AKP’NİN EKONOMİK BAŞARI

MİTİ 3-CARİ AÇIK VE DIŞ BORÇ

İ
ktisat ve Toplum dergisinin son iki sayısında yayınlanan yazı-
larımda hem ekonomik büyüme hem de dış ticaret açısından
AKP hükümetinin sanılanın tersine son derece başarısız oldu-
ğunu karşılaştırmalı çalışmalarla göstermiştim. Dış ticaretteki
başarısızlık sabit fiyatlarla hesaplanan (reel) ihracattaki çok ciddi
bir gerilemeyle kendini göstermiştir. Cari fiyatlarla hesaplandığın-
da artan (nominal) ihracat ise gerçek bir ihracat artışını değil, do-
ların 2002 yılından itibaren değer yitirmesiyle birlikte oluşan bir
balonu göstermektedir.
Türkiye’de iktisatçıların en çok tartıştığı ve Türkiye ekonomisinin Turan Subaşat
en büyük zaafı olarak görünen cari açık büyük oranda ticaret açığı İzmir Ekonomi Üniversitesi
tarafından belirlenmektedir. Cari açık ve dış borçtaki son derece Ekonomi Bölümü
hızlı artış AKP hükümetinin belki de en çok eleştirildiği ve kendini turan.subasat@izmirekonomi.edu.tr
savunmakta en çok zorlandığı konulardandır. Gerçekten de son bir-
kaç haftada yaşananlar bile Türkiye ekonomisin zayıflıklarını çar-
pıcı bir biçimde göstermiştir. Amerikan Merkez Bankası (Federal
Reserve) Başkanının tahvil alımlarının durdurulacağını açıklaması-
nın ardından birçok ülke borsalarında ciddi değer kayıpları yaşan-
mış, ulusal paralar değer yitirmiş, faizler ve enflasyon yükselmiştir.
Türkiye, piyasalardaki çalkantılardan en çok etkilenen ülkelerden
birisi olmuştur. Yaşananlar ileride yaşanabileceklerin bir provası
niteliğindedir.
Türkiye’de cari açığın ve dış borcun AKP döneminde son derece
hızlı arttığı herkes tarafından kabul edilen bir gerçektir. Tartışma-
lar daha çok artan cari açık ve dış borcun Türkiye ekonomisi için
büyük bir tehdit oluşturup oluşturmadığı üzerine yapılmaktadır.
Eleştirenler, bu kadar büyük ve hızla artan cari açık ve dış borca da-
yalı bir ekonominin uzun vadede sürdürülebilir olmadığını, bir gün
mutlaka çökeceğini iddia etmektedirler. Ancak hükümet ve iyimser
iktisatçılar da bu konularda birkaç karşı tartışma yapmaktadır. Bu
tartışmaların büyük bir çoğunluğu propagandaya yönelik olup aka-
demik anlam içermezken iki tanesi ciddiye alınmalıdır.

w w w. i k t i s a t v e t o p l u m . c o m
46 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013
Bunlardan birincisi cari açığın Türkiye’ye özgü de-
ğil, küresel bir sorun olduğudur. Gerçekten de cari
açık 2000’li yıllarda birçok ülkenin karşılaştığı bir
sorundur ve cari açığı Türkiye’den daha yüksek
olan çok sayıda ülke vardır. Dahası Türkiye cari
açığı yüksek olan birçok ülkede görünen finansal
krizden etkilenmemiştir. Bu durum Türkiye’de
kamu borcunun ulusal gelire oranının son derece
hızlı bir düşüş göstermesinden kaynaklanmıştır. O
halde Türkiye’nin özel bir konumu vardır ve cari
açığı yüksek olan diğer ülkelerle karşılaştırılma-
malıdır. İkinci önemli tartışma ise Türkiye’nin dış
borcu üzerinedir. Türkiye’nin toplam dış borcunda
ciddi bir artma görülse de, dış borcun ulusal gelire
oranında bir düşme söz konusudur. O halde Tür-
kiye artan dış borcunu ödeyebilecek güçtedir ve
ortada ciddi bir sorun yoktur.
Bu yazıda özellikle bu iki konu üzerinde durula-
caktır. Sunacağım veriler göstermektedir ki, cari
açığın 2000’li yıllarda Türkiye’ye özgü olmayan
küresel bir sorun olduğu doğru olsa da, Türkiye’de
cari açık dünyadaki birçok ülkeden çok daha hızlı
artmıştır. Türkiye ekonomik büyüme ve dış ticaret
açısından başarısız olmuş olsa da cari açığını ka-
patacak dış kaynakları bulmakta ciddi bir “başarı”
göstermiştir. Hızla artan cari açığın şu ana kadar
ciddi bir sorun yaratmaması konjonktürel bazı fak-
törlerden kaynaklanmıştır ve ileride ciddi sorunla-
rın yaşanmayacağının garantisi olamaz.
Yapılan dış borç tartışması ise Türkiye’nin “ger-
çek dış borcunu” hesapladığımızda ikna edici ol-
mamaktadır. Bilindiği gibi “dış borç” bir ülkenin
ödünç aldığı kaynakların sadece bir kısmını tem-
sil etmektedir. Bunun yanında portföy yatırımları
ve doğrudan yatırımların hesaba katıldığı “gerçek
dış borcu” gösteren “uluslararası yatırım pozisyo-
nu” çok farklı bir hikaye anlatmaktadır. Yaptığı-
mız hesaplardan görülecektir ki AKP döneminde
Türkiye’nin “gerçek dış borcunun” ulusal gelire
oranı son derece hızlı bir artış göstermiştir.
CARİ AÇIK NEDİR?
Konunun uzmanı olmayanlar tarafından daha ko-
lay anlaşılması için cari açığın kısaca açıklanması
yararlı olacaktır. “Cari hesap”, “sermaye ve finans
hesabı”1, merkez bankasında tutulan “rezervler”
ve “net hata ve noksan” bir ülkenin diğer ülke-
lerle girdiği tüm ekonomik ilişkilerin kaydedildi-
ği “ödemeler dengesinin” dört temel birleşenidir.
Şekil 1A’da görüldüğü gibi “cari hesap” ile “re-
İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 47
zervlerdeki” değişmenin toplamı (-69) “sermaye bilançosuna” eksi (artı) olarak işlenir. Örneğin şe- 1. “Rezervlerde” bir değişim yoksa cari açık ser-
hesabı” ve “net hata ve noksanın” toplamına (69) kil 1A’da rezerv varlıkların -24 olarak işlenmesi maye hesabındaki bir fazlaya eşit olacaktır.
mutlak değer olarak eşit olmak zorundadır. Bu ne- aslında rezervlerin 2012 yılında 24 milyar dolar Diyelim ki cari açığın tek belirleyicisi ticaret
denle bu dört kalemin toplamı muhasebe tekniği arttığını göstermektedir. açığı olsun. Bir ülkenin ihracatı 100 milyar do-
açısından sıfıra eşit olacaktır. “Ödemeler dengesine” bir ülkenin dış dünya ile larken ithalatı 120 milyar dolar ise bu ülkenin
Şekil 1B, “cari hesabın” alt birleşenlerini göster- olan tüm ekonomik ilişkilerini kaydetmek, kaçak- dış giderleri dış gelirlerini aşıyor demektir ve
mektedir: “mal dengesi” (mal ihracat ve ithalatı), çılık, kayıt dışı sermaye hareketleri ve işlemlerde 20 milyar dolarlık bir cari açıktan bahsedilir.
“hizmetler dengesi” (turizm ve eğitim gibi hizmet- yapılan hatalar gibi nedenlerle tam olarak mümkün Bu cari açık, ya rezervler kullanılarak, ya da
lerin ticareti), “gelir dengesi” (yabancı firmaların olmayabilir. Bu durum ödemeler dengesinde bir yurt dışından kaynak ödünç alınarak finanse
kar ve faiz transferleri gibi), ve “cari transferler” eşitsizliğin olmasına neden olacaktır. Bu eşitsizlik edilir. Rezervler kullanılmıyorsa ülkenin cari
(dış yardım ve yurt dışındaki Türk işçilerin gön- diğer verilerden hareketle kolayca hesap edilebilir açığı yurt dışından getirilen kaynaklarla kar-
derdiği gelirler gibi). Cari hesabın eksi olması cari ve ödemeler dengesine “net hata ve noksan” ola- şılanır ki bu kaynak akışı “sermaye hesabına”
açığın olduğunu gösterir ve cari açık, Türkiye’nin rak kaydedilir. “Net hata ve noksan” eksi ya da artı artı olarak işlenir (Şekil 2A).
dünya ile olan ekonomik ilişkilerinde, giderlerinin değerler alabilir ve bazen (şekil 1A’da görüleceği 2. Net sermaye girişlerinin cari açıktan doğan
gelirlerinden yüksek olduğu anlamına gelir. Şekil- gibi 7 milyar dolar gibi) oldukça ciddi boyutlara ihtiyaçtan daha fazla olması durumunda bu ek
den görüleceği gibi Türkiye’de cari açığın temel ulaşabilir. kaynaklar rezervlerin arttırılmasında kullanıla-
belirleyicisi mal ticareti açığıdır. Bu nedenle tar- bilir. Örneğin cari açık 20 milyar dolarken, ül-
Aşağıdaki hipotetik örnekler konunun anlaşılma-
tışmalar genellikle ticaret açığı üzerine yoğunlaş- keye giren net sermaye 30 milyar dolarsa, elde
sında yardımcı olacaktır. Konunun daha net anla-
maktadır. Türkiye özellikle turizm gelirleri nede- kalan 10 milyar dolar rezervleri artırır (Şekil
tımı adına “net hata ve noksanın” sıfır olduğu var-
niyle hizmetler dengesinde ve yurt dışından gelen 2B).
sayılmıştır.
işçi gelirleri nedeniyle de cari transferler dengesin-
de fazla vermektedir. Gelir dengesi ise daha çok
nn Şekil 1: Türkiye’de Ödemeler Dengesinin Birleşenleri (2012)
yabancı firmaların kar ve faiz transferlerini göster-
diği için negatiftir.
Şekil 1C ise “sermaye hesabının” alt birleşenlerini 1A: Ödemeler dengesi 1B: Cari işlemler hesabı
80 30
göstermektedir. “Doğrudan yatırımlar” firmaların 62
20
yabancı ülkelerde üretime yönelik olarak yaptıkla- 60
10
rı yatırımlardır. Örneğin bir Japon otomotiv şirketi Mal Dengesi Cari Transferler
40 0
olan Toyota Türkiye’de bir fabrika kurar ve üretim Hizmetler
-10 Dengesi Gelir Dengesi
20
yaparsa bu doğrudan yatırım olur. Bazen “sıcak CARİ İŞLEMLER REZERV 7 -20
HESABI
para” olarak da adlandırılan “portföy yatırımları”, 0 VARLIKLAR
-30
SERMAYE VE NET HATA VE
hisse senedi ve borç senetleri gibi finansal yatı- FİNANS HESABI NOKSAN -40
-20
rımları içerir ve doğrudan üretime yönelik değil- -24 -50
dir. Örneğin bir Alman yatırımcı parasını bir Türk -40
-60
-45
bankasına yatırırsa, ya da borsadan bir hisse senedi -60 -70
alırsa bu portföy yatırımı olur. “Diğer yatırımlar”,
doğrudan ve portföy yatırımları dışında kalan kre-
diler ve mevduatlar gibi finansal kaynakları içe- 1C: Sermaye ve finans hesabı
rir. Şekil 1C’de görülebileceği gibi Türkiye’de 40
her üç kalem de pozitif değerler almaktadır ki bu 35
Türkiye’ye gelen sermayenin Türkiye’den çıkan 30
sermayeden daha büyük olduğunu gösterir. 25
“Rezerv varlıklar” bir ülkenin merkez bankasın- 20
da biriktirilen ve kullanıma hazır dış varlıklardır. 15
Rezervler para ve kur politikalarını desteklemek,
10
piyasalara güven vermek, döviz cinsi üzerinden
5
borçları ödemek, dışsal şoklara karsı gerekli dö-
viz likiditesini bulundurmak gibi amaçlara yöne- 0
Dogrudan Yatırım Portfoy Hesabı Diğer Yatırımlar
lik olarak bulundurulur. Aşağıda açıklanacağı gibi
rezervlerdeki artışlar (azalışlar) “ödemeler dengesi Kaynak: TCMB
48 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 49

3. Ülkede 20 milyar dolarlık cari açık varken 10
milyar dolarlık bir sermaye çıkışı yaşanırsa bu
rezervleri 30 milyar dolar düşürecektir (Şekil
2C).
4. Ülke 20 milyar dolarlık cari fazla verirken aynı
zamanda 10 milyar dolarlık bir sermaye girişi
olursa rezervler 30 milyar dolar yükselecektir
(Şekil 2D).
gerektirdiğinden daha fazla sermaye girmiş ve bu nn Şekil 3: Türkiye’nin ödemeler dengesi (Milyar Dolar)
sermaye rezervlerin arttırılmasında kullanılmıştır.
80
Aynı dönemde net hata ve noksanda da çok ciddi
bir artış görülmektedir. Bu Türkiye’ye kaynağı bi- 60
linmeyen ciddi boyutlarda sermaye girişi olduğu-
nu göstermektedir. 40
Şekil 4A cari hesabın ve 4B ise sermeye ve finans
hesabının birleşenlerini göstermektedir. 2002- 20

2012 yılları arasında mal dengesindeki açık cari

0
Burada akılda tutulması gereken şey “cari hesap” açığın bir numaralı belirleyicisiyken “diğer yatı-

1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
ile “rezervlerdeki” değişmenin toplamının “ser- rımlar” kalemi cari açığın finansmanında kullanı- -20
maye hesabı” ve “net hata ve noksanın” toplamına lan ana kaynağı oluşturmuştur.
mutlak değer olarak eşit olmak zorunda olduğudur. Bu dönemde “diğer yatırımların” toplam serma- -40

Şekil 3, Türkiye’nin ödemeler dengesi bilançosun- ye hesabı içindeki payı yüzde 48, doğrudan yatı-
rımların payı yüzde 27 ve portföy yatırımlarının -60
daki değişimleri 1984-2012 yılları arasında gös-
termektedir. Şekilden görüleceği gibi Türkiye’nin payı yüzde 25 olmuştur (Şekil 5A). Ancak cari
-80
cari ve sermaye hesaplarında 2002 yılından açığın finansmanında küresel kriz öncesi ve son-
Cari İşlemler Hesabı Sermaye ve Finans Hesabı Net Hata ve Noksan Rezerv Varlıklar
itibaren ciddi bir kırılma görülmektedir. Yani rasında önemli bazı farklar görülmektedir (Şekil
Türkiye’nin cari açığı büyük oranda yurt dışından 5B). Yaşanan küresel kriz öncesinde (2002-2008) Kaynak: TCMB

getirilen kaynaklar kullanılarak finanse edilmekte-
dir. Rezervlerde de yine ciddi bir artış görülmek-
tedir. Dolayısıyla 2002-2012 döneminde sermaye
hesabı fazlası cari açıktan mutlak rakamlarla daha
büyüktür. Bir başka deyişle, Türkiye’ye cari açığın
doğrudan yatırımların toplam sermaye hesabı için-
nn Şekil 4: Türkiye’nin cari ve sermaye hesabı birleşenleri (Milyar Dolar)
deki payı yüzde 35 iken bu oran kriz sonrasında
(2009-2012) yüzde 18’e inmiştir. Buna karşılık 4A: Cari hesap
kriz öncesinde yüzde 14 olan portföy yatırımları 40
payı yüzde 37’ye çıkmış, ve kriz öncesi yüzde 51 20

nn Şekil 2: Ödemeler dengesi bilançosunu açıklayıcı hipotetik örnekler (net hata ve noksanın sıfır olduğu 0

1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
varsayılmıştır)
-20

Şekil 2A Şekil 2B -40

30 40
20 30 -60
20 30
-80
20
10
Cari İşlemler
Hesabı 0 10 -100
0 Cari İşlemler Rezerv
Rezerv Sermaye ve Hesabı Varlıklar Cari İşlemler Hesabı Mal Dengesi Hizmetler Dengesi
Varlıklar Finans Hesabı 0
Sermaye ve Gelir Dengesi Cari Transferler
-10 Finans Hesabı
-10
-10 4B: Sermaye ve finans hesabı
-20 80
-20 -20
-20 70
-30 -30
60
Şekil 2C Şekil 2D 50
40 30
30 20 40
30 20 30
10
20 10 20
Rezerv
Varlıklar 10
10 Sermaye ve 0
Cari İşlemler Cari İşlemler Sermaye ve
Hesabı Finans Hesabı Hesabı Finans Hesabı 0
0 -10
Rezerv
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Varlıklar -10
-10 -20
-10 -20
-20 -30 Sermaye ve Finans Hesabı Doğrudan Yatırım
-20 -30
-30 -40 Portfoy Hesabı Diğer Yatırımlar
Kaynak: TCMB
50 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013
nn Şekil 5: Sermaye hesabı birleşenleri (%)
5A: 2002-2012
60
48%
50
40
27% 25%
30
20
10
0 0
Doğrudan Portföy Diğer
Yatırım Hesabı Yatırımlar
2002-2012
Kaynak: TCMB
olan diğer yatırımlar ise yüzde 45’e düşmüştür. Bir
başka deyişle Türkiye cari açığını kapatmak için
ihtiyaç duyduğu kaynakları riskli olarak değerlen-
dirilen portföy yatırımlarına daha fazla dayanarak
karşılamaktadır.
TÜRKİYE’DE CARİ AÇIK ÖNEMLİ BİR
SORUN MUDUR?
Bir ülke dışarıdan ödünç alınan kaynakları kulla-
narak bir süre için gelirlerinin üzerinde bir harca-
ma yapabilir. Ancak bu kaynaklar bir süre sonra
geri ödenecektir. Bu durumda ülke, gelirlerinin
altında harcama yaparak (cari fazla vererek) dı-
şarıya gelir transferinde bulunacaktır. Türkiye’de
cari açığın AKP döneminde son derece hızlı arttığı
herkes tarafından kabul edilse de tartışmalar artan
cari açığın Türkiye ekonomisi için ciddi bir tehdit
olup olmadığı üzerine yapılmaktadır. AKP politi-
kalarını destekleyenlerin yaptığı tartışmalar birkaç
noktada özetlenebilir.
ƒƒ Cari açık Türkiye’ye yurt içi tasarruflardan
daha fazla yatırım yapma olanağı sağlar. Daha
fazla cari açık, daha fazla yatırım ve daha hız-
lı ekonomik büyüme demektir ki, bu ileride
ödünç alınan kaynakların sorunsuz bir biçimde
geri ödenebilmesini sağlar. O halde cari açık-
tan korkmak için hiçbir neden yoktur.
ƒƒ Cari açık (özellikle Türkiye gibi enerji itha-
latçısı olan bir ülke için) ekonomik başarının
bir bedeli ya da yan ürünü olarak görülmelidir.
İthalat yurt içi gelirle, ihracat ise büyük oran-
da yabancı ülkelerin gelirleriyle doğru orantı-
lı olarak artar. Türkiye gibi hızla büyüyen bir
5B: 2002-2008 ve 2009-2012
60
51%
50 45%
37%
40 35%
30
18%
20 14%
10
Doğrudan Portföy Diğer
Yatırım Hesabı Yatırımlar
2002-2008 2009-2012
ekonomide ithalat artışı, ihracat artışını aşa-
caktır. O halde cari açık, büyüyen ve sağlıklı
bir ekonominin göstergesidir ki bunu bir tehdit
gibi algılamak doğru değildir.
ƒƒ Cari açık hükümet tarafından ciddiye alınmak-
ta ve düşürülmesi için teşvik sistemi gibi ön-
lemler alınmaktadır.
ƒƒ Cari açığın önemli kalemlerinden birisi olan
doğrudan yatırımlar AKP döneminde hızla art-
mıştır. Doğrudan yatırımlar bir ülke içinde ka-
lıcı ve üretime doğrudan katkı yapan yatırımlar
olduğu için portföy ve diğer tipte borçlanmala-
ra göre çok daha az risk içerirler.
ƒƒ Cari hesaptaki sistematik sorunlar (açık ve faz-
la) Türkiye’ye özgü değil küresel bir sorundur.
2000’li yıllarda birçok ülkede cari açık so-
runları görülmektedir. Cari açığı Türkiye’den
daha yüksek olan çok sayıda ülke vardır. Tür-
kiye uzun yıllardır cari açığını finanse edebil-
mektedir ve finanse edilebildiği sürece cari
açık önemli bir sorun değildir.
Yukarıdaki görüşler birçok açıdan eleştirilebilir.
Yurt dışından ödünç alınan kaynakların her zaman
yatırımları arttıracağı varsayımı doğru değildir.
Kaynaklar tüketim mallarının ithalatında da kul-
lanılabilir. Bu durumda yeni kaynaklar yatırımları
arttırmak yerine tasarrufları düşürecektir. Eko-
nomik büyüme artmayacak ve kaynakların geri
ödenmesinde sorunlar yaşanacaktır. Gerçekten
de Türkiye’de yatırımların ulusal gelire oranında
ciddi bir artma görülmezken tasarrufların oranın-
da ciddi bir azalma görülmektedir. Bu kaynakların
daha çok tüketime yönlendirildiği anlamına gelir.
Ödünç alınan kaynaklar verimsiz ve spekülatif ya-
tırımlarda da kullanılabilir. Kaynakların toplumsal
olarak yararlı ve ekonomik olarak verimli, ancak
döviz üretmeyen alanlarda kullanılması bunların
geri ödenmesini zorlaştırarak ciddi sorunlar doğu-
rabilir.
Türkiye’de cari açık büyümenin doğal bir sonucu
değil seçilen politikaların bir ürünüdür. Bir önce-
ki yazımda gösterdiğim gibi, Türkiye’de gerçek
ithalat artmamış ama gerçek ihracat AKP döne-
minde hızla düşmüş ve cari açığa neden olmuştur.
Türkiye’nin enerji ithalatçısı olması da cari açığı
açıklamaya yetmez. Çin gibi enerji ithal eden bir
ülke hem hızla büyüyor ve hem de devasa cari faz-
la veriyorsa bu tartışmanın tutarlılığı yoktur.
Uygulanan teşvik sisteminin oldukça yeni olması
nedeniyle cari açığa olabilecek etkileri konusunda
kehanette bulunmak doğru olmasa da, teşvik siste-
minin sınırlı yapısı, Türkiye’de cari açığın devasa
boyutları ve Türkiye ekonomisinin yapısal sorun-
ları göz önüne alındığında ümitli olmak için fazla
bir neden görülmemektedir.
AKP döneminde doğrudan yatırımlarda önemli
bir artış olduğu doğru olsa da (Şekil 4B) doğrudan
yatırımların toplam ödünç alınan kaynaklar için-
deki payı 2003-2012 yılları arasında sadece yüzde
27’dir (Şekil 5A). Bu oran kriz sonrası dönemde
(2009-2012) yüzde 18’e kadar inmiştir. Üstelik Şe-
kil 6’da görüldüğü gibi Türkiye’de doğrudan yatı-
rımlarla özelleştirme politikaları arasında önemli
bir ilişki vardır. Bir başka deyişle doğrudan yatı-
nn Şekil 6: Doğrudan yatırımlar ve özelleştirme gelirleri (Milyar Dolar)
25
20
15
10
5
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Doğrudan Yatırımlar
Kaynak: TCMB
İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 51
rımların önemli bir kısmı özelleştirilen firmalar sa-
yesinde edinilmiştir. Büyük oranda özelleştirmeye
dayalı doğrudan yatırımlar ekonomiye büyük fay-
dalar sağlamazken uzun dönemde de devamlılık-
ları şüphelidir. Özelleştirme gelirlerini doğrudan
yatırımlardan çıkarırsak, doğrudan yatırımların
toplam ödünç alınan kaynaklar içindeki payı yüz-
de 16,8’e inmektedir. Dolayısıyla Türkiye’nin dış
dünyadan aldığı kaynakların çoğu risk unsuru ol-
dukça yüksek kaynaklardır.
Cari açığın Türkiye’ye özgü olmadığı ve küresel
boyutları olduğu doğrudur. Ancak aşağıda gösteri-
leceği gibi Türkiye cari açıktaki artış hızı açısından
dünyadaki ülkeler arasında en başlarda yer almak-
tadır. Türkiye’nin cari açığını uzun yıllar “başa-
rıyla” finanse etmesi fazla bir anlam ifade etme-
mektedir. Cari açığın ne zaman bir sorun olmaya
başlayacağına, cari açığın kaç yıl sürdüğü, ulusal
gelire oranı, ticaret hacmi ya da uygulanan döviz
kuru rejimi gibi bazı değişkenlere bakarak karar
vermek mümkün değildir. “Sürdürülebilirlik”,
ödünç alınan kaynakların sorunsuz biçimde geri
ödenebilmesini sağlayacak koşulların oluşturulup
oluşturulamadığına bağlı olarak tanımlanmalıdır.
Eğer kaynaklar borcun ödenmesini mümkün kıla-
cak verimli alanlarda kullanılıyorsa, ciddi bir so-
run olmadan geri ödenebilir. Böyle bir cari açık,
kaç yıl sürdüğünden bağımsız olarak “sürdürüle-
bilir” olarak görülmelidir. Eğer kaynaklar verim-
siz alanlara yatırılmış, ya da tüketimi pompalamak
için kullanılmışsa, cari açık uzun yıllar sürmüşse
bile “sürdürülemez” kabul edilmelidir. Cari açığı,
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Özelleştirme gelirleri
52 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013
riskleri biriktirerek, sorunları büyütüp, çözümleri
erteleyerek uzun yıllar “sürdürmek” konjonktürel
koşullar elverdiğinde mümkün olabilir. Cari faz-
la veren ülkeler, kaynak transferine devam etme-
ye gönüllü oldukları sürece cari açığı sürdürmek
mümkündür. Ancak, böyle bir bağımlılık ilişkisini
sonsuza kadar sürdürmek mümkün olmamakta, bir
düzeltme mutlaka yaşanmaktadır. Cari açığın “sür-
dürülemez” olduğu, bir gün mutlaka anlaşılacaktır.
Sorunlar ne kadar uzun süre biriktirilirse, yaşan-
ması gereken uyum da o kadar radikal ve yıkıcı
olacaktır.
Komşuları finansal krizle boğuşurken Türkiye’nin
bundan etkilenmemesi çoğu zaman AKP hüküme-
tinin uyguladığı politikaların bir başarısı olarak
değerlendirilse de, bu “başarı” AKP öncesi oluş-
turulan politikalarla ve konjontürel faktörlerle
açıklanabilir. Türkiye 2000-2001 yıllarında ya-
şadığı krizden sonra bankacılık sektöründe ciddi
reformlar yapmış ve ciddi düzenlemelere gitmiş-
tir. Bu düzenlemeler sayesinde dünyada dolaşan
“zehirli finansal kağıtlar” Türkiye’ye girmemiştir.
Bankacılık sektörünün bu nedenle ayakta kalma-
sı Türkiye’yi riskli ülkelerden kaçan yatırımcılar
için çekici bir yatırım merkezi haline getirmiştir.
Türkiye’nin cari açığını bu kadar “başarıyla” fi-
nanse etmesi böylesi konjonktürel faktörlerden
kaynaklanmıştır ve bu faktörlerde oluşacak deği-
şimler her şeyi tam tersine çevirebilir. Unutulma-
malıdır ki yaşanan finansal krizden en çok etkile-
nen Yunanistan, İrlanda, İzlanda, Portekiz, İspanya
ve Avustralya gibi ülkelerin ortak noktası çok hızlı
artan cari açıklarıdır.
Aşağıdaki bölümde Türkiye’nin cari açığı karşı-
laştırmalı bir açıdan değerlendirilecektir. Görüle-
ceği gibi Türkiye cari açığı en fazla artan ülkeler
arsında en ön sıralarda yer almaktadır.
nn Tablo 1: Türkiye’nin cari açığın ulusal gelire oranı açısından dünyadaki sıralaması
Cari açığın ulusal gelire oranı.
Cari açığın ulusal gelire oranında değişme (fark metodu).
Cari açığın ulusal gelire oranında değişme. (indeks metodu).
Cari açıktaki değişme (Kümülatif indeks metodu).
Kaynak: Dünya Bankası verileri kullanılarak hesaplanmıştır.
TÜRKİYE’NİN CARİ AÇIK AÇISINDAN
KARŞILAŞTIRILMALI DURUMU
Öncelikle basit bazı gözlemlerle başlayalım. Tablo
1, cari açık açısından Türkiye’nin dünyadaki sıra-
lamasını AKP öncesi (1990-2002) ve AKP dönemi
(2003-2011) için değişik dört ölçütle göstermekte-
dir. İlk ölçüt, Türkiye’nin dünyadaki sıralamasını
cari açığın ulusal gelire oranı açısından göster-
mektedir. Türkiye’de cari açığın ulusal gelire oranı
ortalaması AKP öncesi dönemi için yüzde 0.73 ve
AKP dönemi için ise yüzde 5.09’dur. Cari açığın
ulusal gelire oranında AKP döneminde çok ciddi
bir artış görülmektedir. Türkiye 1990-2002 yılla-
rı arasında cari açığın büyüklüğü açısından 104
ülke arasında 77’nci sıradayken, 2003-2011 yılları
arasında 41’inciliğe yükselmiştir. Yani sıralamada
tam 36 basamak yükselmiştir. Sıralamadaki yük-
seliş açısından baktığımızda Türkiye, İzlanda (45
basamak) ve Moritus’un (42 basamak) ardından
üçüncü olmuştur. Bu gözlemler Türkiye’nin her iki
dönem arasında cari açıktaki artış hızı açısından
dünyada ilk sıralarda yer aldığını göstermektedir.2
Dönem ortalamalarıyla yapılan çalışmalar bilgi
verici olmakla birlikte eğilimleri (artış ya da aza-
lış) göstermezler. Örneğin bir zaman diliminde
iki ülkede cari açık ortalaması birbirine eşitken,
birinci ülkede yüksek başlayıp düşüyor ve ikinci
ülkede ise düşük başlayıp artıyor olabilir. Bu ne-
denle sadece ortalamalarla yetinmek yerine cari
açıktaki değişime de bakmak gerekir. Ancak cari
açık negatif ve cari fazla pozitif rakamlarla ifade
edildiği için çarı açıktaki değişimi yüzde değişim
olarak ifade etmek sorunludur. Oldukça teknik bir
konu olduğu için okuyucunun dikkatini dağıtma-
mak adına detaylara girmeyeceğim ancak üç farklı
metot kullanacağım.
AKP öncesi dönem AKP dönemi
Fark
(1990-2002) (2003-2011)
77 41 36
60 14 46
60 14 46
25 6 19
İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 53
Bunlardan ilki cari açığın ulusal “üst-orta” ve “yüksek” gelir grupları ile karşılaştırmalı olarak gös-
gelire oranındaki değişimi hesap- termektedir. Bu şekiller, Türkiye’nin cari hesabının ulusal gelire
lamaktır. Örneğin bir ülkedeki cari oranından ülke guruplarının cari hesaplarının ulusal gelirlerine
açık yüzde -4’ten yüzde -2’ye in- oranlarını çıkartarak elde edilmiştir. Bu nedenle şekillerdeki dü-
mişse cari açıktaki değişme yüzde şüş (artış) Türkiye’nin cari açığının karşılaştırılan gelir gurupları-
2’dir.3 Bu yöntemle hesaplandı- na oranla arttığını (düştüğünü) göstermektedir.4 Ancak “alt-orta”
ğında, Türkiye 1990-2002 yılları gelir grubu Hindistan ve “üst-orta” gelir gurubu ise Çin gibi dün-
arasında cari açıktaki büyüme açı- ya ticaretinin temel motoru olan ülkeleri içermektedir. Türkiye’yi
sından 104 ülke arasında 60’nci bu ülkelerle karşılaştırmak adil olmayabilir. Bu nedenle Türkiye
sıradayken 2003-2011 yılları ara- ayrıca Hindistan dışında kalan “alt-orta” gelir grubundaki ülke-
sında tam 46 basamak yükselerek lerle ve Çin dışında kalan “üst-orta” gelir grubundaki ülkelerle
14’üncü olmuştur. Bu yöntem he- de karşılaştırılmıştır. Şekillerden çıkan sonuç son derece nettir.
saplama açısından basit olmakla Türkiye’nin cari açığı tüm gelir guruplarına oranla AKP döne-
birlikte sorunludur. Örneğin cari minde son derece hızlı bir artış göstermektedir.
açığın yüzde -12’den yüzde -10’a
inmesi ile yüzde -4’ten yüzde
-2’ye inmesi bu yöntemle aynı
sonucu vermekle birlikte oransal
olarak aynı şeyi göstermeyecektir.
Bu nedenle kullandığım alterna-
tif bir yöntem, cari açığın ulusal
gelire oranında değişmeyi indeks
metodunu kullanarak incelemek-
tir. Burada yapılan şey ülkelerin
başlangıç yılı olan 1990 yılındaki
cari hesaplarının ulusal gelirleri-
ne oranlarını 100’e denk gelecek
bir biçimde indekslemek ve daha
sonra değişimi logaritmik olarak
hesap etmektir. Bu yöntem bir
önceki yöntemle aynı sonuçları
vermiştir. Son bir yöntem de cari
açıktaki kümülatif değişmeyi baş-
langıç yılına indekslendikten son-
ra değişime bakmaktır. Örneğin
beş yıl boyunca on milyar dolar
cari açık veren bir ülkenin kümü-
latif cari açığı beş yılın sonunda
50 milyar dolar olacaktır. Kümü-
latif veriyle çalışmanın avantajı
yıllık değişikliklerdeki dalgalan-
maların kümülatif verilerde yu-
muşamasıdır. Bu yöntemle Türki-
ye 1990-2002 yılları arasında cari
açıktaki büyüme açısından 104
ülke arasında 25’inci sıradayken
2003-2011 yılları arasında 19 ba-
samak yükselerek 6’ıncı olmuştur.
Şekil 7 Türkiye’nin cari açığında-
ki değişimleri “düşük”, “alt-orta”,
54 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 55

nn Şekil 7: Türkiye’nin cari açığının ulusal gelire oranı açısından değişik gelir guruplarıyla karşılaştırılması ƒƒ Dış borç hızla artsa da ulusal gelir daha hızlı kullanılan dış kaynakların hepsini kapsamadığı
artmakta ve dolayısıyla borcun ulusal gelire gibi ülkenin alacaklarını ve gerektiğinde borçla-
6 6
oranı azalmaktadır. rın ödenmesinde kullanılabilecek olan rezervleri
Bu savunmalara bir tane de biz ekleyelim. 2002 de içermez. Bu nedenle sadece dış borca bakmak
4
4 yılından beri doların değerinde yaşanan kayıp na- yerine dışarıdan ödünç alınan ve bir gün geri
2
sıl ulusal geliri ve ihracatı yapay olarak şişirmişse ödenmesi gereken kaynakların tümüne, yani “ger-
2 0
aynı yapay şişme dış borç için de düşünülebilir. çek dış borca” bakmak gerekir. “Gerçek dış borç”
-2

1980
1983
1986
1989
1992
1995
1998
2001
2004
2007
2010
0 Bu nedenle gerçekten de ciddiye alınması gereken sermaye hesabının yıllar boyunca kümülatif ola-
-4
rak hesaplanmasıyla elde edilir. “Gerçek dış bor-
1980

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001

2004

2007

2010
-2 -6 ölçü toplam dış borcun ulusal gelire oranıdır.
cun” bir ülkenin karşı karşıya kalabileceği gerçek
-8 Bu savunmalardan ilk ikisini akademik açıdan cid-
-4 riski gösterebilmesi için ülkenin elinde bulunan
-10 diye almak mümkün değildir ve kısaca eleştirmek
rezervler de göz önünde bulundurulmalıdır.5 Bu
-6 -12 yeterli olacaktır. Ne Türkiye’nin toplam borcunda
7A - Türkiye’nin düşük gelir 7B - Türkiye’nin alt-orta gelir amaçla geliştirilen bir kavram olan “Uluslarara-
kamu sektörünün payının düşmesi ne de toplam
gurubuyla karşılaştırılması gurubuyla karşılaştırılması sı Yatırım Pozisyonu” (UYP), bir ülkenin toplam
borç büyürken IMF’ye olan borcun kapatılması
10 6 finansal varlıkları (alacakları) ile toplam finansal
Türkiye’yi rahatlatacak şeyler değildir. Kamu ya
4 yükümlülükleri (verecekleri) arasındaki farkı gös-
da özel olsun borç Türkiye’nin borcudur ve bir
5 2 terir. TCMB UYP’yi hesaplarken finans hesabının
ödeme güçlüğü doğduğunda bundan tüm Türkiye
0 birleşenlerini (doğrudan, portföy ve diğer yatırım-
0 zarar görecektir.
-2
1980 lar) kullanır ve rezervleri varlıklara ekler. TCMB
1983
1986
1989
1992
1995
1998
2001
2004
2007
2010
Ancak toplam borcun ulusal gelire oranında AKP
1980
1983
1986
1989
1992
1995
1998
2001
2004
2007
2010

-4 UYP’yi tablo 2’deki gibi hesaplar:

-5 döneminde bir artış değil aslında azalış yaşandı-
-6 Ancak TCMB’nin UYP hesapları varlık ve yü-
ğı ciddiye alınması gereken bir tartışmadır. Şekil
-10 -8 kümlülüklerde zaman içinde (ödemeler dengesine
8A Türkiye’nin dış borç stokunu (milyar dolar),
-10 kaydedilenler dışında) farklı nedenlerle oluşan de-
Şekil 8B ise dış borç stokunun ulusal gelire ora-
-15 -12 ğişimleri de kapsar. Bu değişimler döviz kurların-
7C - Türkiye’nin Hindistan hariç alt-orta gelir 7D - Türkiye’nin üst-orta gelir nını göstermektedir. Şekillerden görüleceği gibi
gurubuyla karşılaştırılması gurubuyla karşılaştırılması daki değişme,6 yapılan yatırımların değerlerinde
Türkiye’nin toplam dış borç stokunda AKP dö-
olabilecek değişimler, yatırımcıların yurt içindeki
6 4 neminde ciddi bir artış görülmektedir. Ancak dış
gelirleriyle yaptıkları yeni yatırımlar gibi kalem-
4 borcun ulusal gelire oranı AKP’nin iktidara geldiği
2 leri de içerir. Bu hesaplar son derece detaylı çalış-
2 2002 yılında yüzde 56,2 iken 2012 yılında yüzde
0 maların ürünüdür ve bu hesaplara ödemeler den-
0 42,9’a inmiştir.
gesindeki yıllık akım verilerinden ulaşılamaz. Bu
1980
1983
1986
1989
1992
1995
1998
2001
2004
2007
2010
-2
Ancak dış borç Türkiye’nin ödünç aldığı dış kay-
1980
1983
1986
1989
1992
1995
1998
2001
2004
2007
2010

-2 anlamda UYP, ödünç alınan net kaynakların topla-

-4
-4 naklardan doğan riski tam olarak yansıtmamakta- mını değil, bu kaynakların bugünkü değerini, dola-
-6
-6 dır. Çünkü “dış borç” cari açığın kapatılmasında yısıyla da bir ülkenin net gerçek borcunu gösterir.
-8 -8

-10 -10
nn Şekil 8: Türkiye’nin cari hesap ve dış borcunun ulusal gelire (GSMH) oranı (Stok ve akım değerler cin-
-12 -12
7E - Türkiye’nin Çin hariç üst-orta gelir 7F - Türkiye’nin yüksek gelir sinden)
gurubuyla karşılaştırılması gurubuyla karşılaştırılması
Şekil 8A: Dış borç stoku (milyar dolar) Şekil 8B: Dış borç stoku /GSMH
400 70
Kaynak: Dünya Bankası verileri kullanılarak hesaplanmıştır. 350 60
300
50
250
TÜRKİYE’NİN DIŞ BORCU çok zorlandığı konulardandır. Ancak cari açıkta 40
olduğu gibi AKP hükümeti destekçileri bazıları 200
Dış borç ve cari açık yakından ilişkili kavramlardır 30
propagandaya yönelik ve bazıları da ciddiye alına- 150
ve cari açık ne kadar yüksek olursa dış borcun da 20
bilecek birkaç tartışma yapmaktadırlar: 100
o kadar yüksek olması beklenir. Ancak dışarıdan
10
ödünç alınan kaynakların hepsi dış borç kapsamı- ƒƒ AKP hükümeti döneminde Türkiye’nin IMF’ye 50

na girmez. Örneğin risk unsuru oldukça yüksek olan borcu kapatılmıştır. 0 0

1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
olan bazı portföy yatırımları ve doğrudan yatırım- ƒƒ Kamunun toplam dış borç içindeki payı hızla
lar dış borç kapsamında değildir. Hızla artan dış azalmıştır. Özel sektörün hızla artan dış borcu
borç da AKP hükümetinin kendini savunmakta en ise hükümetin sorumluluk alanı dışındadır. Kaynak: TCMB
56 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013 57

nn Tablo 2: Türkiye’nin Uluslararası Yatırım Pozisyonunun hesabı (2012 Yılı için)
Yurtdışında doğrudan yatırımlar
Yurtdışında portföy yatırımları
Yurtdışında diğer yatırımlar
Rezerv varlıklar
Toplam varlıklar
Yurtiçinde doğrudan yatırımlar
Yurtiçinde portföy yatırımları
Yurtiçinde diğer yatırımlar
Toplam yükümlülükler
UYP (Varlıklar-Yükümlülükler)
Kaynak: http://www.tcmb.gov.tr/uyp/uyp_tr.html
Yukarda bahsedilen nedenlerle ödünç alınan kay-
naklarla borçlar arasında bir fark olması doğaldır.
TCMB Türkiye’de yükümlülükler varlıkları aştığı
için UYP’yi negatif rakamlarla ifade eder. Ancak
dış borç genellikle pozitif rakamlarla ifade edil-
diği için gösterimde kolaylık adına Şekil 9A’da
UYP’nin ulusal gelire oranı pozitif olarak ifade
edilmiştir. Bir başka deyişle UYP’deki bir artış
Türkiye’nin “gerçek borcunda” bir artış olduğunu
göstermektedir. Şekilden görüleceği gibi UYP hem
AKP döneminde hem de AKP öncesi dönemde art-
ma eğilimi göstermektedir. Ancak AKP dönemine
özgü bir kırılmadan söz etmek mümkün değildir.
TCMB’nın UYP hesaplaması doğruysa bu durum
Türkiye’nin önemli bir sorunla karşı karşıya olma-
dığını gösterir. Ancak cari açığın ulusal gelire ora-
nı bu kadar hızlı artan bir ülkede UYP’nin ulusal
gelire oranında bu kadar küçük bir artış UYP’nin
hesaplanmasında ciddi sorunların olabileceğini
2012
30
1 borcun ödünç alınan toplam kaynaklardan daha
63
119
213
184
179
269
632
-419
lerde yukarıda bahsedilen (döviz kuru değişimleri
gibi) etkilerden dolayı oluşabilecek değişiklikler
bir kenara konulursa, UYP aslında cari açığın kü-
mülatif bir biçimde hesaplanmasından başka bir
şey değildir.7 Bu açıdan UYP aslında “cari açık
stoku” olarak da tanımlanabilir. O halde yukarı-
da cari açık için yapılan tüm analizler “gerçek dış
borç” ya da UYP için de geçerlidir. Cari açığın
ulusal gelire oranı bu kadar hızlı artan bir ülkede
UYP’nin benzer bir hızda artmaması sadece ola-
ğan dışı koşullarda mümkün olabilir.
TCMB’nin UYP hesaplarını kontrol etmek ne ya-
zık ki yapılan hesapların karmaşıklığı ve gerekli
verilere ulaşım zorluğu nedeniyle mümkün de-
ğildir. Ancak bazı teorik tartışmalar yapılabilir.
Bunun için öncelikle UYP’yi ödemeler dengesi
verilerini kullanarak hesapladık (şekil 9B). Bu he-
saplama, UYP’de döviz kurlarındaki ve yatırım-
ların değerlerinde olabilecek değişimler gibi etki-
değil “ödünç alınan net kaynakların toplamının” bazen de pozitif değerler almaktadır. Ancak AKP
ulusal gelire oranını göstermektedir. Türkiye’ye döneminde net hata ve noksan hep pozitif kalmış
sermayelerini yatıranların kar etmeyi umduklarını ve ciddi rakamlara ulaşmıştır. Örneğin 2011 yılın-
göz önüne alırsak normal koşullar altında gerçek da 11,4 milyar dolarla ulusal gelirin yüzde 1,5’ine
kadar çıkmıştır. Temmuz 2013’de bir ayda tam 4,8
büyük olması beklenir. Eğer ödünç alınan kaynak- milyar doları bularak rekor kırmıştır! Bu durum
lar gerçek borçlardan daha az ise bu yatırımcıların AKP hükümeti döneminde Türkiye’ye kaynağı bi-
zarar ettikleri anlamına gelir. Yatırımcıların döviz linmeyen çok büyük miktarlarda sermaye girişi ol-
kuru oynaklığı ve diğer nedenlerle zaman zaman duğunu düşündürmektedir. Bu sistematik sermaye
zarar etmeleri olağan dışı olmasa da, bu duru- girişi hesaba katıldığında toplam UYP’nin ulusal
mun uzun vadede devam etmesi ve sürekli zarar gelire oranında ciddi bir artış görülmektedir (Şekil
eden yatırımcıların Türkiye’ye yatırım yapmaya 10). Yeni hesaplamayla bu oran 2012 yılında yüz-
devam etmeleri beklenemez. Şekil 9A ve 9B’yi de 41’den yüzde 46’ya çıkmaktadır.
hesaplama farklarından kaynaklanan nedenlerle
doğrudan karşılaştırmak doğru olmasa da eğilim-
leri karşılaştırmak oldukça anlamlıdır. Şekillerden
görünen odur ki, özellikle 2003 yılından itibaren,
Türkiye’nin ödünç aldığı kaynaklar gerçek borç-
larından çok daha hızlı artmaktadır. Bu ancak dış
yatırımcıların büyük zararlar etmesiyle mümkün
olabilir ki bu gerçekçi değildir.
Son olarak AKP hükümeti döneminde önemi git-
tikçe artan “net hata ve noksan” da hesaplamalara
katılabilir. Daha önce açıklandığı gibi ödemeler
dengesine bir ülkenin dış dünya ile olan tüm eko-
nomik ilişkilerini kaydetmek kaçakçılık ve kayıt
dışı sermaye hareketleri gibi nedenlerle tam olarak
mümkün olamayabilir ve bu ödemeler dengesinde
bir eşitsizliğin olmasına neden olur. Bu dengesizlik
net hata ve noksan olarak kaydedilir. AKP hükü-
meti öncesinde net hata ve noksan bazen negatif ve
nn Şekil 10: Ödünç alınan kaynaklar olarak UYP
(net hata ve noksan ile)

düşündürmektedir. Eğer varlık ve yükümlülük- leri içermemektedir. Dolayısıyla gerçek dış borcu
50
nn Şekil 9: Alternatif UYP hesaplamaları 45
40
Şekil 9A: UYP/GSMH (Gerçek borç) Şekil 9B: UYP/GSMH (ödünç alınan kaynaklar) 35
60 45
40 30
50
35 25
40 30 20
25 15
30
20
10
20 15
5
10
10 0
5

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012
0 0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012

UYP/GSMH (alternatif veriler ile) UYP/GSMH (Net hata ve noksan ile)

Kaynak: http://www.tcmb.gov.tr/uyp/uyp_tr.html Kaynak: http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html
Kaynak: TCMB
58 İKTİSAT VE TOPLUM Sayı 36 2013

SONUÇ
Türkiye’de ekonomik büyüme seçilen gelişme
stratejisi gereği cari açığa ve dış borca endekslen-
diği için ekonomi cari açığı finanse edecek kay-
naklar geldiği sürece büyümektedir. Dışarıdan
yeni kaynak gelmediğinde ya da kaynaklar dışarı
çıktığında ise ekonomi ve cari açık küçülmektedir.
Bu senaryoda hükümet ve “iyimser” iktisatçılar
her zaman sevinecek bir şeyler bulabilmektedir.
Ekonomi ve cari açık büyüdüğünde ekonomi bü-
yüyor diye ve ekonomi ve cari açık küçüldüğünde
ise cari açık düşüyor diye sevinilmektedir. Ancak
mesele şudur ki böylesi bir büyüme modeli son-
suza kadar götürülemez. Bugün yaşanan göreli
refahın bedeli ileride yaşanacak olan ciddi refah
kayıplarıdır.
Türkiye’de cari açık ve dış borç her geçen gün
daha büyük boyutlara ulaşmakta ve biriken sorun-
lar ekonomide çok ciddi bir düzeltmenin gerek-
tiğini göstermektedir. Bu düzeltmenin ne zaman
olabileceği konusunu falcılara bırakmak daha
doğru olsa da bu düzeltmenin bir gün yaşanmak
zorunda olduğunu bilmek için falcı olamaya gerek
yoktur. The Economist dergisi yaşanan son dalga-
lanmalardan sonra 25 “gelişmekte olan piyasalar”
(emerging markets) üzerine yaptığı çalışmada eko-
nomide en çok “ani duruş” riski taşıyan ülkenin
Türkiye olduğunu açıklamıştır (7 Eylül 2013). Bu
düzeltmenin zamanlaması içsel ve dışsal koşullara
bağlı olarak geciktirilebilir ancak düzeltme gecik-
tikçe yaşanacak olan düzeltmenin maliyeti ve yıkı- 5 Örneğin “gerçek dış borcu” 50 milyar dolar olan
cı etkisi de daha fazla olacaktır. iki ülkenin birisinde rezervler 10 milyar dolarken
diğerinde 40 milyar dolar ise rezervleri daha bü-
SONNOTLAR yük olan ülkede risk çok daha küçük olaraktır.
1 Bunda sonra kısaca “sermaye hesabı”. 6 Örneğin bir yatırımcının 100 milyon dolarını,
2 Aynı işlemi daha az sayıda ülke ile 1980-2011 dö- döviz kuru 1,5 iken, 150 milyon TL’ye çevirerek
nemi için yaptığımızda, Türkiye 1980-2002 yılları Türkiye’ye bir yıllığına yatırdığını varsayalım.
arasında cari açığın ulusal gelire oranı açısından Yatırımcının kazanacağı faizi hesap dışında bıra-
85 ülke arasında 62’nci sıradayken 2003-2011 kırsak, eğer bir yıl sonra TL değer yitirir ve döviz
yılları arasında 32’nci sıraya yükselmiştir. Yani kuru 2 olursa, yatırımcı 150 milyon TL ile sadece
sıralamada tam 30 basamak yükselmiştir. Sırala- 75 milyon dolar satın alabilecek ve zarar edecek-
madaki yükseliş açısından baktığımızda Türkiye; tir. Ancak TL değer kazanırsa ve döviz kuru 1,2
Bulgaristan, Güney Afrika ve İzlanda’nın ardın- olursa yatırımcı 150 milyon TL ile 125 milyon
dan dördüncü olmuştur. dolar satın alabilecek ve kur farkından dolayı kar
3 (-2) - (-4) = 2. elde edebilecektir.

4 Örneğin Türkiye’nin cari açığı bir yıl yüzde 5 ve
“düşük gelirli ülkelerde” yüzde 2 ise cari açık far-
kı (-5) - (-2) = -3 olur. Bir sonraki yıl Türkiye’nin
cari açığı yüzde 10’a yükselirken düşük gelirli ül-
kelerde sabit kalırsa aradaki fark (-10) - (-2) = -8
olur.
7 Örneğin Şekil 1A’daki verilerden 2012 yılı için
UYP’yi hesap edersek: Sermaye hesabı (-62) + re-
zervler (+24) = -38 eder. Sermaye hesabına bir de
net hata ve noksanı (-7) eklersek UYP’yi -69+24
= -45 olarak hesap ederiz. Bu cari açığa (-45) eşit-
tir.