Tiirk Kitiiphaneciligi 9, 3 (1995), 337-341 Maziyi Silmek: Bosna-Hersek’teki Kiitiiphanelerin ve Arsivlerin Tahribi~ Andras RiedImayer™ Bosnaa savasin baslamasindan bu yana ig yil oldu. Siirdiirilen vahgetin, ve kurbantarimin rstirabinin haberleri arasinda bir baska biylk kayip, genelde fazla dikkat gekmeden geciliverdi: Bosna tarihinin yazalt kayttlarinin yok edilmesi. Saraybosnatun nehir kiyisim sisleyen, ve 1890arda Magribi uslupta inga edilmis gosterisii bir binada yer alan Bosnatun Ulusal ve Universite Kittiphanesi, 25 Agustos 19924de top ategine tutuldu ve yakaldi, Yangindan dnce kiitiphanenin 155,000i nadir basma ve yazma eserlerden olusan 1,5 milyon ciltlik bir koleksiyonu vardi. Ulkenin ulusal argivleri, BosnaYda yayimlanan gazete, kitap ve dergilerin niishalart, ve Saraybosna Universitesi koleksiyonlari da orada muhafaza ediliyordu, Nebrin karst yakasindaki milliyetci Sirp mevzilerinden ‘atilan kundak bombalanryla atese verilen kittiphane, Ug gin boyunca yandi ve igindekilerin coBuyla birlikte kil oldu. Yamaglarda pusuya yatmis milliyetgi Sup askerlerinin kurgunlarina yi¥itge goss geren kitiiphaneciler ve géniillii vatandaslar yanan binadaki kitaplart clden ele gecirmek igin bir insan zinciri olusturdular. Bunlardan [Amerikan] ABC Haber Ajansi muhabiriyle goriigen iri, "Sadece cok deerli birkag kitabi kurtarabildik. Onlardan bagka hergey yandi. Ve mirasimyzin, milli mirasimrzin, goku orada kill oldu." Ulusal Katuphanehin degisim béliimiinden Aida Buturovic, alevlerden kitaplart kurtarmaya galiirken pusudaki tiifekgilerden birinin ati kursunta lduruldu. Ulusal Kiittiphanehin yakilmasindan dig ay Gnce, Giineydogu Avrupatin en biiyiik Istam ve Musevi el yazmalart ve Osmanit belgeleri koleksiyonuna sahip olan Saraybosna Sarkiyat Enstitist, fosforlu bomba saldinisina ugramig ve yakilmstt, Kayrplar arasinda Arapca, Farsca, Ibranice ve Adzamijski (yani Arap harfleriyle yazilan Bosna Slavcast) 5.263 adet ciltli el yazmast; Bosnaiun 5 yiizylhk tarihinin basiica birincil kaynaklart olan 7.000 Osman belgesi: 19. yiizyil kadastro kayitlani koleksiyonu; ve Osmanlt dénemine ait gerek Gzel sahislardan, gerekse yabanci kuruluslardan defisimle elde edilmig mikrofilmler igeren 200.000 belge bulunmaktaydi, Enstitiniin basil kitap kolcksiyonu da bélgede bu konudaki en kapsamh kiitiiphaneydi. Katalouyla ve devam eden galismalarla birlikte yok edildi. * Bu makale Middle Bast Studies Association Bulletin’ izniyle bastimigtir. Makalenin ashi “Erasing the past: the destruction of libraries and archives in Bosnia-Herzegovina” adiyla Middle East Studies Association Bulletin’ss 28. cilt, 1. sayisinda (Temmuz 1995) yayunlannuguir. © Middle East Studies Association of North ‘America, Inc. * Andrés RiedImayer Harvard Universitesi Gizel Sanatlar Katiiphanesi Islam Sanatt ve Mimarisi Dokiman- tasyon Merkezi Madirddtr. Osman Konusunda éfrenim gimnilgtir. Térkiye'nin ve komgu dlkelerin kdittiphane ve argivlerinde Osmanlt tarihi ve Islam uygarigi Konulannda aragtimmalar yaptt. Halen Orta Dogu Katiphaneciler Demegi Yénetim Kurulu dyesidir.338 Andrés Riedimayer Her seferinde sadece kiitiiphane hedef alinmish; etraftaki binalar halen ayakta. Milliyetgi Sup lideri Radoyan Karadzic bu saldirilardan emrindeki giiclerin sorumlu oldugunu yalanladi ve Ulusal Kiitiiphanenin, "mimarisini beenmedikleri igin" Misliimanlarin kendileri tarafindan atege verildi¥ini iddia etti (New York Newsday, 30 Kasim 1992), ikiytizbin ciltlik Bosna Ulusal Miizesi Kiitiiphanesi (kurulugu 1888), 1992 yazinda top ve tiifek atesi altinda bagarit bi le bosaltildi, Kurtarlan kitaplar arasinda Bosna‘in en iirel hazinelerinden birisi olan 14. yiizyil Saraybosna Haggadah’st da vardt; Endiiliis Ispanyastindaki Musevi hattat ve miizehhiplerinin eseri olan bu el yazmast, 500 ytl 6nce Espanyol Engizisyonundan kagan Museviler tarafindan Bosnaya getirilmig, tkinci Diinya Savast sirasinda cesur bir miizeci tarafindan Nazilerden gizlenmis, ve bu defa da bir kez daha saklanmish. Ancak Ulusal Miizenin kendisi kétii tahrip oldu. Bombalar catiyt delip gecti, damdaki camlarla binann 300 penceresi ve birgok galerinin duvarlart isabet aldi. Miize koleksiyonunun emniyetli depolara aktarilamayan bir kism1 halen binada olup, topgu atesine ve tabiat giiglerine kargi savunmasizdir, Milze miidiirii Dr. Rizo Sijaric 10 Arak 1993te, binadaki delikleri Kapatmak igin BM yardim kuruluslarindan_ plastik kaplama temin etmeye cahgirken patlayan bir bomba tarafindan éldiriildi, Sup giigleri, 1992 Nisan‘nda iilkenin Giineybati bélgesi Hersekin merkezi olan tarihi Mostar sehrini bombalamaya basladi, Bélgenin Ortagagdan bu yana tarihini belgeleyen Kayitlart ve el yazmalarin: igeren Hersek Argivleri defalarca isabet aldi ve cok tahrip gordi Sehre bakan tepelerdeki topgu mevzilerinden agian ates Mostarin Katolik Baspiskoposluguna isabet etti ve 50.000%n iizerinde kitap imha olundu. Hersek Miizesinin gatisina ve pencerelerine isabet eden top mermileri onbinlerce kitap ve belgeyi daha, yangina ve rutubete maruz birakt, Mostar Universitesi Kiitiiphanesi de gehrin ¢esitli yerlerindeki yirmi civarindaki c isabet gérdii ve yandh, Biittin Bosnada kiittiphanclerin, arsiv, miize ve kiilttirel kuruluslarin yok edilmek iizere hedef alinmasinm gayesi, gelecck kusaklara, bir zamanlar Bosna‘da ortak bir mirast paylagan farklt etnik ve dini geleneklere sahip insanlarnn birlikte yasadigint hatirlatabilecek kitap, belge ve sanat eseri gibi maddi taniklart ortadan kaldirmaktir, Iygal altmdaki Bosna Kasaba ve kéylerindeki 800den fazla Miisliiman ve Bosnal Hirvat (Katolik) cemaatlerinin kayitlari (kadastro. kayttlart, vakif belgeleri ve kilise kayttlart) etnik temizleme kampanyalarmin bir pargast olarak milliyetgi Sup giiglerince atege verildi.. Bir toplumun kurum ve kayitlarmm yok en hasta hedeflenen grubun iiyelerini kagurmaya yonelik bir sindirme stratejisinin pargast ise de, uzun dénemli bir amaca da hizmet eder. Bu kayitlar, orada bir zamanlar Sip olmayantarn da yagadiganin ve milk ahibi oldugunun, tarihsel koklerinin orada bulundugunun kanittydt, Bu kasaba ve kéyleri simdi cle gegiren milliyetgi giigler. belgeleri yakarak, camileti ve Katolik kiliselerini yerle bir edip mezarlklart diizieyerck, kendilerini, kovduklurt ve yerinden yurdundan cttikleri insanlarm gelecekte haklarm: aramalarma aluna almaya galigmaktadirlar, Ancak, diger Bosnalilar, iilkclerinin tarihi ideali olan gok kiiltiirlii, hoggériili toplumu ve onun ortak belledini kendilerinde somutlastiran kurumlarint korumaya kararlidirlar, Ulusal ve Universite Kiitiiphanesinin hayatta kali gerek Miisliiman, gerekse Surp, Hirvat ve Muscvi personeli, Saraybosnaida galiymaya devam ediyorlar. — Kiitiiphane dermesinin tahminen %10u kurtwilabildi; bunun yant sia. yangnda yok olan bazt kitaplarin katalog kayutlarint igeren bilgisaya Id. mekanlarda 42 kiitiiphaneci_ (savast li) envanter hazirhyor, mevcut kosullar altinda mniimkiin olan koruma dnlemlerini alyor, 1992 Nisan'indan beri Saraybosna‘da yayimlanan kitaplarin kayitlarint tutuyor ve kurumlarinun savag sonrasinda yeniden ingast igin planlar yapiyorlar. Bu arada, Saraybosna Universitesinde halen 6%renim giiren 4.500 talebenin ve 850 Ofretim iyesinin de ihtiyaglarm: da kargilamaya galigtyorkar, — Kusatmanin baslamasindan bu yana 70 talebe doktora galigmatarins tamamladi,yelerin ve Argivlerin Tahribi ilmek: Bosna-Hersek teki Kiiiiph Saraybosna Sarkiyat Ensfitiisi’ kitdphanceileri ve aragurma personeli de, Enstitiiiniin koleksiyonunun neredeyse tamams yok olmasina ragmen, galismalarma devam eimeye kararlilar, Gecici mekanlarda, evlerinde tuttuklart notlardan yeniden yapilandirdiktart arastirmalarint paylasmak igin seminer ve sempozyumlar diizenliyor, Enstitiiniin gelecegi icin plantar yapryorlar, Diinyanin her yerindeki meslektaslarndan maddi ve manevi destek isteyen bir gar yaptlar. ‘Ulustararast kuruluslar. kurumlar, ve mesicki drgiitlerden gelen yanutlar bu giine kadar miitevazi oldu, UNESCO, Ulusal Kiitiphancnin yeniden inga edilmesini destcklemesine ve projeyi tartismak igin dizenlenen birkag toplanuya mali yardim yapmasina ragmen, simdiye kadar az somut destek saifladi: Merkezi Prag olan insan haklart grubu Helsinki Vatandaslar Asamblesi, Bosnainn Ulusal Katiiphanesine yardim edilmesi igin bagi kurutustara cagrida bulundu ve bagistanan malzeme igin Avrupaida toplama noktalan olusturdu (irtibat: Tony Bloomfield, HCA-UK, 11 Goodwin Street, London N4 3HQ; tel. 44-71-272-9092; faks 44-71-272-3044), Benzer bir caba FransaYéa da devam ediyor: basini geken kurulus, Association pour la renaissance de Ia Bibliotheque nationale a Sarajevo, hem para hem de kitap bagist topluyor (irtibat: ARBNSS., 23-25 rue des Petites Ecuries, 75010 Paris, France; tel, 33-14-801-0580; faks 33-14.253-5803). Turkiye Milli Kiittiphanesi, kendi koleksiyonunda bulunan Bosnayla ilgili malzemeyi belirlemek igin bir caligma baslatr ve diger ulusal ve akademik Kiittiphanelere de bu cabayt desteklemeleri igin ganda bulundu (irtibat: T. C. Milli Kiittiphane, 06490 Ankara, Turkey): bunun amacr, séz konusu eserlerin kopyalarin, Bosna Ulusal Kiitiiphanesi yeniden inga edildiginde oraya devretmektir. Haziran 1994Ye franin Bosna biiyiikelgisi, Sarkiyat Enstitiistiiniin yeniden ingast igin maddi destek vadetti; Lahey Kraliyet Kitiiphanesi de yardim vaadinde bulundu. Bazi Ingiltere akademisyenteri, BosnaYdaki acil koruma ihtiyaglarina yardimci olmak igin Bosnia-Herzegovina Heritage Rescue U.K. adinda ézel bir vakif kurdular (irtibet: Dr. Marian Wenzel, 9 Canterbury Mansions, Lymington Road, London NW6 2EW U.K.; tel. 44-71-433-1142). ABDie ise Bosna Ulusal Kiitiphanesinin yeniden inga edilmesini desteklemek igin vergiden muaf katkilar, Sarajevo Fund, P.O. Box 1640, Cathedral Station, New York, NY 10025 adresine ginderilebilir. Cekler Saraybosna Fonu/Ulusal Kiitiphane Hesabi adina yazilmalidir: bu agamada kitap bajisari kabul edilememektedir. Biitin bunlara Amerikan Kiittiphane Demegihin 1993te Denverida’_yapilan toplantisindaki resmi yanit, eski Yugoslavya halklarimn bilgiye crisimlerini kaybetmelerini Kanayan, hayli gekingen dilli bir bildiri yaynnlamak geklinde oldu, Bu bildiri (CD #37). Demedin “siyasi" konulara bulagmasint istemeyen bazs iiyelerin karst gikmalarina ragmen kabul edildi, ve tam metni (Beyaz Saray ve BM dahil olmak iizere) gesitli resmi adreslere gonderildi; ancak daha genis bir tanitim yapilmamasma karar verildi Denverdaki tartigma, talihsiz bir diigiince karigikhigint yansitmaktadir, Kittiphane ve arsivlerin yakilmast, dogrunun ortada bir yerlerde oldugunun farzedildigi iki tarafh bir siyasi anlagmazlikta taraflardan birinin gériislerini ifade etmesi seklinde deferlendirilemez. Bu, insanh¥a karst islenmig bir sug olduu gibi, uluslararast hukuk ve antlagmalarin gignenmesi anlamina gelmektedir. Bu antlmalardan 1931 Atina Sézlegmesi, Silahl Caugma Durumunda Kiltirel Varliklarm Korunmasina Tliskin 1954 Lahey Anlasmasi, 1964 Venedik Sizlegmesi, ve 1949 Cenevre Anlagmasina Ek 1977 1. ve 2. Protokolleri eski ‘Yugoslavya hikiimeti taralindan onaykanmiy olup, yasal olarak Yugoslavyainn halefleri olan devietleri de baglayierdir. Bilgiye erigimin kaybolmast, Orta Dogu ve Islam diinyasinin tarih ve kiiltiriinii arastiran bizleri de etkiliyor. Gériintirde Balkanlar kon dallarda (6mexin Iran edebiyat, Istam bilimi, Tasavvul) galigan bilim adamtart da, varhiklarmin daha yeni yeni farkina