Rafał Smulski, Józef Imioło, Stanisław Nagy*
AGH w Krakowie
Sorption isotherms models used in coal bed methane
and shale gas reservoirs
Modele izoterm sorpcji
stosowane w złożach gazu w pokładach węgla
i w skałach mułowcowo-łupkowych
DOI: 10.15199/62.2018.6.13
Fundamentals and a review, with 12 refs. of models of ad-
sorption of hydrocarbons in coal seams and in shale rock.
The best fit was achieved by using the Langmuir and DR
models and partly BET for the description of sorption phe-
nomena in unconventional gas reservoirs.
Omówiono modele adsorpcji metanu i  węglo-
wodorów w pokładach węglowych oraz w zło-
żach łupkowych. Dobór odpowiednich modeli
adsorpcji/desorpcji zależy głównie od struk-
tury porowatej adsorbentu. Dla próbek skał
łupkowych i  węgla składających się głównie
z  mikroporów i  mezoporów procesy sorpcji
przebiegają zgodnie z typem pierwszym klasy-
fikacji IUPAC. Wykonano porównanie danych
laboratoryjnych sorpcji z  modelami izotermy
Langmuira, Freundlicha, DR (Dubinina i  Ra-
duszkiewicza), DA (Dubinina i Astachowa)
oraz BET (Brunauera, Emmetta i Tellera) celem
najlepszego dopasowania. Wykonane badania
potwierdziły zasadność stosowania modeli
Langmuira i DR oraz częściowo BET do opisu
zjawisk sorpcji w  złożach niekonwencjonal-
nych gazu.
Rozwój technologii wydobycia gazu ze złóż niekonwencjonalnych
dotyczy w  szczególności wydobycia ze złóż piaskowców zbitych
o  niskiej przepuszczalności (typu tight), mułowcowo-łupkowych
(typu shale) i  metanu z  pokładów węgla CBM (coal bed metha-
ne). Gaz zawarty w  łupkach jest głównie wydobywany w  Stanach
Zjednoczonych, Kanadzie, a także w Argentynie i Chinach, zaś wydo-
bywany z  pokładów CBM jest ważnym źródłem energii w  Stanach
Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i Chinach. W Polsce także wystę-
* Autor do korespondencji:
Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza
im. Stanisława Staszica w Krakowie, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,
tel.: (12) 617-22-09, e-mail: nagy@agh.edu.pl
97/6(2018)
pują duże zasoby geologiczne gazu niekonwencjonalnego w  złożach
mułowcowo-łupkowych na Niżu Polskim, mułowcowo-łupkowych
w basenie bałtyckim i regionie lubelskim, a także metanu w pokładach
węgla CBM, głównie w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Na tere-
nie Polski były i są podejmowane próby wydobycia metanu z niekon-
wencjonalnych złóż. Wydobycie metanu CBM w  Polsce odbywa się
w trakcie odmetanowania kopalń i pozyskiwania metanu z powietrza
wentylacyjnego.
Metan zawarty w pokładach węgla cechuje się tym, że prawie cała
jego objętość jest zaadsorbowana na powierzchni węgla. W pokładach
węglowych 98% metanu jest zaadsorbowane w mikroporach, a pozo-
stałe 2% jest rozpuszczone w wodzie lub pozostaje w stanie wolnym
w  szczelinach. W  złożach łupków ilość zaadsorbowanego metanu
też jest znaczna. Ilość zaadsorbowanego metanu jest przedmiotem
laboratoryjnych badań procesu adsorpcji/desorpcji i  analiz modeli
opisujących te procesy.
Modele izoterm adsorpcji metanu w pokładach węgla
Węgiel jest adsorbentem, w  którym główną cześć porów zajmują
nano-, mikro- i mezopory. Jego zdolności adsorpcyjne zależą od takich
czynników, jak stopień uwęglenia, zawartość popiołu, wilgoci, tempe-
ratura, ciśnienie i stopień mineralizacji. Węgiel jest skałą mikroporo-
watą, dlatego wg klasyfikacji Brunauera izoterma adsorpcji na węglu
jest zgodna z I typem klasyfikacji IUPAC1). Izoterma I charakteryzuje
się szybkim wzrostem zdolności adsorpcyjnych dla niskich ciśnień,
spowodowanym przez silne oddziaływania występujące w  bardzo
małych porach. Następnie tempo wzrostu zdolności adsorpcyjnych
maleje i  pojawia się plateau dla wyższych ciśnień, spowodowane
zapełnieniem porów. Typ I  dokładnie opisuje zachowanie metanu
na powierzchni węgla, dlatego stosuje się tu modele zgodne z  tym
typem izotermy, np. model Langmuira (1916), Freundlicha (1906), DR
(Dubinina i Raduszkiewicza, 1947) oraz DA (Dubinina i Astachowa).
Często stosowaną izotermą jest izoterma BET (Brunauera, Emmetta
i  Tellera). Jest ona zgodna z  II typem klasyfikacji wg IUPAC i  opi-
suje adsorpcję wielowarstwową, ale dzięki dużej liczbie parametrów
w  modelu trójparametrowym BET można ten model dopasować
do izotermy I  typu. To powoduje, że izoterma może być stosowana
w badaniach adsorpcji na węglu2, 3).
Izoterma Langmuira bardzo dokładnie opisuje adsorpcję na
węglu, co sprawia, że jest powszechnie wykorzystywana w  bada-
niach naukowych2). Chociaż opisuje ona adsorpcję powodu-
899
jącą powstanie monowarstwy, to jej założenia nie są zgodne
z  rzeczywistą adsorpcją, która zachodzi głównie w  mikroporach
węgla. Fizyczna adsorpcja na mikroporowatych adsorbentach,
spowodowana głównie oddziaływaniami van der Waalsa pomiędzy
adsorbentem i  adsorbatem, powoduje przyciąganie cząsteczek do
powierzchni adsorbentu4, 5).
W  literaturze stosowane są także izotermy oparte na teorii obję-
tościowego zapełnienia mikroporów, czyli izotermy DR i  DA5, 6).
Izoterma Langmuira oprócz dużej dokładności, dodatkowo ma kolejną
zaletę, a jest nią bardzo proste równanie opisujące model tej izotermy.
To równanie ma postać ogólną (2):
aL ⋅ P
 a=
PL + P
w  której a  oznacza zdolność adsorpcyjną dla danych warunków
ciśnienia, m3/t, P ciśnienie, MPa, PL ciśnienie Langmuira, równe war-
tości ciśnienia, dla którego ilość zaadsorbowanego adsorbatu wyniesie
połowę maksymalnej ilości adsorbatu mogącego zaadsorbować się na
adsorbencie, MPa, aL maksymalną objętość substancji, która może być
zaadsorbowana na jednostkę masy adsorbentu, m3/t.
Uwzględniając zawartość popiołu i  wilgoci w  węglu, równanie
Langmuira przyjmuje postać (2):
P składniki desorbują nierównomiernie. Ditlenek węgla z  powodu
 a = a L ⋅ (1 − w p − ww ) ⋅
PL + P
w  której wp oznacza udział masowy popiołu, a  ww udział masowy
wilgoci.
Na rys. 1 przedstawiono izotermy adsorpcji metanu dla węgli
pobranych z  różnych kopalń z  północnych Chin. Izotermy te mają
kształt izotermy typu I  wg klasyfikacji IUPAC. Zdolność adsorp-
cyjna różni się dla poszczególnych próbek. Największa adsorpcja
jest dla próbki, która charakteryzuje się największą objętością
mikroporów i mezoporów w próbce, największą dojrzałością materii
organicznej, największą zawartością węgla z wszystkich próbek oraz
małym udziałem popiołu, wilgoci i  związków lotnych w  próbce7).
Wieloskładnikowe modele do wyznaczania zdolności adsorpcyjnej
adsorbentu uwzględniają rozszerzony model Langmuira dla adsorpcji
różnych składników na adsorbencie, przedstawiony równaniem (3):
P ⋅ yi
a Li
PLi
 ai =
yj
1 + P ⋅ ∑ nj=1
PLj
Fig. 1. Methane adsorption isotherms on various coal samples from northern
China7)
Rys. 1. Izotermy adsorpcji metanu na różnych próbkach węgli pocho-
dzących z północnych Chin7)
900
Z  uwzględnieniem zawartości wilgoci i  popiołu w  węglu, wzór
izotermy Langmuira dla składu gazu wieloskładnikowego przyjmuje
postać równania (4):
P ⋅ yi
 PLi (4)
ai = a Li ⋅ (1 − w p − ww ) ⋅
y
1 + P ⋅ ∑ nj=1 j
PLJ
w  którym ai oznacza zdolność adsorpcyjną komponentu i dla danego
ciśnienia, m3/t, P ciśnienie, MPa, aLi maksymalną objętość substancji
poszczególnego komponentu, która może być zaadsorbowana na
jednostkę masy adsorbentu, m3/t, yi i yj udziały molowe poszczególnych
(1)
składników w  fazie gazowej, PLi i PLj ciśnienia Langmuira, równe
wartości ciśnienia, dla którego ilość zaadsorbowanego adsorbatu
wyniesie połowę maksymalnej ilości adsorbatu sorbującego się na
powierzchni adsorbentu, MPa, wp udział masowy popiołu i  ww udział
masowy wilgoci.
Model izotermy Langmuira do opisu wieloskładnikowej adsorp-
cji obarczony jest dodatkowym błędem m.in. z  powodu różnic
średnic cząstek adsorbowanych, co powoduje, że nie mają one
równego dostępu do centrów adsorpcji na powierzchni adsorbentu2).
Z  powodu oddziaływania, jakie występuje pomiędzy składnikami
gazu a  powierzchnią węgla podczas desorpcji gazu z  adsorbentu,
(2)
większego przyciągania do powierzchni niż metan jest silniej
adsorbowany.
Dla złóż łupkowych zawierających węglowodory cięższe niż metan
widoczne są zmiany składu wydobywanego gazu podczas desorpcji.
Skład wydobywanego gazu charakteryzuje się zmniejszonym udzia-
łem metanu i azotu, które z powodu słabszego oddziaływania ze skałą
desorbują w  większej ilości niż pozostałe składniki w  początkowej
fazie wydobycia. W  dalszym etapie eksploatacji, z  powodu coraz
mniejszego ciśnienia i  coraz większego udziału węglowodorów
cięższych od metanu zwiększa się ilość tych składników w wydoby-
wanym gazie2).
Krzywe adsorpcji i  desorpcji nie pokrywają się i  tworzą tzw.
pętlę histerezy, która może być spowodowana przez kilka czynni-
ków2). W warunkach ciśnienia i temperatury panującej w pokładach
węgla, metan znajduje się w  stanie nadkrytycznym i  dlatego
histereza występująca między opracowanymi krzywymi nie jest
spowodowana kondensacją kapilarną. Jednak zaadsorbowany gaz
może w  kapilarach zachowywać się podobnie jak ciecz8) za spra-
(3) wą oddziaływań międzycząsteczkowych, np. sił van der Waalsa
lub Londona. Dlatego też może występować zjawisko podobne
do zjawiska związanego z  kondensacją kapilarną, powodujące
powstanie histerezy, która związana jest z  powstaniem menisku
wklęsłego zaadsorbowanego gazu podczas desorpcji, co powoduje
konieczność obniżenia ciśnienia w  stosunku do procesu adsorpcji,
tak aby cząsteczka gazu uległa desorpcji. Na rys. 2 przedstawiono
schemat powstania tego zjawiska. Innym powodem powstania
histerezy może być istnienie wąskich gardeł w  porach. Powoduje
to konieczność stosowania niższego ciśnienia, dzięki któremu
następuje desorpcja i  wydostanie się zaadsorbowanych cząsteczek
gazów z porów2, 3, 8).
Modele izoterm adsorpcji/desorpcji
dla złóż gazowych w skałach mułowcowo-łupkowych
Dla złóż gazu w skałach mułowcowo-łupkowych gaz zaadsor-
bowany stanowi część początkowych zasobów geologicznych.
Dlatego ważne jest dokładne oszacowanie całkowitej objętości
gazu w  złożu, czyli gazu wolnego i  zaadsorbowanego. Bardzo
ważne jest też wyznaczenie krzywych desorpcji gazu zaadsorbo-
wanego, co w  szczególności dotyczy też skał o  znaczącej liczbie
mikro- i  nanoporów. Spadek ciśnienia w  złożu inicjuje proces
desorpcji gazu wydobywanego ze złoża w  późniejszym okresie
97/6(2018)

Fig. 2. Hysteresis of a phenomenon similar to capillary condensation in very
small pores2)
Rys. 2. Histereza zjawiska podobnego do kondensacji kapilarnej w bar-
dzo małych porach2)
eksploatacji złoża. Skały mułowcowo-łupkowe, które są jedno-
cześnie skałą macierzystą i  zbiornikową są zbudowane głównie
z cząstek mineralnych (takich jak kwarc), minerałów ilastych oraz
z  materii organicznej. Łupki charakteryzują się zróżnicowanymi
właściwościami fizyczno-chemicznymi9). Ta różnorodność wpły-
wa na różną zdolność do generowania gazu i adsorpcji w porach.
Gaz zawiera głównie metan oraz ditlenek węgla, azot i  cięższe
alkany. Ilość wygenerowanego gazu zależy od ilości materii
organicznej, typu kerogenu oraz od stopnia dojrzałości termicznej.
Gaz ten jest adsorbowany głównie przez materię organiczną, która
ma strukturę składającą się głównie z  mikroporów i  mezoporów,
oraz ma bardzo dużą powierzchnię właściwą9). Gaz adsorbuje się
także na minerałach ilastych, ale w mniejszym stopniu. Mają one
strukturę składającą się głównie z mezoporów i makroporów. Dla
minerałów ilastych znacznie spada ilość zaadsorbowanego gazu
wraz ze wzrostem wilgoci, co jest spowodowane zajmowaniem
przez wodę centrów adsorpcji dostępnych dla gazu10).
Ze względu na występowanie znacznej liczby mikroporów
i małych mezoporów w strukturze łupków stosowane są modele opi-
sujące izotermy zgodne z I typem wg klasyfikacji IUPAC. Podobnie
jak w przypadku pokładów węgli, powszechnie używany jest model
izotermy Langmuira, którego założenia i  opis termodynamiczny
procesu nie są spełnione. Błędy pomiędzy modelem a rzeczywistymi
danymi mogą przekraczać nawet 20% objętości zaadsorbowanej. Dla
wysokich ciśnień adsorpcja metanu wykazuje trend wzrostowy, co
powoduje, że model Langmuira jest nieprecyzyjny, ponieważ wg tego
modelu powinno powstać plateau dla dużych ciśnień z powodu zapeł-
nienia porów. Wzrost adsorpcji metanu jest spowodowany otwarciem
zamkniętych dotychczas porów i  ekspansji gazów do tych porów,
w których tworzą się nowe miejsca adsorpcji. Na powierzchni materii
organicznej lub minerałów ilastych, w mezoporach lub makroporach
mogą dodatkowo tworzyć się poliwarstwy zaadsorbowanego gazu, co
powoduje, że krzywe adsorpcji i desorpcji przypominają izotermy wg
typu II. Dlatego izoterma BET jest lepszym wyborem opisu procesu
adsorpcji/desorpcji gazu w łupkach. Równanie dwuparametrowe dla
n powstałych warstw adsorbentu jest opisane równaniem BET (5):
p
am K
p0
 a= (5)
 p  p
1 −  1 + ( K − 1) 
 
p0   p0 

w  którym a  oznacza zdolność adsorpcyjną dla danego ciśnienia,
m3/t, a m pojemność monowarstwy (objętość zaadsorbowanego
97/6(2018)
gazu dla powstania monowarstwy w jednostce masy adsorbentu),
m3/t, p ciśnienie adsorbatu, p 0 ciśnienie pary nasyconej adsorbatu,
dla stanu nadkrytycznego „pseudociśnienie nasycenia” (p0>p), a K
stałą równowagi, zależną od ciepła adsorpcji, której równanie ma
postać (6):
 Q1 −Qc 
 
RT 

(6)
K = e
w której Q1 oznacza ciepło adsorpcji dla pierwszej warstwy, Qc ciepło
adsorpcji dla kolejnych warstw, R stałą gazową, a T temperaturę.
W  związku z  tym, że liczba powstałych warstw jest ograniczona
przez rozmiar porów w łupkach, konieczne jest stosowanie równania
trójparametrowego, dla którego trzecim parametrem jest liczba powsta-
łych warstw adsorbentu.
Według badań przeprowadzonych na łupkach z formacji Marcellus
uzyskano wyniki świadczące, że dla niższych ciśnień, do ok. 20 MPa,
izoterma Langmuira jest modelem, który ma nieduży błąd i dokładnie
odwzorowuje proces adsorpcji. Dla wyższych ciśnień, gdy na krzy-
wej modelu Langmuira pojawia się plateau, ilość zaadsorbowanej
substancji wzrasta, błąd jest coraz większy i  osiąga bardzo duże
wartości. Model izotermy BET okazał się bardzo dobrym modelem
z małym błędem w stosunku do uzyskanych danych z badań labora-
toryjnych w całym zakresie ciśnienia. Dokładność modelu BET jest
związana głównie z tworzeniem się poliwarstw cząsteczek w mezo-
porach, makroporach oraz zachodzącym pod wysokim ciśnieniem
gazu otwieraniem i  wypełnianiem porów dotychczas zamkniętych.
Wybór właściwego modelu adsorpcji wpływa na dokładność sza-
cowania zasobów złóż o  dużym ciśnieniu i  o  dużym udziale gazu
zaadsorbowanego. Dla złóż gazu w  skałach łupkowych, w  których
ciśnienie złożowe nie osiąga wartości bardzo dużych można sto-
sować modele izoterm typu I  wg klasyfikacji IUPAC, np. izotermę
Langmuira lub DR.
Dane z  badań adsorpcji przeprowadzanych dla dużego zakresu
ciśnienia na łupkach wykazują, że krzywa adsorpcji metanu
w  skałach łupkowych przypomina kształt izotermy typu II, co
związane jest z  tworzeniem kilku warstw adsorbentu w  licznych
mezoporach i  makroporach występujących w  strukturze porowatej
łupka. Izoterma BET jest uniwersalnym modelem opisującym
bardzo dokładnie proces adsorpcji i  desorpcji, dla całego zakresu
ciśnienia11).
Wyznaczenie modeli adsorpcji metanu na węglu
Na podstawie danych uzyskanych z  badań laboratoryjnych12)
przeprowadzonych na próbkach węgla i  łupków zostały dopasowa-
ne modele Langmuira, Freundlicha, BET oraz DR. Pomiary były
wykonywane w  temp. 23°C. Dla każdego modelu obliczono dokład-
ność odwzorowania procesu adsorpcji i  następnie wybrano najlepsze
modele dla poszczególnych próbek. Dla 5 próbek węgla wykonano
10 pomiarów adsorpcji metanu dla różnych ciśnień. Zakresy ciśnienia,
w których badane były próbki były różne, ale nie różniły się znacząco.
Najniższe ciśnienie badania adsorpcji wyniosło 0,19 MPa (dla próbki
nr 4), a  najwyższe wyniosło 7,57 MPa dla próbki nr 5. W  tabeli 1
przedstawione zostały dane uzyskane podczas badań adsorpcji na prób-
kach węgla, a na wykresach naniesiono wyniki otrzymane dla próbki 1
(rys. 3). Zestawienie pokazujące dopasowanie modelu Langmuira, DR.
BET i Freundlicha przytoczono w tabeli 2.
Wnioski
Do opisu sorpcji na badanych próbkach węgla izoterma Langmuira
jest dokładnym modelem, ale najlepszym okazała się izoterma BET.
Dla niższych ciśnień, do wartości 10–20 MPa, mogą być stosowane
izotermy typu I, jak np. Langmuira. Dla badanych próbek łupków
adsorpcję metanu przeprowadzono do ciśnienia maksymalnego
prawie 14 MPa. Wykresy otrzymanych danych przypominają krzywą
izotermy typu I. Dla niektórych próbek, wyraźnie dla wyższych
901
Table 1. Results of laboratory research of methane adsorption on carbon samples

Tabela1. Wyniki badań laboratoryjnych adsorpcji metanu na próbkach węgla

Próbka
1 2 3 4 5
Gaz Gaz Gaz Gaz Gaz
Ciśnienie, Ciśnienie, Ciśnienie, Ciśnienie, Ciśnienie,
zaadsorbowany, zaadsorbowany, zaadsorbowany zaadsorbowany, zaadsorbowany,
MPa MPa MPa MPa MPa
m3/t m3/t m3/t m3/t m3/t
0,23 0,2795 0,21 0,2506 0,25 0,4528 0,19 0,3180 0,23 0,2616
0,50 0,6360 0,48 0,5879 0,53 0,8093 0,47 0,7708 0,49 0,5250
0,86 1,0310 0,84 0,9444 0,89 1,2332 0,82 1,2236 0,87 0,8181
1,33 1,4357 1,31 1,2913 1,36 1,6574 1,29 1,6670 1,72 1,3618
1,83 1,8018 1,80 1,6381 1,85 2,0043 1,78 2,1198 2,67 1,8989
2,71 2,3509 2,67 2,1583 2,72 2,5437 2,64 2,8136 3,64 2,4217
3,71 2,9195 3,63 2,6400 3,68 3,0350 3,61 3,4493 4,62 2,9223
4,67 3,4108 4,62 3,1027 4,68 3,4108 4,60 4,0179 5,25 3,2094
5,65 3,8639 5,62 3,4785 5,67 3,8350 5,55 4,9526 6,51 3,7492
6,64 4,3166 6,60 3,8157 6,60 4,1819 6,56 5,4921 7,57 4,0122

ciśnień, pojawia się plateau. Z  uzyskanych wyników

dla 4 modeli, najlepszy okazał się model Langmuira.
Nieco gorszy był model izotermy DR. Model izotermy
BET, która najdokładniej odzwierciedla adsorpcję metanu
na badanych próbkach węgla, tutaj okazał się najmniej
odpowiedni.

Praca wykonana w ramach badań statutowych WWNIG

AGH (2018) oraz finansowanych ze wspólnego programu
NCBiR i  ARP „BLUE GAS” w  ramach projektu „IRES”
zgodnie z umową NCBiR BG1/IRES/13.
Otrzymano: 25-04-2018

Fig. 3. Methane adsorption graphs for sample no.1 from coal taken from GZW obtained
for individual models and for experimental results LITERATURA
Rys. 3. Wykresy adsorpcji metanu dla próbki nr 1 z węgla pobranego z GZW uzyska-
[1] D.H. Everett, Pure Appl. Chem. 1972, 21, 584.
ne dla poszczególnych modeli oraz dla wyników doświadczalnych
[2] R.E. Rogers, K. Ramurthy, G. Rodvelt, M. Mullen, Coalbed
methane. Principles and practices, Starkville 2007.
Table 2. List of results of individual models obtained for sample no.1 from shale deposits [3] Y. Zhang, X. Fan, X. Han, Z. Nan, J. Xu, Global Geology 2012,
in the Baltic basin. (R2 – correlation coefficient, S – average standard deviation, MAPE
15, nr 1, 74.
– average absolute percentage error, MAE – mean absolute estimation error)
[4] S. Hao, W. Chu, Q. Jiang, X. Yu, Colloids Surfaces A:
Tabela 2. Zestawienie wyników poszczególnych modeli uzyskanych dla próbki
nr 1 ze złóż łupkowych basenu bałtyckiego (R2 – współczynnik korelacji, Sc – śred- Physicochemical Eng. Aspects 2014, 444, 104.
nie odchylenie standardowe, MAPE – średni błąd bezwzględny, MAE – średni błąd [5] S. Chattarajab, D. Mohantyb, T. Kumarc, G. Haldera,
bezwzględny estymacji)
J. Unconventional Oil Gas Resources 2016, 16, 14.
Izoterma Langmuira [6] http://web.anl.gov/PC S/acsfuel/preprint%20archive/
K (1/PL), 1/MPa am, m3/t R2 Se MAE, m3/t MAPE, % Files/45_4_WASHINGTON%20DC_08-00_0894.pdf, dostęp
26 marca 2018 r.
0,159 8,129 0,9827 0,039 0,055 2,93
[7] X. Liu, X. He, Adsorption 2017, 23, nr 1, 3.
Izoterma Freundlicha
[8] M.M. Mohanty, B.K. Pal, Int. J. Mining Sci. Technol. 2017,
k n R2 Se MAE, m3/t MAPE % 27, nr 2, 307.
0,00002 1,272 0,9909 0,039 0,1151 6,7 [9] Y. Zee Ma, S. Holditch, J.J. Royer (eds.), Unconventional oil
and gas resources. Handbook, Gulf Professional Publishing,
Izoterma BET
Boston 2016.
K am, m3/t R2 Se MAE, m3/t MAPE, %
[10] L. Chen, Z. Jiang, K. Liu, J. Tan, F. Gao, P. Wang, J. Natural
9,634 5,139 0,9951 0,0008 0,0306 2,23 Gas Sci. Eng. 2017, 46, 1.
Izoterma DR [11] W. Yu, K. Sepehnoori, T. Patzek, SPE J. 2016, 21, nr 2, 589.
[12] J. Imioło, Model adsorpcji/desorpcji metanu i  dwutlenku
D a0, m3/t R2 Se MAE, m3/t MAPE, %
węgla w pokładach i złożach mulowcowo-łupkowych, praca
0,118 5,553 0,9964 0,0561 0,0107 4,36
magisterska, AGH 2018.

902 97/6(2018)