1/21

Έργο ‐
ργ Ενέργεια
ργ

Η «φυσική» λύση της εξίσωσης του Νεύτωνα απαιτεί την γνώση της δύναμης σαν συνάρτηση
του χρόνου. Τις περισσότερες φορές όμως γνωρίζουμε την δύναμη σαν συνάρτηση της
γεωμετρίας (της θέσης των σωμάτων). Στην περίπτωση αυτή πρέπει πρώτα να υπολογίσουμε
την ταχύτητα συναρτήσει της θέσης και μετά να υπολογίσουμε την θέση συναρτήσει του
χρόνου (και τελικά και την ταχύτητα και την δύναμη συναρτήσει του χρόνου).
Στα πλαίσια της επίλυσης αυτής προκύπτουν χαρακτηριστικά μεγέθη της κίνησης που είναι
πολύ σημαντικά όχι μόνον στα πλαίσια της μαθηματικής επίλυσης ή της Μηχανικής. Τα μεγέθη
αυτά, Έργο Δύναμης, Κινητική Ενέργεια, Δυναμική Ενέργεια, καθίστανται θεμελιώδεις έννοιες
και έχουν εφαρμογή σε όλους τους κλάδους της Επιστήμης. Επηρεάζουν δε, βαθύτατα και την
αντίληψή μας για την Φύση και τον κόσμο γύρω μας, σε τέτοιο βαθμό που χρησιμοποιούνται
ορθά ή και καταχρηστικά,
καταχρηστικά εσφαλμένα και παραπλανητικά στα πλαίσια της καθημερινής μας
ζωής.
 2/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Ώθηση
Ώθηση ονομάζουμε την μεταβολή της ορμής ενός σώματος (φυσικά μέγεθος διανυσματικό) μέσα
σε ένα χρ
χρονικό διάστημα
ημ εξαιτίας
ξ ς της
ης συνισταμένης
μ ης των δυνάμεων
μ που δρουν
ρ επάνω του.
t
dp
 F  dp=F  dt  p=p  p0   F  dt  I(t)
dt t0
Προσέξτε την διανυσματική φύση της ώθησης που σημαίνει ότι το ολοκλήρωμα αναλύεται σε τρία επιμέρους
ολοκληρώματα (π.χ. για τις συνιστώσες της δύναμης κατά x,y,z, όταν χρησιμοποιούμε καρτεσιανό σύστημα
συντεταγμένων).
Το προηγούμενο ολοκλήρωμα μπορεί να λυθεί μόνον εφόσον γνωρίζουμε την εξάρτηση της δύναμης από τον
χρόνο Η έννοια της ώθησης είναι λοιπόν χρήσιμη όταν γνωρίζουμε την F(t),
χρόνο. F(t) όπως π.χ.
π χ στην περίπτωση ενός
διαστημοπλοίου ή δορυφόρου όπου διορθώνουμε την πορεία του με κατάλληλη λειτουργία του κινητήρα τους για
δεδομένο χρονικό διάστημα.
t
dr 1
p  p0  I(t)  m  m0  Ι(t)  m  m0  Ι(t)  mdr  m0 dt  Ι(t)dt  r(t)=r0 +0 (t  t0 )   Ι(t)  dt
dt m t0
Πολλές φορές όμως (π.χ. βαρύτητα, ηλεκτρισμός κ.τ.λ.), γνωρίζω την δύναμη σαν συνάρτηση της γεωμετρίας του
προβλήματος, δηλαδή της θέσης των σωμάτων που αλληλεπιδρούν, γενικά γνωρίζω F=F(r).
Τότε, αν θέλω να χρησιμοποιήσω την ώθηση πρέπει να λύσω πρώτα την r=r(t) και στη συνέχεια να
αντικαταστήσω ώστε να έχω την F=F(t):
Δηλαδή, πρώτα να λύσω το πρόβλημα (γνώση του r=r(t)) και μετά να μπορώ να χρησιμοποιήσω την έννοια της
η ης
ώθησης!!
Στην περίπτωση αυτή εργαζόμαστε με τις έννοιες του Έργου και της Ενέργειας.
 3/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Έργο Δύναμης και Ισχύς
Ορίζουμε ως στοιχειώδες έργο dW μίας δύναμης F που δρα σε ένα σώμα που μετατοπίζεται κατά
dr το εσωτερικό γινόμενο της δύναμης με την στοιχειώδη μετατόπιση του σώματος,
dr, σώματος δηλαδή:
F ds
FT dW  F  dr  dW  Fx dx  Fy dy  Fz dz
FN dr
Εναλλακτικά, είναι το γινόμενο της επιτρόχιας συνιστώσας FT της δύναμης F επί την
Εναλλακτικά
στοιχειώδη μετατόπιση επάνω στην τροχιά, ds. (Υπενθύμιση:dr=ds uT).
r(t+dt)
dW  F  dr  ( FT  FN )  dr  ( FT  uˆT  FN  uˆ N )  (ds  uˆT )  FT  ds
r(t)
Παρατήρηση: Η κεντρομόλος συνιστώσα ΔΕΝ παράγει έργο (κάθετη στη μετατόπιση).
Για μία μακροσκοπική μετατόπιση, η τροχιά αναλύεται σε στοιχειώδεις μετατοπίσεις, οπότε το
έργο W της δύναμης θα δίδεται από το ολοκλήρωμα:
rB xB yB zB sB
ή
W   F  dr  W   F ( x, y
x A , z A )dx   F (x
y A , y, z A )dy   Fz ( x A , y A , z )dz   FT ( s )ds
rA xA yA zA sA
dW
Ισχύς (στιγμιαία): P= Ρυθμός μεταβολής ( παραγωγή ή κατανάλωση) του έργου
dt
dW F  dr
Ισχύς για σώμα που κινείται με υ και ασκείται επάνω του δύναμη F P=   F 
dt dt
Μονάδες: Έργο: Newton ∙meter= Joule, Ισχύς: Joule/second. Επίσης: Ηλεκτρονιοβόλτ (ElectronVolt, eV): 1.6∙10‐19 Joule
Κιλοβατώρα: Έργο και όχι ισχύς: 1 kW για μία ώρα = 1kWh
 4/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Κινητική Ενέργεια και το Θεώρημα Μεταβολής της
μόνον αν m=σταθερή
dp d(mυ) dυ dυ ds dυ
F m m m υF 
dt dt dt ds dt ds
dυ d(υ  uˆT )
m υ  uˆT  F  uˆT  m υ  uˆT  FT  m υdυ=FT  ds
d 
ds ds
υB sB
1 1
m  υdυ   FT  ds  mυ B2  mυ A2  W
υA sA
2 2
1 2 p2
Η συνάρτηση Εk είναι η Κινητική Ενέργεια του σώματος. Ek  mυ 
2 22m
m
Θεώρημα Μεταβολής της Κινητικής Ενέργειας Ek , B  Ek , A  W
Όταν ένα σώμα κινείται κάτω από την δράση μίας δύναμης F τότε το έργο της δύναμης ισούται με
την μεταβολή της κινητικής του ενέργειας.
‐Το Θεώρημα προκύπτει από τον νόμο του Νεύτωνα!
‐Προσοχή: Το θεώρημα δεν ισχύει για συστήματα μεταβλητής μάζας (θεωρήσαμε ότι m=σταθ.)!
 5/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Δυναμική Ενέργεια
Ένα πεδίο δυνάμεων είναι συντηρητικό (ή διατηρητικό) όταν το έργο που παράγεται από το
πεδίο δυνάμεων κατά τη μετατόπιση ενός σώματος από μία θέση σε μία άλλη είναι
συνάρτηση μόνον της αρχικής και της τελικής θέσης του σώματος.
Υπάρχει, δηλαδή, μία αριθμητική συνάρτηση της θέσης και μόνο του σώματος,  η Δυναμική 
Ενέργεια Ep(r), τέτοια ώστε:
r
W  r B F  dr  [ E p (rB )  E p (rA )]
A
Παρατήρηση: Κάθε σταθερή δύναμη είναι και διατηρητική:
W = F∙r
F B ‐ F∙r
F A. Δηλαδή
Δ λ δή η συνάρτηση
ά δ
δυναμικής
ή ενέργειας
έ είναι
ί Εp(r)=
( ) ‐F∙r.
F
π.χ. για το βάρος Β=‐mg uz, Εp(r)= mgz
Φυσικό νόημα ΔΕΝ έχει η τιμή της δυναμικής ενέργειας αλλά η διαφορά της από ένα σημείο σε άλλο
(που είναι εν δυνάμει έργο).
Συνεπώς, μπορώ να προσδιορίζω αυθαίρετα την μηδενική στάθμη δυναμικής ενέργειας, δηλαδή μπορώ
να προσθέτω μία σταθερά C στην συνάρτηση και να χρησιμοποιώ την νέα συνάρτηση
E p (r )  E p (r )  C
ΤΤο έργο
έ συντηρητικής
ή δύναμης
δύ είναι
ί συνάρτηση
ά μόνον
ό της αρχικής
ή και της τελικής
λ ή θέσης
θέ του σώματος
ώ
και όχι της διαδρομής που ακολούθησε το σώμα άρα το έργο για δεδομένη μετατόπιση από σημείο Α σε
σημείο Β είναι πάντα το ίδιο όπως και αν πραγματοποιηθεί η μετατόπιση, ή ισοδύναμα, κατά μήκος
κλειστής διαδρομής το έργο συντηρητικής δύναμης είναι μηδέν.
Οι θεμελιώδεις δυνάμεις είναι συντηρητικές αλλά κάποιες παράγωγες όπως η τριβή ΔΕΝ είναι άρα ΔΕΝ
μπορεί να οριστεί η αντίστοιχη δυναμική ενέργεια (μη συντηρητικές δυνάμεις /πεδία δυνάμεων))
 6/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Συσχετισμός Δύναμης  ‐ Δυναμικής Ενέργειας
Ας θεωρήσουμε ότι έχουμε ένα συντηρητικό πεδίο δυνάμεων με συνάρτηση δυναμικής
ενέργειας Εp=ΕΕp(x,y,z).
(x y z) Εάν υποχρεώσουμε ένα σώμα να μετακινηθεί σε ευθεία γραμμή από το
σημείο (x0,y0,z0) στο (x0+Δx, y0,z0) (διεύθυνση x) τότε το έργο που θα παραχθεί από το πεδίο:
rB x0  Δx
W  r F  dr  x Fx  dx  [ E p ( x0  Δx, y0 , z0 )  E p ( x0 , y0 , z0 )] 
A 0
E p ( x0  Δx, y0 , z0 )  E p ( x0 , y0 , z0 ) E p
Fx  lim [ ]
Δx 0 Δx x
Η παράγωγος αυτή ΔΕΝ είναι η συνήθης καθώς θεωρούμε σταθερά τα y, y z και μόνη μεταβλητή την x.
x
Ονομάζεται «μερική παράγωγος» της συνάρτησης ως προς x. Γενικότερα λοιπόν, για να βρούμε την
συνιστώσα της δύναμης εξαιτίας του πεδίου σε συγκεκριμένη διεύθυνση παίρνουμε την μερική
παράγωγο της συνάρτησης δυναμικού ως προς μεταβολές στη διεύθυνση αυτή. π.χ. η επιτρόχιος
συνιστώσα της δύναμης θα είναι η (‐)
( ) μερική παράγωγος της Εp ως προς την s ενώ η δύναμη του πεδίου
θα δίδεται ως διανυσματικό άθροισμα των παραγώγων ως προς x,y και z.
E p E p E p E p
FT   F   uˆ x   uˆ y   uˆ z
s x y z
Δηλαδή, αντί να περιγράφουμε το πεδίο με τρεις συνιστώσες δύναμης σε κάθε σημείο του χώρου, το
περιγράφουμε με μία αριθμητική τιμή για κάθε σημείο του χώρου (δυναμική ενέργεια) και οι διαφορές
της
η δυναμικής
μ ή ενέργειας
ργ από ένα σημείο
ημ σε άλλο του χχώρου
ρ διαιρεμένες
ρ μ με την
μ η μμετατόπισηημμας δίνουν
τη δύναμη στην κατεύθυνση αυτή (με ένα «–» μπροστά).
 7/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Ανάδελτα
Εάν ορίσουμε το ανάδελτα όπως παρακάτω τότε η δύναμη εξαιτίας του πεδίου γράφεται:
  

x
 uˆ x 
y
 uˆ y 
z
 uˆ z F  E p

Το ανάδελτα έχει χαρακτηριστικά συνάρτησης και διανύσματος (αλλά δεν είναι) και χαρακτηρίζεται ως
«τελεστής» που «δρα» επάνω στην συνάρτηση της δυναμικής ενέργειας.
Γενικότερα όταν δρα σε αριθμητική συνάρτηση f χαρακτηρίζεται ως βαθμίδα (gradient), είναι διάνυσμα
και αποτελεί την γενίκευση της παραγώγου για περισσότερες της μίας μεταβλητές.
f f f
grad f  f   uˆ x   uˆ y   uˆ z
x y z
Απόκλιση (divergence, div) (δράση σε διάνυσμα, Ax Ay  Az
σαν εσωτερικό γινόμενο) και είναι αριθμός. div A   A   
x y z
Στροφή (Rotation. rot ή curl) (δράση σε διάνυσμα, σαν εξωτερικό γινόμενο) και είναι διάνυσμα
 uˆ x uˆ y uˆ z 
    Az Ay A A Ay Ax
rot A  curll A    A   (  )uˆ x  ( x  z )uˆ y  (  )uˆ z
 x y z  y z z x x y
 Ax Ay Az 

 8/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Συσχετισμός Δύναμης  ‐ Δυναμικής Ενέργειας
Τελικά λοιπόν F  E p και σε καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων:
E p E p E p
Fx   , Fy   , Fz  
Σε πολικό σύστημα συντεταγμένων x y z
Σε πολικό σύστημα συντεταγμένων ((r,θ), επίπεδη κίνηση) η στοιχειώδης μετατόπιση στην διεύθυνση του
ur είναι dr ενώ στην διεύθυνση uθ είναι rdθ οπότε:
E p1 E p
F   gradE p (r , θ )  E p (r , θ )   uˆr  uˆθ
r r θ
Τότε, για την περίπτωση κεντρικών δυνάμεων , F= F(r)∙ur, θα έχουμε:

E p
Fθ  0   0  E p  E p (r ) Εp ανεξάρτητη της θ  Κυκλική συμμετρία της Εp
θ
Παραδείγματα:
E p dE p 1 2 Αρμονικός
Fr   k  r     k  r   dE p   k  rdr  E p  kr  C ταλαντωτής
r dr 2

k E p dE p k k k Βαρύτητα (k<0) και 
Fr  2     2   dE p    2 dr  E p   C
r r dr r r r Ηλεκτρικές δυνάμεις 
λ έ δ ά
(k>0, k<0)
 9/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Διατήρηση Ενέργειας

ΔEk  WAB  ΔE p  Ek , B  Ek , A  ( E p , B  E p , A )  Ek , B  E p , B  Ek , A  E p , B

Ορίζουμε την ολική μηχανική ενέργεια: E  Ek  E p = σταθερή ή ΔE  0

Για συντηρητικά πεδία η ολική μηχανική ενέργεια παραμένει σταθερή.

Και εάν έχουμε και μη συντηρητικές δυνάμεις;  Η ολική μηχανική ενέργεια δεν διατηρείται
Οι συντηρητικές δυνάμεις μπορούν να περιγραφούν από την δυναμική ενέργεια αλλά για τις μη
συντηρητικές πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το έργο. Οπότε:

ΔEk  WAB ,συντ .  WAB , μη συντ .  ΔE p  WAB , μη συντ .  Δ(( Ek  E p )  WAB , μη συντ . 
Η μεταβολή της ολικής μηχανικής ενέργειας ισούται με το έργο των μη συντηρητικών δυνάμεων.

E  WAB , μη συντ .
ΔE
Δ
 10/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εύρεση παραμέτρων κίνησης από την Ενέργεια (διατηρητικές δυνάμεις)
μονοδιάστατη κίνηση
1 2
mυ  E p ( x)  E  σταθ.
2
2
1  dx  dx 2
m    E p ( x)  E  υ   ( E  E p ( x))
2  dt  dt m
Το σώμα μπορεί να «υπάρξει» και να κινείται μόνον εκεί όπου: E  E ( x )
p
(βλέπε παρακάτω
(β ρ «Διαγράμματα
γρ μμ Ενέργειας»)
ργ ς )
x t
dx
 2
  dt  x  x(t )
x0
( E  E p ( x)) t0
m x Ep
dE p
Παράδειγμα: μονοδιάστατη κίνηση υπό σταθερή δύναμη F. F     Fdx   dE p  E p ( x)   F  x
dx 0 0
Θεωρώντας την μηδενική στάθμη στο x=0.
x
m 1 d (F  x  E) m 2 m 2 1F 2 2E
2 F  EFx
t
2 F
E  F  x |0x  t 
2 F
( E  F x  E)  x 
2m
t 
m
t
x0
a υ0
 11/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εύρεση παραμέτρων κίνησης από την Ενέργεια (διατηρητικές δυνάμεις)
Κεντρικές Δυνάμεις
Διατηρητικές: Η ολική μηχανική ενέργεια διατηρείται.
Κεντρικές δυνάμεις: επιλέγοντας ως αρχή του συστήματος συντεταγμένων το κέντρο δύναμης, η
δυναμική ενέργεια Ep θα είναι μόνον συνάρτηση του r και η στροφορμή L διατηρείται. Η κίνηση του
σώματος
μ ς θα είναι επίπεδη, η στο επίπεδο που ορίζουν
ρζ η δύναμη
μη και η αρχική
ρχ ή ταχύτητα.
χ η Χρησιμοποιώ
ρη μ
λοιπόν πολικό σύστημα συντεταγμένων.
1 2
E mυ  E p (r )  σταθ. 1 2 1 2
2 E mυr  mυθ  E p (r )  σταθ.
2 2 2 υ  dr , υ  r dθ 2 2
υ  υr  υθ r dt θ dt
L2
L  mrυθ  σταθ  υθ2  2 2
m r
2 2 2
1  dr  1 L 1  dr 
E m    m 2 2  E p (r )  E  m    E p ,eff (r )
2  dt  2 m r 2  dt 
L2
Ενεργός Δυναμική Ενέργεια E p ,eff ( r )  E p ( r ) 
2mr 2
 12/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εύρεση παραμέτρων κίνησης από την Ενέργεια (διατηρητικές δυνάμεις)
Κεντρικές Δυνάμεις
Συνεπώς η μορφή, όσον αφορά στο r, καθίσταται ίδια με του μονοδιάστατου προβλήματος και συνεπώς
η λύση θα είναι της ίδια μορφής με xr και Εp(x)Ep,eff(r).
r t
dr Το ότι αποσυμπλέξαμε στις εξισώσεις μας το r από το θ δεν
 2
  dt  r  r (t ) σημαίνει ότι η κίνηση είναι δεν είναι δύο διαστάσεων και
r0
( E  E p ,eff (r )) t0 συνεπώς πρέπει να υπολογίσουμε και το θ. Τώρα γνωρίζουμε το
m r=r(t) και είχαμε:

L  mrυθ  σταθ dθ dθ L t
Ldt
υr 
dr
, υθ  r
dθ L  mrυθ  mr  r
dt
  2
dt mr (t )
 θ  θ0   2
 θ  θ (t )
dt dt t0 mr (t )

Βέβαια μπορούμε, επίσης, να βρούμε απευθείας και την εξίσωση τροχιάς (r=r( θ) ή θ=θ(r)):

dr 2 dr dθ 2
 ( E  E p ,eff (r ))   ( E  E p ,eff (r )) 
dt m dθ dt m
r
dr L 2 L dr
dθ mr 2

m
( E  E p ,eff ( r ))  θ  θ0   mr 2 2  θ  θ (r )
r0
( E  E p ,eff (r ))
m
 13/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Διαγράμματα Ενέργειας ‐ Ευθύγραμμη κίνηση
Από την μορφή της Δυναμικής Ενέργειας Εp μπορούμε να βγάλουμε γρήγορα ποιοτικά συμπεράσματα για
την κίνηση πριν λύσουμε τις εξισώσεις και πριν να γνωρίζουμε και τις αρχικές συνθήκες (ολική Ενέργεια)
E p ( x) Η μελέτη της συνάρτησης Εp μας επιτρέπει την εύρεση των σημείων
ισορροπίας καθώς και το είδος ισορροπίας
dE p
F  φορά δύναμης = ‐τιμή κλίσης Εp(x)
dx

F x1 x2 x3 x4 x5 x
dE p
F 0 0 x1,x2,x3,x4,x5 σημεία ισορροπίας (αν βάλουμε εκεί σώμα με υ=0 θα παραμείνει εκεί)
dx
d 2Ep
0 τοπικό ελάχιστο η δύναμη τείνει να το επαναφέρει στο σημείο ισορροπίας ευσταθής ισορροπία
dx 2
x  xισορ .

d 2Ep
0 τοπικό μέγιστοη δύναμη τείνει να το απομακρύνει από το σημείο ισορροπίας ασταθής ισορροπία
dx 2
x  xισορ .
 14/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Διαγράμματα Ενέργειας ‐ Ευθύγραμμη κίνηση
E p ( x)
Ε Αν γνωρίζουμε την Ολική Ενέργεια τότε γνωρίζουμε και τα επιτρεπτά διαστήματα
κίνησης. Γνωρίζουμε επίσης και την κινητική ενέργεια που θα έχει στα διάφορα
σημεία (όχι όμως το πρόσημο της ταχύτητας που εξαρτάται από τις αρχικές
συνθήκες).
E= Ek+Ep
Ε
Ek Σημεία αναστροφής: η ταχύτητα
Eφράγματος στιγμιαία μηδενίζεται και την επόμενη
χρονική στιγμή θα αλλάξει πρόσημο

Ε
Ep
Ε

x
Ε: το σώμα είναι εγκλωβισμένο στο κόκκινο διάστημα (κίνηση φραγμένη αριστερά‐δεξιά) και εκτελεί περιοδική κίνηση.
Ε: το σώμα μπορεί να υπάρξει σε ένα από τα δύο διαστήματα εκτελώντας εκεί περιοδική κίνηση.
κίνηση Αν βρίσκεται στο δεξιό,
δεξιό
παραμένει εγκλωβισμένο εκεί παρότι η Ep είναι μικρότερη στο αριστερό!! Δηλαδή το να έχει ένα σημείο χαμηλότερη
δυναμική ενέργεια δεν το κάνει αυτόματα επιτρεπτό σημείο της κίνησης. Μόνον αν δώσουμε αρκετή ενέργεια (λίγο
μεγαλύτερη από Eφράγματος ) θα μπορέσει το σώμα να ξεπεράσει το φράγμα δυναμικής ενέργειας και να περάσει και στο
αριστερό φρέαρ (πηγάδι) δυναμική ενέργειας.
Ε: το σώμα εκτελεί κίνηση φραγμένη αριστερά αλλά αργά η γρήγορα θα βρεθεί σε άπειρη απόσταση. Αν η αρχική
ταχύτητα του σώματος ήταν αρνητικής φοράς το σώμα θα πλησιάσει στο αριστερό φράγμα θα σταματήσει και μετά θα
φύγει για το άπειρο. Αν η ταχύτητά του είχε θετική φορά, θα κατευθυνόταν απευθείας προς το άπειρο χωρίς να
πλησιάσει το αριστερό φράγμα.
 15/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Διαγράμματα Ενέργειας – Κεντρικές και διατηρητικές δυνάμεις
E p ,eff (r ) Για κεντρική και διατηρητική δύναμη είδαμε ότι η γενική κίνηση λαμβάνει χώρα στο επίπεδο που ορίζει η
αρχική ταχύτητα και το κέντρο της δύναμης (που επιλέγεται ως αρχή του συστήματος συντεταγμένων). Η
εικονιζόμενη μορφή ενεργού δυναμικής ενέργειας μπορεί να περιγράφει π.χ. αλληλεπίδραση δύο ατόμων
σε ένα μόριο ή την αλληλεπίδραση ενός σώματος στο βαρυτικό πεδίο της Γης. Για μεγάλες τιμές του r
τείνει σε σταθερή τιμή που αυθαίρετα θεωρούμε 0 (μπορούσαμε να την θέσουμε και 100000), ενώ για
μικρές τιμές του r τείνει να απειριστεί περνώντας από ένα τοπικό ελάχιστο ενέργειας.
Ε0

1 2 1 2
E mυr  mυθ  E p (r )  σταθ.
2 2
Ε 1 2
Ek ,r  mυr
2 L2
Ε Ep,eff (r)  Ep (r) 
2mr2

r3 r1 r0 r2 r
Προσοχή: Η μελέτη του διαγράμματος μοιάζει με την αντίστοιχη της μονοδιάστατης κίνησης (αν L=0 τότε είναι
μονοδιάστατη)
μ η) αλλά δεν πρέπει
ρ να ξξεχνάμε
χ μ ότι τα συμπεράσματα
μ ρ μ αφορούν
φ ρ γγενικά κίνηση
η η δύο διαστάσεων. Έτσι:
Ε: Το σώμα δεν έχει ακτινική κινητική ενέργεια και πρέπει r=r0=σταθ, δηλαδή εκτελεί κυκλική κίνηση (ΔΕΝ είναι ακίνητο).
Ε: Το σώμα εκτελεί μία περιοδική κίνηση μεταξύ των r1 και r2, όπου η υr μηδενίζεται, όχι όμως και η υθ.
Ε: Το σώμα μπορεί να πλησιάσει σε μία ελάχιστη απόσταση r3 αλλά θα καταλήξει στο άπειρο με μηδενική υr, ή και
μεγαλύτερη για μεγαλύτερη ολική ενέργεια.
ενέργεια Αν ήταν μόριο θα είχε διασπαστεί σε ανεξάρτητα άτομα.
άτομα
 16/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Διαγράμματα Ενέργειας – Κεντρικές και διατηρητικές δυνάμεις
E p ,eff (r ) Για κεντρική και διατηρητική δύναμη είδαμε ότι η γενική κίνηση λαμβάνει χώρα στο επίπεδο που ορίζει η
αρχική ταχύτητα και το κέντρο της δύναμης (που επιλέγεται ως αρχή του συστήματος συντεταγμένων). Η
εικονιζόμενη μορφή ενεργού δυναμικής ενέργειας μπορεί να περιγράφει π.χ. αλληλεπίδραση δύο ατόμων
σε ένα μόριο ή την αλληλεπίδραση ενός σώματος στο βαρυτικό πεδίο της Γης. Για μεγάλες τιμές του r
τείνει σε σταθερή τιμή που αυθαίρετα θεωρούμε 0 (μπορούσαμε να την θέσουμε και 100000), ενώ για
μικρές τιμές του r τείνει να απειριστεί περνώντας από ένα τοπικό ελάχιστο ενέργειας.
Ε0

1 2 1 2
E mυr  mυθ  E p (r )  σταθ.
2 2
Ε 1 2
Ek ,r  mυr
2 L2
Ε Ep,eff (r)  Ep (r) 
2mr2

r3 r1 r0 r2 r
r2 r2
υr  0 υr  0 υr  0 υr  0

r0 r1 r1 r3
 17/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εφαρμογή: «η μπάλα κανονιού του Νεύτωνα» (1/4)
υ0 Θεωρώ αδρανειακό σύστημα αναφοράς στο κέντρο της Γης.
h Παραλείπω τις τριβές.
r0  RΓης  h Βρίσκομαι σε απόσταση r0= RΓης+h από το κέντρο της Γης. 
Εκτοξεύω το σώμα με ταχύτητα υ0 κάθετα στην ακτίνα r0, δηλαδή έχω ως 
αρχική συνθήκη υr=0 και υ
αρχική συνθήκη υ =0 και υθ=υ0. (Φυσικά, στη διάρκεια της κίνησης θα 
(Φυσικά στη διάρκεια της κίνησης θα
υπάρχει και υr και υθ).
Η βαρυτική δύναμη είναι F= ‐G∙mσωμ. ∙MΓης/r2 ∙ ur (G η σταθερά της 
παγκόσμιας έλξης) και η βαρυτική δυναμική ενέργεια Εp()= 0.
Κεντρική δύναμη και σύστημα αναφοράς στο κέντρο δύναμης, συνεπώς 
διατηρείται η στροφορμή.
m  M Γης
L  mrυθ  mr0υ0,
0 θ  mr0υ0  L0 E p (r )  G
r
2
1  dr 
E m    E p ,eff (r )
2  dt 
L2 m  M Γης L2
E p ,eff (r )  E p (r )   G 
2mr 2 r 2mr 2
Παρατήρηση: κάθε φορά που αλλάζω την ταχύτητα υ0, αλλάζω τόσο την 
συνολική ενέργεια του συστήματος όσο και την στροφορμή άρα την Ε
λ ή έ ή ό φ ήά Εp,eff.
 18/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εφαρμογή: «η μπάλα κανονιού του Νεύτωνα» (2/4)
E p ,eff (r )
Μελέτη της συνάρτησης Εp(r):
m  M Γης L2
α. Συμπεριφορά στα όρια:
φ ά ό r  0,
0 G  , 2
 
r 2mr
m  M Γης L2
r  , G  0 , 2
 0
r 2mr
Εξαιτίας του 1/r
Εξαιτίας και του 1/r2 ο δεύτερος όρος υπερισχύει για r0 και ο 
του 1/r και του 1/r ο δεύτερος όρος υπερισχύει για r0 και ο
πρώτος για r.
β. Ακρότατα (αν η κίνηση ήταν μονοδιάστατη προκύπτουν τα σημεία
ισορροπίας, εδώ που έχουμε επίπεδη κίνηση τα σημεία όπου υr=0).
 m  M Γης L2 
  G  
E p ,eff (r )  r 2mr 2  m  M Γης L2
0 G  3 0
r r r2 mr
m  M Γης L2
2 2 L2
r0 2υ0 2
G  3  m rGM Γης  L  rυr 0  2 
r2 mr m GM Γης GM Γης
γ. Είδος ακρότατων, τοπικό μέγιστο/ελάχιστο. 2
 E p ,eff (r )
Δείξτε κάνοντας τις πράξεις ότι για r  rυr 0 0
r 2
οπότε έχουμε τοπικό ελάχιστο δηλαδή ευσταθή κυκλική τροχιά.

RΓης RΓης  h  r0 r
 19/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εφαρμογή: «η μπάλα κανονιού του Νεύτωνα» (3/4)
E p ,eff (r ) Στο παράδειγμά μας η θέση του τοπικού ελαχίστου rυr=0 εξαρτάται από
την αρχική ταχύτητα υθ=υ0 και αυξάνει με αυξανόμενη υ0.
Επίσης, η ολική ενέργεια (που διατηρείται) είναι ίση με την αρχική
δυναμική ενέργεια συν την αρχική κινητική που δίνουμε στο σώμα
(οριζόντιες γραμμές στο διάγραμμα για κάθε υ0).
α. Εάν υ0=0 τότε L=0 και αφήνουμε
φή μ το σώμα μ να πέσει μ με μη
μηδενικήή
ταχύτητα, οπότε θα κινηθεί ευθύγραμμα προς το κέντρο της Γης και θα
προσκρούσει σύντομα στο έδαφος.
β. Για μεγαλύτερες τιμές του υ0 (και άρα της L και της Ε) το σώμα τείνει να
εκτελέσει (ελλειπτική) τροχιά μεταξύ της r0 και μίας θέσης κοντά στο
κέντρο της Γης οπότε και πάλι πέφτει στο έδαφος.
γ. Όταν η θέση rυr=0 γίνει ίση με την θέση εκτόξευσης r0 (E=E(r0)), το σώμα
εκτελεί κυκλική τροχιά (δορυφόρος της Γης):
r0 2υ0 2 M Γης mυ0 2
mM GM Γης
rυr 0  r0  G  Βάρος=Κεντρομόλος υ0 
GM Γης r0 2 r0 r0
δ. Για μεγαλύτερες υ0 οι τροχιές γίνονται και πάλι ελλειπτικές με
πλησιέστερο σημείο προσέγγισης το r0 (πάλι δορυφόρος της Γης).
ε. Για τιμή υ0 τέτοια ώστε Ε=0 η τροχιά του σώματος δεν είναι πλέον
κλειστή (ταχύτητα διαφυγής) και το σώμα θα φτάσει στο άπειρο με
μηδενική ταχύτητα (διαγράφοντας παραβολή). 2GM Γης
E (r0 )  0  υδιαφ 
RΓης RΓης  h  r0 r r0
στ. Για υ0 > υδιαφ οι τροχιές παραμένουν ανοιχτές (υπερβολικές) και υ()0
 20/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Εφαρμογή: «η μπάλα κανονιού του Νεύτωνα» (4/4)

Ερώτηση:
ώ Γιατίί τα κέντρα
έ
εκτόξευσης βρίσκονται, κατά
το δυνατόν, πλησιέστερα στον
Ισημερινό;
 21/21
Έργο –
ργ Ενέργεια
ργ
Ενέργεια και μορφή τροχιάς

Όλες οι δυνατές τροχιές που μπορεί να εκτελέσει ένα σώμα στο βαρυτικό πεδίο είναι κωνικές
τομές (Έλλειψη (Κύκλος ειδική περίπτωση της Έλλειψης), Παραβολή και Υπερβολή). Οι
εξισώσεις μπορούν να προκύψουν είτε ξεκινώντας από το νόμο του Νεύτωνα, είτε από την
Ενέργεια όπως είδαμε νωρίτερα στο Κεφάλαιο αυτό.
Σ πλαίσια
Στα λ ί αυτά
ά μπορείί να αποδειχθεί
δ θ ί και ότι
ό η ενέργεια
έ Ε μίας
ί ελλειπτικής
λλ ή τροχιάς
ά είναι
ί
συνάρτηση μόνον του μεγάλου άξονά της (μήκος 2α). Συνεπώς όλες οι ελλειπτικές τροχιές με
ίδιο μεγάλο άξονα έλλειψης αντιστοιχούν στην ίδια ενέργεια και είναι ενεργειακά ισοδύναμες.
Την
η μορφή τους
ους την
η καθορίζει
αθορίζει η σ
στροφορμή
ροφορμή και
αι συ
συνεπώς
ε ώς η φορά τηςης αρχι
αρχικής
ής ταχύτητας.
αχύ η ας
Συγκρίνετε με την ιδέα του κύριου κβαντικού αριθμού (ενέργεια) και του δευτερεύοντος
(τροχιακού) στην περίπτωση του ατόμου.

m  M Γης
E  G
2a