojim zaiista pocinje novo doba. Prosvetiteljstvo zagovara sekularnost,
odvojivost od crkve, covjek nalazi uporiste samo u sebi.

Renesansna teorija umjetnickog stvaranja

Renesanse poetoloske rasprave dijele se na dva perioda, do otkrica Aristotelove Poetike (14. I 15. vijek) I poslije
njega. U prvom periodu poezija uziva status nize inelektualne aktivnosti, ne postavlja se pitanje gradjenja teksta.
U drugom dijelu se u skladu sa Aristotelovim ucenjem shvata kao autonomno, koje ima svoje vlastite zakone
gradjena, sto raspravu usmjerava ka pitanjima sustine poezije, teoriji zanrova, djelovanja na publiku.

Rana renesansa 14. I 15. vijek.

Kljucni autori Albertno Musato, Petrarka, Bokaco, Kristifor Landino, Djovani Piko dela Mirandola I dr.
Sve teorije poezije ovog perioda izrasle su na podlozi srednjovijekovnog retorskog ucenja.Osnovna tema
rasprava je status umjetnosti u drustvu cija se vrijednost odredjuje prema kognitivnom sadrzaju. Dante u svojoj
Odbrani poezije staje na crtu Platonovoj kritici sa stanovista iznijetih u Drzavi. Zatim zamjera Tomi Akvinskom
koji za poeziju tvrdi da je najnizi, culni nacin saznavanja. Alegorijsko citanje svetih spisa nije bilo primjenljivo
na poeziju, koja po njegovom nema nikakvo uzvisenije ni teolosko znacenje, samo poetsko.
Petrarka nastavlja sa odbranom, pa on tvrdi da se teolog razlikuje od pjesnika samo po stilu, saopstava istinu
direktno, a pjesnik pod velom. Daje distinkciju izmedju vedrog I oblacnog neba, nema je. Teologiju, filosofiju I
poeziju svrstava u najvisi rang misljenja.
Bokacava odbrana poezije je mnogo uticala na potonje branitelje, a najsazetije se moze reci da da pozeija
bozanskog porijekla, da prebiva na nebesima gdje se mijesa sa bozanskim zbog cega uzdize covjekov um. Ima
civilizacijski znacaj.
Ona pod velom alegorije krije istinu. Nije stetna, naprotiv, korisna je. Bekario istice njenu pedagosku ulogu,
poslije se nje lakse savlada nauka.
Nasuprot njima su teolozi sa veronskim episkopom na celu, koji u Riječi protiv pjesnika 1475. tvrdi da poezija
ne moze proisteci iz bozanskog zadahnuca jer pristup bozanskom imaju samo Sv. Trojica, nikakvi pjesnici.
Marsilio Ficinio smatra poeziju sluskinjom filozofije, svaki takav tekst je filozofski, ne poetski.
Vodi se ostra polemika oko vrijednosti I uopste opravdanosti citanja I proizvodnje poezije, kao I njene
eventualne stetnosti ili dobrobiti koju donosi.

Na pitanja o nastanku umjetnickog djela davana su dva osnovna odgovora u puno varijateta. Za Petrarku osnov
stvaranja je vjestina I znanje uz visoku obdarenost koja dolazi iz prirode, zatim znanje retorike I gramatike.
Druga vrsta odgovora govori u prilog one teze o bozanskom zadahnucu, vezom pjesnika I bozanstva

Ficino govori o izlasku duse iz tijela na koju zatim djeluje jedno od bozanskih usmjerenja, prema ljubavi, poeziji,
mistici, proricanju. Izuzetno bio nadahnut Platonom.

Glavna rasprava jeste svakako o odnosu poezije prema stvarnosti. Kljucni pojam je svakako mimezis, imitatio.
Sa Pterarkom pocinje renesansni klasicizam. Uzore su nalazili u klasicnoj helenskoj I rimskoj knjizevnosti, cije
su kulturne tekovine nasledjivali, njima dodavali nesto svoje, tako tezili savrsenstvu. Bilo je pitanje da li iz
mnostva izabrati ono sto je najbolje, ili izabrati jedan model I po njemu stvarati. Karakteristicna je za prvi pristup
Petrarkina doktrina koju je iskazao poredjenjem sa pcelom koja skuplja sa razlicitih cvjetova polenov prah da bi
od njih stvorila nesto principijelno drugacije, sace I med. Jedno je odabiranje iz razlicitih izvora, a drugo je
individualnost na kojoj Petrarka insistira. Odnos izmedju uzora I djela je kao odnos oca I sina, razliciti su uz
postojanje slicnosti. Toj razlicitosti kriva je individualnost.

Drugi su pak oponasali jedan model, sto je u 15. vijeku bio Marko Tulije Ciceron. O ovome je elaborirao Paolo
Korteze u polemici sa Polcijanom. Polcijano je bio protiv ikakvog oponasanja, umjetnik samog sebe izrazava, on
nije Ciceron, dok mu Korteze s jedne strane obrazlaze potrebu oponasanja Cicerona, a s druge strane kritikuje
svaki pokusaj stvaranja bez uzora. Najvazniji je tip odnosa prema uzoru, jer je to kreativan odnos. Zasto? Niko
ko se ugledao na Cicerona nije Ciceron, I razlicit je od njega koliko je razlicit od bilo koga drugog ko oponasa
istog. Neko je dobio od njegove elegancije, neko od njegove sporosti, neko je preuzeo ostrinu. Uzor je klica u
dusi koja sama sebi nadje put da izraste, te uvijek daje drugaciji plod.
Stvarati a ne podrazavati slavne uzore je nemoguce, I pogresno, jer oni koje tvrde da stvaraju iz sebe vade smisao
iz sto drugih smisaonih cjelina, te radjaju najpokvareniju vrstu pisanja, cas prostu I prljavu, cas pak blistavu.
Poredi ih sa njivom zasijanom razlicitim sjemenima, ili pak sa tanjirom punim razlicte hrane.
Odnos prema publici uslovljen je odbranom poezije, doakzivanjem njene vrijednosti. Znacajna je jer se iz nje
saznaje istina, skoro kao iz teolskih spisa. Znacajna je za opste obrazovanje, elegantan izraz je cini lakom za
ucenje, uci se kroz zabavu.

Dugi period kaze Grdinic da nije uradio. O mimezisu sam duze jer je bilo pitanje na usmenom.

Opsta karakterizacija

Renesansu karakterisu mnoge rasprave o umjetnosti, o svim njenim manifetsacijama. Kroz vrijeme od tri vijeka
ti stavovi su se mnogo mijenjali. Ali ono sto je monolitno jeste da se u krakterizaciji polazi od nacina na koji je
odgovoreno na tri kljucna poetoloska pitanja : odnos autora prema stvaranju, odnos prema stvarnosti, I publici.

Teorije o nastanku umjetnickog djela: spoj zanosa I vjestine

Krecu se izmedju pojmova entuzijazma I tehne, Onoga bozanskog zadahnuca koje ti, ili jeste ili nije dato, I
vjestina koje se mogu uspjesno nauciti I savladati - retorika, gramatika I slicno. U antici ovakvo stvaranje,
odnosno entuzijazam kontrolisan razumom nikako nije bio moguce, ili bar uspijesno, jer su ove dvije stvari
nepomirljive.
Renesansni teoreticari umjetnosti nisu vidjeli nikakvu protivrijecnost izmedju entuzijazma I vjestina. I najveci
aristotelovci su pominjali da je pored znanja potreban I talenat, kao sto su I najveci zagovornici nadahnuca
smatrali da je neophodno posjedovanje odredjenog znanja, rada na sebi, vjezbanja. Mjesanja ta dva stava, bez
svijeti o bilo kakvoj njihovoj protivrijecnosti, glavna je karakteristika promisljanja o nastanku umjetnickog djela.

Djirolamo Frakastoro u spisu Razgovor o poetici, na slikovit nacin govori da je uslov nadahnucu vjestina, da se
prvo vjestim slaganjem rijeci u sklad upravo stvara to zadahnuce koje onda pjesnika obuzima,
te on stvara sve bolje I vise. Dakle, zanos ne dolazi od Boga ili Muza, nego iz osobe same. Vjestine stvaraju
entuzijazam.

Nasuprot njemu je Antonio Minturno koji u O pjesniku ismijava, opovrgava teoriju zadanuca.
Ideal renesanse je bio je da se spoje visoka inspiracija sa perfektnim tehnickim radom. Tako su I vrednovali
djela, trazeci I jedno I drugo.

Odnos umjetnika prema stvarnosti

Umjetnostima je postavljen zahtjev da neposredno oponasaju stvarnost, na nacin ogledala. To Leonardo da Vinci
u svom Traktatu o slikarstvu kaze. Ni dodavati, ni oduzimati. Medjutim bilo je I drugih stavova, o popravljanju
prirode, uljepsavanju, uzdizanju iznad prirodnih mogucnosti, stvarati cak neke nove tvorevine. Poznata je prica u
to vrijeme bila o grckom slikaru Zauksisu, kada je trazio da mu dovedu sest najljepsih djevojaka, kako bi
kombinacijom njihovih ljepota, stvorio savrsenu ljepotu kakava ne postoji, a sve to dok je slikao Helenu.
Spojeno je dakle vjernost prirodi sa njenim prepravljanjem. Oponasanje prema ideji lijepog.

Teorijske rasprave o formi: Knjizevni rodovi I vrste

Renesansa je poznavala trojnu podjelu knjizevnosti na rodove I vrste, onakvu kakvu danas poznajemo, ali
izvedenu iz drugacije osnove. Naravno, polaziste je bilo u Aristotelovoj Poetici, o razlcitim nacinima
podrazavanja, kakvu poznajemo I u Drzavi, Platonovoj: pripovijedanje bez promjene, mjesovit nacin,-kad se
pripovijeda I pusta da drugi govoe, a treci je kad sami likovi neposredno govore. Oko podjele su bila kolebanja.
Pogotovo oko lirike jer je sada imala mnogo veci znacaj. Sta umjetnik u njoj podrazava kad nema radnje.
Polaziste je uzeto da li pjesnik nesto predstavlja bez licnog ucesca ili licno. Tako je lirika licno predstavljanje,
mimezis nejgovih osjecanja, drama-likovi govore, pjesnik odsutan, I epika - kombinacija prva dva.

Vodila se kasnije rasprava u vezi sa knjizevnim vrstama unutar rodova. Opet se krenulo od Aristotelovih Poetika
sa problemima postojanja knjizevnih vrsta koje u njegovo doba nisu postojale, I drugacijih karakteristika onih
vrsta koje su postojale, ali sad postoje u drugom ruhu. Tako je bila polemika o pastorali, koja je prikljucena
starijim knjizevnim vrstama, a posto renesansni ep odskace od Epa kakvim ga je zamislio Aristotel, konstituisana
je nova vrsta epa, koja sada ima neka svoja utvrdjena pravila.

Hijerarhija meju zanrovima.

Svaki zanr je vjerno I istinito prikazivo zivot odredjene socijalne grupe. Hijerarhija se odredjivala prema
moralnoj I socijalnoj osnovi. Socijalna kretanja se reflektuju u zanrovima, te se hijerarhija zanrova vrsi prema
rangu ljudi koje prikazuju. Tragedija je najvise rangirana jer su junaci kraljevi I princeze, krem dela krem, stil I
ton visok. Komedije su prikazivale srednju klasu, pisane govornim jezikom, srednjim stilom. Farsa je prikazivala
drustveno dno.

Od nedramskih prvi je bio ep, prikazivani su nacionalni heroji, glorifikovala se nacija. Karakteristican njavise za
Englesku I Francusku. U Italiji nastaje neklasicni, popularni ep.
Lirske vrste su bile na posljednjem mjestu. Petrarka jeste stvorio nekakav nivo, ali prije romantizma nije bas
njegovana lirika.

Cetvrto pitanje jeste pitanje dekoruma, mijesanja ili nemijesanja osobina razlicitih rodova I vrsta u jednom
knjizevnom djelu. Nije bilo dozvoljeno unosenje elemenata drugih zanrova u jedan oformljen zanr.

Teorijske rasprave o formi: otkrice perspektive

U srednjem vijeku umjetnost je instrument duhovne djelatnosti, unutrasnja predstava koja se ospoljavala, dok u
renesansi dolazi do distance izmedju subjekta I objektivnog svijeta. Umjetnost je sada predmet, jer je predmet
umjetnosti izvan subjekta, u objektivnom svijetu, o kojem subjekt referise, objektivno ga prikazujuci. U tu svrhu,
objektivnog prikazivanja svijeta, izmisljen je poseban metod prikazivanja prostora u slikarstvu, zasnovan na
geometriji. Izmislio ga je Brunaleski a kodifikovao ga Alberti u djelu O slikarstvu. Zasniva se na ideji vidne
piramide, zize ose. Geometrija I matematika su tako pomogle izrazavanu jednog novog stila prikazivanju
spoljasnjeg svijeta. Sastoji se od konstruisanja slike I objekata koji zavise od udaljenosti od glavne ose, sto je
predmet blizi, bice veci. Nije se dugo njegovao. Istinitost I vjernost moraju biti podredjeni dignitetu predmeta.
Arttificijalna perspektiva je samo rodila novi stil slikanja, a ne slikanje po tacnim, naucnim zakonima.
Objektivnost nije moglla biti izvedena do kraja, uvijek je bilo doze subjektivnog. Po dozi tog subjektivnog
razlikovale su se, cak I konstituisale skole slikarstva. Iz antike nije sacuvano mnogo slikarskih umjetnina, zato se
slikari renesanse hvale da su oni najplodotvorniji.

Drustvena funkcija umjetnosti

Najrasprostranjenije shvatanje o funkciji umjetnosti u drustvu jeste kombinacija dvije protivne struje:
hedonisticke I moralisticke. Opet vuce korjene od Aristotela, te njegove tvrdnje da samo konzumiranje
umjetnickih djela je po sebi zadovoljstvo, a da recimo gledajuci tragediju dozivljavamo katarzu, te se tako
moralno prociscavamo. Poezija obrazuje kroz zadovoljstvo.

Berbardino Danielo: ljekar koji stavlja gorak lijek u slatku oblandu, ljekar je iako ne izlijeci pacijenta. Pjesnik
ako nema moralno dejsvo nije pjesnik. Tako se pjesniku zadaje savrsenstvo, moralno I artisticko.

Frakostora pak u prvi plan stavlja savrsentvo izraza, koji pored ova dva prethodna elementa, cini da se pjesnik
uporedjuje sa Bogom.

Dulce et utile. Ipak se iz ove formule o funkciji umjetnosti moze citati moral prije zadovoljstva.

BAROK

Do pocetka 20. vijeka smatrao s zavrsnim dijelom renesanse.

Vremenski okviri. Zapocinje promjenama u italijanskj knjizevnosti 30-40 ih godina 16.vijeka. Od tih godina pa
do kraja 16 vijeka, taj period se naziva MANIRIZAM, ili rani barok. 17. vijek se smatra vijekom baroka, mada u
drugoj polovini 17.vijeka u Francuskoj pocinje klasicizam.
Kod nas traje I u 18. vijeku. Mnogi smatraju njegovim pocetkom Tasov ep Oslobodjeni Jerusalim, a za kraj
posljednje Kalderonovo djelo. Po zavrsetku baroka slijedi rokoko.

Granice izmedju renesanse ni baroka nisu nagle, vec postupne, nijansirane.

Uzroci nastanka mogu se posmatrati kao unutrasnji: promjena ukusa kod publike, odbacivanje neoklasicistickog
oponasanja radi stvaranja novog, a tu su I istorijski uslovi, spoljasnji: kontrareformacija, religijski ratovi,
socijalne promjene Itd.

Barok, od portugalske rijeci perola baroca, nepravilna perla, oznacava nesto sto je bizarno, apsurdno, groteskno.
Kod nas se prvi put ta rijec cuje 1804. I oznacava periku, dakle nesto vjestacko, neprirodno. Umjetnici toga
vremena nisu sebe nazivali baroknim, vec gongoristima, končetistima, kultistima, zavisno kojoj skoli I drzavi su
pripadali.

Hajnrih Velflin u knjizi Renesansa I barok prvi put navodi neke razlike izmedju renesanse I baroka uporedjujuci
stilove epova Ludovika Ariosta, Bijesni Orlando 1516. I Torkvata Tasa Osolobodjeni Jerusalim, 1584. Stil prvog
je jasan, linearan, slikovit, prikazuje nesto kroz mnostvo pojedinosti, a stil drugog je uzvisen, sa smjelim
nagomilanim metaforama, pompezan, orjentisan na opsti utisak.

Idalje se barok koristio kao oznaka za estetiku ruznog. To se mijenja 1915. kada Velflin objavljuje Osnove
pojmova istorije umjetnosti, gdje donosi jasnu razliku izmedju renesanse I baroka. Linearno-zivopisno,
povrsina-dubina, otvorena-zatvorena forma, mnostvo-jedinstvo, jasnost-nejasnost.

Barok kao termin najprije biva prihvacen u Njemackoj. U spaniji se takmici sa terminom zlatni vijek ,I prihvacen
je kao nesto sto stalno traje, dakle kao barokizam. U Italiji ima relativnog uspijeha, dok se u Francuskoj najteze
prihvata, jer se nisu htjeli odreci klasicizma, ali su ga prihvatili u godinama poslije 2. svjeskog rata. U engleskoj
se uopste ne prihvata, na njihovom tlu nije postojao, 17 vijek kod njih je vijek individualizma, svako stvara svoje
poetike.
Kod nas je barok stigao posredovanjem Ukrajine, Rusije I Njemacke, odnosno Austrije. Vidljiv je uticaj I
hrvatskog baroka. Prvi put u srpskoj nauci ga upotrebljava Tihomir Ostojic 1918., povodom Gundulicevog
Osmana.

Pojam baroka se od pocetka nastoji definisati sa polazistem u stilu, ali se stil ne moze istorijski precizno odrediti.
Istovremeno u 17. vijeku postoje barokni I klasicistiki stil. U granice jednoga stila tesko je svrstati istaknute
ummjetnicke individualnosti. Tako se gradi pojam stilskog tipa. Čižnjevski razlikuje dva tipa, prvi harmonicni,
tezi jednostavnoj kompoziciji, jasan. To su osobine renesansnog I klasicistickog stila. Drugi tezi stilistickim
ukrasima, nejasnosti u izrazu, dinamicnosti, fragmentarnosti. Crte baroka I romantizma. Taj se stilski tip ne
ogranicava samo na barok I romantizam, produzava se u realizam, ali se moze naci I u ranijim vremenima.
Izmedu njih postoje tranzicijski periodi. Barok je tako vremenski okvir a li I vanvremenski stilski tip koji se
reverzibilno obnavlja.

Kakve su veze baroka sa ideologijama, sa reigijom, protivreformacijom, za koju se nespretno veze? Ima crta
baroka kod Engleza, Miltona npr, a to je anglikanska zemlja. U Francuskoj I Poljskoj, katolickim zemljama,
istaknuti barokni pisci su bili porotestanti. U Ukrajini, Rusiji, pravoslavnim zemljamam takodje srecemo barokne
pisce. Da li onda svi oni zagovaraju kontrareformaciju? Ne, stil nema bilo kakve religiozne crte.
Barokni pogled na svijet se opisuje kao spajanje antonimija, protivrijecnosti, slobodarstva I poboznosti,
bezvremenosti I ogranicenosti. Zivot je san, svijet je teatar, slava mjehur sapunice, itd. Motiv je Vanitas,-
ispraznost, tisina. Barok stavlja teziste na formu, ne na materiju.

Zanrovi nisu jasno odvojivi. U tragediji ima elemenata komedije (tragikomedija), ep ima elemenata
srednjovijekovnog viteskog epa, ali I renesansno - stvara se barokno romanticni ep. Takvo mijesanje zanrova
dovodi do pojave novih vrsta, kao melodrame, opere, baleta.

Barokni teoreticari

Barokni stil nastao je a da ga nije pratila teorijska misao. Mnogo manje teorijskih rasprava nego u renesansi. Vise
retorike, manje poetike. Teoreticari se bave nacino ostvarivanja djelovanja. Jedni od najvaznijih

Mateo Peregrini, O ostroumlju

Baltazar Grasian, Akuteca ili vjestina ingenioznog uma
Danielo Bartoli, Literator
itd
Za istoriju knjizevnosti znacajni su Baltazar Grasian, autor romana Kritikon, te Daniel Bartoli.
Kljucne rasprave o teoriji umjetnickog stvaranja u baroku vodili su Grasian I Tezaouro, a razlike medju njima su
u pogledu udaljenosti od klasicne retorike. Ostali su smatrani umjerenim teoreticarima baroka.

Artificijelna poezija je termin koji je opozitan terminu prirodna poezija. Artificijelna poezija je slobodna od
pravila utvrdjenih tradicijom, u smislu postovanja dotadasnjih versifikacijskih normi, kompozicije pjesme, izbora
rijeci, stila, inovativna je, domisljata u trazenju novih formi izrazavanja. Sloboda u izrazu, iznalazenje novih
postupaka, tehnicka savrsenost. Forma, postupak gradjenja teksta dobija centralni znacaj.

Osnovni pojmovi barokne poetike

Barokna poetika je nova retorika u spoju sa logikom. Veliku ulogu u formiranju barokne poetike dao je Rudolf
Agrikola, koji se oslonio na ranije radove Sokrata I Platona. Za njejga primarna funkcija retorike nije
komunikacija, vec utvrdjivanje istine. Dijalektika je od presudnog znacaja jer njome se utvrdjuje istina, a retorika
je njena jezicka artikulacja. Ovi stavovi su docnije uticali na Petrusa Ramusa koji prerasporedjuje mateijal:
retorika sa stilom I dikcijom je manje bitna u odnosu na logiku. Svaki veliki govor, svaki uspjesan rad zasniva se
na dijalektici-logickoj analzi, koja istrazuje istinu, dok je jezicka organizacija njegov izraz. Djela se citaju,
trazeci se istina, argumenti, trazila se misao. Logika I retorika je dakle spojena.

Drugi vazan faktor koji je uticao na stvaranje barokne retorike I poetike jeste teorija jezika toga vremena koji je
bio zajednicki za filozofe, lingviste I teoreticare umjetnosti. Osnovni stav jeste identicnost nasih predstava, ideja,
pojmova sa objektima koji se pred nama pojavljuju. Izmedu njih se moze staviti znak jednakosti. Medjutim,
drugaciji je odnos izmedju nasih unutrasnjih predstava I jezika kojim oznacavamo predmete. Tako je odnos
izmedju predstava u svijesti covjeka I predmeta u komunikaciji sa spoljasnim svijetom samo pomocu oznacitelja.
Taj znak moze biti bilo sta, ne samo jezik, vec I gest, mimika, pokret, slika, priroda, ples. Intermedijalnost je
samo skup znakova. Zato su se barokni teoreticari interesovali za sve oblasti postojanja, za neumjetnost I
umjetnost, a linija medju njima je posjedovanje ili neposjedovanje kvaliteta akutece. Medjutim, jezik kao znak je
nepouzdan, njegovo znacenje je pluralno, ne oznacava tacno, ali taj njegov nedostatak nije nedostatak ako covjek
posjeduje intelekt. Zadovoljstvo je u neocekivanoj artikulaciji predmeta znacima koji izazivaju efekat zacudnosti.

Iz ingenia, prirodnog intelekta, izvode se akuteca I končeto. Pripadaju sferi razuma, vjestine, mogu da se nauce.
Ingenio je dar prirode, akuteca I končeto su njegovi artificijelni produzeci. Te tri etape analogni su etapama
izgradjivanju retorskog govora. Prvi je iracionalni, druga dva su racionalni, pripadaju sferama tehne, vjestine.
Pomocu akutece I konceta stvara se vjestina iznalazenja. Ingenio, akuteca I konceto nisu figure, tropi, nego
postupci. Tropi I retorske figure su onov na kojem akuteca manifestuje I uzdize svoje prvenstvo. A sve radi
iznalazenja efekta zacudnosti, jer samo tako se bilo sta moze smatrati akutecom, odnosno manifestacijom ingenia.

Ingenio

(gr. Genius. it. Ingegno. sp. Ingenio, itd) Inventivnost, iznalazenje, dosjetljivost. Dar od prirode I Boga, ono sto
se ne moze nauciti. U klasicnim retorikama rimskog perioda upotrebljavala se u blizini pojma inventio,
inventivnosti u iznalazenju argumenata, oblikovanih razumom, koji su se kasnije sredjivali u drugoj fazi, tzv,
dispositu, nakon cega je dolazio elocutio kao jezicka organizacija izlaganja. Ingenio je bio podredjen element jer
prethodi racionalnom misljenju.

U baroku se ingenio odvaja od razumnog rasudjivanja, prevodi se u oblast estetskog. Osnov za to je jedno mjesto
u Poetici gdje se za metaforu kaze da se ne moze nauciti, da je to obiljezje genijalnosti, znaci moci vidjeti
slicnost medju naoko neslicnim.

Ingenio je brzi rad uma koji otriva slicnosti izmedju opozitnih I veoma udaljenih pojmova, spaja nespojivo,
novo. To je jedna vrsta osjetljivosti u iznalazenju slicnosti medju opozitnim.

Hitroumnost, pronicljivost, izumljivost. Tezauro ga definise u razvijenijoj formi: sadrzi dva prirodna talenta
PRONICLJIVOST, koja prodire u veoma udaljene okolnosti svakog subjekta, supstancu, formu, uzrok, itd., I
MNOGOSTRANOST, koji na izrazito brz nacin uporedjuje sve okolnosti izmedju njih, ali I sa subjektom, veze,
podjele, relacije, te kao zongler stavlja jedno na mjesto drugog. To je ta metafora, majka poezije, simbola I
impresija. Ingenio je prvi korak u nastanku djela.

Ingenioznost postaje ideal u baroku. Oznacava I karakter covjeka. Cak taj termin Servantes ugradjuje u naslov
svog romana, El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha, 1605.

Akuteca

lat. Acutum, acumen, argutum, u znacenju ostro, resko, teko, ostrumno, duhovito. Iz toga se izvodi italijansko
acuteza, spansko arguteza, francusko argutie. Kod nas se prevodi kao ostrumlje, ali na ono iz sfere umjetnickog
izrazavanja.

Kod Cicerona, Seneke I Kvintilijana pominje se u znacenju zgusnutog izraza, u sklopu vece cjeline, kao ukras
govora. U renesansi u raspravama o dobrom stilu, a tek u baroku igra jednu od glavnih uloga u raspravama.

Akuteca je postupak, tj. METOD RADA ingenioznog uma. Ima strukturu ingenia, sto znaci da razlicitim
sredstvima povezuje oprecne objekte, ideje I rijeci. Mora da izrodi zacudnost, postupak mora da bude
nesvakidasnji, rijedak I nov.

Do akutece se dolazi na razlicite nacine, ne izgradjuje se iz jedne osnove, te razlicite osnove, postupci, se
uzajamno ukrstaju, kombinuju. Koristi se Porfirijevo drvo kao postupak klasifikacije pojmova, polazi se od
najopstijeg a onda se grana ka najposebnijem, kao kod Aristotelovog poznatog primjera, gdje krece od odsjeka
vremena koje se grana na uzrast I doba godine, te se na kraju pravi analogija, mladost - proljece.

Најзад, још један метод изграђивања акутеце јесте помоћу осам типова метафора.
То су на примеру речи Рим :
1. СЛИЧНОСТ (SIMIGLIANZA): Град сунце; постоји сличност између положаја
града у држави и сунца на небу;
2. ПРИПАДАЊЕ (ATRTRIBUTIONE ): Престонички (преношење са дела на целину);
3. ДВОСМИСЛЕНОСТ (EQVIVOCO): Сила, на грчком језику Рим значи сила;
4. ОЧИГЛЕДНОСТ (HIPOTIPOSI): Светски триумфатор (персонификација)
5. ПРЕУВЕЛИЧАВАЊЕ (HIPERBOLA): Друга земаљска кугла;
6. КРАТКОСТ (LACONISMO): само слово Р;
7. СУПРОТНОСТ (OPOSITIONE): Антикартагина; име Рима замењује се именом
града противника;
8. ОБМАНЕ (НЕОЧЕКИВАНОСТИ; DECETTIONE): Ромул; када се изговара реч
прва два слога „Ро“ стварају очекивање да ће се изговорити име града (Рома), а
онда следи преокрет и замена са именом оснивача града.

Vidimo da su barokni teoreticari metaforu cinili mnogo sirom nego sto je ona za nas danas, pa su u nju
ukljucivali I kontrast, hiperbolu, oksimoron I slicno.
Koristili su I pogresno zakljucivanje, koja je opet u svrsi postizanja zacudnosti. Rezultat takvog zakljucivanja se
naziva meraviglia. Sto je jeicki izraz udaljeniji od svoje osnove, sto je neobicniji, tim je ostrumniji, tim je
akuteca bolja.

Nacini modusi pomocu kojih se gradi akutec su veoma raznovrsni. Na osnovu njih se grade končeti.

Практичне теореме
за прављење акутециозних кончета

Изостављајући примере и разраде ставова упутства дајемо у редоследу којим се nizu

1. ИЗАБРАТИ ТЕМУ АКУТЕЦЕ
2. ОД БЕСПЛОДНЕ ТЕМЕ НАПРАВИТИ ПЛОДНУ
3. ПРОНАЛАЗИТИ У ДРУГОМ ПРЕДМЕТУ СКРИВЕНА СВОЈСТВА
4. ДОБИВШИ НЕОПХОДНЕ ПОДАТКЕ ИЗ ЊИХ САСТАВЉАМО ПРОСТЕ
МЕТАФОРЕ
5. УЗЕТИ ПРОСТУ МЕТАФОРУ И ИЗ ЊЕ РАЗВИТИ ОШТРОУМНИ ИСКАЗ
6. КАДА УСТАНОВИШ ЈЕДНУ ТЕМУ, ПРИБАВИ КАКВА ИЗМИШЉЕНА СВОЈСТВА
7. МЕЊАЈ НАМЕРУ ГОВОРА ПРЕМА НОВИМ УЗРОЦИМА И ЦИЉЕВИМА.
8. Прво нађеш оштроумни УЗРОК, из њега изведеш ПОСЛЕДИЦЕ, и оштроумним
УПОРЕЂИВАЊЕМ удaљене ствари приближиш
9. Оштроумни израз може се остварити и УПОТРЕБОМ НАУЧНИХ ЗНАЊА.
Писање је процедура, низ повезаних логичких операција.

I od obicnog imena, permutovanjem slova moze nastati konceto. I I el, posljednja slova imena Isabel, znace zuc,
u sredini ostaje sabe, ukusno, Dakle, spoj nespojivog. Tri vrste govora, savjetodavni, pohvalni I sudski se mogu
mijesati. Moze se uzeti materija jednog zanra a cilj drugoga. Kombinatorika umjetnosti jedna je od osnovnih
elementa baroka. Barokna arhitktura to postaje kada u izradu gradjevina ulazi slikarstvo, tada postaje zivopisna,
jer se pretvara u igru geometrije, matematike, arhitekture, slobodne linije kista.

Končeto, ideja, slika

lat. Conceptus, sp. concepto, it. Srp. Konceto. Znacenje rijeci je ideja ili slika. Po znacaju za barokno
stvaralastvo odmah iza ingenia I akutece. Odredjuje ga I ingeniozno ostrouman postupak u gradjenju stilskog
jezickog izraza, I efekat kojim se takav postupak postize.
Konceto se ne moze razumjeti izvan niza ingenio, akuteca. On je njihov produzetak. Konceti su materijalna
realizacija rada ingenia I akutece. Cvrsto su povezani.
Akuteca je postupak koji se kao I svaki postupak moze realizovati na razlicite nacine, konkretizacija principa
jeste konceto.
Konceto se objasnjava s jedne strane svojom konstrukcijom izvedenom iz akutece, s druge djelovanjem. Pojam
meravilje se konacno ostvaruje koncetom. Konceto ne postoji samo u literaturi, nalazimo ga u raznim
umjetnostima. On se odredjuje koliko konstrukcijom, toliko efektom na citaoca.

Koncetom se indirektno ukazuje na sveopstu povezanost, na red ispod prividne haoticnosti. Primjeri:

Mir ne nalazim, u rat ne hrlim, Led sam a gorim

procitati primjere u udzbeniku

Zacudnost, zaprepascenje, novo, meravilja

Efekat kojim se oznacava efekat koji govor treba da ima. Zapocinje sa Aristotelom. Cesto se zacudnost desava
jednostavno iz pukog neznanja, zato ljudi pribjegavaju filozofiji, kako bi pobjegli iz neznanja.

Medjutim ono sto je neocekivano najcesce izaziva cudjenje, uzbudjenje, ali koje je osobitno snazno ako se
dogadja po kauzalnoj vezi. Dogadjaji se tako nizu logicnim slijedom, ali tako da u nama izazovu uzbudjenost I
cudjenje, koje se bas zbog tog ocekivanog spleta okolnosti jos jace manifestuje.

To je moguce radnjom, ali I stilskim postupcima. Tako su prema onom cime se zeli izazvati zacudnost,
razlikovali poeticku I retorsku teoriju.

Задовољство повезано са чуђењем су два кључна појма реторске концепције:

„ Угодни су и нагли обрти и тешко избављење из опасности, јер све то изазива дивљење“
(Реторика, књ. 1, гл. 11, 24 ). Чуђење повезано са задовољством и неочекивани расплет
каузално повезане радње биле би прве, ране основе теорије чуђења. Она се даље развијала
у највећој мери са ослонцем на Аристотелову Поетику и Реторику.

Циљ рада ингениозног ума је да код читаоца изазове чуђење, запрепашћење,

збленутост (stupore), омамљеност, а та зачуђеност треба у њему да ствари задовољство и
дивљење. Највеће уживање ума је у зачудности. Стварање чудесног (meraviglioso) је
стварање лепог, наиме, у томе чудесном лепо је само то чудесно. Сматрало се како онај
песник који није способан изазвати чуђење, не треба ни да пише.

Али то неочекивано, запрепашћујуће не доноси само ведрину, радост и

задовољство читаоцу, већ га нагони и на размишљање. Да би се разумеле такве чудне,
ингениозне фигуре, потребно је да читалац ангажује свој властити ингенијум како би
могао да их растумачи. И њему, читаоцу, као и песнику који је ствара, то значење се
открива као „блесак муње“ у уму.

Skriveni sklad
Основни смисао поступка откривања скривених веза између удаљених појмова
јесте да се неслога, различитост, противност покажу као повезани. Хаос који постоји у
свету има у себи скривену хармонију чији је коначни извор у Једном (тј. Богу).

У основи комбиновања којим се у везу доводе удаљене и неспојиве ствари, појмови,

догађаји, стилки поступци, је једна идеологема, или сликовитије речено „поглед на свет“:
у привидном хаосу који нас окружује постоји скривени склад што доказује постојање
јединства које потиче од више силе која га уређује. Откривање веза у противностима треба
да нас запрепасти, а то запрепашћење треба да нас доведе до кључног сазнања: у
хаотичном свету постоји хармонија која је од бога. Коначна инстанца теорије замршеног
барокног израза може да делује разочаравајуће. Ако ништа друго барок је барем знао да
постоји некаква тајна.