10th Class Social Telugu PDF

Çs¡ej·Té X¯‘êã›|⁄ü n‘·´+‘· eTTKýÓTqÆ e´øÏ>Ô ±
eTVü‰‘êà>±+BÛ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<ë&ÉT. n‘·&ç >∑T]+∫

n\“sYº ◊Héd”ºHé Ç˝≤ nHêï&ÉT. ªªÇ˝≤+{Ï eTìwæ ˇø£s¡T,
s¡øÔ£ e÷+kÕ\‘√ á uÛ÷Ñ $T MT<ä #·]+#ê&Éì uÛ$Ñ wü´‘·TÔ
‘·sê\T qeTà≥+ ø£wüº+.μμ
b c
uÛ≤s¡‘· c $<ë´s¡TD≤\T
eTq <˚X¯+˝À #ê˝≤ eT+~ $<ë´s¡Tú\≈£î Ä]úø£ düeTdü´\e\¢ ñqï‘· #·<äTe⁄\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò≈£î+&Ü
b
ôd’q´+ ñHêïsTT. á düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ $<ë´s¡TD |ü<∏äø£+ Á|ü‹uÛÑ e⁄qï $<ë´s¡Tú\ ø√dü+ s¡÷bı+~+#·ã&çq~. á
|ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ ñ<˚›X¯´+ @$T≥+fÒ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’q $<ë´s¡Tú\T u≤´+øÏ+>¥ s¡+>∑+ <ë«sê s¡TD düVü‰j·T+ bı+<äT‘·÷
ñqï‘· $<ä´qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü, $<˚XÊ\˝Àq÷ ø=qkÕ–+#·e#·TÃqT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñqï‘· $<ä´≈£î s¡TD
düVü‰j·T+ >∑]wüº+>± |ü~ \ø£å\ s¡÷bÕj·T\T, $<˚XÊ\˝À n<Ûä´j·÷ìøÏ >∑]wü˜+>± 20 \ø£å\ s¡÷bÕj·T\T ìs¡ísTT+#·T≥
»]–+~.
á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä, $<ë´]ú s¡TD düVü‰j·T+ bı+<ë\+fÒ uÛ≤s¡rj·TT&Ó’ e⁄+&Ü*. ôV≤#Y.mdt.dæ (10G2 ˝Ò<ë
‘·‘·‡e÷qyÓTÆq |üØø£å) ñrÔs¡Tí˝…’q ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˝Ò<ë $<˚XÊ\˝À >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q $<ë´dü+düú\˝À,
ñqï‘· $<ë´ ø√s¡T‡\‘√, Á|üy˚X¯ |üØø£å <ë«sê/ Á|ü‹uÛÑ Ä<Ûë]‘· m+|æø£ Á|üÁøÏj·T <ë«sê Á|üy˚XÊs¡Ω‘· bı+~ e⁄+&Ü*.
$T>∑‘ê dü+<äsê“¤\˝À, u≤´+≈£î\T, $<ä´qT n+~+#˚ dü+düú\ jÓTTø£ÿ ù|s¡T Á|üU≤´‘·T\T eT]j·TT n<Ûä´j·Tq+ |üP]Ô
nsTTq ‘·s¡Tyê‘· bı+<˚ ñ<√´>±eø±XÊ\qT ã{Ïº ìs¡ísTTkÕÔ&ÉT.
á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä s¡TD yÓTT‘·Ô+ #·<äTe⁄≈£î dü+ã+~Û+∫ Ks¡TÃ\T, ≥÷´wüqT |ò”E\T, |ü⁄düÔø±\T ø=q&ÜìøÏ nj˚T´
e´j·TeTT, ãdü eT]j·TT uÛÀ»q edü‹ Ks¡TÃ\T ã{Ïº ìs¡ísTTkÕÔs¡T. $<ë´]ú eT]j·TT $<ë´]ú jÓTTø£ÿ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T
ñeTà&ç s¡TD Á>∑V≤” ‘·\T (C≤sTT+≥T u≤s√j·Ts¡T‡)>± e⁄+&Ü*. $<ë´]ú jÓTTø£ÿ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ Ä<ëj·÷\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ
ndü˝…’q Hêj·T≈£î\≈£î e+<äHê\T rdüT≈£î+{≤s¡T.
$<ëúÛ≤´dü ø±\+˝À $<ë´]ú qT+&ç ˝Ò<ë n‘·&ç ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ qT+&ç @ $<ÛäyÓTÆq ‹]– #Ó*¢+|ü⁄\qT #˚j·Tqedüs¡+
˝Ò<äT. $<ëúÛ≤´dü+ eTT–dæq ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ‘·s¡Tyê‘· ˝Ò<ë ñ<√´>∑+ bı+~q Äs¡T HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· @~ eTT+<äsTT‘˚
<ëì Á|üø±s¡+ s¡TDeTT jÓTTø£ÿ ‹]– #Ó*¢+|ü⁄ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ÉT‘·T+~.
á |ü<∏äø£+q+<äT s¡TD≤\T bı+<ä&ÜìøÏ @ $<ÛäyÓTÆq ÁbÕôddæ+>¥ #êØ®\T y˚j·Tã&Ée⁄. á s¡TD≤ìï bı+<ä&ÜìøÏ,
MT <ä>∑Zs¡˝Àì @<˚ì yêDÏ»´ u≤´+≈£î Áu≤+∫ yê]ì dü+Á|ü~+#·e#·TÃqT. eT]ìï $esê\ ø√dü+ ˝≤>±Hé #˚j·T+&ç.
ÁøÏ+~ ÄsY._.◊. yÓuŸôd’{Ÿ #·÷&É+&ç.
www.obi.in www.rbi.org.in/scripts/helpdesk.aspx
u≤´+øÏ+>¥ Ä+ãT&é‡yÓTHé |ü<øä∏ +£ 2006

u≤´+øÏ+>¥ Ä+ãT&é‡yÓTHé |ü<∏äø£+ 2006 u≤´+≈£î˝À¢ @<˚ì &çbÕsYºyÓT+{Ÿ e\¢ me]¬ø’Hê U≤‘ê<ës¡T\≈£î Çã“+~
ø£*–‘˚ yê] |òæsê´<äT\qT |ü]kÕÿs¡+ #˚j·T&ÜìøÏ M\T ø£*–düTÔ+~. u≤´+øÏ+>¥ ùde\˝À @<˚ì ˝À|ü+, ø=s¡‘· »]–q#√
U≤‘ê <ës¡T\T #˚ùd |òsæ ê´<äT\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡rj·T ]»sY« u≤´+≈£î <ë«sê ìj·T$T+#· ã&çq e´øÏìÔ Ä+ãT&é‡yÓTHé
n+{≤s¡T. á |ü<∏äø£+ e\¢ u≤´+≈£î U≤‘ê<ës¡T\T ‘·«]‘·+>± ‘·eT |òæsê´<äT\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e#·TÃqT.
|òæsê´~<ës¡T u≤´+øÏ+>¥ Ä+ãT&é‡yÓTHé≈£î ‘Ó\¢ø±–‘·+ MT<ä >±ì, ÄHé˝…’Hé (www.bankingombudsman.rbi.org.in)
<ë«sê >±ì, á yÓTsTT˝Ÿ <ë«sê ˝Òø£ b˛düTº <ë«sê >±ì |òæsê´<äTqT <ëK\T #˚j·Te#·TÃqT. |òæsê´<äT<ës¡T ù|s¡T,
nkÕ<Ûës¡D J$‘·+. ∫s¡THêe÷, f…*bò˛Hé HÓ+ãs¡T, u≤´+≈£î nøö+≥T HÓ+ãs¡T, @{Ïm+ ˝Ò<ë Á¬ø&ç{Ÿø±s¡T¶ q+ãs¡T, |òæsê´<äT ìe«&ÜìøÏ
kÕVü≤dü+, >ös¡e+, U≤´‹‘√ ì+&çq J$‘·+. ø±s¡DyÓTÆq |ü]dæú‘·T\T, Ä<Ûë]‘· &Ü≈£îýÓT+≥¢qT @yÓTÆHê ñ+fÒ »‘·#˚dü÷Ô |òæsê´<äTqT düeT]Œ+#ê*.
U≤‘ê<ës¡T&ÉT Ç∫Ãq |òæsê´<äT u≤´+≈£î n+<äT≈£îqïs√E qT+&ç 30 s√E\˝À u≤´+≈£î qT+&ç »yêãT sêø£b˛‘˚
nø£ÿ&É MTs¡T ø√{Ï eT+~‘√ bÕ≥T ˇø£s¡T, ˝Òø£ n‘·ì |òæsê´<äTqT u≤´+≈£î ‹s¡düÿ]+∫q|ü⁄Œ&ÉT ˝Òø£ u≤´+≈£î yê]∫Ãq CyêãT |òæsê´~<ës¡TøÏ dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT
ø√{Ï eT+~˝À ˇø£ÿs¡T. u≤´+øÏ+>¥ n+ãT&é‡yÓTHé≈£î n‘·&ÉT ‘·q |òæsê´<äTqT dü+e‘·‡s¡+˝À|ü⁄ <ëK\T #˚düTø√e#·TÃqT.
nìï ôw&É÷´˝Ÿ¶ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, Á>±MTD ÁbÕ+rj·T u≤´+≈£î\T, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ<∏ä$Tø£ düVü‰ø±s¡ u≤´+≈£î\T á
|ü<∏äø£eTT ÁøÏ+<ä≈£î rdüT≈£îsêã&Ü¶sTT. |òæsê´<äT<ës¡T n|æ¢πøwüHé‘√ @ $<ÛäyÓTÆq s¡TdüTeTTqT, n&É«πø≥T #êØ®\qT, kÕº+|ü⁄
ñqï‘· •Ksê\qT n~Ûs√Væ≤+#·+&ç. Ks¡TÃ\qT eT]j·TT Ç‘·s¡ Ks¡TÃ\qT |òæsê´<äT‘√ #Ó*¢+#·qedüs¡+ ˝Ò<äT.
u≤´+øÏ+>¥ Ä+ãT&é‡yÓTHé |òæsê´<äTqT |ü]wüÿ]+#·&É+˝À eT<Ûäé]Ô‘·«+ HÓs¡T|ü⁄‘·÷ |òæsê´~<ës¡TøÏ eT]j·TT n‘·ì
|òæsê´<äT˝À ù|s=ÿqã&çq u≤´+≈£î eT<Ûä´ dü<äe>±Vü≤q ø£*Œ+∫ n+^ø±sêìøÏ e#˚Ã≥≥T¢ |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚kÕÔ&ÉT.
ˇø£ y˚fi¯ |òæsê´<äT<ës¡T u≤´+øÏ+>¥ Ä+ãT&é‡yÓTHé Ç∫Ãq rs¡TŒqT n+^ø£]+#·ì |üø£å+˝À rs¡TŒqT düyê\T #˚düTÔ n|æŒ˝Ò{Ÿ
b n<∏ë]{°ì ÄÁX¯sTT+#·e#·TÃ. n|æŒ˝Ò{Ÿ n<∏ë]{° nq>± &ç|üP´{° >∑es¡ïsY, n|æŒ˝Ò{Ÿ n<∏ë]{° U≤‘ê<ës¡T\ düØ«düT c
www.joinindianarmy.nic.in $uÛ≤>∑eTT, uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T« u≤´+≈£î, eTT+u≤sTT.
b
c
kÕ+|òæTø£ XÊg+
|ü<äe ‘·s¡>∑‹
dü+bÕ<ä≈î£ \T
l ns¡$+<é düsê›q Ábıˆˆ õ. z+ø±sYHê<∏é,
@ø£\e´, ns¡Xú ÊÅdÔü $uÛ≤>∑+,
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ j·T÷ìe]‡{° Ä|òt ôV≤’ <äsêu≤<é, ôV≤’ <äsêu≤<é
&Üˆˆ ¬ø. Hêsêj·TD ¬s&ç¶, l dæ.mHé. düTÁãVü≤àD´+,
ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÅd+Ôü $uÛ≤>∑+, @ø£\e´,
ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]‡{°, ôV≤’ <äsêu≤<é eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ
Ábıˆˆ ◊. \øÏÎ, Ábıˆˆ ø¬ . $»j·Tu≤ãT
#·]Á‘· $uÛ≤>∑+, #·]Á‘· $uÛ≤>∑+,
ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]‡{°, ôV≤’ <äsêu≤<é ø±ø£rj·T j·T÷ìe]Ù{°, es¡+>∑˝Ÿ
Ábıˆˆ uÛÑ÷ù|+Á<ä j·÷<äyé &Üˆˆ m+.$. lìyêdüHé,
nJ+ Áù|yéTJ j·T÷ìe]‡{°, ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y &ç.Ç.j·Tdt.j·Tdt.ôV≤#Y,
u…+>∑Tfi¯Ss¡T mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï, q÷´&Û©ç ¢
&Üˆˆ ø¬ . ø¬ ˝’ ≤wt l ø¬ . düTsπ wt,
ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y sê»˙‹ XÊÁdüÔ $uÛ≤>∑+, eT+∫|ü⁄düøÔ +£ ,
j·T÷ìe]‡{° Ä|òt ôV≤’ <äsêu≤<é, ôV≤’ <äsêu≤<é ôV’≤<äsêu≤<é
&Üˆˆ #·+Á<äX‚KsY u≤\#·+Á<äHé &Üˆˆ düTø£q´ uÀdt
ø£\Ãs¡˝Ÿ õjÓ÷Á>±|òsü ,Y u…+>∑Tfi¯Ss¡T ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y
&Üˆˆ mHé. #·+Á<ëj·TT&ÉT mHé.◊.|æ.m|ò.t |æ, q÷´ &Û©ç ¢
ndæôd+º {Ÿ Ábıô|dò sü ,Y uÛ÷Ñ >√fi¯XÊÅd+Ôü $uÛ≤>∑+, l n˝…ø‡˘ m+. C≤sY,®
mdt.$. j·T÷ìe]‡{°, ‹s¡T|ü‹ @ø£\e´,
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ n_Ûeè~∆, Á|ü#T· s¡D dü$T‹

l õ. >√bÕ˝Ÿ ¬s&ç¶ &ÜˆˆmHé. ñù|+<äsY ¬s&ç¶ l _. düT<Ûëø£sY
dü+#ê\≈£î\T, Ábıô|òdüsY, dü+#ê\≈£î\T,
j·Tdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., $<ë´Á|üD≤[ø£ ` bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ $uÛ≤>∑+, Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+,
Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<é. j·Tdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<é. Ä+.Á|ü., ôV’≤<äsêu≤<é.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·« Á|ü#T· s¡D, ôV≤’ <äsêu≤<äT

$<äé\¢ m<ä>±* #·{≤º\qT >ös¡$+#·+&ç
$qj·T+‘√ yÓT\>±* Vü≤≈£îÿ\qT bı+<ä+&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°
i
© Government of Andhra Pradesh, Hyderabad.
New Edition
First Published 2014
All rights reserved.
No part of this publication may be reproduced, stored

in a retrieval system, or transmitted, in any form or by
any means without the prior permission in writing of the
publisher, nor be otherwise circulated in any form of
binding or cover other than that in which it is published
and without a similar condition including this condition
being imposed on the subsequent purchaser.
The copy right holder of this book is the Director
of School Education, Hyderabad, Andhra Pradesh.
We have used some photographs which are under
creative common licence. They are acknowledged
at later (page viii).
This Book has been printed on 70 G.S.M. S.S. Maplitho,

Title Page 200 G.S.M. White Art Card
Free Distribution by Government of Andhra Pradesh
Printed in India
at the Andhra Pradesh Govt. Text Book Press,
Mint Compound, Hyderabad,
Andhra Pradesh.
ii
s¡#·sTT‘·\T
leT‹ j·T+. dü‘´· e‹ sêe⁄, ]f…ÆsY¶, |æ.õ.{Ï, sê»˙‹ XÊÁdüÔ+, Äø˘‡|òüsY¶ mdt.mdt dü÷ÿ˝Ÿ, $ø±dü|ü⁄], q÷´&Û©ç ¢
õ. Äq+<é, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY (dæ), uÛÑ÷>√fi¯XÊg $uÛ≤>∑+, ñkÕàìj·÷ j·T÷ìe]Ù{Ï, ôV’≤<äsêu≤<é
&Üˆˆ mdt. yÓ+ø£≥s¡‘·ï+, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, (|æ.{Ï), #·]Á‘· $uÛ≤>∑+, ìC≤+ ø±˝ÒCŸ (zj·T÷), ôV’≤<äsêu≤<é
&Üˆˆ {Ï. yÓ+ø£fXÒ ¯«s¡sêe⁄, ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, #·]Á‘· $uÛ≤>∑+, |æ.õ. ø±˝ÒCŸ (zj·T÷), dæøÏ+Á<ëu≤<é
l eT&ç‘ê{Ï qs¡d+æ Vü‰s¬ &ç,¶ õ.ôV≤#Y.m+., õ.|ü.ñ. bÕsƒX¡ Ê\, ô|<ä»› +>∑+|ü*,¢ yÓm’ dtÄsY ø£&|É ü
l ¬ø. \ø°åàHêsêj·TD, ˝…ø£Ãs¡sY, &Ó’{Ÿ, n+>∑fi¯Ss¡T, ø£ècÕí
l eT˝≤´\ bÕ|üjT· ´, ˝…øÃ£ s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
l nj·÷∫‘·T\ \ø£ÎDsêe⁄, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, Á|ü.ñ.bÕsƒX¡ Ê\, <Ûqä >∑syY ê&ç, ø£Ø+q>∑sY
&Üˆˆ sê#·s¡¢ >∑D|ü‹, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.|ü.ñ. bÕsƒX¡ Ê\, ˝≤<Ó\,¢ es¡+>∑˝Ÿ
l ñ+&˚{Ï Äq+<ä ≈£îe÷sY, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.|ü.ñ. bÕsƒX¡ Ê\, düTC≤‘·q>∑s,Y KeTà+
l |æ. »>∑Hé yÓ÷Vü≤Hé s¬ &ç,¶ dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.|ü.ñ. bÕsƒX¡ Ê\, |æ&#ç &˚ TÉ , >∑C«Ò ˝Ÿ, yÓT<äø˘
|æ. s¡<∏ä+>∑bÕDÏ ¬s&ç¶, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.|ü.ñ. bÕsƒX¡ Ê\, b˛\ÿ+|ü*,¢ eTVü≤ã÷uŸq>∑sY
l ø=]$ lìyêdüsêe⁄, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, j·T+.|æ.j·TT.|æ.mdt. f…øÿ£ *, lø±≈£îfi¯+
l ø±dü+ ≈£îe÷s¡kÕ«$T, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, õ.|ü.ñ. bÕsƒX¡ Ê\, <Í&˚|*ü ,¢ Ä~˝≤u≤<é
l mHé.dæ. »>∑Hêï<∏é, õ.ôV≤#Y.mdt, ≈£î\T‡+|ü⁄s¡, ôV’≤<äsêu≤<é
leT‹ ã+&ç eT]j·÷sêDÏ, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ, m+.|æ.j·TT.|æ.mdt. ∫\Tø±q>∑s,Y s¡+>±¬s&ç¶
düeTq«j·T+
l eT˝≤´\ bÕ|üjT· ´, ˝…øÃ£ s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
leT‹ <äT–Zs¬ &ç¶ $»j·T\øÏÎ, ˝…øÃ£ s¡s,Y mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
∫Á‘·ø±s¡T\T
l ≈£L¬sfi¯fl lìyêdt, õ.ôV≤#Y.m+., õ.|ü.ñ. bÕsƒ¡XÊ\, ≈£î]y˚T&ÉT, q˝¢>=+&É
l ø£πsHé ùV≤&Üø˘, Ábıô|òdüs,Y ôV≤#Y._.mdt.dæ, eTT+ãsTT
Á>±|òæø˘ &çC…’ì+>¥
leT‹ j·T&É|¢ *ü ¢ e≈£îfi≤ <˚$, mdt.¬ø.$. ø£\sY Ád”ºyéT, ôV’≤<äsêu≤<é
l ø£qïj·T´ <ës¡, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ

iii
$<ë´s¡T\ú ≈£î ñ‘·sÔ +¡
Á|æj·TyÓTÆq j·TTe $TÁ‘·T˝≤sê,
MTs¡T 21e X¯‘êã›+˝À ô|s¡T>∑T ‘·THêïs¡T. ‘·«s¡˝ÀH˚ MTs¡T ô|<ä›yêfi¯ó¢ nsTT´, ñ<√´>∑+ #˚kÕÔs¡T. mìïø£\˝À
z≥T yÓjT· ´≥+ e+{Ï Á|üC≤ eéVü‰sê\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. eTq ø±\+˝À J$‘ê\qT ìπs•› +#˚ uÛ≤eq\qT, Á|üÁøÏjT· \T,
eédüú\qT ns¡ú+ #˚düTø√e\dæq düeTj·T+ Ç~. Á|ü»\ rÁe b˛sê{≤\T, mH√ï‘ê´>±\T ø£\dæ |üì #˚j·T≥+
<ë«sê Ç$ s¡÷bı+<ësTT. sêuÀj˚T X¯‘êu≤›ìï s¡÷|ü⁄ ~<ä›≥+˝À MTs¡T ≈£L&É Ç≥Te+{Ï bÕÁ‘·qT b˛wæ+#ê*‡
ñ+≥T+~. >∑‘· X¯‘êã› Á|ü»\T $_Ûqï uÛ≤eq\T, Á|üÁøÏj·T\T, eédüú\qT m˝≤ s¡÷bı+~+#ês√ $e]+#·≥+
<ë«sê á |ü⁄düÔø£+ MT≈£î ø=+‘Ó’Hê düVü‰j·T |ü&ÉT‘·T+<äì Ä•<ë›+.
MT ‘·*¢ <ä+Á&ÉT\T, {°#·s¡T¢ á |ü]D≤e÷˝À¢ bÕ\T |ü+#·T≈£îHêïs¡T. yê{ÏøÏ Áù|ø£å≈£î\T>± ñHêïs¡T. Ä
ø±s¡D+>± Çø£ÿ&É ù|s=ÿqï nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ yêfi¯¢øÏ $_Ûqï, ã\yÓTÆq n_ÛÁbÕj·÷\T ñ+&Ée#·TÃ. >∑‘· X¯‘êã›+
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ Áø£eT+˝À Á|ü»\≈£î _ÛqïyÓTÆq <äèø£Œ<∏ë\T m+<äT≈£î ñ+{≤jÓ÷ ≈£L&É ns¡ú+ #˚düT≈£îì MT
kı+‘· ìs¡íj·÷\≈£î sêyê*.
á |ü⁄düÔø£+ ¬s+&ÉT uÛ≤>∑eTT\˝À ñ+~. yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+ eqs¡T\ n_Ûeè~∆, düe÷q‘· >∑T]+∫, ¬s+&Ée
uÛ≤>∑+ düeTø±©q Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q~. ªª eqs¡T\ n_Ûeè~∆, düe÷q‘·μμ nqï n+X¯eTT
øÏ+<ä eTqeTT ìedædüTÔqï uÛÑ÷$Tì m˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêï+, m≥Te+{Ï ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü{≤º+
nqï$ ñ+{≤sTT. uÛÑ÷$T, <ëì eqs¡T\qT eTqeTT dü]>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îHêïe÷? ñ‘êŒ<äø£ |üì, $$<Ûä Á|ü»\
eT<ä´ yê{Ï |òü˝≤\ |ü+|æD° e+{Ï n+XÊ\˝À eTq+ düe÷q Hê´j·÷ìï, düTdæús¡‘·ì kÕ~Û+#êe÷?
ªªdüeTø±©q Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+μμ nqï n+X¯+ øÏ+<ä >∑‘· X¯‘êã›+˝Àì Á|ü<Ûëq |òüT{≤º\ Á|üuÛ≤yêìï
|ü]o*kÕÔ+. yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ø±ø£ eTq <˚X¯+˝À ≈£L&É Ç{°e\ ø±\+˝À »]–q yê{Ï >∑T]+∫ #·÷kÕÔ+.
$_Ûqï Á|üjÓ÷»Hê\‘√H˚ ø±≈£î+&Ü Á|ü»\T $_Ûqï uÛ≤yê\‘√ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ ø±sê´#·s¡D≈£î |üPqT≈£î+{≤s¡T. >∑‘·
X¯‘êã›+˝À k˛wü*»+, bòÕdæ»+, C≤rj·T‘êyê<ä+, ñ<ës¡yê<ä+ e+{Ï$ Á|ü»\ Ä˝À#·q\qT, ñeTà&ç ø±sê´#·sD¡ qqT
rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕsTT. M{Ï˝À¢ ø=ìï+{Ï >∑T]+∫ #·<äTe⁄‘ê+.
bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝Àì bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T düeTø±©q |òüT≥q\T, $<ÛëHê\T, sê»ø°j·÷\qT kÕ<Ûës¡D+>±
#·]Ã+#·e⁄. BìøÏ ø±s¡D+ M{Ïì ns¡ú+ #˚düTø√e≥+ ø£wüºeTì ø±<äT, M{Ï |ü≥¢ n_ÛÁbÕj·T uÒ<Ûë\T rÁe+>±
ñ+{≤sTT, |ò*ü ‘·+>± n$ yÓs’ T¡ <ë´\≈£î <ë]rj·Te#·Ãì uÛ≤$kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|ü|+ü #·+˝À J$+#·{≤ìøÏ
eTq ‘˚&Ü\qT, yÓ’s¡T<Ûë´\qT ù|s=ÿqø£b˛e≥+ ø±≈£î+&Ü yê{Ï‘√ m˝≤ eéVü≤]+#ê˝À ‘Ó\TdüTø√yê*. eTq qe
j·TTe‘·≈£î sê»ø°j·T #·s¡Ã\T, $uÛÒ<ë\qT |ü]#·j·T+ #˚ùd Á|üj·T‘·ï+ á bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ #˚k˛Ô+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\,
$<ë´s¡Tú\, sê»ø°j·T düeT÷Vü‰\T Bìì dü¬s’q dü÷Œ¤]Ô‘√ rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT z]$Tì bÕ{Ï+∫ _Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\qT
düV≤ü q+‘√ ns¡+ú #˚dTü ø√e{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+∫q|ü⁄Œ&ÉT Ç~ $»j·Te+‘·+ ne⁄‘T· +~. á bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü +£ ˇø£ <äèwæøº √D≤ìï
nqTdü]+∫ eTs=ø£ <äèwæøº √D≤ìï #ê*q+‘·>± #·÷|ü˝<Ò ìä nì|æ+#·e#·TÃ. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡#s· TT‘·\T ≈£L&É eTqTwüß˝Ò
ø±ã{Ïº, yêfi¯¢øÏ ≈£L&É yêfi¯¢<Ó’q ˇø£ ne>±Vü≤q ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº Ç~ nì yês¡éTÚ‘·T+~. n˝≤+{Ï dü+<äsê“¤\T
m<äT¬s’q|ü⁄Œ&ÉT |ü⁄düÔø£+˝À ñqï<˚ dü¬s’q~ nqï uÛ≤e+ ø£*Z+#·≈£î+&Ü n+<äT≈£î _Ûqï yÓTÆq <äèwæºø√D≤ìï ≈£L&É
$<ë´s¡T\ú ≈£î {°#s· T¡ ¢ |ü]#·jT· + #Ój÷· ´*. á $wüj÷· \ô|’ eT]+‘· ne>±Vü≤q @s¡Œ&É{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú qT ~q|üÁ‹ø£\T,
yês¡ |üÁ‹ø£\T e+{Ï$ #·<äeeTì, ãVæ≤s¡+>∑ düuÛÑ\≈£î Vü‰»s¡T ø£eTàì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
á <äècÕº´ ‘Ó\TdüTø√yê\qï nH˚«wüD≈£î á |ü⁄düÔø£+ Äs¡+uÛÑ+>± ñ+&Ü* ‘·|æŒ+∫, eTT–+|ü⁄>± ø±<äT.
|ü⁄düÔø±\T Ç‘·s¡T\T @+ Ä˝À∫+#ês√, #˚XÊs√ e÷Á‘·y˚T #ÓãT‘êsTT. n+‹eT+>± MT ne>±Vü≤q,
n_ÛÁbÕj·÷\≈£î MTπs sêyê*. MTs¡T #·~y˚ kÕe÷õø£ düeTdü´\ >∑T]+∫ MTs¡T @+ #Ój·÷´˝À ìs¡ísTT+#·Tø√yê*.
á düe÷C≤ìï ns¡ú+ #˚düTø√yê*‡q u≤<Ûä´‘· <ëìì yÓTs¡T>±Z r]Ã ~<˚› u≤<Ûä´‘· ≈£L&Ü MTMT<˚ ñ+~. B+{À¢ á
|ü⁄düÔø£+ MT≈£î düVü‰j·T |ü&ÉT‘·T+<äì e÷ ÄX¯.
` dü+bÕ<ä≈£î\T
iv
á |ü⁄düÔø£+ >∑T]+∫.... >
MT #·T≥÷º ñqï düe÷C≤ìï n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>±, kÕ+|òTæ ø£ XÊÅdÔü $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± á
|ü⁄düøÔ +£ s¡÷bı+~+~. Ç~ Ä $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ ∫qï uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ . kÕ+|òTæ ø£ XÊÅdÔü $<ë´ Á|üD≤[ø£ MT≈£î ‘Ó*dæq
n+XÊ\qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À q\T>∑T]‘√ |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ, $X‚¢w+æ #·Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. düe÷»+˝Àì $$<Ûä
n+XÊ\qT n˝≤ m+<äT≈£î ñHêïj·Tì Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ, düeTdü´\T Ç˝≤ b+<äT≈£îHêïsTT nì Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ kÕ+|òTæ ø£XÊÁdü+Ô
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. MTs¡T MT ùdïVæ≤‘·T\T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~ qT+&ç u≤Vü≤´ Á|ü|+ü #·+˝Àì uC≤s¡T, |ü+#êsTTr, eTTì‡bÕ*{°,
|ü˝¢… d”eT˝Àì bı˝≤\T, <˚yê\j·÷\T, eTd”<Tä \T, edüTÔ Á|ü<sä Ù¡ qXÊ\\T (eT÷´õj·T+), Ç+ø± mH√ï n+XÊ\qT
‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ |ü⁄] ø=\TŒ‘·T+~. s¬ ‘’ T· \T, <äTø±D<ës¡T\T, ñ<√´>∑T\T, <Óe’ ø±s¡´ ìsê«Vü≤≈£î\T yÓTT<ä˝q’… yês¡+<ä]‘√
ø£*dæ #·]Ã+#˚ neø±XÊìï á |ü⁄düøÔ +£ ø£*ŒdüT+Ô ~.
á |ü⁄düøÔ +£ MTeTT+<äT mH√ï düeTdü´\qT ñ+∫ yê{Ïì n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ neø±XÊìï ÇdüT+Ô ~. á
|ü⁄düøÔ +£ ˝À nìï Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T ñ+&Ée⁄. MTs¡T á Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\T ø£qT>=Hê*. ìC≤ìøÏ Ç~ dü+|üPs¡yí TÓ qÆ
Á>∑+<∏+ä ø±<äT. MT ùdïVæ≤‘·T\, ñbÕ<Ûë´j·TT\ nqTuÛyÑ ê\T, dü+<˚V‰ü \qT $&ÉeT]Ã #·]Ã+∫ CÀ&ç+∫q|ü &ÉT |ü]|üPs¡‘í «· +
ø£\T>∑T‘·T+~. |ü⁄dü≈Ô +£ ˝Àì #ê˝≤ n+XÊ\‘√ MTs¡T $uÛ~Ò +#·e#·TÃ, dü+ø√#·+ ˝Ò≈î£ +&Ü ø±s¡D≤\qT ‘Ó\|üe#·TÃ, ∫es¡>±
dü«j·T+>± |ü]cÕÿsêìï bı+<äe#·TÃ. n˝≤ bı+~q düe÷<ÛëHêìï ‘·s∫¡ #·÷&Ü\ì|æùdÔ Á|üXï¯ \ìï+{Ïì C≤Á>∑‘>Ô· ± ˇø£
|ü{øºÏ >£ ± ‘·j÷· s¡T #˚dæ ùdïVæ≤‘·T\, ñbÕ<Ûë´j·TT\, ô|<äy› êfi¯fl düV‰ü j·÷ìï Ä]ú+∫ dæsú y¡ TÓ qÆ ìs¡j í ÷· ìï rdüTø=q+&ç.
á ‘·s>¡ ‹∑ ˝À eTq+ Á|ü<ëÛ q+>± düeTø±©q Á|ü|+ü #· H˚|<ü ´äÛ +˝À uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ >∑T]+∫ n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔeTT. s¬ +&ÉT
Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\T, nH˚ø£ <˚XÊ\T dü«‘·+Á‘·+ bı+<ä≥+, Hê´j·TyÓTqÆ , düeT düe÷», Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|ü|+ü #êìï ì]à+#·≥+˝À
nH˚ø£ >=|üŒ Á|üj÷Ó >±\T #√≥T #˚dTü ≈£îqï >∑‘· e+<ä dü+e‘·‡sê\T mH√ï e÷s¡TŒ\qT #·÷XÊsTT.
kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~q ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ù|<ä]ø±ìï ‘=\–+#˚ ñ<˚›X´¯ +‘√ Ä]úø±_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·≥+, ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ edüTeÔ ⁄\ ø√dü+ Ç‘·s¡ <˚XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü { É ≤ìï ‘·–+Z #·Tø√e≥+, <˚X+¯ ˝À ns¡e∆ +‘·yTÓ qÆ
ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·≥+ e+{Ï \øå±\‘√ Á|üøè£ ‹ eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ $<ÛëHê\qT nqTdü]+∫+~. e´øÏ>Ô ‘∑ ·
kÕ«‘·+Á‘·´+, ùd«#·Ã\¤ ≈£î Vü‰MT Çdü÷,Ô n‹ ô|<ä› Á|üC≤kÕ«eT´+>± s¡÷bı+<ë\qï ñ<ë‘·Ô ÄX¯jT· + ≈£L&Ü m+‘√ eTTKýÓTqÆ ~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q Ä]úø£ $<ÛëHêìï, sê»´ ‘·+Á‘êìï n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕÔ+. á n+XÊ\T eTq J$‘ê\˝À
ø±≈£î+&Ü düe÷»+˝Àì $_Ûqï esêZ\≈£î $_Ûqï s¡ø±\T>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT ø±ã{Ïº M{Ïô|’ _Ûqï <äèø£Œ<∏ë\T ñ+&É≥+
düV≤ü »+. á _Ûqï <äèø£Œ<∏ë\qT m<äTs√ÿe≥+, düTìï‘·‘«· +‘√ yê{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·≥+ eTq+ ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝À H˚sT¡ Ãø√yê*. eTq Á|üC≤kÕ«$Tø£ düe÷C≤ìï ã˝Àù|‘·+ #ÓjT· ´{≤ìøÏ Ç~ m+‘ÓH’ ê nedüs+¡ .
á |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì bÕsƒê\qT ‘·«]‘·+>± |üP]Ô #˚jT· &É+ ø£+fÒ Ç∫Ãq Á|üXï¯ \T, ø£è‘ê´\qT düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É
nedüs+¡ . á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï #·<Tä e⁄‘·Tqï|ü &ÉT MT≈£î mH√ï Á|üXï¯ \T, ø£è‘ê´\T m<äTs¡e⁄‘·T+{≤sTT. á Á|üXï¯ \≈£î
düe÷<ÛëHê\ø√dü+ Á|üjT· ‹ï+#ê*. Ç∫Ãq ø£è‘ê´\qT, ÁbÕC…≈î£ \º qT #˚dqæ ‘·sy¡ ê‘·H˚ ‘·<Tä |ü] bÕsƒê´+X¯+˝ÀøÏ yÓfi≤fl*.
#ê˝≤ bÕsƒê\˝À ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T ñHêïsTT. yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ø=ìï s√E\T |ü&TÉ ‘·T+~. Ç$ kÕ+|òTæ ø£
XÊÅd+Ôü ˝À $wüjT· ùdø£sD ¡ ≈£î, $X‚w¢ Dü ≈£î, Á|ü<sä Ù¡ q≈£î ø±e\dæq HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~kÕÔsTT.
bÕsƒ+¡ ˝À ñqï <ëìì ã{°|º ≥ ü &º +É ø±≈£î+&Ü yê{Ïì >∑T]+∫ Ä˝À∫+∫ d”«j·T n_ÛÁbÕj·÷ìï @s¡Œs¡T#·Tø√yê*.
Ç≥T¢
dü+#ê\≈£î\T,
sêÁwüº $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú Ä+. Á|ü.
ôV≤’ <äsêu≤<é
v
á |ü⁄døÔü ±ìï ñ|üj÷Ó –+#·≥+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, $<ë´s¡T\ú ≈£î dü÷#·q\T
á |ü⁄düÔø£+ C≤rj·T, sêÅwüº bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø± #·Á{≤ìøÏ nqT>∑TD+>± ñ+~, |ü<√ ‘·s¡>∑‹ ‘·s¡yê‘˚ $wüj·TyêØ
$uÛÑ»q #˚j·÷\ì Ç$ #ÓãT‘·THêïsTT. uÛÖ>√[ø£XÊÁdüÔ+, #·]Á‘·, bÂs¡XÊÁdüÔ+, ns¡úXÊÁdüÔ+ nì $$<Ûä $uÛ≤>±\ øÏ+<ä
Ç+‘·es¡≈£î uÀ~Ûdü÷Ô e#êÃs¡T. nsTT‘˚, M{Ï˝À¢ #·]Ã+#˚ n+XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï $T[‘·yÓTÆ ñ+&˚$.
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï ‘·s¡>∑‹øÏ ‘Ó∫Ã <ëì Ä<Ûës¡+>± H˚s¡TÃ≈£îH˚˝≤ Bìì r]Ã~<ë›+.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À #·~$, #·]Ã+#·≥+ #ê˝≤ eTTK´+.
bÕsƒê\˝À uÛ≤wü: |æ\¢\≈£î ‘˚*ø£>± ns¡úeTj˚T´˝≤ bÕsƒê\T sêùd Á|üj·T‘·ï+ #˚XÊ+. nsTT‘˚ $es¡D, düŒwüº‘·
Çyê«*‡q ø=ìï |ü<ë\T ñHêïsTT. #·]ÃdüTÔqï uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫ ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê+.
Á|ü‹ n<Ûë´j·T+˝À ø=ìï ø°\ø£ uÛ≤eq\T ñHêïsTT. M{Ïì kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üo]¸ø\£ T>± Ç#êÃ+. ˇø£ ø±˝≤+X¯eTT˝À
<ë<ë|ü⁄ 2-3 ñ|üo]¸ø£\T uÀ~Û+#·{≤ìøÏ M\e⁄‘·T+~.
á bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+˝À _Ûqï s¡#·Hê XË’\T\T ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. qs¡dæ+Vü≤, sêCÒX¯«] e+{Ï ø£*Œ‘· ø£<∏äHê\T 3e
bÕsƒ¡+˝À Ç#êÃs¡T. Bì <ë«sê $<ë´s¡Tú\T yê] Jeq |ü]dæú‘·T\T ` |üì |ü]dæú‘·T\ eT<Ûä´>∑\ ‘˚&ÜqT ns¡ú+
#˚dæø=+{≤s¡T. düe÷»+˝Àì yêdüÔyê\qT Á|ü‹_+_kÕÔsTT. 9e bÕsƒ+¡ ˝À sê+|ü⁄s¡+ Á>±eT Ä]úø£ eédüúqT
#·~$, Ä Á>±eT |ü]dæú‘·T\qT ‘·eT Á>±eT Ä]úø£ |ü]dæú‹‘√ b˛*Ã ne>±Vü≤q #˚dæø=+{≤s¡T. 6,8,9,11,12
bÕsƒê\˝À |ü{øºÏ \£ T, ô|’ #ês¡T\º T, u≤sY Á>±|ò\t T Çe«&ÉyTÓ qÆ ~. M{Ïì $<ë´s¡T\ú #˚ $X‚w¢ +æ |üCdÒ æ #·sÃ¡ ìs¡«Væ≤+#·&+É
<ë«sê $$<Ûä n+XÊ\ô|’ ˇø£ ìs¡íj·÷ìøÏ sêyê*.
~>∑Te ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T, eTVæ≤fi≤ s¡ø£åD #·{≤º\T, düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ, #·≥º+, $<ë´ Vü≤≈£îÿ
#·≥º+ e+{Ï$ ø=+‘·es¡≈£î #·]Ã+#ês¡T. á dü+e‘·‡s¡+ 22e bÕsƒ¡+˝À düe÷#ês¡Vü≤≈£îÿ #·≥º+ >∑T]+∫ #·~$
Á|üuÛÑT‘·«+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä XÊK\T, bÂs¡T\ bÕÁ‘· eT]j·TT u≤<Ûä´‘· @$T{Ï nH˚ $wüj·T+ ns¡ú+ #˚dæ ø=+{≤s¡T.
bÕsƒ¡+ eT<Ûä´, bÕsƒ¡+ ∫e] Á|üX¯ï\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+: bÕsƒ¡+ eT<Ûä´˝À Á|üX¯ï\T ñ+&É≥+ MTs¡T >∑eTì+∫
ñ+{≤s¡T. á Á|üX¯ï\qT e~*ô|≥ºe<äT›. uÀ<Ûäq - nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À Ç$ n+‘·sê“¤>∑+. Ç$ _ÛqïyÓTÆq Á|üX¯ï\T.
MTs¡T #·~$q n+XÊ\qT Áø√&ûø£]+#·{≤ìøÏ, n+#·Hê y˚j·T{≤ìøÏ ø=ìï Á|üX¯ï\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT ˝Ò<ë
n+‘·≈£î eTT+<äT ñ|üo]¸ø£˝À #·~$q <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT]ø=+‘· düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·{≤ìøÏ eT]ø=ìï
Á|üX¯ï\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. á Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T MTs¡T #Ó|üŒe<äT›. ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT düe÷<ÛëHê\T
ø£qTø√ÿe{≤ìøÏ $<ë´s¡Tú\≈£î neø±X¯+ Çe«+&ç. á Á|üX¯ï\qT ns¡ú+ #˚düTø√e{≤ìøÏ, düe÷<ÛëHê\ >∑T]+∫
ˇø£]‘√ ˇø£s¡T #·]Ã+#·Tø√e{≤ìøÏ $<ë´s¡Tú\qT nqTeT‹+#·+&ç.
á |ü⁄düÔø£+˝À $$<Ûä s¡ø±\ Á|üX¯ï\T ñHêïsTT:
1) $<ë´s¡Tú\qT ‘·eT nqTuÛÑyê\qT sêj·TeTq≥+.
2) bÕsƒ¡+˝À Ç∫Ãq ñ<ëVü≤s¡D\‘√ ‘·eT nqTuÛÑyê\qT b˛\ÃeTq≥+.
3) bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq ¬s+&ÉT-eT÷&ÉT |ü]dæú‘·T\qT b˛\ÃeTq≥+.
4) ˇø£ πødt düº&û ˝Ò<ë |ü]dæú‹ô|’ ‘·eT n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó*j·T#˚j·TeTH˚ Á|üX¯ï\T ($<ë´s¡T\ú n_ÛÁbÕj·÷\T
n&ç–q|ü
&ÉT n$ n+<ä]M ˇπø s¡ø£+>± ñ+&Ü\ì ˝Ò<äT, n+<ä]˙ ‘·eT‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT
e´ø£Ô|üs¡#·ìe«+&ç.
5) bÕsƒ¡+˝À $e]+∫q |ü]dæú‹ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd Á|üX¯ï\T.
vi
‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À á Á|üXï¯ \qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T _Ûqï Ø‘·T\˝À ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ. ø=ìï Á|üXï¯ \ düe÷<ÛëHê\T
H√≥T |ü⁄düøÔ +£ ˝À sêsTT+#·e#·TÃ. ø=ìï+{Ïì ∫qï ãè+<ä+˝À #·]Ã+|ü#j ˚ T· e#·TÃ. ø=ìï+{Ïì e´øÏ>Ô ‘∑ · ø£è‘ê´\T>±
eT\#·e#·TÃ. nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ $<ë´s¡Tú\qT ‘·eT kı+‘· e÷≥\˝À sêùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·+&ç. n+<äs¡T
$<ë´s¡Tú\T eT÷düb˛‘·˝≤>± ˇπø düe÷<Ûëq+ sêùd˝≤ dü÷#·q\T Çe«e<äT›.
Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝À #·T≥÷º ^‘·\‘√ ø=+‘· düe÷#ês¡+ ñ+~: bÕsƒ+¡ ˝À #·]Ã+∫q uÛ≤eq\≈£î n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï
Ç$ ‘·s¡#·÷ ÇkÕÔsTT. M{Ïì ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·≥+ #ê˝≤ eTTK´+ yê{Ï #·T≥÷º ø£è‘ê´\qT ≈£L&Ü
s¡÷bı+~+#·+&ç. nsTT‘˚ M{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+ #˚j·Te<äT›.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À ñ|üjÓ÷–+∫q ∫Á‘ê\T: dü+Á|ü<ëj·T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ∫Á‘ê\T |ü⁄düÔø±ìï n+<ä+>±
r]Ã~<ä›{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. nsTT‘˚ á |ü⁄düÔø£+˝À bÕsƒêìøÏ ñqï+‘· ÁbÕeTTK´‘· ∫Á‘ê\≈£î ≈£L&Ü
ñ+~. ø£<∏äHêìøÏ ∫Á‘· s¡÷|ü+ Çe«{≤ìøÏ ªªsê+|ü⁄s¡+: Á>±eT Ä]úø£ eédüúμμ bÕsƒ¡+˝À e÷~] ø=ìï ∫Á‘ê\T
ñ+&Ée#·TÃ. $$<Ûä sê»ø°j·T ñ<äé÷\˝Àì H˚‘·\ ∫Á‘ê\T Ç∫Ã ñ+&Ée#·TÃ. $T–*q nìï dü+<äsê“¤\˝À
bÕsƒ¡+ m+‘· eTTKýÓ÷, ∫Á‘ê\T ≈£L&Ü n+‘˚ eTTK´+. Ç$ uÛ≤eq\qT $e]+#·{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT,
˝Ò<ë bÕsƒê´+X¯+˝Àì uÛ≤yêìøÏ ∫Á‘·s÷¡ |ü+ ÇkÕÔsTT. nH˚ø£ s¡ø±\ ∫Á‘ê\qT ñ|üj÷Ó –+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê+:
bò˛{À\T, πsU≤ ∫Á‘ê\T, e´+>∑´ ∫Á‘ê\T, >√&É |üÁ‹ø£\T yÓTT<ä˝…’q$. Ç$ $$<Ûä #ê]Á‘·ø£ ø±˝≤\≈£î
dü+ã+~Û+∫q$. uÛ≤wü˝Àì XË’*, yÓ’$<Ûä´‘· e÷~]>±H˚ ∫Á‘ê\˝À ôd’‘·+ yÓ’$<Ûä´‘· ñ+~.
|ü{≤\T, |ü{øºÏ \£ T, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\T: á |ü⁄düÔø£+˝Àì |ü{≤\T eTq≈£î uÛÖ>√[ø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T, #ê]Á‘·ø£
n+XÊ\qT ‘Ó*j·T#˚kÕÔsTT. $wüj÷· ìï Ädüø>ÔÏ =*ù| Ø‹˝À ‘Ó*j·T#˚jT· {≤ìøÏ M{Ïì ñ|üj÷Ó –+#ê+. |ü{øºÏ \£ T,
sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\T ≈£L&Ü MT≈£î ø£q|ü&‘É êsTT. |ü{øºÏ £\qT, sπ U≤ ∫Á‘· |ü{≤\qT #·<eä ≥+ kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\˝À
‘·|üŒìdü]. uÛ≤eq\qT $e]+#·≥+˝À Ç$ ‘·s¡#·T eT]+‘· düŒwüº‘·qT ÇkÕÔsTT.
ÁbÕC…≈£îº |üqT\T: |ü⁄dÔüø£+˝À $$<Ûä ÁbÕC…≈£îº |üqT\qT dü÷∫+#ê+. nìï ÁbÕC…≈£îº\qT #˚|ü≥º≥+ kÕ<Ûä´+
ø±ø£b˛e#·TÃ. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ #·<äe≥+ <ë«sê n+XÊ\ jÓTTø£ÿ nìï uÛ≤eq\qT uÀ~Û+#·˝Ò+. ÁbÕC…≈£îº\ <ë«sê
$<ë´s¡T\ú ≈£î düe÷»+˝Àì e´≈£î\Ô ‘√ eéVü≤]+#·≥+ ‘Ó\TdüT+Ô ~, ø=‘·Ô düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ‘·eT<Óq’ |ü<‹∆ä ˝À
neT]Ã Á|ü<]ä ÙkÕÔsT¡ . eTTU≤eTTœøÏ Á|üXï¯ \T ‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+, u≤´+≈£î dü+<äsÙ¡ q≈£î @sêŒ≥T¢ #˚jT· ≥+, ‘êeTT
ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ∫Á‘ê\T, |ü{Ïºø£\T ˝Ò<ë πsU≤∫Á‘· |ü{≤\‘√ >∑D≤+ø±\T ñ|üjÓ÷–+∫ n+<ä]ø°
‘Ó*j·T#˚j·T{≤ìøÏ dæ<+∆ä ø±e≥+ e+{Ï$ kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À eTTKàyÓTqÆ $. Ç$ ãè+<ë\˝À |üì
#˚j·T{≤ìøÏ, ˇø£] $esê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T eTs=ø£]‘√ |ü+#·Tø√e{≤ìï Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT.
ø£è‘·»„‘·\T
|üPH˚˝Àì SOPPECOM düuÛÑT´˝…’q l ¬ø.C….C≤jYT >±]øÏ, uÛÀbÕ˝Ÿ˝À yÓ’<äéè‹Ô˝À ñqï
&Üˆˆ Vü≤√yÓTHé <∏ëHé>±´+ >±]øÏ, ôV’≤Á<ëu≤<é πø+Á<ä $X¯«$<ë´\j·TeTTq≈£î #Ó+~q &Üˆˆ n»jYT ìe÷yÓTÆ >±]øÏ,
ls¡+»Hésêe⁄ ms¡÷›sY u…+>∑fi¯Ss¡T >±]øÏ, leT‹ ¬ø. uÛ≤>∑´\øÏåà eT+∫ |ü⁄düÔø£+ ôV≤’ <äsêu≤<äT >±]øÏ, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
sêÅwüº πø+Á<ä Á>∑+<∏ë\j·T dü+#ê\≈£î\T, |ü]XÀ<ÛäHê $uÛ≤>∑ dæã“+~‘√ bÕ≥T y˚TeTT ìs¡«Væ≤+∫q ø±s¡´XÊ\˝À¢
Á|ü‘´· ø£+å >±qT, |üs√ø£+å >±qT bÕ˝§Zì á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì bÕsƒê\qT yÓTs¡T>∑T |üs#¡ ≥· +˝À <√Vü≤<ä|&ü qç yês¡+<ä]øÏ
ø£è‘·»‘„ \· T. n<˚ $<Û+ä >± &Üˆˆ ø£sπ Hé ùV≤&Üø˘ >±] $es¡D≤‘·àø£ ∫Á‘ê\T, NCERT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝Àì düe÷#ês¡+
á |ü⁄düøÔ +£ ˝À $ìjÓ÷–+#ê+, yê]øÏ <Ûqä ýê<ë\T. á |ü⁄düøÔ +£ ˝À ñ|üj÷Ó –+∫q ø=ìï ∫Á‘ê\T |òø¢æ s£ ,Y $ø°|&” j ç ÷· ,
Ç‘·s¡ n+‘·sê®\ eqs¡T\ qT+&ç düè»Hê‘·àø£ ñeTà&ç ˝…’ôdqT‡≈£î ˝Àã&ç rdüT≈£îHêï+.

vii
$<ë´ Á|üe÷D≤\T
bÕsƒ+¡ ˝Àì n+XÊ\T $<ë´s¡T\ú ≈£î ns¡eú Tj˚T´+<äT≈£î ‘·–q+‘· düeTj·T+ yÓ∫Ã+#ê*. eT<Û´ä ,
eT<Û´ä ˝À ñqï Á|üXï¯ \T Ç+<äT≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. Ç$ _ÛqïyÓTqÆ Á|üXï¯ \T: ùV≤‘·Te⁄, ø±s¡D-
ø±s¡´+, düeTs¡qú , y˚T<∏√|ü≥+/ uÛ≤eq\ |ü≥+, |ü]o\q, $X‚w¢ Dü , Ä˝À#·q, }Vü≤, düe÷˝À#·q,
yêÚ≤´q+ e+{Ï yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q$. eTTKýÓTÆq uÛ≤eq\qT Á|ü‹ n<Ûë´j·T+˝Àq÷
ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#ês¡T, ø°\ø£ |ü<ë\T>± ≈£L&Ü Ç#êÃs¡T.
1) $wüj÷· e>±Vü≤q: $#ês¡D, #·s¡Ã, düe÷˝À#·q\T, πødt düº&û\ <ë«sê ñ<ëVü≤s¡D\T, yêÚ≤´q+,
|ü]o\qe+{Ï yê{Ï <ë«sê eTÚ*ø£ uÛ≤eq\ n<Ûä´j·THêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
2) bÕsƒê´+XÊìï (Ç∫Ãq) #·~$, ns¡+ú #˚dTü ø=ì yêÚ≤´ì+#·≥+: n|ü&É|ü&É÷ H˚s¡T>± uÛ≤eq\qT
‘Ó*j·T#˚j·Tì ¬s’‘·T\, ø±]à≈£î\ πødt düº&û\T, ø=ìï ∫Á‘ê\T ñ+{≤sTT. M{Ïì ns¡ú+ #˚düTø√e{≤ìøÏ,
∫Á‘ê\qT yêÚ≤´ì+#·{≤ìøÏ $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘·–q+‘· düeTj·T+ Çyê«*.
3) düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T: kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ $<ÛëHê\ìï+{Ï˙ πøe\+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T #·]Ã+#·˝Òe⁄.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü≥D º ÁbÕ+‘·+˝À ñqï |æ\\¢ T ‘·eT mìï¬øq’ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \ >∑T]+∫, |ü˝Á¢… bÕ+‘ê\˝À
ñ+&˚ |æ\¢\T ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝Àì #Ós¡Te⁄/ kÕ>∑T˙{Ï kÂø£sê´\ >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·e#·TÃ.
á düe÷#ês¡eT÷, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À Ç∫ÃqB ˇø£{Ï>± ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. Bìì $e]+#ê*‡
ñ+≥T+~. ÁbÕC…≈£îº\ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ‘Ó*j·T #Ó|üŒ≥+ ≈£L&Ü eTTKýÓTÆq
kÕeTs¡´ú + ne⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #ÓsT¡ e⁄≈£î dü+ã+~Û+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]ùdÔ *œ‘· ìy˚~ø£‘√bÕ≥T
∫Á‘·+ ˝Ò<ë |ü≥+ CÀ&ç+#·e#·TÃ. ùdø£]+∫q düe÷#êsêH˚ï ∫Á‘ê\T, >√&É |üÁ‹ø£\ s¡÷|ü+˝À
Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃ. düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ , Áø√&ûøs£ D¡ , $X‚w¢ Dü e+{Ï$ ≈£L&Ü düe÷#ês¡ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ne⁄‘êsTT.
4) düeTø±©q (kÕe÷õø£/ kÕ+|òTæ ø£) n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq ` Á|ü•ï+#·≥+: ‘·eT Jeq Á|üe÷D≤\qT
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\, $$<Ûä ø±˝≤\ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\‘√ b˛˝ÒÃ˝≤ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. á
b˛*ø£\ dü+<äs¡“¤+˝À ‘·˝…‘˚Ô Á|üX¯ï\≈£î ˇπø düe÷<Ûëq+ ñ+&Éø£b˛e#·TÃ.
5) |ü≥HÓ|’ ⁄ü D≤´\T: á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À $$<Ûä s¡ø±\ |ü{≤\T, ∫Á‘ê\T ñHêïsTT. Á|ü<X˚ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫
|ü{≤\T HÓ’s÷¡ |ü´ ∫Á‘·D\T nì ns¡ú+ #˚düT≈£îì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*.
B+{À¢ $$<Ûä <äX¯\T ñHêïsTT. >∑‘· ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ m‘·TÔ, <ä÷sê\qT |ü≥+˝À m˝≤ #·÷|æ+#ê˝À
‘Ó\TdüT≈£îHêï+. düeT‘·\ m‘·TÔ\ >∑T]+∫ á ‘·s¡>∑‹˝À ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À $$<Ûä
∫Á‘ê\T, bò˛{À\T, >√&É |üÁ‹ø£\T ñHêïsTT. Ç$ πøe\+ n+<ä+ ø√dü+ bı+<äT|üs¡∫q$ ø±e⁄,
bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q$. ∫Á‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ≈£L&Ü ø=ìï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
6) Á|üX+¯ dü/ n_Ûq+<äq ` düTìï‘·‘«· +: uÛ≤wü, dü+düÿè‹, ≈£î\+, eT‘·+, Åd”Ô-|ü⁄s¡Twüß\ $wüj·÷\˝À
eTq <˚X+¯ ˝À m+‘√ yÓ$’ <Û´ä ‘· ñ+~. kÕe÷õø£ XÊÅd+Ôü á yÓ$’ <Û´ä ‘·\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~,
M{Ï |ü≥¢ düTìï‘·‘·«+ Á|ü<ä]Ù+#˚˝≤ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~.
viii
$wüj·Tdü÷∫ø£
Áø.£ dü+K´ $wüjT· eTT ù|J HÓ+. Periods
|”]j·T&ÉT¢ HÓ\
uÛ≤>∑+-I : eqs¡T\ n_Ûeè~∆, düe÷q‘·
1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ : uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T 1`13 8 pHé
2 n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T 14`27 8 pHé/E˝…’
3. ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û 28`43 6 E˝…’
4 uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüdí ‹úæ 44`57 10 Ä>∑wüßº
5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ q<äT\T, ˙{Ï eqs¡T\T 58`70 10 Ä>∑wüßº
6 Á|ü»\T 71`86 6 nø√ºãs¡T
7 Á|ü»\T ` ìyêdüÁbÕ+‘ê\T 87`100 6 nø√ºãs¡T
8 Á|ü»\T ` e\dü\T 101`114 7 nø√º/qe
9 sê+|ü⁄s¡+ : Á>±eT Ä]úø£ eédüú 115`129 6 &çôd+/»q
10 Á|ü|+ü Nø£sD ¡ 130`144 4 »qe]
11 ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· 145`158 4 »qe]
12 düe÷q‘· ` düTdæús¡ n_Ûeè~∆ 159`175 5 |òæÁãe]
uÛ≤>∑+-II : düeTø±©q Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
13 Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·+1900`1950 : uÛ≤>∑+-I 176`186 12 E˝…’
14 Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·+1900`1950 : uÛ≤>∑+-II 187`201 12 E˝…’/Ä>∑
15 e\dü bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À C≤‹ $eTTøÏÔ ñ<äé÷\T 202`217 12 ôdô|º+ãsY
16 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ C≤rjÓ÷<äéT+`<˚X¯ $uÛÑ»q,
kÕ«‘·+Á‘·´+ : 1939`1947 218`231 8 ôdô|º/nø√º
17 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ìsêàD+ 232`247 8 qe+ãs¡T
18 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ (yÓTT<ä{Ï eTTô|ŒÌ ¤ dü+e‘·‡sê\T`1947`1977) 248`263 8 qe+ãs¡T
19 sê»ø°j·T <Û√s¡DT\ Ä$sê“¤e+ : 1977`2000 264`281 10 &çôd+ãs¡T
20 Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 282`297 9 &çôd+ãs¡T
21 düeTø±©q kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T 298`313 6 |òæÁãe]
22 bÂs¡T\T, Á|üuÛÑT‘ê«\T 314`324 5 |òæÁãe]
>∑eTìø£ : ô|’q dü÷∫+∫q |”]j·T&é\T, HÓ\\T ‘ê‘êÿ*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ s¡÷bı+~+#·ã&çq$. ø±e⁄q ñbÕ<Ûë´j·TT\T
Mìì n≥TÇ≥T>± e÷s¡TÃø√e#·TÃ.
ix
C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<Ûé, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>∑!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>∑!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷π>
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!
|Á ‹ü »„
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T. H˚qT Hê <˚XÊìï
Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·« dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ
ns¡Ω‘· bı+<ä&ÜìøÏ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT.
Á|ü‹yê]‘√qT eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |”]øƒ £

uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |Á »ü \yÓTqÆ y˚TeTT uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï düs«¡ dü‘êÔø,£ kÕeTýê<ä, ˝ÖøÏø,£ |Á Cü ≤kÕ«eT´, >∑D‘·+‘Á · sê»´+>±
ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ— á bÂs¡T\+<ä]ø° kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø,£ sê»ø°jT· Hê´j·÷ìï— Ä˝À#·q, uÛ≤eÁ|üø£≥q, $XÊ«dü+,
<Ûäs¡à+ Äsê<Ûäq\˝À kÕ«‘·+Á‘ê´ìï— n+‘·düTÔ˝À¢qT, neø±XÊ˝À¢qT düe÷q‘ê«ìï— #˚≈£Ls¡TÃ≥≈£î— yês¡+<ä]˝À e´øÏÔ
>ös¡yêìï, C≤rj·T düyTÓ øÆ ´£ ‘·qT dü+s¡ødåÏ ÷ü Ô kÂÁu≤Û ‘·è‘ê«ìï— |ô +bı+~+#·&ÜìøÏ— 1949 qe+ãsY, 26q eTq
sêC≤´+>∑ |ü]wü‘T· ˝Ô À m+|æø£ #˚døæ =ì XÊdüq+>± s¡÷bı+~+#·T≈£îqï á sêC≤´+>±ìï e÷≈£î y˚Ty˚T Ç#·T≈Ã î£ Hêï+.
x
bÕsƒ¡+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ : uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T
1
á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+. ‘·s¡yê‘·
sêuÀj˚T n<Ûë´j·÷\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ o‘√wüdí ‘úæ T· \T, q<äT\T, ˙{Ïeqs¡T\T, Á|ü»\T yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\T
<˚X¯ uÛÖ‹ø£ |ü]düsê\‘√ @$<Ûä+>± nqTã+<Ûëìï ø£*– ñ+{≤jÓ÷ n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔ+. <˚X¯+˝À
MT≈£î #·÷&Ü\ì ñqï ¬s+&ÉT ÁbÕ+‘ê\T, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ+&ç. Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À MTs¡T
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\ >∑T]+∫ @$T ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T? >√&É |ü≥+, ˝Ò<ë n{≤¢dTü düV‰ü j·T+‘√
M{Ïì $e]+#·+&ç. MTs¡T Ç+ø± ‘Ó\TdüT≈£îH˚ Áø£eT+˝À bÕsƒ¡XÊ\˝Àì n{≤¢düT, >√&É |ü{≤\T,
ñu…“‘·TÔ ìyÓ÷ïqï‘· |ü{≤\qT (Raised relief maps) ñ|üjÓ÷–+#·+&ç.
ñ‘·Ôs¡ Ädæj÷·
j·T÷s¡|t
ä+
nyÓT]ø±
ü‰ düeTTÁ<
n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰
düeTTÁ<ä+
TÁ<ä+
V
‰ düeT
e T
ÄÁ|òæø±
<äøÏåD Væ ≤ +<ä ÷ eTVü ‰ |üdæ| ò æ ø ˘
˘ eTVü
nyÓT]ø± dü e TTÁ<ä +
ÄÅùdº*j·÷
|üdæ|òæø
n+{≤]ÿ{Ïø±
|ü≥+ 1 : Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ñìøÏ
ô|q’ Ç∫Ãq Á|ü|+ü #· |ü{≤ìï |ü]o*+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ñìøÏì >∑T]+∫ ø=ìï yêø±´\T sêj·T+&ç.
ˇø£ Á|ü<˚XÊìï ˝Ò<ë ÁbÕ+‘êìï K∫Ã‘·+>± dü÷∫+#·{≤ìøÏ nøå±+X¯, πsU≤+XÊ\qT
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. n{≤¢düT ñ|üjÓ÷–+∫ øÏ+~ yêø±´ìï dü]#˚j·T+&ç.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 1

ªªuÛ≤s¡‘·<˚X¯+ #ê˝≤ $XÊ\yÓTÆq <˚X¯+, Ç~ |üP]Ô>± <äøÏåD≤s¡∆ >√fi¯+˝À ñ+~. <˚X¯+ 80`500
ñ‘·Ôs¡ πsU≤+XÊ\ eT<Ûä´ 680`90 ‘·÷s¡TŒ nøå±+XÊ\ eT<Ûä´ ñ+~.μμ
ªªuÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ+μμ nqï |ü<ëìï ‘·s¡#·T>± m+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔ+?
ô|’ |ü≥+ #·÷dæ Ä]ÿ{Ïø˘ eè‘·+Ô ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ñ+<äì }Væ≤+#·Tø√+&ç. n|ü
&ÉT MT J$‘·+˝À
@ @ ‘˚&Ü\T ñ+{≤sTT?
n{≤¢düT˝À ªÇ+~sê bÕsTT+{Ÿμì >∑T]Ô+#·+&ç. Bì Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï?
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ........... ñ‘·Ôs¡ nøå±+XÊ\ eT<Ûä´ ........... ‘·÷s¡TŒ πsU≤+XÊ\ eT<Ûä´ ñ+~.
MT n{≤¢düT˝À Ç∫Ãq ùdÿ\T Ä<Ûës¡+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ bı&Ée⁄qT ø£qTø√ÿ+&ç.
uÛÖ>√[ø£+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñqï dæú‹ o‘√wüídæú‘·T\˝À mH√ï yÓ’$<Ûä´‘·\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘√+~.
Bì e\¢ nH˚ø£ s¡ø±\ eèø£å, JeC≤‘·T\T @s¡Œ&ç, $$<Ûä s¡ø±\ |ü+≥\T |ü+&ç+#·&ÜìøÏ nqTyÓ’q
|ü]dæú‘·T\T ø£*Œ+#·ã&Ü¶sTT. bı&ÉyÓ’q Bì rs¡ÁbÕ+‘·+, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝Àì Bì kÕúq+e\¢
#˚|ü\T |ü≥º&Üìπø ø±≈£î+&Ü nH˚ø£ yê´bÕs¡ e÷sêZ\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~.
‘=$Tà<äe ‘·s>¡ ‹∑ ˝À MTs¡T sπ U≤+XÊ\ >∑T]+∫, ªø±\+,
düú\+μ nH˚ n+XÊ\ >∑T]+∫ #·~yês¡T ø£<ë! MT n{≤¢düT |ü≥+ 2 qT |ü]o*+#·+&ç.
düVü‰j·T+‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ πsU≤+X¯ $düÔs¡D m+‘√ ‘Ó\TdüTø√+&ç. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü]Vü≤<äT›qT >∑T]Ô+#·+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ 82030ˆ ‘·÷s¡TŒ πsU≤+XÊìï ÁbÕe÷DÏø£ s¡+>∑T\‘√ ì+|ü+&ç.
πsU≤+X¯+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T, Ç~ n\Vü‰u≤<äT>∑T+&Ü b˛‘·T+~. |ü ≥ +˝À ñqï ùdÿ\T Ä<Û ë s¡ + >±
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ÁbÕe÷DÏø£ ø±\e÷HêìøÏ (IST- Indian Standard ã+>±¢<˚XŸ‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü]Vü≤<äT›
Time) BìH˚ Ä<Ûës¡+>± rdüT≈£î+{≤s¡T, Á^Hé$#Y ÁbÕe÷DÏø£ bı&Ée⁄qT n+#·Hê y˚j·T+&ç.
ø±˝≤ìøÏ (GMT- Greenwich Mean Time) Ç~ 5½ >∑+≥\T
eTT+<äT ñ+~.
|ü ø £ ÿ q Ç∫Ãq |ü ] o\q\˝À
‘˚B Á|ü<X˚ +¯ : Á|ü<˚X¯+:
nVü≤à<ëu≤<é, Ç+bòÕ˝Ÿ\ dü÷s√´<äjT· ,
dü÷sê´düÔeTj·÷\qT ‘Ó*ù|$ @$? dü÷s√´<äjT· + dü÷sê´düeÔ Tj·T+ dü÷s√´<äjT· + dü÷sê´düeÔ Tj·T+
ø±s¡D≤\qT $e]+#·+&ç. 5 »qe] 05:59 16:37 07:20 18:05
∫Á‘·+ 1.1 : {Ïu…{Ÿ |”sƒ¡uÛÑ÷$T qT+&ç Væ≤e÷\j·÷\ <äèX¯´+` eèøå±\T ˝Òø£b˛e&Üìï >∑eTì+#·+&ç.
2 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T
‘·÷ ñ
370.6`ñ
ñ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
bÕøÏkÕÔHé
‘·÷
#Ó’Hê ({Ïu…{Ÿ)
H˚bÕ˝
Ÿ
uÛÑ÷{≤Hé
øÏ.MT.
|ü
ã+>±¢<˚XŸ
ø£s¡ÿ≥πsK
eTj·THêàsY
nπs_j·÷
düeTTÁ<ä+
ã+>±fi≤U≤‘·+
øÏ.MT.
n+&Ée÷Hé
\ø£å Be⁄\T ìø√u≤sY Be⁄\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ <ä
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+
|ü≥+ 2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+`ñ‘·Ôs¡ <äøÏåD, ‘·÷s¡TŒ`|ü&ÉeTs¡\ $d”Ôs¡í+, ÁbÕe÷DÏø£ πsU≤+X¯+
uÛÑ÷>∑s¡“¤ H˚|ü<∏ä´+
‘=$Tà<äe ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì uÛ÷Ñ |ü≥\ #·\Hê\ >∑T]+∫ eTs=ø£kÕ] #·<eä +&ç. >√+&Ü«Hê uÛ÷Ñ $T˝À
uÛ≤>∑+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤ ìsêàD≤\T, •˝≤ XË’~Û∏\´+, Áø£eTø£åj·T+, ìπøå|üD+ e+{Ï Á|üÁøÏj·T\ e\¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯
uÛÑ÷uÛ≤>∑+, H˚\\T @s¡Œ&Ü¶sTT. \ø£å\ dü+e‘·‡sê\ qT+&ç á n+XÊ\T H˚&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï uÛÖ‹ø£
dü«s¡÷bÕìï @s¡Œ]∫, e÷s¡Tdü÷Ô e#êÃsTT.
Á|ü|ü+#· uÛÑ÷ uÛ≤>∑eT+‘ê ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq uÛÑ÷ K+&Ü\ qT+∫ @s¡Œ&Ü¶sTT. Ç$ n+>±sê uÛÑ÷$T
(˝≤πsdæj·÷), >√+&Ü«Hê uÛÑ÷$T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ+ >√+&Ü«Hê uÛÑ÷ uÛ≤>∑+˝Àì~. 20 ø√≥¢
dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· >√+&Ü«Hê uÛÑ÷ uÛ≤>∑+ eTTø£ÿ\T>± $&çb˛sTT, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ |òü\ø£+
áXÊq´ ~X¯>± |üj·Tì+∫ #ê˝≤ ô|<ä›<Ó’q j·T÷πsdæj·÷ |òü\ø£+ (n+>±sê uÛ≤>∑+)‘√ &Ûûø=+~. Ç˝≤
&Ûûø=q&É+ e\¢, rÁe ˇ‹Ô&ç e\¢ \ø£å\ dü+e‘·‡sê\ Áø£eT+˝À eTT&É‘·|ü&˚ Á|üÁøÏj·T e\¢ |üs¡«‘ê\T
@s¡Œ&Ü¶sTT. Ç|ü
&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï Væ≤e÷\j·÷\T á Á|üÁøÏj·T e\q @s¡Œ&çqy˚.
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ñ‘·Ôs¡ n+#·T\T |ü–*b˛e≥+ e\¢ ˇø£ ô|<ä› ˝Àj·T @s¡Œ&ç+~.
ø±\Áø£ e T+˝À á ˝Àj· T ñ‘· Ô s ê~ qT+∫
Væ≤e÷\j·T q<äT\T, <äøÏåD≤~ qT+∫ B«|üø£\Œ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ñ‘·sÔ ¡ yÓT<Æ ëHê\T @sêŒ≥T≈£î <√Vü≤<ä|&ü qç
q<äT\T ‘Ó∫Ãq ˇ+Á&ÉT‘√ y˚T≥y˚dæ+~. Bì Væ≤e÷\j·T, B«|üø£\Œ q<äT\qT ù|s=ÿq+&ç.
|òü*‘·+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $kÕÔs¡yÓTÆq ñ‘·Ôs¡ Væ≤e÷\j·÷\T .............. ø√≥¢ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+·
düeT‘·\ yÓT<Æ ëq ÁbÕ+‘ê\T @s¡Œ&Ü¶sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ @s¡Œ&É>±, y˚≥`ùdø£s¡Dô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq ‘=*
uÛÑ÷ uÛ≤>∑+˝À m+‘√ yÓ’$<Ûä´+ ñ+~. uÛÑ÷ e÷qe⁄\T ................ \ø£\å dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+·
ñ|ü]‘·\+ô|’q B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T m+‘√ uÛÑ÷$T MT<ä Ä$s¡“¤$+#ês¡T.
|ü⁄sê‘·qyÓTÆq~.
∫Á‘·+ 1.2 : ñ|üÁ>∑Vü≤ ∫Á‘·+˝À Væ≤e÷\j·÷\T, ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëq+, <∏ësY m&Ü]

eTTKýÓTÆq uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷ uÛ≤>±ìï øÏ+<ä ù|s=ÿqï uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ:
1. Væ≤e÷\j·÷\T 2. >∑+>±`dæ+<Ûä÷q~ yÓTÆ<ëq+
3. B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T 4. rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëHê\T
5. m&Ü] ÁbÕ+‘·+ 6. Be⁄\T
|ü≥+ 2qT, MT bÕsƒ¡XÊ\˝Àì ñu…“‘·TÔ ìyÓ÷ïqï‘· |ü{≤ìï #·÷&É+&ç. MT y˚*‘√ øÏ+<ä ù|s=ÿqï
yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç:
<äø£ÿqT |”sƒ¡uÛÑ÷$T yê\T m≥T ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\ Á|üyêVü≤+ yÓ+≥ MT
y˚\T b˛ìe«+&ç.
uÛÑ÷dü«s¡÷bÕ\T, m‘·TÔ\T, <˚XÊ\qT ù|s=ÿ+≥÷ ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· qBe÷s¡Z+ yÓTT‘êÔìï e]í+#·+&ç.
Væ≤e÷\j·÷\T
Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\T ˇø£ #ê|ü+ e˝… |ü&ÉeTs¡ qT+∫ ‘·÷s¡TŒøÏ 2400 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&Ée⁄q
$düÔ]+∫ ñHêïsTT. |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+˝À Ç$ 500 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ ñ+&É>±, eT<Ûä´, ‘·÷s¡TŒ
ÁbÕ+‘ê\˝À 200 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ‘√ ñ+{≤sTT. n+fÒ |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+˝À yÓ&É\TŒ m≈£îÿe.
$_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ |üs¡«‘· m‘·TÔ˝À¢ ≈£L&Ü e´‘ê´kÕ\THêïsTT. Væ≤e÷\j·÷˝À¢ düe÷+‘·s¡+>± ñ+&˚
eT÷&ÉT |üs¡«‘·ÁX‚DT\T ñHêïsTT. ˝À‘Ó’q ˝Àj·T\T, $XÊ\yÓTÆq |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\‘√ á |üs¡«‘·ÁX‚DT\T
y˚s¡T #˚j·Tã&ç ñHêïsTT.
nìï{Ïø£+fÒ ñ‘·Ôsêq ñqï |üs¡«‘· ÁX‚DÏì ªñqï‘· Væ≤e÷\j·÷\Tμ ˝Ò<ë ªVæ≤e÷Á~μ n+{≤s¡T.
á ÁX‚DÏ n$∫Ã¤qï+>± ñ+≥÷ |üs¡«‘ê\ dü>∑≥T m‘·TÔ düeTTÁ<äeT≥º+ qT+&ç 6100 MT≥s¡T¢
ñ+≥T+~.
Væ≤e÷Á~ ÁX‚DÏ eT+#·T‘√ ø£|æŒ ñ+≥T+~. Çø£ÿ&É MT≈£î Væ≤e÷˙q<ë\T ≈£L&Ü ø£q|ü&É‘êsTT.
eT+#·T ù|s¡Tø√e≥+, Væ≤e÷˙q<ë\T ø£s¡T>∑T‘·÷ ø£<ä\&É+ e+{Ï yê]¸ø£ #·Áø£+ <ë«sê Jeq<äT\≈£î
MT n{≤¢düT˝À á eT÷&ÉT |üs¡«‘·ÁX‚DT\qT ˙{Ïì n+~düTÔ+{≤sTT. Væ≤e÷Á~øÏ <äøÏåD≤q ñqï
>∑T]Ô+#·+&ç. |üs¡«‘·ÁX‚DÏì ªìeTï Væ≤e÷\j·÷\Tμ n+{≤s¡T. á
ñu…“‘·TÔ |ü≥+˝À n‘·´+‘· m‘ÓÌÔq |üs¡«‘· ÁX‚DÏ u≤>± m>∑T&ÉT~>∑T&ÉT\‘√ ñ+≥T+~. Çø£ÿ&É u≤>±
•Ksê\qT ø=ìï+{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç. ˇ‹Ô&çøÏ >∑T¬s’q sêfi¯ó¢ ñ+{≤sTT. |üs¡«‘ê\ m‘·TÔ
3,700`4,500 MT≥s¡¢ eT<Ûä´ ñ+≥T+~. á ÁX‚DÏ˝À
Á|üøÿ£ q ù|s=ÿqï ÁbÕ+‘ê\ô|q’ >√&É |ü≥+˝Àq÷, |æs|Y +ü C≤˝Ÿ, eTVü‰uÛ≤s¡‘· |üs«¡ ‘·ÁX‚DT\T eTTKýÓTqÆ $.
ñu…“‘·TÔ ìyÓ÷ïqï‘· |ü≥+˝Àq÷ MT y˚*ì ìeTï Væ≤e÷\j·T ÁX‚DÏ˝À Á|üU≤´‹>±+∫q
b˛ìe«+&ç. ø±oàsY, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝Àì ø£+Á>∑, ≈£î\T ˝Àj·T\T
MT n{≤¢düT˝Àì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ |ü≥+˝À ñHêïsTT. dæe÷¢, eTTk˛‡], HÓ’ì‘ê˝Ÿ, sêDÏUÒ‘Y e+{Ï
øÏ+<ä ù|s=ÿqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·+&ç: y˚dü$ $&ç~ ÁbÕ+‘ê\≈£î, dü‘·‘·Vü≤]‘· ns¡D≤´\≈£î
dæe÷¢, eTTk˛‡], HÓ’ì‘ê˝Ÿ, sêDÏUÒ‘Y. á ÁX‚DÏ Á|üU≤´‹>±+∫+~.
∫Á‘ê\T 1.3 ` 1.6: <äøÏåD (uÛ≤s¡‘·<˚X¯+) yÓ’|ü⁄ qT+∫ Væ≤e÷\j·T <äèXÊ´\T` ∫Á‘·+ 1.1˝Àì {Ïu…≥Hé yÓ’|ü⁄
qT+∫ Væ≤e÷\j·T <äèXÊ´\‘√ M{Ïì b˛\Ã+&ç.
á ∫Á‘ê\T
Væ≤e÷\j·÷\˝À
ñ+&˚ $_Ûqï eèø£åC≤˝≤ìï
dü÷∫kÕÔsTT.
øÏ+<ä |üs¡«‘ê\T 5 $$<Ûä

kÕúsTT\ m‘·T\Ô ‘√
$uÛõÑ +|üã&Ü¶sTT. ø=ìï
1.3 Á|ü<Ûëq eèø£åC≤‘·T\T
#·÷|üã&Ü¶sTT.
Level 1 Level 3
1.4 eèøå±\T ˝Òø£b˛e&É+ X¯è+>±ø±s¡ #Ó≥T¢
1.5
Level 2 >∑&ç¶ e÷Á‘·y˚T
Level 4
yÓ&É˝≤Œ{Ï Ä≈£î\T
>∑\ #Ó≥T¢
Level 5 ∫‘·&Ô ç n&Ée⁄\T

1.3 dæøÏÿ+˝Àì ˝À‘Ó’q, @≥yê\T
1.6
˝Àj·T\T.
1.4 Væ ≤ e÷\j· ÷ \˝À k˛bÕq
eékÕj·÷˙ï, qB e÷s¡Z+˝À
>∑T\ø£sêfi¯¢qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1.5 Væ≤e÷\j·÷˝À¢ $$<Ûä m‘·T\Ô ˝À
eèø£å C≤‘·T\qT #·÷|æ+#˚ ∫Á‘·+.
1.6 y˚T|òü÷\j·T˝Àì e÷ø˘&√ø˘
&ç+ô||t ˝Àj·T <äèX¯´+.
Væ≤e÷\j·÷˝À¢ nìï{Ïø£+fÒ <äøÏåD≤q ñqï ÁX‚DÏì •yê*ø˘ ÁX‚DÏ n+{≤s¡T. •yê*ø˘ ÁX‚DÏ
10`50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ˝À ñ+≥T+~, B+{À¢ì |üs¡«‘ê\ m‘·TÔ 900`1100 MT≥s¡¢ eT<Ûä´
ñ+≥T+~. á ÁX‚DÏì y˚s¡Ty˚s¡T ÁbÕ+‘ê\˝À y˚s¡Ty˚s¡T ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T: »eTTà ÁbÕ+‘·+˝À »eTTà
ø=+&É\T n˙, ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À $Twæà ø=+&É\T n˙, nkÕ‡+˝À ø£#êsY n˙ s¡ø£s¡ø±\ ù|s¡¢‘√
|æ\TkÕÔs¡T. á ÁbÕ+‘·+˝À ô|<ä›ô|<ä› sêfi¯ó¢, ˇ+Á&ÉTeT{Ïº ñ+≥T+~. ìeTï Væ≤e÷\j·T, •yê*ø˘
ÁX‚DT\ eT<Ûä´ ñ+&˚ ˝Àj·T\qT kÕúìø£+>± ª&É÷Héμ n+{≤s¡T. M{Ï˝À ø=ìï Á|üdæ~∆>±+∫q &É÷Hé\T:
&ÓÁVü‰&É÷Hé, ø√{Ï¢&É÷Hé, bÕ{Ï¢&É÷Hé yÓTT<ä˝…’q$.
Væ≤e÷\j·÷\≈£î ‘·÷s¡TŒyÓ’|ü⁄q dü]Vü≤<äT›>± ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· ˝Àj·T ñ+~. ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À
~Vü‰+>¥ ˝Àj·T ‘·s¡Tyê‘· Væ≤e÷\j·÷\T »&É|æqTï e+|ü⁄ (Hair Pin bend) rdüT≈£îì <äøÏåD≤ìøÏ
‹]– áXÊq´ sêÅcÕº\ìï+{Ï˝À $düÔ]+∫ ñHêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ Çø£ÿ&É ‘·÷s¡TŒ dü]Vü≤<äT›>±
≈£L&Ü Væ≤e÷\j·÷\T ñHêïsTT. á |üs¡«‘ê\qT ª|üPsê«+#·˝Ÿμ n+{≤s¡T. Ç$ neπøå|ü •\\‘√qT,
ÇdüTø£‘√qT @s¡Œ&çq$. ÁbÕ+rj·T+>± |üPsê«+#·˝Ÿ |üs«¡ ‘ê\qT bÕ{Ÿø±jYT ø=+&É\T, Hê>± ø=+&É\T,
eTDÏ|ü⁄] ø=+&É\T, U≤dæ ø=+&É\T, $TCÀ ø=+&É\T n+{≤s¡T.
MT n{≤¢düT˝Àì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ |ü≥+˝À á øÏ+~yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç.
ø=+&É\T sêÅwüº+/ sêÅcÕº\T
|üPsê«+#·˝Ÿ
bÕ{Ÿø±jYT
Hê>± ø=+&É\T
eTDÏ|ü⁄] ø=+&É\T
Væ≤e÷\j·÷\ e\¢ o‘√wüídæú‹ nH˚ø£ $<Ûë\T>± Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·T+~. Ç$ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñ‘·Ôs¡
dü]Vü≤<äT›˝À s¡ø£åD ø£e#ê\T>± ñ+&ç rÁe #·*ø±˝+˝À eT<Ûä´ Ädæj·÷ qT+&ç e#˚Ã #·\¢{Ï >±\T\qT
n&ÉT¶≈£î+{≤sTT. y˚dü$˝À esê¸\≈£î, |ü•ÃeT ø£qTeT\T <ë{Ïq ‘·s¡Tyê‘· ÁbÕ+‘·+˝À s¡T‘·T|üeq
‘·sV¡ ‰ü o‘√wüdí ‹úæ øÏ Væ≤e÷\j·÷˝Ò ø±s¡D+. ny˚ ˝Òøb£ ˛‘˚ ñ‘·sÔ ¡ ÁbÕ+‘·+ bı&ç>± ñ+&˚~. Væ≤e÷˙q<ë\
qT+∫ ˙fi¯ó¢ n+<ä≥+‘√ Væ≤e÷\j·T q<äT\T dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê ˙fi¯ó¢ ø£*– ñ+{≤sTT. á
q<äT\T ø=+&É\qT+∫ øÏ+<äøÏ ‘Ó#˚Ã ˇ+Á&ÉTeT{Ïº e\¢ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T #ê˝≤ kÕs¡e+‘·+>±
e÷sêsTT.
>∑+>±`dæ+<Û÷ä q~ yÓT<Æ ëq+
eT÷&ÉT Væ≤e÷\j·T q<äT˝…’q >∑+>±, dæ+<ÛäT, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·\T, yê{Ï ñ|üq<äT\ e\¢ $XÊ\ ñ‘·Ôs¡
yÓTÆ<ëq+ @s¡Œ&ç+~. yÓTT<ä{À¢ (2 ø√≥¢ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+) n~ ‘·≈£îÿe ˝À‘·T ñqï |üfiË¢+ e÷~]
ñ+&˚~. Væ≤e÷\j·÷\qT+∫ e#˚Ã q<äT\T ‘Ó∫Ãq s¡øs£ ø¡ ±\ ˇ+Á&ÉTeT{Ïº e\¢ Ç~ Áø£yT˚ |” |üP&ÉT≈£î+≥÷
e∫Ã+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì >∑+>±`dæ+<Û÷ä qB yÓT<Æ ëHêìï Á|ü<ëÛ q+>± eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ.
1) |ü•ÃeT uÛ≤>∑+ 2) eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ 3) ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>∑+.
Væ≤e÷\j·÷\T
eT<Ûä´ ñqï‘· uÛÑ÷eTT\T

>∑+>± yÓTÆ<ëq+
Fig : 1.7 Cross Section of Northern Platau, the Gangetic plain, and the Himalaya’s
∫Á‘·+ 1.7 : eT<Ûä´ ñqï‘· uÛÑ÷eTT\T, >∑+>± yÓTÆ<ëq+, Væ≤e÷\j·÷\ n&ÉT¶ø√‘·
1) |ü•ÃeT uÛ≤>∑+ Væ≤e÷\j·÷\ qT+∫ Á|üeVæ≤+#˚ dæ+<Ûä÷q~, <ëì ñ|üq<äT˝…’q J\+,
NHêuŸ, sê$, _j·÷dt, düf…¢CŸ\‘√ @s¡Œ&ç+~. dæ+<Ûä÷ q~ |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ n~Ûø£ uÛ≤>∑+
bÕøÏkÕÔH˝é À ñ+~, ø=+‘· uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñqï |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê yÓT<Æ ëHê\˝À
ñ+~. á ÁbÕ+‘·+˝À kÕs¡e+‘·yÓTÆq n+‘·πs«<äT\T (Doab) n‘·´~Ûø£+>± ñHêïsTT. ¬s+&ÉT
q<äT\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘êH˚ï ªn+‘·πs«~μ n+{≤s¡T.
2) eT<Û´ä uÛ≤>∑+ >∑+>± yÓT<Æ ëq+>± Á|üU≤´‹ bı+~+~. Ç~ >∑>sZ∑ ¡ q~qT+∫¥xxrkÕº q~ es¡≈î£
$düÔ]+∫ ñ+~. á uÛ≤>∑+ Á|ü<Ûëq+>± ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY sêÅcÕº\˝ÀqT, ø=+‘· Vü≤sê´Hê,
C≤s¡â+&é, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÅcÕº\˝Àq÷ ñ+~. Çø£ÿ&É >∑+>±, j·TeTTHê q<äT\T yê{Ï
ñ|üq<äT˝…’q k˛Hé, ø√dæ e+{Ï$ Á|üeVæ≤kÕÔsTT.
3) ‘·÷s¡TŒuÛ≤>∑+ Á|ü<Ûëq+>± nk˛+˝Àì ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·˝Àj·T˝À ñ+~, Ç~ Á|ü<Ûëq+>± ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·
q~ e\¢ @s¡Œ&ç+~.
Væ≤e÷\j·T q<äT\T øÏ+<äøÏ Á|üeVæ≤+#˚ Áø£eT+˝À sêfi¯ó¢, >∑T\ø£sêfi¯ó¢e+{Ï yê{Ïì •yê*ø˘
|üs¡«‘ê\ bÕ<ä uÛ≤>∑+˝À 8`16 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ düqï{Ï y˚TK\>± ìπøå|üD #˚kÕÔsTT. á uÛÑ÷dü«s¡÷bÕìï
ªuÛ≤ãsYμ n+{≤s¡T. Ç~ u≤>± dü∫Ã¤Á<ä+>± (Porus) ñ+&ç ∫qï q<äT\T, yê>∑T\T Bì øÏ+~qT+&ç
Á|üeVæ≤+∫ øÏ+~ ÁbÕ+‘·+˝À eT∞¢ ãj·T≥≈£î Á|üeVæ≤kÕÔsTT. Bìe\¢ ∫‘·Ô&ç H˚\\T @s¡Œ&É‘êsTT.
BìH˚ Çø£ÿ&É ªfÒsêsTTμ ÁbÕ+‘·+ n+{≤s¡T. ˇø£|ü
&ÉT ‘·sêsTT ÁbÕ+‘·+˝À <ä≥ºyÓTÆq n&Ée⁄\T,
∫Á‘·+ 1.8 : nk˛+˝Àì ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· ˝Àj·T˝À ˇø£ Á>±eT+.

yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ eq´ÁbÕDT\T ñ+&˚$. nsTT‘˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ $uÛ»Ñ q düeTj·T+˝À e\düe∫Ãq yêfi¯ø¢ √dü+
‘·sêsTT ÁbÕ+‘·+˝Àì #ê˝≤es¡≈£î n&Ée⁄\qT ‘=\–+∫ eékÕj·T uÛÑ÷eTT\øÏ+<ä e÷sêÃs¡T.
‘·sêsTT ÁbÕ+‘êìøÏ <äøÏåD uÛ≤>∑+˝À yÓT‘·Ô{Ï ˇ+Á&ÉTeT{Ïº‘√ ≈£L&çq ÁbÕ+‘ê\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $Tì, <ëìøÏ eT÷&ÉTyÓ|’ ⁄ü ˝≤ düeTTÁ<ë\T ñHêïsTT ø±ã{Ïº B«|üø\£ Œ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Çø£ÿ&É Á|ü<Ûëq+>± |ü⁄sê‘·q düŒ¤{Ïø±ø±s¡, ø£]ƒqyÓTÆq n–ï•\\T, s¡÷bÕ+‘·s¡
•\\T ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘· |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ˝ÀVü≤, n˝ÀVü≤ KìC≤\ eqs¡T\T ≈£L&Ü ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À
ñHêïsTT. #·T≥÷º >∑T+Á&É{Ï ø=+&É\‘√ ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T ñ+&˚ yÓ&˝É ŒÌ… q ˝Àj·T\T ñHêïsTT. á |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T
‘·÷s¡TŒyÓ’|ü⁄øÏ ø=~›>± yê\T ø£*– ñ+~. BìøÏ |ü&ÉeTs¡ n+#·T>± |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\T, ‘·÷s¡TŒ
n+#·T>± ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T ñHêïsTT. á |”s¡uƒ ÛÑ÷$T <äøÏåD n+#·T>± ø£Hê´≈£îe÷] ñ+~.
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$Tì Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT>± $uÛÑõkÕÔs¡T. Ç$ eT<Ûä´ ñqï‘· uÛÑ÷eTT\T (e÷˝≤«
|”sƒ¡uÛÑ÷$T), <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ |ü{+˝À >∑+>± yÓTÆ<ëHêìøÏ <äøÏåD≤q, qs¡à<ë q~øÏ
ñ‘·sÔ êq ñqï eT<Û´ä ñqï‘· uÛ÷Ñ eTT\qT >∑T]Ô+#·+&ç. Çø£ÿ&É |ü•ÃeT+yÓ|’ ⁄ü q ñ+&˚ e÷˝≤« |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T,
‘·÷s¡TŒyÓ|’ ⁄ü q #Û√{≤Hê>¥|Pü sY |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T eTTKýÓTqÆ |”su¡ƒ ÷ÑÛ eTT\T. >∑+>± yÓT<Æ ëq+‘√ b˛*ùdÔ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T
ÁbÕ+‘·+ bı&ç>± ñ+≥T+~. Çø£ÿ&ç q<äT\T Jeq<äT\T ø±e⁄. ¬s+&Ée |ü+≥≈£î kÕ>∑T˙{Ï ø√dü+
#Ós¡Te⁄\T, uÀs¡Tu≤e⁄\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ ñ+≥T+~. eT<Ûä´ ñqï‘· uÛÑ÷eTT\˝À ñ‘·Ôs¡+yÓ’|ü⁄>±
Á|üeVæ≤+#˚ q<äT\qT >∑T]Ô+#·+&ç. #Û√{≤Hê>¥|üPsY |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À Kì» eqs¡T\T düeTè~∆>± ñHêïsTT.
qs¡à<ëq~ <äøDåÏ ≤q ñqï Á‹uÛTÑ C≤ø±s¡
MT n{≤¢düT˝Àì, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ |ü≥+˝Àq÷, ñu…“‘·TÔ ÁbÕ+‘êìï <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T n+{≤s¡T.
ìyÓ÷ïqï‘· |ü≥+˝Àq÷ á øÏ+~yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç: kÕ‘·TŒsê |üs¡«‘ê\T <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$TøÏ
e÷˝≤« |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T, ãT+<˚˝ŸK+&é, uÛ≤>π ˝ŸK+&é, sê»eTVü≤˝Ÿ
ñ‘·Ôs¡ dü]Vü≤<äT›>± ñHêïsTT. eTVü≤<˚yé
ø=+&É\T, #Û√{≤Hê>¥|üPsY |”sƒ¡uÛÑ÷$T
ø¬ e’ T÷sY, yÓTøÆ ±˝Ÿ ÁX‚D˝Ï À ø=+‘·u≤Û >∑+ ‘·÷s¡TŒ
n{≤¢düT düVü‰j·T+‘√ {Ïu…{Ÿ |”sƒ¡uÛÑ÷$T‘√ b˛*ùdÔ ô|’q n+#·T>± ñHêïsTT. <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$TøÏ
ù|s=ÿqï |”su¡ƒ ÷ÑÛ eTT\T m+‘· m‘·T˝Ô À ñHêïjÓ÷ ù|s=ÿq+&ç.
|ü•ÃeT ø£qTeT\T |ü•ÃeT dü]Vü≤<äT›>±,
ã+>±fi≤U≤‘·+
nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+
|ü•ÃeT rs¡ yÓTÆ<ëq+

‘·÷s¡TŒ rs¡ yÓTÆ<ëq+
|ü•ÃeTø£qTeT\T &Óø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T ‘·÷s¡TŒø£qTeT\T
∫Á‘·+ 1.9 : <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T.

‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T ‘·÷s¡TŒ dü]Vü≤<äT›>±, q÷´ &Û©ç ¢
˙\–] |üs ¡ « ‘ê\T <ä øÏ åD dü ] Vü≤ <äT›> ± ê\TnJàsY
ü| «¡ ‘
s
ñHêïsTT. êe[ e÷fi¯«|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T
s T
|ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\T |ü&eÉ T{Ï rsêìøÏ Ä
<ä
´ Û |sü «¡ ‘ê\
qs¡à<ëq~ $+ #Û√{≤Hê>∑|Pü sY |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T
düe÷+‘·s+¡ >± ñHêïsTT. |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\T kÕ‘·÷Œs¡ |üs«¡ ‘ê\T
Hê>∑ | üPsY
‘·|ü‹q~
n$∫Ã¤qï ÁX‚DT\T>± ñ+&ç eT<Ûä´˝À ø=ìï eTT+u≤sTT <äø£ÿHé
ø£ q TeT\T rs¡ Á bÕ+‘· yÓ T Æ < ëHê\≈£ î |”sƒ¡uÛÑ÷$T
|üPH˚ ôV’≤Á<ëu≤<é
Á|üyX˚ <¯ ë«s¡+>± ñ+{≤sTT. ‘·÷s¡TŒø£qTeT\ |ü≥+ 3 : B«|üø£\Œ ã+>±fi≤U≤‘·+
|•ü ÃeT øq£ Te
T\T
ø£+fÒ |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\ m‘·TÔ m≈£îÿe. á |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T, dü÷∫ø£
‘÷· sT¡ Œ øq£ Te

ø£qTeT\T |” su¡ƒ ÷ÑÛ $T
ø±s¡D+>± <äøÿ£ Hé |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T |ü&eÉ T{Ï qT+∫ ø£qTeT\T,ø=+&É\T
T\T
ø=+&É\T u…+>∑Tfi¯Ss¡T #ÓHï’Ó
‘·÷s¡TŒøÏ yê* ñ+~ (∫Á‘·+ 1.9). |ü&eÉ T{Ï ùdÿ\T (øÏ.MT.)
ø£qTeT\T 1600 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&Ée⁄q
ñHêïsTT. >∑÷&É\÷s¡T e<ä› ˙\–] |üs«¡ ‘ê\T
|ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\qT ø£\TkÕÔsTT, Ç$ 2000
MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î ñHêïsTT. Á|üU≤´‹ >±+∫q y˚dü$ $&ç~ nsTTq ñ<ä>∑eT+&É\+ ˙\–]
|üs¡«‘ê\˝À ñ+~. BìH˚ }{° n+{≤s¡T. á ˙\–] |üs¡«‘ê\˝À m‘ÓÌÔq •Ks¡+ <=&Éu…≥º (2637
MT≥s¡T¢). nHÓ’eTT&ç, |üfi¯ì (‘·$Tfi¯Hê&ÉT), ø±s¡¶eT+ (πøs¡fi¯) ø=+&É\T |ü&ÉeT{Ï ø£qTeT\˝Àìy˚.
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À nHêïeT˝…’ ø=+&É\˝Àì nHÓ’eTT&ç (2695 MT≥s¡T¢) m‘ÓÌÔq •Ks¡+.
ñ‘·Ôsêq eTVü‰q~ ˝Àj·TqT+∫ <äøÏåD≤q ˙\–] |üs¡«‘ê\ es¡≈£î ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T $düÔ]+∫
ñHêïsTT. nsTT‘˚ ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T $∫Ã¤qï ÁX‚DT\T. |ü•ÃeT ø£qTeT\˝À |ü⁄{Ïºq >√<ëe], ø£èwüí
e+{Ï q<äT\T |”sƒ¡uÛÑ÷$T>∑T+&Ü Á|üeVæ≤dü÷Ô ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ø£\TkÕÔsTT. ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\ dü>∑≥T
m‘·TÔ 900 MT≥s¡¢qT $T+#·<äT. ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\˝À m‘ÓÌÔq
|üs¡«‘·+ ns√eT ø=+&É ∫+‘·|ü*¢ (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ) <ä>∑Zs¡ ñ+~, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñu…“‘·TÔ ìyÓ÷ïqï‘· |ü≥+˝À
Bì m‘·TÔ 1680 MT≥s¡T¢. q\¢eT\, yÓ*ø=+&É, bÕ\ø=+&É, ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT ø£qTeT\ m‘·TÔ\qT
{Ï u … ≥ Hé |” s ƒ ¡ u Û Ñ ÷ $T, Væ ≤ e÷\j· T
X‚cÕ#·\+ e+{Ï$ ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\˝Àì uÛ≤>±\T. n–ï|üs¡«‘·
•Ksê\‘√ b˛\Ã+&ç.
Á|üÁøÏjT· \ e\¢ @s¡Œ&çq q\¢sπ >∑&ç H˚\\T B«|üø\£ Œ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T˝À
#Ó|ü
ø√<ä–q n+X¯+.
∫Á‘·+ 1.10: |ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì nHêïeT˝…’ ø=+&É\T.

<∏ësY m&Ü]
Äsêe[ |üs¡«‘ê\ es¡¸#êÃ¤j·÷ ÁbÕ+‘·+˝À <∏ësY m&Ü] ñ+~. ø±ã{Ïº Çø£ÿ&É es¡¸bÕ‘·+
‘·≈£îÿe, dü+e‘·‡s¡ es¡¸bÕ‘·+ 100`150 $T.MT eT<Ûä´ ñ+≥T+~. m&Ü]˝À m‘·TÔ, |ü˝≤¢\‘√ ñ+&˚
ÇdüTø£ yÓTÆ<ëq+ ñ+&ç nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü •˝≤eTj·TyÓTÆq uÀ&ç>∑T≥º\T ñ+{≤sTT. sê»kÕÔHé˝Àì n~Ûø£
uÛ≤>∑+ á m&Ü] $düÔ]+∫ ñ+~. Çø£ÿ&É X¯ówüÿ yê‘êes¡D+ ñ+≥T+~, #Ó≥T¢ ‘·≈£îÿe. esê¸ø±\+˝À
yê>∑T\T @s¡Œ&ç, Ä ø±\+ nsTTb˛e≥+‘√H˚ ø£qTeTs¡T>∑e⁄‘êsTT. á ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ˇπø ˇø£ÿ
q~ ª\÷ìμ. á m&Üs¡T\˝À Á|üeVæ≤+#˚ q~, ø±\Te\˝Àì ˙s¡T düeTTÁ<ëìï #˚s≈¡ î£ +&Ü düsd¡ Tü ‡\˝Àìπø
(n+‘·düú©j·T Á|üyêVü≤+) Á|üeVæ≤kÕÔsTT.
<˚X¯+˝À n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q

Ç+~sê>±+BÛ ø±\Te (650 øÏ˝À
MT≥s¡ T ¢ ) <∏ ë sY m&Ü]øÏ ˙fi¯ ó ¢
n+~k˛Ô+~. Bì ø±s¡D+>± m&Ü]
ÁbÕ+‘·+˝À mH√ï ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T
∫Á‘·+ 1.11 : <∏ësY m&Ü]˝À ˇø£ Äyêdü ÁbÕ+‘·+ kÕ>∑T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
rs¡ yÓTÆ<ëHê\T
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T <äøÏåD uÛ≤>∑+˝À |ü•Ãe÷q nπs_j·÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ yÓ+≥, ‘·÷s¡TŒq
ã+>±fi≤U≤‘·+ yÓ+≥ düqï{Ï rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëHê\T ñHêïsTT. |ü&ÉeT{Ï rs¡ yÓTÆ<ëq+ sêDY Ä|òt ø£#Y
e<ä› yÓTT<ä\sTT´ ø£Hê´≈£îe÷] es¡≈£î ñ+≥T+~. ‘·÷s¡TŒ rs¡ yÓTÆ<ëq+ ø£+fÒ |ü&ÉeT{Ï rs¡ yÓTÆ<ëq+
yÓ&É\TŒ ‘·≈£îÿe. á rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëq+ m‘·TÔ|ü˝≤¢\T>± ñ+&ç ø=+&É\‘√ y˚s¡T #˚j·Tã&ç ñ+≥T+~.
Bìì eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ:
1) ø=+ø£DY rs¡ÁbÕ+‘·+ ` Ç~ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+. eTVü‰sêÅwüº, >√yê\˝À $düÔ]+∫ ñ+~.
2) ¬øqsê rs¡ÁbÕ+‘·+ ` Ç~ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+. ø£sêï≥ø£˝Àì rs¡+ BìøÏ+<ä≈£î edüTÔ+~.
∫Á‘·+ 1.12 : düT+<äsYãHé eT&É n&Ée⁄\T

3) eT\u≤sY rs¡ ÁbÕ+‘·+ ` Ç~ <äøÏåD uÛ≤>∑+, Á|ü<Ûëq+>± πøs¡fi¯ sêÅwüº+˝À ñ+~.
ã+>±fi≤U≤‘· rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëHê\T yÓ&É\TŒ>± ñ+&ç n~Ûø£ ñ|ü]‘·\+ ø£*– ñ+{≤sTT. Ç~
ˇ&çXÊ˝Àì eTVü‰q~ qT+∫ yÓTT<ä\sTT´ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø±y˚] &Ó˝≤º es¡≈£î $düÔ]+∫ ñ+~.
eTVü‰q~, >√<ëe], ø£ècÕí, ø±y˚] q<äT\‘√ @s¡Œ&çq á yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T #ê˝≤ kÕs¡e+‘·yÓTÆq$.
á rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëHê\qT kÕúìø£+>± $$<Ûä ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. n$: ñ‘·ÿ˝Ÿ rs¡+ (ˇ&çXÊ), düsêÿsY
rs¡+ (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ), ø√s¡eT+&É˝Ÿ rs¡+ (‘·$Tfi¯Hê&ÉT). >∑+>±`dæ+<Ûä÷ yÓTÆ<ëHê\˝À e÷~] á&Ó˝≤º
ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü eékÕj·T |üs+¡ >± n_Ûeè~∆ #Ó+<ësTT.
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À #˚|ü\ eqs¡T\T ≈£L&Ü düeTè~∆>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ‹ø£ |ü≥+˝À &Ó˝≤ºÁbÕ+‘ê\qT
ñHêïsTT. ˇ&çXÊ˝Àì ∫˝≤ÿdüs¡düT‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì >∑T]Ô+#·+&ç. yê{Ï m‘·TÔ\˝À ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
ø=˝Ò¢s¡T, |ü⁄*ø±{Ÿ #Ós¡Te⁄\T rs¡ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëq+˝À >∑+>± ` dæ+<Û÷ä yÓT<Æ ëHê\‘√ M{Ïì b˛\Ã+&ç.
eTTKýÓTÆq uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\T.
Be⁄\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ¬s+&ÉT B«|ü düeT÷Vü‰\T ñHêïsTT ` ã+>±fi≤U≤‘·+˝Àì
n+&Ée÷Hé, ìø√u≤sY Be⁄\T, nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝Àì \ø£åB«|ü Be⁄\T. ìø√u≤sY˝À
eTj·THêàsY ø=+&É\T ns¡ÿHéjÓ÷e÷ qT+∫ yÓTT<ä\Tø=ì düeTTÁ<ä+˝À eTTì–q ìedæ+#˚
|üs¡«‘ê\˝À düeTTÁ<ä+ qT+∫ ô|’øÏe∫Ãq •Ks¡ ÁbÕ+‘ê˝Ò n+&Ée÷Hé, ìø√u≤sY ˇø£ |üøÏå
Be⁄\T. á Be⁄\˝Àì Hês=ÿ+&Ü+, u≤¬sHé Be⁄\T n–ï|üs¡«‘ê\ e\¢ @s¡Œ&Ü¶sTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <äøÏåD≤~ n+#·T ìø√u≤sY B$˝Àì Ç+~sêbÕsTT+{Ÿ <ä>∑Zs¡ ñ+~. 2004˝À
dü + uÛ Ñ $ +∫q dü T HêMT˝À Ç~ eTT+|ü ⁄ q≈£ î >∑ T ] nsTT´+~. \ø£ å B «|ü Be⁄\T
Á|üyêfi¯ _Û‹Ôø£\ (ø√s¡˝Ÿ) qT+&ç @s¡Œ&Ü¶sTT. M{Ï yÓTT‘·Ô+ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+ 32 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢.
Çø£ÿ&É ñ+&˚ s¡ø£s¡ø±\ eèø£å, Je C≤‘·T\≈£î á B«|ü düeT÷Vü≤+ Á|üU≤´‹>±+∫+~.
uÛ≤s¡rj·TT\T ìedæ+#˚ uÛÑ÷ uÛ≤>∑+˝À uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\˝À m+‘√ yÓ’$<Ûä´‘· ñ+~. ø=ìï
ÁbÕ+‘ê\T Væ≤e÷\j·÷\ qT+∫ Á|üeVæ≤+#˚ ñ‘·TÔ+>∑ q<äT\‘√ kÕ>∑T #Ój·T´ã&É>±, eT]ø=ìï
|ü•ÃeT ø£qTeT\T, nø£ÿ&ç n&Ée⁄\˝À |ü⁄{Ïºq esê¸<Ûës¡ q<äT\‘√ kÕ>∑T #Ój·T´ã&ÉT‘·THêïsTT. nH˚ø£
ÁbÕ+‘ê\T qB˝Àj·T yÓTÆ<ëHê\˝À ñ+&É>± eT]ø=ìï ø=+&É\˝À ñHêïsTT.
∫Á‘·+ 1.13 : ˙{Ï˝Àì |ü>∑&É|ü⁄ >∑≥Tº (ø√s¡˝Ÿ Ø|òt)

ø°\ø£ |ü<ë\T
Jeq~ B«|üø£\Œ+ ø√s¡˝Ÿ &É÷Hé n+>±sê uÛÑ÷$T
>√+&Ü«Hê uÛÑ÷$T •yê*ø˘ |üPsê«+#·˝Ÿ ˝≤πsdæj·÷
MT nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√+&ç
1. |ü•Ãe÷q ñqï >∑T»sê‘Y˝À ø£+fÒ ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ˝À dü÷s√´<äjT· + s¬ +&ÉT >∑+≥\ eTT+<äT ne⁄‘·T+~. ø±˙,
>∑&çj·÷sê\T ˇπø düeTj·T+ #·÷|ækÕÔsTT. m+<äTø£ì?
2. Væ≤e÷\j·÷\T Á|üdüTÔ‘·+ ñqïkÕúq+˝À ˝Òø£b˛‘˚ uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É o‘√wüídæú‘·T\T m˝≤ ñ+&˚$?
3. Çø£ÿ&É ù|s=ÿqï yê{Ï˝À¢ @ @ sêÁcÕº\˝ÀìøÏ Væ≤e÷\j·÷\T $düÔ]+∫ ˝Òe⁄: eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, dæøÏÿ+,
Vü≤sê´Hê, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôsê+#·˝Ÿ
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÖ>√[ø£ $uÛÑ»q\T @$? Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘· uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\‘√ B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$Tì
b˛\Ã+&ç.
5. uÛ≤s¡rj·T eékÕj·÷ìï Væ≤e÷\j·÷\T @ s¡ø£+>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü HÔ êïsTT?
6. >∑+>±`dæ+<Ûä÷ q~ yÓTÆ<ëq+˝À »qkÕ+Á<ä‘· m≈£îÿe. ø±s¡D≤\qT ‘Ó\T|ü+&ç.
7. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü]Vü≤<äT›\qT #·÷|æ+#˚ |ü≥+˝À øÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç:
(i) ø=+&É\T, |üs«¡ ‘·ÁX‚DT\T ` ø±s¡ø√s¡+, »düÿsY, bÕ{Ÿø±jYT, C…+’ ‹j·÷, $+<Û´ä |üs«¡ ‘ê\T, Äsêe[, ø±s¡e¶ T+
ø=+&É\T.
(ii) •Ksê\T ` ¬ø2, ø±+#·q>∑+>∑, q+>∑ |üs¡«‘·+, nHÓ’eTT&ç.
(iii) |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\T ` #Û√{≤Hê>¥|üPsY, e÷˝≤«.
(iv) uÛ≤s¡‘· m&Ü], |ü•ÃeT ø£qTeT\T, \ø£åB«|ü Be⁄\T.
8. n{≤¢düT ñ|üjÓ÷–+∫ øÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç:
(i) n–ï|üs¡«‘ê\ $k˛Œ¤≥q+ e\¢ @s¡Œ&çq Be⁄\T
(ii) uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+˝Àì <˚XÊ\T (iii) ø£s¡ÿ≥πsK b˛j˚T sêÅcÕº\T
(iv) uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À nìï{Ï ø£+fÒ ñ‘·Ôsêq ñqï nøå±+X¯+, &çÁ^\˝À
(v) uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷ uÛ≤>∑+˝À nìï{Ïø£+fÒ <äøÏåD≤q ñqï nøå±+X¯+, &çÁ^\˝À
(vi) nìï{Ï ø£+fÒ ‘·÷s¡TŒq, |ü&ÉeTs¡q ñqï πsU≤+XÊ\T, &çÁ^\˝À
(vii) eT÷&ÉT düeTTÁ<ë\T ñqï Á|ü<X˚ +¯ (viii) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+&ç l\+ø£qT y˚s¡T#˚düTÔqï »\dü+~Û
(ix) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ πø+Á<äbÕ*‘· sêÅcÕº\T
9. ‘·÷s¡TŒ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T, |ü&ÉeT{Ï yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
10. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì yÓT<Æ ëq ÁbÕ+‘ê\T eékÕj·÷ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü qç +‘·>± |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T ÁbÕ+‘ê\T ‘√&ÉŒ&Ée⁄ ` BìøÏ
ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
bÁ ÕC…≈î£ º
MT n{≤¢düT˝Àì uÛÖ‹ø£, uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\ ñu…“‘·TÔ, Ç‘·s¡ |ü{≤\qT ñ|üjÓ÷–+∫ H˚\ MT<ä eT{Ïº‘√
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ qeT÷Hêì ‘·j·÷s¡T #Ój·T´+&ç. $$<Ûä uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\qT #·÷|æ+#·{≤ìøÏ s¡ø£s¡ø±\
eT{Ïº ˝Ò<ë ÇdüTø£qT ñ|üj÷Ó –+#·+&ç. •Ksê\ m‘·T\Ô ˝À ‘˚&Ü\qT #·÷|æ+#·+&ç, q<äT\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
MT n{≤¢düT˝À n&Ée⁄\ |ü≥+ Ä<Ûës¡+>± <ëìì >∑&ç¶, Ä≈£î\‘√ n\+ø£]+#·+&ç. ‘·s¡Tyê‘·, ø±\+
>∑&ç#˚ø=B› Ç‘·s¡ n+XÊ\qT <ë+{À¢ CÀ&ç+#·e#·TÃ.
bÕsƒ¡+
2 n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T
n_Ûeè~∆, Á|ü>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\T
eTq‘√ nHê~>± ñHêïsTT. m˝≤ J$+#ê*,
eTq+ @+ #Ój·÷´* nH˚yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫
eTq≈£î ø=ìï ø√]ø£\T, Äø±+ø£å\T ñHêïsTT.
n<˚$<Ûä+>±, <˚X¯+ m˝≤ ñ+&Ü* nH˚<ëì
>∑T]+∫ ≈£L&Ü eTq≈£î ø=ìï n_ÛÁbÕj·÷\T
ñHêïsTT. eTq≈£î >∑\ ‘·|üŒìdü] nedüsê\T
@$T{Ï ? J$‘· + n+<ä ] ø° eT]+‘· u≤>±
ñ+&É>\∑ <ë?eT]+‘· düe÷q‘·«+ kÕ~Û+#·e#êÃ?
n_Ûeè~∆ n+fÒ Ç≥Te+{Ï Á|üX¯ï\ >∑T]+∫, á
\øå ± ´\qT #˚ s ¡ T ≈£ î H˚ e÷sêZ \ >∑ T ]+∫
Ä˝À∫+#·≥+. Ç~ #ê˝≤ dü+øÏ¢wüºyÓTÆq |üì. á
n<Ûë´j·T+˝À n_Ûeè~∆ n+fÒ @$T{À ns¡ú+
#˚düTø=H˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚<ë›+.
$$<Ûä esêZ\ Á|ü»\ Äø±+ø£å\T
|ü{Ïºø£ 1 ˝À ù|s=ÿqï $$<Ûä esêZ\ Á|ü»\
n_Û e è~∆ n+fÒ @$T{À }Væ ≤ +#· { ≤ìøÏ
Á|üjT· ‹ï<ë›+. yêfi¯¢ Äø±+ø£\å T @$T{Ï? |ü{øºÏ ˝£ Àì ∫Á‘·+ 2.1 : H˚qT ˝Òì<˚ yês¡T n_Ûeè~∆ #Ó+<ä˝Òs¡T
ø=ìï >∑&ÉT\T ì+|æ ñHêïsTT. |ü{Ïºø£qT |üP]Ô á $<Ûëq+˝À H˚qT n_Ûeè~∆ #Ó+<äqT.
#˚j·T{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. ø±yê\+fÒ Ç‘·s¡
esêZ\ Á|ü»\qT CÀ&ç+#·+&ç.
|ü{Ïºø£ 1 : $$<Ûä esêZ\ Á|ü»\T, n_Ûeè~∆ \øå±´\T
$$<Ûä esêZ\ Á|ü»\T n_Ûeè~∆ \øå±´\T/Äø±+ø£å\T
eT]ìï s√E\ |üì, yÓTs¡T¬>’q ≈£L©; kÕúìø£ bÕsƒ¡XÊ\ ‘·eT
|æ\¢\≈£î HêDýÓTÆq $<ä´qT n+~+#·>∑\>∑≥+; kÕe÷õø£
uÛÑ÷$T˝Òì Á>±MTD ø±]à≈£î\T $eø£å‘· ˝Òø£b˛e≥+, yêfi¯ó¢ ≈£L&Ü Á>±eT+˝À Hêj·T≈£î\T
ø±>∑\>∑≥+.
‘·eT |ü+≥\≈£î n~Ûø£ eT<ä›‘·T <Ûäs¡\ <ë«sê, ‘·≈£îÿe ≈£L©øÏ
<Ûäìø£ ¬s’‘·T\T u≤>± ø£wüº|ü&˚ ≈£L©\ <ë«sê n~Ûø£ Ä<ëj·÷ìï K∫Ã‘·+>±
bı+<ä>∑\>∑≥+; ‘·eT |æ\¢\T $<˚XÊ\˝À dæús¡|ü&É>∑\>∑≥+.
14 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T
esê¸<Ûës¡ ¬s’‘·T\T
uÛÑ÷$T ñqï ≈£î≥T+ã+˝Àì
Á>±MTD eTVæ≤fi¯
|ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝Àì ìs¡T<√´>∑ j·TTe‘·
|ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝Àì <Ûäìø£ nu≤“sTT
|ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝Àì <Ûäìø£ ‘·q k˛<äs¡T&çøÏ \_Û+#˚ ùd«#·Ã¤ ‘·qø° ø±yê*, ‘·q
≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q ne÷àsTT J$‘·+˝À @+ #˚j·÷˝À ‘êqT ìs¡ísTT+#·Tø√>∑\>±*.
$<˚XÊ\˝À ô|’ #·<äTe⁄\T #·<äTe⁄ø√yê*.
>∑qT\ ‘·e«ø£+ ÁbÕ+‘·+˝Àì Ä~yêdæ
rs¡ÁbÕ+‘·+˝À #˚|ü\T |üfÒº e´øÏÔ
|ü{Ïºø£ 1 ì+|æq ‘·s¡Tyê‘· <ëìì |ü]o*<ë›+. n_Ûeè~∆ ˝Ò<ë Á|ü>∑‹ |ü≥¢ n+<ä]ø° ˇπø uÛ≤eq
ñ+<ë? ãVüQX¯ ñ+&Éø£ b˛e#·TÃ. Á|ü‹ ˇø£ÿ] ø√]ø£\T y˚s¡Ty˚s¡T>± ñHêïsTT. yêfi¯¢≈£î eTTKýÓTÆq$
n+fÒ yêfi¯¢ Äø±+ø£å\T, ø√]ø£\qT |üP]Ô#˚ùdyê{Ïì yêfi¯ó¢ Ä•düTÔHêïs¡T. yêdüÔyêìøÏ ˇø=ÿø£ÿkÕ]
Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\≈£î, ˝Ò<ë ãè+<ë\≈£î |üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆yÓTÆq ø√]ø£\T ñ+&Ée#·TÃ. ˇø£ ne÷àsTT ‘·q
k˛<äs¡T&çøÏ \_Û+#˚ ùd«#·Ã¤ ‘·q≈£L ø±yê\ì, Ç+{Ï|üì˝À n‘·&É÷ bÕ\T|ü+#·Tø√yê\ì Ä•+#·e#·TÃ.
ø±˙ n‘·ìøÏ Ç~ q#·Ãø£b˛e#·TÃ. n<˚$<Ûä+>± eT]+‘· $<äT´‘·TÔ ø√dü+ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\T eT]ìï
Äqø£≥º\T ø√s¡Tø√e#·TÃ. ø±˙ M{Ïe\¢ uÛÑ÷eTT\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑T¬s’, –]»qT\ e+{Ï ìsê«dæ‘·
Á|ü»\ J$‘ê\qT n\¢ø£˝À¢˝+ #˚j·Te#·TÃ. yêfi¯ó¢ ô|<ä› Äqø£≥º\qT ìs¡dæ+∫ ‘·eT uÛÑ÷eTT\≈£î
kÕ>∑T˙{Ïì n+~+#˚˝≤ ∫qï #Óø˘&ÜéTT\T ˝Ò<ë ≈£î+≥\qT ø√s¡Tø√e#·TÃ.
∫Á‘·+ 2.2 : á ∫Á‘·+˝Àì

e÷qyê_Ûeè~∆ #·]Á‘·
|ü]D≤eT Áø£eT ø±\dü÷∫
(timeline) ì |ü]o*ùdÔ y˚≥,
ùdø£s¡D 2,00,000
dü+e‘·‡sê\ì, eékÕj·T+
ÁbÕs¡+_Û+∫ 12,000
dü+e‘·‡sê\ì,
bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D yÓTT<ä˝…’ 400
dü+e‘·‡sê\ì ns¡úeTe⁄‘·T+~.
○ ○ ○ ○
eTq+ Ç+ø± nø£ÿ&˚ ñHêïe÷ ?

me] n_Ûeè~∆?
n_Û e è~∆ n+fÒ $_Û q ï
n_ÛÁbÕj·÷\Tqï|ü
&ÉT n_Ûeè~∆ jÓTTø£ÿ
$<Û ë Hê\˝À e´‘ê´kÕ\T+&É & É +
dü V ü ≤ »y˚ T . ‘· $ Tfi¯ H ê&É T sêÁwü º + ,
‹s¡TDyÓ*¢ õ˝≤¢˝Àì ≈£î&É+≈£îfi¯+ nDT
$<äT´‘Y πø+Á<ä kÕú|üq≈£î e´‹πsø£+>±
»s¡ T >∑ T ‘· T qï ìs¡ d ü q ñ<ä ´ eT+
n˝≤+{Ï < ˚ . eT‘· ‡ ´ø±s¡ T \ Äyêdü
ÁbÕ+‘ê\Tqï Á|üXÊ+‘· düeTTÁ<ä rs¡+˝À ∫Á‘·+ 2.3 : ≈£î&É+≈£îfi¯+ nDT $<äT´‘Y πø+Á<ä+ e<ä› ìs¡düq.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ nDT $<äT´‘Y πø+Á<ëìï kÕú|æ+∫+~. Bì Á|ü<Ûëq ñ<˚›X¯eTT ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï <˚X¯
$<äT´#·Ã¤øÏÔ nedüsê\T rs¡Ã&É+. á ÁbÕ+‘·+ Á|ü»\T yê] uÛÑÁ<ä‘·, s¡ø£åD, JeH√bÕ<ÛäT\ |ü]s¡ø£åD ø√dü+
ñ<ä´$T+#ês¡T. Bs¡øÈ ±\ b˛sê≥+>± |ü]D$T+#˚ |ü]dæ‹ú @s¡Œ&ç+~. XÊÁdüE Ô \„ T, |üsêés¡Dy˚‘\Ô· T, kÕe÷õø£
ñ<äéTø±s¡T\T Á|ü»\ |üøå±q ì\ã&ç Bìï e´‹πsøÏ+#ês¡T.
ªy˚TeTT nDT $<äT´‘Y πø+Á<ä kÕú|üq≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ #˚düTÔHêïeTì MTs¡T uÛ≤$+#·&É+ e\¢H˚
MTs¡T e÷ ñ<äé÷ìï Á|üX¯+dæ+#·˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. ø±˙ <ëì e\¢ »]π> $HêX¯HêìøÏ e´‹πsø£+>±H˚ e÷
b˛sê≥+μ nH˚ n_ÛÁbÕj·÷\T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ñ‘·Ôsê\ s¡÷|ü+˝À #˚s¡T‘·THêïsTT.
eTq rs¡ ÁbÕ+‘·+, <˚X¯+ πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ $HêX¯ø£ Á|üe÷<ä+ qT+&ç s¡øÏå+#·ã&Ü\ì ø√s¡T≈£î+≥THêï+.
á ÁbÕC…≈£îº ìsêàD≤ìï Ä|æ Á|ü‘êé÷ïj·T Ç+<Ûäqeqs¡T\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·+&ç. ø±˙ Á|üuÛÑT‘·«+ e÷Á‘·+
á ÁbÕC…≈£îº ìsêàD≤ìøÏ ‘·–q uÛÑÁ<ä‘ê#·s¡´\ìï rdüT≈£î+≥THêïeTì Á|üø£{Ï+∫, ñ<äé÷\≈£î nr‘·+>±
ìsêàD+ ø=qkÕ–k˛Ô+~.
ø±ã{Ïº, ¬s+&ÉT $wüj·÷\T düŒwüº+>± ñHêïsTT:

1. y˚s¡Ty˚s¡T e´≈£îÔ\≈£î y˚s¡Ty˚s¡T n_Ûeè~∆ \øå±´\T ñ+&Ée#·TÃ.
2. ˇø£]øÏ n_Ûeè~∆ nsTTq~ eTs=ø£]øÏ n_Ûeè~∆ ø±ø£b˛e#·TÃ. n~ eTs=ø£]øÏ $<Û«ä +dü+ ≈£L&Ü ø±e#·TÃ.
á yêsêÔ|üÁ‹ø£ ø£<∏äq+ #·÷&É+&ç...
ªªˇø£ z&É 500 ≥qTï\ $wü|üP]‘· yêj· T Te⁄\ e\¢ ‘· \ ‹|ü Œ ≥+, ˝ÀVü‰\, eTT&ç #·eTTs¡\˝À yê´bÕs¡+
e´s¡ú Á<äe |ü<ësêú\qT #Ó‘·Ô |ü&Éy˚ùd #·s¡à+ô|’ <ä<äT›s¡T\T, düŒèVü≤‘·|æŒ #˚ùd ˇø£ ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙ ‘·q
ãVæ ≤s¡ +>∑ Á|ü< ˚X ¯+˝Àq÷, |ü ø£ÿq |ü & ç b ˛e≥+, $s√#· H ê\T e+{Ï z&É ˝ Àì e´s¡ ú |ü < ësêú \ qT
ñqï düeTTÁ<ä+˝Àq÷ bÕs¡uÀdæ+~. dü e Tdü´ \T @s¡Œ &Ü¶s TT. ˇø£ HÓ\ |ü&ÉyÓj·T´{≤ìøÏ ◊eØø√dtº≈£î #Ó+~q
ÄÁ|òæø±˝Àì ◊eØø√dtº <˚X¯+˝Àì s√E\˝À @&ÉT>∑Ts¡T #·ìb˛j·÷s¡T, ˇø£ kÕú ì ø£ ø£ + ô|˙‘√ ø±+Á{≤≈£ î º
n_<é C ≤Hé nH˚ |ü ≥ º D +˝À Ç~ Çs¡yÓ’ eT+~ ÄdüT|üÁ‹˝À ñHêïs¡T, ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~.μμ (~ Væ≤+<ä÷ |üÁ‹ø£˝À
»]–+~. n‘·´+‘· $wü |üP]‘·yÓTÆq $wü Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q \ø£åD≤\≈£î 2006 ôdô|º+ãs¡T 16q yÓ’E qs¡eHÓ
á e´s¡ú |ü<ësêú\ qT+&ç yÓ\Te&çq 26,000 eT+~ ∫øÏ‘·‡ bı+<ës¡T. sêdæq yês¡Ô Ä<Ûës¡+>±.)

Ç|ü
&ÉT øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T Çe«+&ç :
Bìe\¢ Á|üjÓ÷»q+ bı+~q yêfi¯ó¢ mes¡T, bı+<äìyêfi¯ó¢ mes¡T?
á <˚XÊìøÏ n_Ûeè~∆ \øå±´\T m˝≤ ñ+&Ü*?
MT Á>±e÷ìøÏ, |ü≥ºD≤ìøÏ, ˝Ò<ë ÁbÕ+‘êìøÏ ø=ìï n_Ûeè~∆ \øå±´\qT ù|s=ÿq+&ç.
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ, nDT $<äT´‘Y πø+Á<ä ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\≈£î eT<Ûä´>∑\ $yê<ë˝Ò$?
Ç≥Te+{Ï n_Ûeè~∆ $<ÛëHê\≈£î #Ó+~q $yê<ë\T MTπøyÓTÆHê ‘Ó\TkÕ? Çs¡T|üøå±\ yê<äq\T
ù|s=ÿq+&ç.
Ä<ëj·T+, Ç‘·s¡ \øå±´\T
|ü{Ïºø£ 1 eTs√kÕ] #·÷ùdÔ ˇø£ $wüj·T+ e÷Á‘·+ düs¡«kÕ<Ûës¡DeTì|ædüTÔ+~. Á|ü»\T Áø£eT+
‘·|üŒ≈£î+&Ü |üì, yÓTs¡T¬>’q ≈£L©, ‘·eT |ü+≥\T, Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î eT+∫ <Ûäs¡ e+{Ï$
ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T. eTs√$<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ yêfi¯ó¢ yÓTs¡T¬>’q Ä<ëj·÷\T ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T.
@<√ ˇø£ s¡ø£+>± eT]+‘· Ä<ëj·÷ìï bı+<ä&Éy˚T ø±≈£î+&Ü Á|ü»\T düe÷q‘·, ùd«#·Ã¤, uÛÑÁ<ä‘·,
Ç‘·s¡T\ qT+∫ >ös¡e+ bı+<ä&É+ e+{Ï n+XÊ\qT ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T. yêfi¯ó¢ $eø£å‘·qT
e´‹πsøÏdüTÔHêïs¡T. Çe˙ï eTTKýÓTÆq \øå±´˝Ò. yêdüÔyêìøÏ ˇø=ÿø£ÿkÕ] yÓTs¡T¬>’q Ä<ëj·T+ ˝Ò<ë
eT]+‘· edüTÔ $ìeTj·T+ ø£+fÒ Ç$ eTTKéTÚ‘êsTT, m+‘Ó’Hê J$+#·{≤ìøÏ uÛÖ‹ø£ edüTÔe⁄\T
e÷Á‘·y˚T dü]b˛e⁄. &ÉãT“, ˝Ò<ë n~ ø=q>∑*–q edüTÔe⁄\T eTq J$‘·+˝À ˇø£ n+X¯+ e÷Á‘·y˚T.
ô|’q ù|s=ÿqï uÛÖ‹ø£+ ø±ì n+XÊ\ ô|’q Jeq HêD´‘· Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ˇø£y˚fi¯ MT≈£î düŒwüº‘·
˝Òøb£ ˛‘˚ MT J$‘·+˝À MT $TÁ‘·T\ bÕÁ‘· >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·+&ç. MTs¡T yêfi¯¢ ùdïVü‰ìï ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
n<˚$<Ûä+>± n+‘· ‘˚*ø£>± ø=\e˝Òì nH˚ø£ n+XÊ\T eTq J$‘ê\≈£î m+‘√ eTTKýÓTÆq$. M{Ïì
‘·s¡T#·T>± |ü{Ïº+#·Tø√s¡T. nsTT‘˚ ø=\e˝Òì n+XÊ\T eTTK´+ ø±<äT nH˚ ìs¡íj·÷ìøÏ sêe≥+
dü¬s’+~ ø±<äT.
eTs=ø£ ñ<ëVü ≤ s¡ D
≈£î≥T+u≤ìøÏ rdüT≈£î+<ë+. MT≈£î <ä÷s¡
K∫Ã‘·yÓTÆq düMT|ü+˝À
|æ+#Û·qT |üì #˚j·T&É+ Á|ü < ˚ X ¯ + ˝À ñ<√´>∑ + eùdÔ
düe÷q J‘·y˚T ø±≈£î+&Ü Ç+ø± nH˚ø£
≈£L©\T n+XÊ\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT
≈£î+{≤s¡T: MT ≈£î≥T+u≤ìøÏ
ñ+&˚ dü < ä T bÕj· ÷ \T, |ü ì
|ü]dæ‘ú T· \T, H˚sT¡ Ãø√{≤ìøÏ >∑\
neø±XÊ\T. ˇø=ÿø£ ÿ kÕ]
‘· ≈ £ î ÿe J‘· y Ó T Æ H ê Áø£ e T+
‘·|üŒ≈£î+&Ü |üì <=]øÏ n~
uÛÁÑ <ä‘êuÛ≤yêìï ø£*–+#·e#·TÃ.

eTs=ø£ ñ<√´>∑+˝À m≈£îÿe J‘·+ ñ+&Ée#·TÃ ø±˙ n+<äT˝À ñ<√´>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+&Éø£ b˛e#·TÃ,
≈£î≥T+ã+‘√ >∑&|É {ü ≤ìøÏ düeTj·T+ $T>∑\ø£b˛e#·TÃ. Bìe\¢ ùd«#·Ã˝¤ <Ò qä ï uÛ≤eq, nuÛÁÑ <ä‘ê uÛ≤e+
ø£\T>∑T‘êsTT.
n<˚$<Ûä+>± n_Ûeè~∆øÏ Á|ü»\T $TÁX¯eT \øå±´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T. eTVæ≤fi¯\T
y˚‘·q+‘√ ≈£L&çq |üì#˚düTÔ+fÒ ≈£î≥T+ã+˝Àq÷, düe÷»+˝Àq÷ yêfi¯¢ ôVA<ë ô|s¡T>∑T‘·T+<äqï~
ì»y˚T. nsTT‘˚, eTVæ≤fi¯\|ü≥¢ >ös¡e+ ñ+fÒ Ç+{Ï|üìì eT]+‘· |ü+#·T≈£î+{≤s¡T, eTVæ≤fi¯\T
ãj·T≥ |üì #Ój·T´{≤ìøÏ eT]+‘· ÄyÓ÷<ä+ \_ÛdüTÔ+~ nqï~ ≈£L&Ü ì»y˚T. uÛÑÁ<ä‘·‘√ ≈£L&çq
düTs¡øÏå‘·yÓTÆq yê‘êes¡D+ ñ+fÒ eTVæ≤fi¯\T nH˚ø£ s¡ø±\ ñ<√´>±\T #˚|ü≥º{≤ìøÏ, yê´bÕsê\T
ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~.
$_Ûqï e´≈£îÔ\≈£î n_Ûeè~∆ |ü≥¢ $_Ûqï uÛ≤eq\T m+<äT≈£î+{≤sTT? øÏ+<ä Ç∫Ãq $es¡D˝À¢ @~
eTTKýÓTÆq~, m+<äT≈£î?
n. e´≈£îÔ\T y˚s¡T ø±ã{Ïº
Ä. e´≈£îÔ\ Jeq |ü]dæú‘·T\T y˚s¡T ø±ã{Ïº
øÏ+~ ¬s+&ÉT yêø±´\ ns¡ú+ ˇø£fÒHê? MT düe÷<ÛëHêìï m˝≤ düeT]ú+#·T≈£î+{≤s¡T?
n. Á|ü»\ n_Ûeè~∆ \øå±´\T y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+{≤sTT.
Ä. Á|ü»\ n_Ûeè~∆ \øå±´\T |üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆+>± ñ+{≤sTT.
eTq J$‘·+˝À Ä<ëj·T+ø£+fÒ eTTKýÓTÆq Ç‘·s¡ n+XÊ\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
ô|’ uÛ≤>∑+˝Àì eTTKýÓTÆq n+XÊ\qT MT kı+‘· e÷≥\˝À $e]+#·+&ç.
ø±ã{Ïº Á|ü»\≈£î ñ+&˚ n_Ûeè~∆ \øå±´\T yÓTs¡T¬>’q Ä<ëj·÷\ >∑T]+#˚ ø±≈£î+&Ü J$‘·+˝À
eTTKýÓTÆq Ç‘·s¡ n+XÊ\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.
y˚s¡Ty˚s¡T <˚XÊ\qT ˝Ò<ë sêÅcÕº\qT m˝≤ b˛\TÃ‘ê+?
y˚s¡Ty˚s¡T edüTÔe⁄\qT b˛*Ãq|ü
&ÉT yê{Ï˝À¢ b˛*ø£\T ñ+&Ée#·TÃ, ˝Ò<ë ‘˚&Ü\T ñ+&Ée#·TÃ.
@ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì b˛\TkÕÔ+? ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡Tú\H˚ rdüT≈£î+<ë+. y˚s¡T y˚s¡T
$<ë´s¡Tú\qT m˝≤ b˛\TkÕÔ+? m‘·TÔ, Äs√>∑´+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, Ädü≈£îÔ\˝À yêfi¯¢˝À ‘˚&Ü\T+{≤sTT.
u≤>± Äs√>∑´+>± ñqï $<ë´]ú u≤>± #··~y˚ $<ë´]ú ø±ø£b˛e#·TÃ. u≤>± ‘Ó*yÓ’q $<ë´]ú
ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. eT] $<ë´s¡Tú\qT m˝≤ b˛\TkÕÔ+? m+<äT≈£î b˛\TdüTÔHêï+
nH˚<ëìï ã{Ïº m+#·T≈£îH˚ ÁbÕe÷DÏø±\T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT. Ä≥\ »≥Tº≈£î, eø£Ôè‘·« b˛{°øÏ,
dü+^‘· ãè+<ëìøÏ, ˝Ò<ë $Vü‰s¡j·÷Á‘ê ìs¡«Vü≤D≈£î ãè+<ëìï m+|æø£ #Ój·T´{≤ìøÏ y˚s¡T y˚s¡T
ÁbÕe÷DÏø±\qT rdüT≈£î+{≤+. ø±˙ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |æ\\¢ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ì n+#·Hê y˚j÷· \qT≈£î+<ë+,
n|ü
&ÉT @+ #˚kÕÔ+?
Ç˝≤+≥|ü
&ÉT eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± eTTKýÓTqÆ \ø£D å ≤\qT rdüT≈£îì M{Ï Ä<Ûës¡+>± e´≈£î\Ô qT
b˛\TÃ‘ê+. b˛\Ã{≤ìøÏ rdüTø√e\dæq eTTKýÓTÆq \ø£åD≤\T @$T≥qï<ëìô|’ n_ÛÁbÕj·T uÛÒ<ë\T

ñ+&Ée#·TÃ: ùdïVü≤o\‘·, düVü≤ø±s¡ dü÷Œ¤]Ô ˝Ò<ë düè»Hê‘·àø£‘ê ˝Ò<ë kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ˝≤?
<˚XÊ\qT b˛\Ã{≤ìøÏ eTTKýÓTqÆ ÁbÕe÷DÏø±˝À¢ yê{Ï Ä<ëj·T+ ˇø£{>Ï ± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . m≈£îÿe
Ä<ëj·T+ ñqï <˚XÊ\T ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ñqï <˚XÊ\ø£+fÒ n_Ûeè~∆ #Ó+<ësTT. m≈£îÿe Ä<ëj·T+
ñ+fÒ, yê]øÏ nedüs¡yÓTÆq$ m≈£îÿe ñ+{≤j·Tqï n_ÛÁbÕj·T+‘√ Ç˝≤ uÛ≤$kÕÔs¡T. Á|ü»\T ‘·eT≈£î
ÇwüºyÓTÆq$, nedüs¡yÓTÆq$ m≈£îÿe Ä<ëj·÷\‘√ düeT≈£Ls¡TÃø√>∑\T>∑T‘ês¡T. ø±ã{Ïº n~Ûø£ Ä<ëj·T+
ñ+&É≥+ ˇø£ eTTKýÓTÆq ÁbÕe÷DÏø£+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
<˚X¯ Ä<ëj·T+ (C≤rj·T Ä<ëj·T+) n+fÒ @$T{Ï? <˚X¯yêdüT\+<ä] Ä<ëj·TeT÷ ø£*|æ <˚X¯
Ä<ëj·T+ ne⁄‘·T+<äì yÓ+≥H˚ #ÓãT‘ê+. Ç~ <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷ìï dü÷∫düTÔ+~.
nsTT‘˚, <˚XÊ\qT b˛\Ã{≤ìøÏ <˚X¯ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+ n+‘·>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. $$<Ûä <˚XÊ\
»HêuÛ≤˝À ‘˚&Ü ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷\qT b˛*ùdÔ dü>∑≥T e´øÏÔ Ä<ëj·T+ m+‘·
ñ+≥T+<√ ‘Ó*j·T<äT. ˇø£ <˚X¯+˝Àì Á|ü»\T eTs√ <˚X¯ Á|ü»\ø£+fÒ yÓTs¡T>±Z ñHêïsê ˝Ò<ë nH˚
$wüj·T+ ‘Ó*dæø√e&ÜìøÏ eTq+ dü>∑≥T Ä<ëj·÷ìï b˛\TkÕÔ+. <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·÷ìï <˚X¯
»HêuÛ≤‘√ uÛ≤–ùdÔ Ç~ edüTÔ+~. dü>∑≥T Ä<ëj·÷ìï ‘·\dü] Ä<ëj·T+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
<˚XÊ\qT eØZø]£ +#·{≤ìøÏ Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î ‘·q Á|ü|+ü #· n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£˝À á ÁbÕe÷DÏø±ìï
ñ|üjÓ÷–+∫+~. 2012 dü+e‘·‡sêìøÏ 12,600 nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe
‘·\dü] Ä<ëj·T+ ñqï <˚XÊ\qT n~Ûø£ Ä<ëj·T <˚XÊ\T ˝Òø£ <Ûäìø£ <˚XÊ\T n+{≤s¡T. n<˚ $<Ûä+>±
2012˝À 1,035 nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ñ+&˚ <˚XÊ\qT ‘·≈£îÿe
Ä<ëj·T <˚XÊ\T n+{≤s¡T. nsTT‘˚ ˇø£ <äXÊã›+ ÁøÏ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T <˚XÊ\
C≤_‘ê˝À ñ+&˚~. #ê˝≤ Ç‘·s¡ <˚XÊ\ø£+fÒ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ y˚>+∑ >± ô|s¡>≥ ∑ +‘√ <ëì
kÕúq+ yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\ Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T<ä\ >∑T]+∫ ‘·s¡Tyê‘· n<Ûë´j·T+˝À
#·<äTe⁄‘ê+.
|ü•ÃeT Ädæj·÷ <˚XÊ\T, eT]ø=ìï ∫qï <˚XÊ\T $TqVü‰ <Ûäìø£ <˚XÊ\qT kÕ<Ûës¡D+>±
n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\ì n+{≤s¡T.
b˛*ø£≈£î ªdü>∑≥Tμ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñHêï n~ Á|ü»\ eT<Ûä´ n+‘·sê\qT yÓ\¢&ç #˚j·T<äT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø£, >∑ nH˚ ¬s+&ÉT <˚XÊ\qT rdüT≈£î+<ë+. dü+øÏ¢wüº+>± ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ
s¬ +&ÉT <˚XÊ\˝Àq÷ nsTT<äT>∑Tsπ Á|ü»\T ñHêïs¡qT≈£î+<ë+. |ü{øºÏ £ 2.2˝À Ç∫Ãq $esê\ Ä<Ûës¡+>±
¬s+&ÉT <˚XÊ\ dü>∑≥T Ä<ëj·÷ìï ˝…ø£ÿ>∑≥º+&ç.
|ü{Ïºø£ 2 : ¬s+&ÉT <˚XÊ\qT b˛\Ã≥+

<˚X¯+ 2001˝À bÂs¡T\ HÓ\dü] Ä<ëj·T+ (s¡÷bÕj·T\˝À)
I II III IV V dü>∑≥T
<˚X¯+ ªø£μ 9500 10500 9800 10000 10200
<˚X¯+ ª>∑μ 500 500 500 500 48000

ô|’ ¬s+&ÉT <˚XÊ\˝À, @ <˚X¯+˝À ñHêï MTs¡T dü+‘√wü+>± ñ+{≤sê? ¬s+&ÉT <˚XÊ\ n_Ûeè~∆
kÕúsTT ˇø£fÒHê? ª>∑μ <˚X¯+˝À nsTT<äe bÂs¡Tì>± ñ+&É≥+ eTq˝À ø=+‘·eT+~ Çwüº|ü&Ée#·TÃ, ø±˙
eTq+ @ bÂs¡Tì>± ñ+{≤eTqï~ ˝≤≥Ø MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+fÒ eTq˝À #ê˝≤ eT+~$T ªø£μ <˚X¯+˝À
ñ+&É{≤ìøÏ Çwüº|ü&É‘ê+. ¬s+&ÉT <˚XÊ\ dü>∑≥T Ä<ëj·T+ ˇø£fÒ nsTTHê ªø£μ <˚X¯+˝À |ü+|æD°
düe÷q+>± ñ+~. á <˚X¯+˝À eTØ <Ûäqe+‘·T\T ˝Òs¡T, eTØ ù|<äyêfi¯ó¢ ˝Òs¡T, n<˚ ª>∑μ <˚X¯+˝À
q\T>∑Ts¡T bÂs¡T\T n‘·´+‘· ù|<ä\T ø±>±, ˇø£ e´øÏÔ n‘·´+‘· <Ûäqe+‘·T&ÉT. ø±ã{Ïº, dü>∑≥T Ä<ëj·T+
b˛*ø£≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&çHê, Á|ü»\ eT<Ûä´ á Ä<ëj·T+ m˝≤ |ü+|æD° nsTT+<√ ‘Ó*j·T<äT.
<Ûäì≈£î\T>±˙, ù|<ä\T>±˙ ˝Òì <˚X¯+ <Ûäì≈£î\T, ù|<ä\T ñqï <˚X¯+
y˚TeTT ≈£îØÃ\T
#˚XÊ+, y˚Ty˚T
ñ|üjÓ÷–kÕÔ+
Çø£ÿ&É Ç∫Ãq ñ<ëVü≤s¡D ø±≈£î+&Ü b˛*ø£≈£î dü>∑≥TqT ñ|üjÓ÷–+#˚ eTs√ eT÷&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T
Çe«+&ç.
n_Ûeè~∆øÏ dü>∑≥T Ä<ëj·T+ eTTKýÓTÆq ÁbÕe÷DÏø£eTì m+<äTø£+≥THêïs¡T? $e]+#·+&ç.
ø=+‘· ø±\+>± ˇø£ <˚X¯ dü>≥∑ T Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T‘√+<äì >∑D≤+ø±\T #ÓãT‘·THêïj·Tì nqT≈£î+<ë+.
düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ Á|ü»\ J$‘·+ yÓTs¡T>∑sTT´+<äì Bì Ä<Ûës¡+>± #Ó|üŒ>∑\e÷? MT
»yêãT≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D Çe«+&ç.
Á|ü|ü+#· n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£ 2012 Á|üø±s¡+ eT<Ûä´ Ä<ëj·T <˚XÊ\ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ m+‘√ ô|’q
ñqï uÛ≤>∑+ #·~$ #Ó|üŒ+&ç.
n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚X¯+>± e÷s¡{≤ìøÏ MT≈£î>∑\ Ä˝À#·q Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ @+ #Ój·÷´˝À, ˝Ò<ë
@+ kÕ~Û+#ê˝À ˇø£ ù|sê sêj·T+&ç.
Ä<ëj·T+, Ç‘·s¡ ÁbÕe÷DÏø±\T

e´≈£îÔ\qT, Äø±+ø£å\qT, \øå±´\qT #·÷dæq|ü
&ÉT |ü{Ïºø£ 3 : ø=ìï sêÅcÕº\ ‘·\dü] Ä<ëj·T+
yÓTs¡T¬>’q Ä<ëj·Ty˚T ø±≈£î+&Ü uÛÑÁ<ä‘·, Ç‘·s¡T\‘√
>ös¡$+|üã&É≥+, düe÷q+>± #·÷&Éã&É≥+, ùd«#·Ã¤ sêÅwü+º 2012 dü+ˆˆ˝À
e+{Ï \øå ± ´\T ≈£ L &Ü ñHêïj· T ì ‘Ó * dæ + ~. ‘·\dü] Ä<ëj·T+ (s¡÷..˝À)
n<˚$<Ûä+>±, ˇø£ <˚X¯+ ˝Ò<ë ˇø£ ÁbÕ+‘·+ >∑T]+∫ |ü+C≤uŸ 78,000
Ä˝À∫+∫q|ü
&ÉT dü>∑≥T Ä<ëj·Ty˚T ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡
eTTKýÓ T Æ q ÁbÕe÷DÏ ø ±\T ≈£ L &Ü ñHêïj· T ì Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 74,000
‘Ó\TdüTÔ+~. ;Vü‰sY 25,000

á ÁbÕe÷DÏø±\T @yÓTÆ ñ+&Ée#·TÃ? ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D rdüT≈£îì Bìì |ü]o*<ë›+. |ü+C≤uŸ,
Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY\ ‘·\dü] Ä<ëj·÷\T |ü{Ïºø£ 2.3˝À ñHêïsTT. á eT÷&ÉT sêÅcÕº\˝À
‘·\dü] Ä<ëj·T+ n‘·´~Ûø£+>± |ü+C≤uŸ˝À ñ+~, ;Vü‰sY n≥º&ÉT>∑Tq ñ+~. á |ü{Ïºø£ Á|üø±s¡+
dü>∑≥Tq ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£ e´øÏÔ Ä<ëj·T+ |ü+C≤uŸ˝À 78,000 s¡÷bÕj·T\T ø±>±, ;Vü‰sY˝À
25,000 s¡÷bÕj·T\T. n+fÒ, ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìï n_Ûeè~∆øÏ ø=\ã<ä>› ± rdüT≈£î+fÒ á eT÷&ç+{Ï˝À
|ü+C≤uŸ n‘·´+‘· n_Ûeè~∆ #Ó+~q sêÅwüº+>±q÷, ;Vü‰sY n‹ ‘·≈£îÿe n_Ûeè~∆ #Ó+~q sêÅwüº+>±q÷
|ü]>∑DÏkÕÔs¡T. Ç|ü
&ÉT á sêÅcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü{Ïºø£ 4˝À Ç∫Ãq eT]ø=ìï $esê\qT #·÷<ë›+.
|ü{Ïºø£ 4 : ø=ìï sêÅcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï ‘·T\Hê‘·àø£ >∑D≤+ø±\T

sêÅwüº+ •X¯óeTs¡D≤\T nø£åsêdü´‘· ìø£s¡ Vü‰»s¡T
yÓsTT´øÏ (2006) XÊ‘·+ (2011) XÊ‘·+ (2006)
|ü+C≤uŸ 42 77 76
Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 36 84 90
;Vü‰sY 62 64 56
|ü{Ïºø£ 4˝À ù|s=ÿqï n+XÊ\≈£î $es¡D\T: •X¯óeTs¡D≤\T:düJe+>± |ü⁄{Ïºq Á|ü‹ yÓsTTéT+~ |æ\¢˝À¢
dü+e‘·‡s¡+ |üP]Ô nj˚T´dü]øÏ m+‘·eT+~ #·ìb˛‘·THêïs√ ‘Ó*j·T#˚ùd dü+K´.
nø£så êdü´‘· XÊ‘·+: @&ÉT dü+e‘·‡sê\T, n+‘·≈î£ $T+∫q ej·TdüT‡ yêfi¯˝¢ À¢ nø£så êdü´‘·qT ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
ìø£s¡ Vü‰»s¡T XÊ‘·+: 6`17 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ |æ\¢˝À¢ ã&çøÏ Vü‰»s¡e⁄‘·Tqï |æ\¢\ XÊ‘·+.
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ˝À |ü⁄{Ïºq Á|ü‹ 1000 eT+~ |æ\¢˝À¢ 36 eT+~ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ej·TdüT‡
|üP]Ôø±≈£î+&ÜH˚ #·ìb˛‘·THêïs¡ì ô|’ |ü{Ïºø£ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~. |ü+C≤uŸ˝À M] dü+K´ 42>±
ñ+~. ìø£s¡ Vü‰»s¡T≈£L&É Ç<˚ e÷~]>± ø£ì|ædüTÔ+~. ;Vü‰sY˝À dü>∑+ eT+~ |æ\¢\T ≈£L&Ü ã&çøÏ
yÓfi¯fl≥+ ˝Ò<äT.
Á|üC≤ dü<Tä bÕj·÷\T
|ü+C≤ãT˝Àì dü>≥∑ T e´øÏÔ Ä<ëj·T+ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ˝Àì dü>≥
∑ T e´øÏÔ Ä<ëj·T+ ø£+fÒ m≈£îÿe>±
ñqï|üŒ{Ïø° ø=ìï ø°\ø£ s¡+>±\˝À yêfi¯ó¢ m+<äT≈£î yÓqø£ã&ç ñHêïs¡T? MT CÒãT˝À &ÉãT“ ñqï|üŒ{Ïø°
MTs¡T u≤>± J$+#·{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\T, ùde\T nìï+{Ï˙ MTs¡T ø=qTø√ÿ˝Òø£b˛e#·TÃ.
n+fÒ bÂs¡T\T ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\ uÛÖ‹ø£ edüTÔe⁄\T, ùde\qT πøe\+ Ä<ëj·T+ dü÷∫+#·˝Ò<äT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î MT &ÉãT“ ø±\Twü´+˝Òì yê‘êes¡D≤ìï ø=ìe«˝Ò<äT, ˝Ò<ë ø£©Ô˝Òì eT+<äT\T
<=s¡T≈£î‘êj·Tqï Vü‰MT Çe«˝Ò<äT. eTVü‰nsTT‘˚ MTs¡T Ç$ ñ+&˚ ÁbÕ+‘êìøÏ e÷s¡>∑\s¡+‘˚. MT
ÁbÕ+‘·+˝Àì Á|ü»\+<äs¡÷ ìyês¡D #·s¡´\T #˚|ü&ç‘˚ ‘·|æŒ+∫ &ÉãT“ $TeTà*ï n+≥Ts√>±\ qT+∫
s¡øÏå+#·˝Òø£b˛e#·TÃ.
yêdüÔyêìøÏ J$‘·+˝À mH√ï eTTKýÓTÆq yê{Ïì n+~+#·{≤ìøÏ, ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ #Ój·÷´\+fÒ
Ç≥Te+{Ï edüTÔe⁄\qT, ùde\qT kÕeT÷Væ≤ø£+>± n+~+#ê*. ˇø£ÿkÕ] Ä˝À∫+#·+&ç: ˇø£
ÁbÕ+‘·eT+‘·{ÏøÏ uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·{≤ìøÏ ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ ne⁄‘·T+<ë, ˝Òø£ Á|ü‹ Ç+{Ïø° y˚s¡T y˚s¡T>±
ˇø£ uÛÑÁ<ä‘ê dæã“+~ ñ+fÒ ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ ne⁄‘·T+<ë? MT }fiÀ¢, ˝Ò<ë MT ÁbÕ+‘·+˝À MT ˇø£ÿs¡T
‘·|Œæ +∫ Ç+¬øe«]ø° #·<Tä e⁄|ü≥¢ ÄdüøÔÏ ˝Ò<qä Tø√+&ç. n|ü
&ÉT MTs¡T #·<Tä e⁄ø√>∑\T>∑T‘êsê? <ä÷s¡+>±
>∑\ Áô|’y˚≥T bÕsƒ¡XÊ\≈£î MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T |ü+|æ+#·>∑*–‘˚ ‘·|üŒ MTs¡T #·<äTe⁄ø√˝Òs¡T. n+fÒ Ç+ø±
#ê˝≤eT+~ |æ\¢\T #·<äTe⁄ø√yê\qT≈£î+≥Tqï+<äTe\¢, |æ\¢\+<ä]ø° #·<äTe⁄ø√{≤ìøÏ neø±X¯+
ñ+&˚˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+ bÕsƒ¡XÊ\\T ‘Ó]∫, Ç‘·s¡ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#ê\ì #ê˝≤eT+~ uÛ≤$+#·≥+ e\¢
MTs¡T #·<Tä e⁄ø√>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. Ç|üŒ{ÏøÏ ≈£L&Ü #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+/ düe÷»+ nedüsy¡ TÓ qÆ
kÂø£ s ê´\T ø£ * Œ+#· ø £ b ˛e≥+ |æ \ ¢ \ T, Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ Ä&É | æ \ ¢ \ T ÁbÕ<∏ ä $ Tø√qï‘· #· < ä T e⁄
ø=qkÕ–+#·˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
ø=ìï sêÅcÕº\˝À eTÚ*ø£ Äs√>∑´ dü<äTbÕj·÷\T, $<ë´ kÂø£sê´\T ‘·–q+‘·>± ñqï+<äTe\¢
nø£ÿ&É •X¯ó eTs¡D≤\T ‘·≈£îÿe>± ñHêïsTT. n<˚ $<Ûä+>± ø=ìï sêÅcÕº\˝À Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
u≤>± |üì #˚k˛Ô+~. n≥Te+{Ï sêÅcÕº\˝À @<Ó’Hê bÂs¡ düs¡|òüsê\ <äTø±D+ dü]>± |üì#˚j·Tø£b˛‘˚
nø£ÿ&ç Á|ü»\T <ëìì dü]#˚sTT+#·Tø√>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. Ç≥Te+{Ï sêÅcÕº\˝À Á|ü»\ Äs√>∑´+,
b˛wüø±Vü‰s¡ kÕúsTT yÓTs¡T>±Z ñ+&˚ neø±XÊ\T ñHêïsTT.
|ü{Ïºø£\T 3, 4 \˝Àì $esê\T #·÷&É+&ç. ‘·\dü] Ä<ëj·÷\˝À ;Vü‰sY ø£+fÒ |ü+C≤ãT
eTT+<äTqï≥T¢>± nø£åsêdü´‘· e+{Ï yê{Ï˝À¢ ≈£L&Ü ñ+<ë?
e´≈£îÔ\T>± düeT≈£Ls¡TÃø√e≥+ ø£+fÒ kÕeT÷Væ≤ø£+>± edüTÔe⁄\T, ùde\T düeT≈£Ls¡TÃø√e{≤ìøÏ
‘·≈£îÿe Ks¡TÃ nj˚T´ eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T ù|s=ÿq+&ç.
Äs√>∑´+, $<ä´ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃô|fÒº &ÉãT“ô|’H˚ yÓTs¡T¬>’q ùde\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥+
Ä<Ûës¡|ü&çñ+<ë? Ç+ø± @j˚T n+XÊ\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT?
‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ\˝Àì Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝Àì ≈£î≥T+ã+ 2009`10˝À #Íø£<Ûäs¡\
<äTø±D≤\ qT+∫ ‘·eT≈£î nedüs¡yÓTÆq <ë+{À¢ 53 XÊ‘·+, 33 XÊ‘·+ ø=qT≈£îÿHêïsTT. $T–*q
_j·T´+ ãC≤s¡T qT+∫ ø=qT≈£îÿ+{≤s¡T. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, nkÕ‡+\˝À 11 XÊ‘·+, 6 XÊ‘·+
_j·T´+ e÷Á‘·y˚T bÂs¡düs¡|òüsê <äTø±D≤\qT+∫ ø=qT≈£îÿ+≥THêïsTT. @ sêÅcÕº\ Á|ü»\T yÓTs¡T>±Z
ñHêïs¡T? m+<äT≈£î?
e÷qe n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£
Ä<ëj·T kÕúsTT eTTKýÓTÆq|üŒ{Ïø° n_Ûeè~∆ì dü÷∫+#·{≤ìøÏ n<=ø£ÿfÒ dü]b˛<äì >∑T]Ô+∫q ‘·s¡Tyê‘· Ç‘·s¡ ÁbÕe÷DÏø±\
>∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≥+ yÓTT<ä\Tô|&É‘ê+. Ç≥Te+{Ï bÁ Õe÷DÏø±\ C≤_‘ê #ê˝≤ | ô <ä>› ± ñ+fÒ n|ü&É~ n+‘·>± ñ|üj÷ Ó >∑|&
ü <
É Tä .
#ê˝≤ eTTKýÓTÆq n+XÊ\ ∫qï C≤_‘ê ø±yê*. øπ s¡fi¯, |ü+C≤ãT\qT b˛\Ã{≤ìøÏ ñ|üj÷ Ó –+∫q Äs√>∑´+, $<ë´ dü÷∫ø£\T
m+‘√ eTTKýÓTq Æ $. >∑‘· <äXÊã› ø±\+qT+∫ n_Ûeè~∆øÏ ø=\e÷q+>± Ä<ëj·T+‘√bÕ≥T Äs√>∑´+, $<ë´ dü÷∫ø£\qT ≈£L&Ü
$düèÔ ‘·+>± ñ|üj÷Ó –düTÔHêïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´øÁ e £ T+ (j·TTmHé&| ç )æ |
Á #
ü T· ]+∫q e÷qe
n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£ <˚XÊ\qT Ä | Á »ü \ $<ë´kÕúsTT, Äs√>∑´ dæ‹ ú , ‘·\dü] Ä<ëj·÷\qT ã{Ïº b˛\TdüT+Ô ~.
e÷qe n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£ 2013˝À uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ , <ëì bıs¡T>∑T <˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï >∑D≤+ø±\qT |ü]o*ùdÔ
ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+≥T+~.

|ü{Ïºø£ 5 : 2013 ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <ëì bıs¡T>∑T <˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï $esê\T
‘·\dü] Äj·TT: dü>∑≥Tq ã&ç˝À bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü|ü+#· e÷qe

<˚X¯+ Ä<ëj·T+, Á|üe÷D+ >∑&|ç qæ $<ä´˝À ñ+&˚ n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£˝À
&Ü\s¡¢˝À dü+e‘·‡sê\˝À dü+e‘·‡sê\T dü+e‘·‡sê\T kÕúq+
l\+ø£ 5170 75.1 9.3 12.7 92
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 3285 65.8 4.4 10.7 136
bÕøÏkÕÔHé 2566 65.7 4.9 7.3 146
eTj·THêàsY 1817 65.7 3.9 9.4 149
ã+>±¢<X˚ Ÿ 1785 69.2 4.8 8.1 146

H˚bÕ˝Ÿ 1137 69.1 3.2 8.9 157
|ü{øºÏ £ 5 ≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\T:

1. e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£˝À yÓTT‘·Ô+ 177 <˚XÊ\˝À Äj·÷ <˚XÊ\ kÕúHêìï ÇdüTÔ+~.
2. e´øÏÔ J$+#˚ dü>≥
∑ T ø±\+: »ìà+∫qHê{Ï qT+&ç ˇø£ e´øÏÔ jÓTTø£ÿ dü>≥ ∑ T J$‘· ø±˝≤ìï dü÷∫düT+Ô ~.
3. dü>∑≥Tq ã&ç˝À >∑&ç|æq ø±\+ : 25 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT <ë{Ïq yêfi¯ófl dü>∑≥Tq ã&ç˝À >∑&ç|æq
dü+e‘·‡sê\T.
4. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ñ+&˚ dü+e‘·‡sê\T : Á|üdüTÔ‘·+ ã&ç˝À |æ\¢\T #˚s¡T‘·Tqï<ëìïã{Ïº ã&ç á&ÉT |æ\¢\T
ã&ç˝À mìï dü+e‘·‡sê\T ñ+{≤s¡qï n+#·Hê.
5. ‘·\dü] Ä<ëj·T+ : b˛\Ã{≤ìøÏ M\T>± nìï<˚XÊ\ ‘·\dü] Ä<ëj·÷ìï nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡˝¢ À ˝…øÿÏ kÕÔsT¡ .
Á|ü‹ <˚X¯+˝Àq÷ Á|ü‹ &Ü\s¡T n+‘˚ yÓTT‘·Ô+˝À düs¡T≈£î\T, ùde\T ø=q>∑*π>˝≤ Bìì ˝…øÏÿkÕÔs¡T.
n‘·´~Ûø£
n~Ûø£ n\Œ
eT<Ûä´düú düe÷#ês¡+˝Ò<Tä
|ü≥+ 1 : e÷qyê_Ûeè~∆ì dü÷∫+#·T Á|ü|ü+#· |ü≥+. $$<Ûä K+&Ü\˝À e÷qyê_Ûeè~∆ rs¡T‘ÓqTï\qT >∑eTì+#·+&ç
eTq bıs¡T>∑Tq ñqï l\+ø£ e+{Ï ∫qï<˚X¯+ Á|ü‹ n+X¯+˝Àq÷ eTq ø£+fÒ m+‘√ eTT+<äT
ñ+&É≥+, eTq <˚X¯+ e+{Ï ô|<ä› <˚X¯+ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\˝À #ê˝≤ n&ÉT>∑Tq ñ+&É≥+ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡+>±
˝Ò<ä÷? H˚bÕ˝ŸqT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ b˛*ùdÔ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À dü>∑y˚T ñqï|üŒ{Ïø° $<ë´ kÕúsTT˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø£+fÒ m+‘√ yÓqø£ã&ç˝Ò<äì á |ü{Ïºø£ #·÷ùdÔ ‘Ó\TdüTÔ+~. dü>∑≥T Äj·TT: Á|üe÷D+
$wüj·T+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø£+fÒ H˚bÕ˝Ÿ eTT+<äT ñ+~.
e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£qT ˝…øÏÿ+#·≥+˝À mH√ï yÓTs¡T>∑T\qT dü÷∫+#ês¡T. e÷qe n_Ûeè~∆
ìy˚~ø£≈£î mH√ï ø=‘·Ô n+XÊ\qT #˚sêÃs¡T. nsTT‘˚ ªn_Ûeè~∆μøÏ eTT+<äT ªe÷qeμ nì #˚s¡Ã≥+‘√
ˇø£ <˚X¯+˝Àì bÂs¡T\≈£î @eTe⁄‘√+<äqï~ n_Ûeè~∆˝À #ê˝≤ eTTKéTH˚ $wüj·÷ìï Ç~
düŒwüº|üs¡Tk˛Ô+~. Á|ü»\T, yêfi¯¢ Äs√>∑´+, yêfi¯¢ dü+πøåeT+ #ê˝≤ eTTKýÓTÆq$.
|ü⁄s√>∑‹>± n_Ûeè~∆
e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\˝À ø=ìï <˚XÊ\T eT]ø=ìï <˚XÊ\ø£+fÒ eTT+<äTHêïj·Tqï~ #·÷XÊ+.
n<˚$<Ûä+>± sêÅwüº+˝À|ü\ ‘˚&Ü\T ñqï|üŒ{Ïø° ø=ìï sêÅcÕº\T e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\˝À
eTT+<äTHêïsTT. ø=ìï õ˝≤¢\T $T–*q õ˝≤¢\ø£+fÒ eTT+<äT ñ+&Ée#·TÃ. b˛*ø£\T, kÕúHê\≈£î
yê≥+‘·≥ yê{ÏøÏ m≥Te+{Ï ñ|üjÓ÷>∑eT÷ ˝Ò<äqï~ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√+&ç. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T $T–*q
ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ m+<äT≈£î yÓqø£ã&ç ñHêïj·Tì ns¡úe+‘·+>± Ä˝À∫+#·>∑*–‘˚H˚ Ç$
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\˝À ~>∑Teq ñ+&É≥+ Á|ü»\ J$‘ê\˝Àì ø=ìï
n+XÊ\ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+#ê\qï dü+πø‘êìï Çk˛Ô+~. ˝Òø£b˛‘˚, ø=ìï sêÅcÕº\T Ç‘·s¡ sêÅcÕº\
ø£+fÒ eTT+<äT m+<äT≈£î ñHêïj·Tì Á|ü•ï+#·Tø√e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝Àì Á|ü»\T
dü>∑≥Tq $T–*q sêÅcÕº\ø£+fÒ m≈£îÿe #·<äTe⁄ø√e{≤ìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï? (|ü{Ïºø£ 4 #·÷&É+&ç.)
ªVæ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ $|ü¢e+μ>± |ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·Tqï <ëìì eT]+‘· ˝À‘·T>±
#·÷<ë›+. BìqT+∫ eTq+ mH√ï $wüj÷· \T H˚sT¡ Ãø√e#·TÃ. e÷s¡TŒ rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ mìï n+XÊ\T
ø£*dæ sêyê˝À Ç~ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~. n_Ûeè~∆ nqï~ ì»+>±H˚ #ê˝≤ dü+øÏ¢wüºyÓTÆq $wüj·T+.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq|ü
&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì nH˚ø£ Ç‘·s¡ sêÅcÕº\˝À e÷~]>±H˚
Væ ≤ e÷#· ˝ Ÿ Á |ü < ˚ X Ÿ ˝ Àq÷ $<ë´kÕú s TT #ê˝≤
‘·≈£îÿe>± ñ+~. ø=+&É ÁbÕ+‘·+ ø±e≥+‘√
$<ä´
#ê˝≤ Á>±e÷\˝À »qkÕ+Á<ä‘· #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. n+fÒ
bÕsƒ ¡ X Ê\\ $dü Ô s ¡ D , Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ Á>±MTD $<ä´ ˙ Ä‘·àqT
n+fÒ ‘Ó\TdüT
ÁbÕ+‘ê\˝ÀøÏ $düÔ]+#·≥+ ô|<ä› düyê\T>± <Ûqä e+‘·T&çï ø√e&É+
ñ+&ç+~. nsTT‘˚ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«eT÷, ø±e≥y˚T Hê
nø£ÿ&ç Á|ü»\T $<ä´ô|’ m+‘√ ÄdüøÏÔ #·÷bÕs¡T. <äèwæº˝À
á Äø±+ø£åqT kÕø±s¡+ #Ój·T´≥+ m˝≤? $<ä´
n+fÒ
bÕsƒ¡XÊ\\T ‘Ó ]∫ #ê˝≤ es¡≈£î $<ä´ @$T{Ï?
ñ∫‘· + >± ñ+&˚ ˝ ≤ ˝Ò < ë ‘· * ¢ < ä + Á&É T \≈£ î
HêeTe÷Á‘· | ü ⁄ Ks¡ T Ã nj˚ T ´˝≤ Á|ü u Û Ñ T ‘· « +
#·÷dæ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á bÕsƒX¡ Ê\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä \T, eTs¡T>∑T<=&ÉT,¢ ‘ê>∑T˙s¡T
e+{Ï ø£˙dü dü<äTbÕj·÷\T ñ+&˚˝≤ #·÷dæ+~. ø±\+ >∑&ÉTdüTÔqï ø=~› á dü<äTbÕj·÷\qT
yÓTs¡T>∑T|ü]#ês¡T, $düÔè‘·+ #˚XÊs¡T. Ç+ø± m≈£îÿe eT+~ |æ\¢\T ‘˚*ø£>± #·<äTe⁄ø√e{≤ìøÏ
eT]ìï bÕsƒ¡XÊ\\qT ‘Ó]∫, ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ìj·T$T+#ês¡T. bÕsƒ¡XÊ\\T ‘Ó]∫, yê{Ïì u≤>±
ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ &ÉãT“ Ks¡TÃ ô|{≤º*. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêÅcÕº\˝À Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®≥T˝À Á|ü‹
$<ë´]ú #·<äTe⁄ô|’ m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+ Ks¡TÃ ô|&ÉT‘·Tqï sêÅcÕº\˝À Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ ˇø£{Ï. 2005
dü+e‘·‡s¡+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\T $<ä´ô|’ dü>≥∑ Tq Á|ü‹ $<ë´]úô|’ 1,049 s¡÷bÕj·T\T
Ks¡TÃ ô|&ÉT‘·T+fÒ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 2,005 s¡÷bÕj·T\T Ks¡TÃ ô|&ÉT‘√+~!
$<ä´≈£î n‘·´~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«≥+e\¢ eT+∫ |òü*‘ê\T e#êÃsTT. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ô|’
1996 ˝Àq÷, ‹]– 2006˝Àq÷ ≈£åîDí+>± düπs«#˚dæ Ç˝≤ ù|s=ÿHêïs¡T:
Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À |æ\¢\T #ê˝≤ ñ‘ê‡Vü≤+‘√ ã&çøÏ ekÕÔs¡T. n~Ûø£XÊ‘·+ eT+~ |æ\¢\≈£î
yêfi¯¢ bÕsƒX¡ Ê\ nqTuÛeÑ + m+‘√ dü+‘√wü<ëj·Tø£+>± ñ+~. #·+u≤ Á>±eT+˝À 4e ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄‘T· qï
H˚Vü‰, ªª{°#·s¡T eTeTà*ï Áù|eT‘√#·÷kÕÔs¡T, bÕsƒê\T u≤>± #ÓãT‘ês¡Tμμ, nì ù|s=ÿ+~. Ç+ø± ô|’
‘·s¡>∑‘·T\T #·<äyê\ì, b˛©düT, XÊÅdüÔE„\T, {°#·s¡T¢ ø±yê\ì |æ\¢\T ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£
‘·s¡>∑‘·T\˝À Vü‰»s¡T XÊ‘·+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~, ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝À ≈£L&Ü Vü‰»s¡T u≤>±H˚ ñ+~.
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À |ü~ dü+e‘·‡sê\T >∑&É|≥ ü + nH˚~ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ |æ\¢\≈£î ìj·TeT+>±
e÷]b˛sTT+~.
<˚X+¯ ˝À nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À eT>∑|\æ \¢ #·<Tä e⁄‘√ b˛*ùdÔ Ä&É|\æ \¢ #·<Tä e⁄≈£î ‘·≈î£ ÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·
ÇdüTHÔ êïs¡T. Ä&É|\æ \¢ T ø=ìï ‘·s>¡ ‘∑ T· \T #·<Tä e⁄‘ês¡T ø±˙ bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ |üP]Ô #ÓjT· ´s¡T. Ä&É|\æ \¢
|ü≥¢ n+‘·>± $eø£å‘· ˝Òø£b˛e≥+ nH˚~ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À #Ó|ü
ø√<ä–q $wüj·T+. ø=&ÉT≈£î\
˝≤>±H˚ ≈£L‘·Tfi¯ó¢ ≈£L&Ü #·<äTe⁄ø√yê\ì nø£ÿ&ç ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T. n+<äTø£H˚
13`18 ej·TdüT‡ Ä&É|æ\¢˝À¢ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ mì$T<äe ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô #˚dæ Ç+ø± ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝À
ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. Bì ns¡ú+ Åd”Ô, |ü⁄s¡Twüß\ ôVA<ë\˝À ‘˚&Ü\T ˝Òeì ø±<äT, Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√,
Á|ü‘˚´øÏ+∫ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘· sêÅcÕº\‘√ b˛*ùdÔ ‘˚&Ü\T ‘·≈£îÿe.
*+>∑ $eø£å‘· ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+#·e#·TÃ. $<ä´˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü Bìì Ç‘·s¡
s¡+>±\˝Àq÷ #·÷kÕÔ+. Ç‘·s¡ sêÅcÕº\˝À |ü]dæú‹øÏ $s¡T<ä∆+>± Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À |ü⁄{Ïºq ø=ìï
HÓ\˝À¢ #·ìb˛j˚T |æ\˝¢ À¢ eT>∑|\æ \¢ ø£+fÒ Ä&É|\æ \¢ dü+K´ ‘·≈î£ ÿe. BìøÏ ˇø£ ø±s¡D+ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ
eTVæ≤fi¯\T Ç+{Ï ãj·T≥ ñ<√´>±\T #˚düTÔHêïs¡T. ãj·T≥ ñ<√´>±\T #˚ùd eTVæ≤fi¯\T dü«‘·+Á‘·+>±
ñ+{≤s¡T, Ä‘·à$XÊ«dü+ ø£qãs¡TkÕÔs¡T. Ç+{Ï˝À rdüT≈£îH˚ ìs¡íj·÷\˝À n+fÒ |æ\¢\ #·<äTe⁄,
Äs√>∑´+, |æ\¢\ dü+K´, >∑èVü≤ ìs¡«Vü≤D e+{Ï yê{Ï˝À¢ Ä&Éyêfi¯¢ e÷≥≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+≥T+~.
yêfi¯ó¢ ñ<√´>±˝À¢ ñ+&É≥+ e\¢ ô|[¢ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· ‘·eT ≈£L‘·Tfi¯ó¢ ñ<√´>±\T #Ój·÷´\ì
‘·\T¢\T ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ø±ã{Ïº #·<äTe⁄≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«≥+ düVü≤» $wüj·T+>±q÷, kÕe÷õø£
ìj·TeT+>±q÷ e÷]b˛sTT+~.
kÕe÷õø£ J$‘·+˝Àq÷, Á>±eT sê»ø°j·÷\˝Àq÷ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ eTVæ≤fi¯\ bÕÁ‘· Ç‘·s¡
sêÅcÕº\˝À ø£+fÒ m≈£îÿy˚. |ü\T Á>±e÷\˝À #·Ts¡T≈£î>± |üì#˚dTü qÔ ï eTVæ≤fi≤ eT+&É\T\T ø£q|ü&‘É êsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì sêÅcÕº\ dü>∑≥T‘√ b˛*ùdÔ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝Àì Á|ü>∑‹ì
á |ü{Ïºø£ ‘Ó*j·T#˚k˛Ô+~.
|ü{Ïºø£ 6: Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ˝À Á|ü>∑‹
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+
1993 2006 1993 2006
(6 dü+e‘·‡sê\T $T+∫q) Ä&É|æ\¢˝À¢ 5 dü+ˆˆ\
ø£+fÒ m≈£îÿe ø±\+ ã&çøÏ yÓ[flq yê] XÊ‘·+ 39 60 28 40
(6 dü+e‘·‡sê\T $T+∫q) eT>∑|æ\¢˝À¢ 5 dü+ˆˆ\
ø£+fÒ m≈£îÿe ø±\+ ã&çøÏ yÓ[flq yê] XÊ‘·+ 57 75 51 57
á $esê\T s¬ +&ÉT y˚sT¡ y˚sT¡ düeTj·÷˝À¢ kÕ~Û+∫q n_Ûeè~∆ì ‘Ó*j·T#˚dTü HÔ êïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
yÓTT‘·Ô+>± ø£+fÒ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ $düÔs¡D, n_Ûeè~∆ >∑D˙j·T+>± ñHêïsTT.
eT>∑|\æ \¢ T, Ä&É|\æ \¢ dü>≥
∑ T $<ë´ kÕúsTT˝À ‘˚&Ü ñqï|üŒ{Ïø° Ç{°e* dü+e‘·‡sê\˝À á n+‘·sê\T
‘·>∑TZ‘·THêïsTT.
kÕsê+X¯+
n_Ûeè~∆ \øå±´\˝À yÓ’$<Ûä´+ ñHêï yê{Ï kÕ<ÛäHê e÷sêZ\T y˚πs nsTTHê n$ n_Ûeè~∆˝À
uÛ≤>∑y˚T ne⁄‘êsTT. n_Ûeè~∆ Á|ükÕÔeq e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT me] n_Ûeè~∆ eTTK´+ nqï<˚ Á|üX¯ï.
Ä<ëj·T+, ‘·\dü] Ä<ëj·÷\qT n_Ûeè~∆ >∑Dq˝À ‘·s¡#·T>± ù|s=ÿHêï n$ ø=+‘·y˚Ts¡πø ‘·|üŒ
düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ì dü÷∫+#·e⁄. C≤rj·T Ä<ëj·T+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ìŒ+∫q|üŒ{Ïø°Ï |ü+|æD°˝À #ê˝≤
ndüe÷q‘·\T ñHêïsTT.
Äs√>∑´, $<ä´, kÕe÷õø£ dü÷∫ø£\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+‘√ e÷qyê_Ûeè~∆ uÛ≤eq
$düè‘·yÓTÆ+~. n+<ä]ø° yÓTs¡T¬>’q $<ä´, Äs√>∑´+, Á|üuÛÑT‘·«+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~. dü¬s’q
Ø‹˝À Á|üC≤ kÂø£sê´\T ø£*Œ+∫q|ü⁄Œ&˚ ndüe÷q‘·\T ‘·–Z düe÷C≤\T düe÷q‘·« ~X¯˝À y˚>∑+>±
|ü⁄s√>∑$TkÕÔsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
‘·\dü] Ä<ëj·T+ e÷qyê_Ûeè~∆ Á|üC≤ dü<äTbÕj·÷\T $<ä´, Äs√>∑´ dü÷∫ø£\T
1. $$<Ûä <˚XÊ\qT eØZø£]+#·≥+˝À Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ eTTKýÓTÆq ÁbÕe÷DÏø±\T @$T{Ï?
ô|’ ÁbÕe÷DÏø±\˝À @yÓTÆHê |ü]$T‘·T\T ñ+fÒ yê{Ïì ù|s=ÿq+&ç.
2. Á|ü‹ kÕe÷õø£ n+X¯+ yÓqø£ ˇø£{Ï ø±ø£ nH˚ø£ ø±s¡D≤\T ñ+{≤sTT. Çø£ÿ&É ≈£L&Ü n~ e]ÔdüTÔ+~.
MT n_ÛÁbÕj·T+˝À Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À @ @ n+XÊ\T bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´≈£î <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT?

3. n_Ûeè~∆ì ø=\e{≤ìøÏ Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î ñ|üj÷Ó –+#˚ ÁbÕe÷DÏø±\≈£L ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£eT+ ñ|üjÓ÷–+#˚ yê{Ïø° ‘˚&Ü @$T{Ï?
4. e÷qe n_Ûeè~∆ì ø=\e{≤ìøÏ MT <äèwæº˝À Ç+ø± @ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*?
5. ªdü>∑≥Tμ m+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔ+? Bìì ñ|üjÓ÷–+#·≥+˝À @yÓTÆHê |ü]$T‘·T\T ñHêïj·÷?
n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫ MT kı+‘· ñ<ëVü≤s¡DqT rdüT≈£îì Bìì $e]+#·+&ç.
6. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+ ‘·≈î£ ÿe ñqï|üŒ{Ïø° |ü+C≤uŸ ø£+fÒ e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£˝À
eTT+<äT+&É≥+ nqï yêdüÔe+ H˚|ü<Ûä´+˝À Ä<ëj·T+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫ m≥Te+{Ï
ìsê∆s¡D\T #˚j·Te#·TÃ?
7. |ü{Ïºø£ 2.6 ˝À ñqï $esê\ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ yê{Ïì |üP]+#·+&ç:
Äs¡T dü+e‘·‡sê\T ô|’ã&çq Á|ü‹ 100 eT+~ Ä&É|æ\¢˝À¢ Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À 1993˝À .......
Ä&É|\æ \¢ T ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT <ë{Ï #·~yês¡T. 2006 Hê{ÏøÏ Ç~ e+<ä˝À ....... eT+~øÏ #˚sT¡ ≈£î+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä 2006˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT <ë{Ï #·~$q eT>∑|æ\¢\ dü+K´ e+<ä˝À
...... e÷Á‘·y˚T.
8. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝À ‘·\dü] Ä<ëj·T+ m+‘·? n~Ûø£ Ä<ëj·T+ ñqï|ü
&ÉT |æ\¢*ï ã&çøÏ |ü+|ü≥+
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î ‘˚*ø£ ne⁄‘·T+<ë? #·]Ã+#·+&ç. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ bÕsƒX¡ Ê\\T q&É|≥
ü +
m+<äT≈£î nedüs¡eTsTT´+~?
9. nu≤“sTT\‘√ b˛*ùdÔ ne÷àsTT\ #·<äTe⁄≈£î ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· m+<äT≈£î ÇkÕÔs¡T?
‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·]Ã+#·+&ç.
10. Ä&Éyêfi¯ó¢ Ç+{Ï ãj·T≥ |üì #Ój·T´{≤ìø°, *+>∑ $eø£å‘·≈£L eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï?
11.mì$T<äe ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À MTs¡T $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ($Vü≤#·) >∑T]+∫ #·~yês¡T. 6`14
dü+e‘·‡sê\ u≤\\≈£î ñ∫‘· $<ä´≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+<äì á #·≥º+ ù|s=ÿ+{À+~. |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À
‘·–qìï bÕsƒ¡XÊ\\T ì]à+#˚˝≤, ns¡TΩ˝…’q {°#·s¡¢qT ìj·T$T+#˚˝≤, nedüs¡yÓTÆq dü<äTbÕj·÷\T
ø£*Œ+#˚˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+ #·÷&Ü*. MTs¡T á n<Ûë´j·T+˝À #·~$q~, MT≈£î ‘Ó*dæq <ëìïã{Ïº
(i) u≤\\≈£î (ii) e÷qe n_Ûeè~∆øÏ á #·≥º+ m˝≤+{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*– ñ+<√ #·]Ã+#·+&ç, >√wæ˜
ìs¡«Væ≤+#·+&ç.
JeH√bÕ~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä

eqs¡T\T á ∫Á‘·+˝À #·÷|üã&Ü¶sTT.
n_Ûeè~∆ |ü≥¢ yê]øÏ >∑\ uÛ≤eqqT
Ç˝≤+{Ï ˇø£ ∫Á‘·+‘√ #·÷|æ, <ëìøÏ
dü¬s’q yê´K´qT sêj·T+&ç.

bÕsƒ¡+
3 ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û
2013`14 dü + e‘· ‡ s¡ + #=|ü q ô|]–+~. n+‘·≈£î 2.7% eè~∆ #Ó+<ä>±, ‘·j·÷Ø
@Á|æ ˝ Ÿ ` pHé yÓ T T<ä { Ï eTT+<ä T Å‘Ó ’ e ÷dæ ø £ + |ü ] ÁX¯ e T˝À Ç~ 1.2%
Å‘e’Ó ÷dæø+£ ˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯ Ä]úø£ »qe]è÷]Ã˝À á eè~∆ 4.8 e÷Á‘·y˚T. Ä]úø£ s¡+>∑+ ‹]–
dæ ú ‹ >∑ ‘ · Hê\Tπ > fi¯ ¢ ˝ À n‹ XÊ‘· + >± ñ+~. yÓ T T<ä { Ï ø√\T≈£î+≥T+<äqï ÄX¯\qT Ç$
‘·≈£îÿe>±, n+fÒ 4.4 XÊ‘·+ Å‘Ó ’ e ÷dæ ø £ + ˝À eékÕj· T + eeTTà #˚düTÔHêïsTT.
Ç≥Te+{Ï yêsêÔ |üÁ‹ø£ ø£<∏äHê\qT MTs¡T #·~$ ñ+{≤s¡T. Ç$ <˚ì>∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT‘·THêïsTT?
m+<äT≈£î n+‘· ìsêX¯ ø£q|ü&ÉT‘√+~?
MT ñbÕ<Ûë´j·TTì düV‰ü j·T+‘√ Ç≥Te+{Ï yêsêÔ ø£<Hä∏ ê\qT ùdø£]+∫ yê{Ï˝Àì n+XÊ\qT >∑T]+∫
#·]Ã+#·+&ç.
Ä]úø£ eédüú˝Àì s¡+>±\T
Á|ü»\T ‘·eT JeH√bÕ~Ûø√dü+ s¡ø£s¡ø±\ |üqT\qT #˚|ü≥º&É+ >∑T]+∫ mì$T~, ‘=$Tà~
‘·s¡>∑‘·T\˝Àì ø=ìï n<Ûë´j·÷˝À¢ #·]Ã+#ê+. á |üqT\qT Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT s¡+>±\T>±
$uÛÑõkÕÔs¡T ` 1) ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À Á|üø£è‹ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤+#˚ eékÕj·T+, eT‘·‡´
|ü]ÁX¯eT, n≥M, >∑qT\≈£î dü+ã+~Û+∫q |üqT\T; 2) j·T+Á‘ê\T, |ü]ø£sê\T ñ|üjÓ÷–+∫
edüTÔe⁄\T ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+, Ç‘·s¡ |ü]ÁX¯eT\T; 3) edüTÔe⁄\qT H˚s¡T>± ‘·j·÷s¡T #˚j·T≈£î+&Ü
edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ, Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq ùde\T n+~+#˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T.
M{Ï˝À¢ ‘˚&Ü\qT eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ #˚düT≈£î+<ë+:
~>∑Te ‘Ó*|æq $$<Ûä eè‘·TÔ\ yê]ì eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT, ùdyê s¡+>±\ øÏ+<ä
eØZø£]+#·+&ç. MT eØZø£s¡D≈£î ø±s¡D≤\T Çe«+&ç.
eè‹Ô eØZø£s¡D
ã≥º\T ≈£îfÒºyês¡T
ãT≥º\T n˝Ò¢yês¡T
|üP\ kÕ>∑T #˚ùdyês¡T
bÕ\T ny˚Tàyês¡T
#˚|ü\T |üfÒºyês¡T
eT‘· uÀ<Ûä≈£î\T / |üPC≤s¡T\T
ñ‘·Ôsê\T ã{≤«&Ü #˚ùd ø=]j·TsY
28 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û

n–Zô|f…º\ ø£sêà>±s¡+˝À |üì#˚ùdyês¡T
e&û¶yê´bÕ]
‘√≥e÷*
≈£î+&É\T #˚ùdyês¡T
‘˚HÓ{°>∑\qT ô|+#˚yês¡T
y√éT>±$T
ø±˝Ÿ ôd+≥sY ñ<√´>∑T\T
øÏ+~ |ü{Ïºø£ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À 1972`73˝Àq÷, ‹]– 2009`10 n+fÒ 37 @fi¯¢ ‘·sê«‘· @ s¡+>∑+˝À
m+‘· eT+~ ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs√ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.
dü+e‘·‡s¡+ eékÕj·T+ |ü]ÁX¯eT ùde\T
1972-73 74% 11% 15%
2009-10 53% 22% 25%
(n) ô|’ |ü{Ïºø£ <ë«sê MTs¡T >∑eTì+∫q Á|ü<Ûëq e÷s¡TŒ\T @$T{Ï?
(Ä) Ç+‘·≈£î eTT+<äT MTs¡T #·~$q <ëì Ä<Ûës¡+>± á e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D≤\T @$T{À #·]Ã+#·+&ç.
á ~>∑Te ∫Á‘ê\qT |ü]o*+∫ n$ @ @ s¡+>±\≈£î #Ó+~qy√ ù|s=ÿq+&ç.
3 4
1
1....................... 2........................ 3.......................4.....................

dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
¬s+&ÉT ≈£î≥T+u≤\T ñHêïj·TqT≈£î+<ë+` ˇø£{Ï <Ûäìø£ ≈£î≥T+ã+, ¬s+&Ée~ ù|<ä ≈£î≥T+ã+.
≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T y˚düT≈£îH˚ <äTdüTÔ\T, Á|üj·÷D≤\≈£î yê&˚ yêVü≤Hê\T, ‹H˚ ÄVü‰s¡+, ñ+&˚ Ç\T¢,
yêfi¯¢≈£îqï edüTÔe⁄\T, yÓ’<ä´+ ø√dü+ yêfi¯ó¢ yÓfi‚¢ ÄdüT|üÁ‘·T\T e+{Ï yê{Ïì ã{Ïº eTq+ ª<Ûäìø£μ, ªù|<äμ
nì n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚, á ≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·T+ nìï{Ïø£+fÒ eTTKýÓTÆq dü÷∫ø£
ne⁄‘·T+~. <˚X¯ Ä<ëj·÷ìï ˝…ø£ÿ>∑≥º{≤ìøÏ <˚X¯+˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq yÓTT‘·Ô+ edüTÔe⁄\T, ùde\
$\TeqT rdüT≈£î+{≤+. á $\Te≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ+πø‹ø£ |ü<ä+ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP).

á øÏ+~ #ês¡Tº ¬s+&ÉT y˚s¡T y˚s¡T dü+e‘·‡sê\T, 1972`73, 2009`10\≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
$\TeqT #·÷|ædüTÔ+~. 37 dü+e‘·‡sê\˝À yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô ô|]–q rs¡TqT MTs¡T #·÷&Ée#·TÃ.
yÓTT‘·+Ô (45,16,071) Á>±|òt 1 : eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T,
ùdyês¡+>±\ yêØ>± dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
25,78,165
#ês¡Tº #·÷dæ á Á|üX¯ï\≈£î »yêãT*e«+&ç :
s¡÷bÕj·T\T (ø√≥¢˝À)
1972`73˝À n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ô ñqï s¡+>∑+

@~?
2009`10˝À n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ô ñqï s¡+>∑+
yÓTT‘·+Ô (5,86,346) @~?
2,09,352 11,73,089 U≤∞ì |üP]+#·+&ç :
1,33,912
2,43,082
1972`73, 2009`10 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´
7,64,817
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ edüTÔe⁄\T, ùde\ ñ‘·Œ‹Ô
düTe÷s¡T>± ........... ¬s≥T¢ ô|]–+~.
eékÕj·T+ |ü]ÁX¯eT\T ùde\T
dü÷\Ô C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ôì m˝≤ n+#·Hê y˚kÕÔ+?

ô|’ s¡+>±\˝À Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|üfÒº Á|ü»\T #ê˝≤ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À edüTÔe⁄\T, ùde\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔs¡T. Á|ü‹ s¡+>∑+˝Àq÷ m+‘· eT+~ ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T, m+‘· yÓTT‘·Ô+ edüTÔe⁄\T,
ùde\T ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·THêïj·Tqï~ eTq+ ‘Ó\TdüTø√yê*.
ø=ìï y˚˝≤~ edüTÔe⁄\T, ùde\qT n+#·Hêy˚j·T&É+ nkÕ<ÛäýÓTÆq |üì nì MT≈£î nì|æ+#·e#·TÃ.
á |üì #ê˝≤ ô|<ä›<˚ ø±≈£î+&Ü, ø±s¡T¢, ø£+|üP´≥s¡T¢, yÓTTu…’˝Ÿ bò˛qT ùde\T, ãT≥º\T, ≈£î+&É\qT
CÀ&ç+#·≥+ m˝≤ M\e⁄‘·T+<äì MTs¡T ÄX¯Ãs¡´|ü&Ée#·TÃ. Ç<ä+‘ê ns¡ú+ |üs¡ú+ ˝Òì~>± ñ+≥T+~!
MT Ä˝À#·q dü¬s’q<˚. á düeTdü´qT n~Û>$∑ T+#·{≤ìøÏ Ä]úø£y˚‘·Ô\T ñ‘·Œ‹Ô nsTTq yê{Ï
dü+K´qT ø±≈£î+&Ü Äj·÷ edüTÔe⁄\T, ùde\ $\TeqT CÀ&ç+#ê\ì dü÷∫kÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
10,000 øÏ˝À\ e&Éq¢ T øÏ˝À 25 s¡÷bÕj·T\≈£î n$Tà‘˚ Ä e&É¢ $\Te yÓTT‘·+Ô 2,50,000 s¡÷bÕj·T\T.
ø=ã“]ø±j·T≈£î 10 s¡÷bÕj·T\ #=|ü q 5000 ø=ã“]ø±j·T\ $\Te 50,000 s¡÷bÕj·T\T
ne⁄‘·T+~. ñ‘·Œ‹Ô nsTTq, n$Tàq Á|ü‹ edüTeÔ ⁄qT, ùdeqT ˝…øÏÿ+#·≥+ nedüs¡e÷? edüTÔe⁄\T,
ùde\ yÓTT‘·Ô+ $\TeqT m˝≤ n+#·Hê y˚kÕÔ+?
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ¬s’‘·T ˇø£ ¬s’dt $T\¢s¡T≈£î øÏ˝À 25 s¡÷bÕj·T\ #=|ü q e&ÉT¢ n$Tà+<äì
nqT≈£î+<ë+. ÄyÓT yÓTT‘·+Ô 100 øÏ˝À\T n$Tà+~. ÄyÓT $‘·HÔ ê\T @M ø=Hê*‡ sê˝Ò<ìä nqT≈£î+<ë+.
ÄyÓT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq yÓTT‘·Ô+ e&É¢ $\Te 2500 s¡÷bÕj·T\T.¬s’dt $T\¢s¡T (i) ôVA≥\T≈£î øÏ˝À 40
s¡÷bÕj·T\ #=|ü q 80 øÏ˝À\ _j·T´+, (ii) øÏ˝À 20 s¡÷bÕj·T\ #=|ü q 20 øÏ˝À\ }ø£
neTTà‘ê&ÉT. ¬s’dt $T\¢s¡T ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq yÓTT‘·Ô+ edüTÔe⁄\ $\Te: (80X40) + (20X20) = 3600.
á yÓTT‘êÔìï ôVA≥\T j·T»e÷ì ¬s’dt $T\¢s¡T≈£î #Ó*¢kÕÔ&ÉT. ôVA≥\T j·T»e÷ì }ø£qT bısTT´
eT+&ç+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔ&ÉT, _j·T´+‘√ Ç&û¢, <√X¯\T #˚kÕÔ&ÉT. yÓTT‘·Ô+ Ç&û¢\T, <√X¯\T neTà>±
ôVA≥\T j·T»e÷ìøÏ 5000 s¡÷bÕj·T\T ekÕÔsTT.
Á|ü‹ <äX¯˝À yÓTT‘·Ô+ edüTÔe⁄\ $\Te :
yÓTT<ä{Ï <äX¯ (¬s’dt $T\¢sY≈£î ¬s’‘·T e&ÉT¢ neTà&É+) s¡÷. 2500
¬s+&Ée <äX¯ (ôVA≥\T j·T»e÷ìøÏ }ø£, _j·T´+ neTà&É+) s¡÷. 3600
eT÷&Ée <äX¯ (Ç&û¢, <√X¯\T neTà&É+) s¡÷. 5000
#·]Ã+#·+&ç : ñ‘·Œ‹Ô nsTTq yÓTT‘·Ô+ edüTÔe⁄\ $\TeqT ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ M≥ìï{Ï yÓTT‘êÔìï
CÀ&ç+#ê˝≤?
á ñ<ëVü≤s¡D˝À e&ÉT¢, }ø£, _j·T´+ e+{Ï$ e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄\T. M{Ïì n+‹eT
$ìjÓ÷>∑<ës¡T yê&É≥+ ˝Ò<äTø±ì, n+‘·´ edüTÔe⁄˝…’q Ç&û¢, <√X¯\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ M{Ïì
ñ‘êŒ<äø±\T>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. e÷<Ûä´$Tø£ ñ‘êŒ<äø±\T, n+‹eT edüTÔe⁄\ $\Te\qT ≈£L&ç‘˚
|ü\Te÷s¡T¢ ˝…øÏÿ+∫q≥T¢ ne⁄‘·T+~. n+‹eT edüTÔe⁄\ $\Te˝À <ëìì ‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷–+∫q e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄\ìï+{Ï $\Te ñ+~. Á|ü‹ <äX¯˝À ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ñ‘êŒ<äø±\T
‘·j·÷s¡T#˚dæq yê]øÏ yÓTT‘·Ô+ $\Te #Ó*¢+#ês¡T. n+fÒ ôVA≥\T j·T»e÷ì n$Tàq (n+‹eT)
edüTÔe⁄\ $\Te nsTTq 5000 s¡÷bÕj·T\˝À _j·T´+, }ø£\ $\TyÓ’q 3600 s¡÷bÕj·T\T
ñ‘êŒ<äø±\T>± ñHêïsTT. e&ÉT¢ eTs¡|{ü +ºÏ #·≥+˝À ôVA≥\T j·T»e÷ì bÕÁ‘· @MT ˝Ò<Tä . n<˚$<Û+ä >±
e&É¢ eTs¡ ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq _j·T´+, }ø£\ 3600 s¡÷bÕj·T\ $\Te˝À n‘·qT ø=qï e&É¢ $\Te
2500 s¡÷bÕj·T\T ñHêïsTT. n‘·&ÉT e&É¢qT ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´˝Ò<äT. M{Ïì yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô
#˚dæ+~. ø±ã{Ïº e&ÉT¢, _j·T´+ $\TeqT y˚πs«s¡T>± ≈£L&É≥+ dü]ø±<äT. ø=qT>√\T #˚dæq uÛÖ‹ø£
ñ‘êŒ<äø±\ $\TeqT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*. Ä ‘·sT¡ yê‹ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T ÁX¯eT, Ç‘·s¡ ñ‘êŒ<äø±\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·s¡Tyê‹ <äX¯ edüTÔe⁄qT ‘·j·÷s¡T#˚XÊs¡T, Ç~ Ç|üŒ{Ïπø ñqï $\Te≈£î n<äq+>±
CÀ&ç+∫q≥T¢ ñHêïsTT.
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À e&ÉT,¢ _j·T´+ eT<Û´ä <äX˝¯ Àì ñ‘êŒ<äø±\T

H˚qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq ø±>±, Ç&ç¢ , <√X¯ e+{Ï$ ‘·T~ ñ‘êŒ<äø±\T. eTq+
>√<ÛäTeT\ |üP]Ô ì‘·´ J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ ø=ìï edüTÔe⁄\qT ~>∑Te
$\Te Hê≈£î dü÷∫+#·HÓ’q~. yê{ÏøÏ m<äTs¡T>± Äj·÷ edüTÔe⁄\ eT<Ûä´
sêyê* ! <äX¯ ñ‘êŒ<äø±\qT sêj·T+&ç.
‘·T~ ñ‘êŒ<äø±\T eT<Ûä´<äX¯ ñ‘êŒ<äø±\T
H√≥T |ü⁄düÔø£+
ø±s¡T
ø£+|üP´≥sY

Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\ ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷–+#·q≥¢sTT‘˚ n~ n+‹eT edüTÔe⁄ ne⁄‘·T+~. ô|’
ñ<ëVü≤s¡D˝À ¬s’‘·T ≈£î≥T+ã $ìjÓ÷>±ìøÏ _j·T´+ rdüT≈£îì ñqï≥¢sTT‘˚ n~ n+‹eT edüTÔe⁄
ne⁄‘·T+~. Ç&û¢, <√X¯\qT ≈£î≥T+ã+ ‘·eT $ìjÓ÷>±ìøÏ ‘·j·÷s¡T#˚düT≈£î+≥T+~, Ç$ ny˚Tà
edüTÔe⁄\T ø±e⁄.
Á|ü‹ <äX¯˝Àq÷ CÀ&ç+#·ã&çq n<äq|ü⁄ $\TeqT e÷Á‘·y˚T rdüTø√e≥+ eTs=ø£ |ü<ä∆‹. BìøÏ
edüTÔe⁄\ neTàø£+ $\Te˝À n+‘·≈£î eTT+<äT y˚πs e´øÏÔ ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq uÛÖ‹ø£ ñ‘êŒ<äø±\ $\TeqT
rôdj·÷´*. ô|’ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T CÀ&ç+∫q n<äq|ü⁄ $\Te m+‘√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+:
yÓTT<ä{Ï <äX¯ (¬s’dt $T\¢sY≈£î ¬s’‘·T e&ÉT¢ neTà≥+) R s¡÷. 2500 ˝À+∫ ø=qT>√\T #˚dæq
ñ‘êŒ<äø±\ $\Te ª0μ s¡÷bÕj·T\T rùdùdÔ, CÀ&ç+∫q $\Te 2500 s¡÷bÕj·T\T
¬s+&Ée <äX¯ (Vü≤√≥˝Ÿ j·T»e÷ìøÏ }ø£, _j·T´+ neTà≥+) R s¡÷. 3600 ˝À+∫ ø=qT>√\T #˚dæq
ñ‘êŒ<äø±\ $\Te 2500 rùdùdÔ, CÀ&ç+∫q $\Te 1100 s¡÷bÕj·T\T
eT÷&Ée <äX¯ (Ç&û¢, <√X¯\ neTàø£+) R s¡÷. 5000 ˝À+∫ ø=qT>√\T #˚dæq $\Te 3600 rùdùdÔ,
CÀ&ç+∫q $\Te 1400 s¡÷bÕj·T\T
Á|ü‹ <äX¯˝Àq÷ CÀ&ç+∫q $\Te R 2500 G 1100 G 1400 R 5000
#·]Ã+#·+&ç: ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\˝Àq÷ ˇπø düe÷<Ûëq+ m+<äT≈£î e∫Ã+~?
ø±ã{Ïº Á|ü‹ <äX¯˝Àq÷ CÀ&ç+∫q n<äq|ü⁄ $\TeqT ø±˙, ˝Ò<ë n+‹eT edüTÔe⁄\/ ùde\
$\Te ø±˙ rdüTø√yê*. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£ s¡+>∑+˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq n+‹eT edüTÔe⁄\/ ùde\
$\Te Ä dü+e‘·‡sêìøÏ, Ä s¡+>∑+˝Àì yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ôì dü÷∫düTÔ+~. eT÷&ÉT s¡+>±\ ñ‘·Œ‹Ôì
ø£*|æ‘˚ <˚X¯ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô edüTÔ+~. ˇø£ <˚X¯+˝À, ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq nìï
n+‹eT edüTÔe⁄\T, ùde\ $\TeqT Ç~ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.
2009`10 dü+e‘·‡sêìøÏ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) $\TeqT Ç∫Ãq dü+>∑‹ >∑eTì+∫
ñ+{≤s¡T. n+fÒ @Á|æ˝Ÿ 2009 qT+∫ e÷]Ã 2010 es¡≈£î ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq $esê\T. BìH˚ Ä]úø£
dü+e‘·‡s¡+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
ñ‘·Œ‹Ô nsTTq n+‘·´ edüTÔe⁄\ ùde\ e÷¬sÿ≥T $\TeqT GDP qyÓ÷<äT #˚düTÔ+~. ø±˙
e÷¬sÿ≥T˝À ø=qT>√\T/neTàø±\T #˚jT· ì n+XÊ\T mH√ï ñHêïsTT. e+≥ #˚jT· ≥+, Ç\T¢ ‘·T&Ée≥+,
Ç\T¢ düs¡›≥+, |æ\¢*ï ô|+#·≥+, yÓTTø£ÿ\qT, |üX¯óe⁄\qT b˛wæ+#·&É+e+{Ï >∑èVü≤ dü+ã+<Ûä |üqT\qT
BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>± #·÷&Ée#·TÃ. dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ôì >∑DÏ+#·&É+˝À Á<äe´|üs¡yÓTÆq ˝≤yê<˚M\T
˝Òì Ç˝≤+{Ï yê{Ïì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdæø√e&É+ ˝Ò<äT. Ç$ Ä]úø£ eédüú˝À #ê˝≤ eTTKýÓTÆq$.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü, Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± eTVæ≤fi¯\T #˚ùd á |üqT\≈£î H˚{ø°Ï Á<äe´|üs¡yÓTÆq
#Ó*¢+|ü⁄\T #˚j·T&É+ ˝Ò<äT.
øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô $\Te Çe«ã&ç+~. 2010 `2011 dü+e‘·‡sêìøÏ ˝…øÏÿ+∫q
$<Ûä+>± dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥TqT $T>∑‘ê dü+e‘·‡sê\≈£î >∑DÏ+#·+&ç.
Ä]úø£ dü÷ú\C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô >∑‘· dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
dü+e‘·‡s¡+ s¡÷bÕj·T\T(ø√≥¢˝À) dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\. ô|s¡T>∑T<ä\ πs≥T
2009-10 45,16,000 ––––––––––––– –––––––––––––
2010-11 49,37,000 [(49,37,000 – 45,16,000)/ 45,16,000] *100 = 9.32 %
2011-12 52,44,000
2012-13 55,05,000

s¡+>±\ ÁbÕeTTK´‘·˝À e÷s¡TŒ ` ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTeÔ ⁄\T, ùde\ $\Te ` ñbÕ~Û
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ edüTÔe⁄\, ùde\ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+‘√ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô m˝≤
ô|s¡T>∑T‘·T+<√ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. á ô|s¡T>∑T<ä\ m˝≤ »]–+~, <˚ì e\¢ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À
m≈£îÿe>± eè~∆ ø£q|ü&+ç ~ nH˚~ ‘Ó\TdüTø√e≥+ eTTK´+. Á|üdTü ‘Ô +· n_Ûeè~∆ #Ó+~q$>± |ü]>∑D+Ï |ü
ã&ÉT‘·Tqï <˚XÊ\ n_Ûeè~∆ ‘=* <äX˝¯ À¢ eékÕj·T+, <ëì nqTã+<Ûä s¡+>±\T yê{Ï dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î n~Ûø£+>± <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT.
kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\T e÷s¡T‘·÷ eékÕj·T+ eè~∆ #Ó+<ä≥+‘√ eTTqT|ü{Ïø£+fÒ m≈£îÿe ÄVü‰s¡+
ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘√+~. nedüs¡yÓTÆq ÄVü‰sêìï ø=+‘·eT+~ ¬s’‘·T\T ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T≥+‘√ #ê˝≤eT+~
Ç‘·s¡ |üqT\T #˚|üfºkÕ>±s¡T. eè‹Ô |üqT\yêfi¯ó¢, yê´bÕs¡T\T ô|s¡>∑kÕ>±s¡T. ø=qT>√\T, neTàø±\T
mH√ï ¬s≥T¢ ô|s¡>∑≥+‘√ edüTÔe⁄\T, ùde\≈£î &çe÷+&é eT]+‘· ô|s¡>∑kÕ–+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
bÕ\≈£î\T |ü]bÕ\q≈£î, ôd’Hê´ìøÏ #ê˝≤eT+~ì ìj·T$T+#·kÕ>±s¡T. nsTT‘˚ á <äX¯˝À yÓTT‘·Ô+
MT<ä ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüTÔe⁄\˝À m≈£îÿe>± eékÕj·T+, nqTã+<Ûä s¡+>±\≈£î #Ó+~qy˚. #ê˝≤
eT+~øÏ á s¡+>±\˝ÀH˚ ñbÕ~Û \_Û+#˚~.
Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ >∑T]+∫ MTs¡T #·~$q~ eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ
#˚düTø√+&ç. ø=‘·Ô ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHê\T sêe≥+‘√ ø£sêà>±sê\T @s¡Œ&ç, $düÔ]+#·kÕ>±sTT. Ç+‘·≈£î
eTT+<äT eékÕj·T øπ Áå ‘ê\˝À |üì #˚dqæ yêfi¯T¢ Ç|ü &ÉT ô|<ä› dü+K´˝À ø£sêà>±sê\˝À |üì#˚dTü HÔ êïs¡T.
Á|ü»\T m≈£îÿe edüTÔe⁄\qT $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ø£sêà>±sê\˝À #·eø£ <Ûäs¡\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq edüTÔe⁄\T
ñ‘·Œ‹Ô ø±e≥+‘√ Ç$ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± nìï e÷¬sÿ≥¢≈£î #˚sêsTT. á <˚XÊ\˝À yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô
#˚ùd edüTÔe⁄\T, ùde\T<äècÕº´, ø£*Œ+∫q ñbÕ~Û <äècÕº´ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô ÁbÕeTTK´‘·qT
dü+‘·]+#·T≈£î+~. á $<Ûä+>± ø±\Áø£y˚TD≤ |ü]dæú‘·T\T e÷sêsTT. n+fÒ s¡+>±\ ÁbÕeTTK´‘·
e÷]+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ Á|ü<Ûëq s¡+>∑+ nsTT´+~. ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ<ÛäT\ <äècÕº´ eékÕj·T
s¡+>∑+ ø°åDÏ+∫+~.
>∑‘· 50 dü+e‘·‡sê\˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+qT+∫ ùde\ s¡+>±ìøÏ
ÁbÕ<Ûëq´‘· e÷s¡T‘√+~. yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô˝À ùdyê s¡+>∑+ Á|üeTTK kÕúq+˝À ñ+~. |üì#˚ùdyêfi¯¢˝À¢
≈£L&Ü Ç|ü &ÉT m≈£îÿeeT+~ ùde\ s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T. ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À
n~Ûø£ uÛ≤>∑+ Ç|ü &ÉT edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô ø±≈£î+&Ü ùde\T n+~+#·≥+˝À ñHêïsTT. nìï n_Ûeè~∆
#Ó+~q <˚XÊ\˝À Ç<˚ rs¡T ø£qã&ÉT‘√+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ≈£L&Ü Ç˝≤π> »s¡T>∑T‘√+<ë ˝Òø£ _Ûqï+>±
ñ+<ë?
Á>±|òt 2 ˝Àì ªô|’μ #ês¡Tº\T #·÷&É+&ç. 1972`73, 2009`10 Ä]úø£ dü+e‘·‡sê\˝À dü÷ú\
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤qT Ç$ ‘Ó*j·T#˚kÕÔsTT. Ç+‘·≈£î eTT+<äT |ü{Ïºø£˝À ñqï
>∑D≤+ø±˝Ò á ∫Á‘ê\˝À XÊ‘ê\T>± ñHêïsTT. yÓTT‘·+Ô eè‘·+Ô Ä dü+e‘·‡s¡+˝Àì dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ôì
dü÷∫düT+Ô ~. eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T, ùde\T nH˚ eT÷&ÉT s¡+>±\ ñ‘·Œ‹Ô ø£*|æ‘˚ dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô
edüTÔ+~. ùde\˝À ‹]– eT÷&ÉT s¡ø±\T ñHêïsTT, n$

ùde\˝À s¡ø±\T
Á|üC≤, kÕe÷õø£, e´øÏÔ>∑‘· ùde\T Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+, <˚X¯ s¡øD å£ , $<ä´,
yÓ’<ä´+, |üX¯óyÓ’<ä´ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, Á|ükÕs¡
e÷<ä ´ e÷\T, Á>∑ + <∏ ë \j· ÷ \T, |ü ⁄ sê‘· q
<äk ÕÔy˚E \ìs¡ « Vü≤ D, eT÷´õj·T +, Ç‘·s ¡
kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T e+{Ï$
Ä]úø£, ;e÷, dæúsêdæÔ ùde\T u≤´+≈£î\T, b˛kÕº|ò”düT bı<äT|ü⁄ U≤‘ê\T,
u≤´+≈£î\T ø±ì Ä]úø£ ø£+ô|˙, J$‘· ;e÷,
kÕ<Û ë s¡ D ;e÷ dü + dü ú \ T, uÛ Ñ e q $Áø£ j · T
ø£+ô|˙\T, <äfi≤s¡T\ ùde\T e+{Ï$
yê´bÕs¡+, ôVA≥fi¯ó¢, s¡yêD≤, Á|ükÕsê\T
nuÛ≤´dü+ : yê´bÕs¡+, ôVA≥fi¯ó¢, s¡yêD≤, Á|ükÕsê\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T ù|s=ÿq+&ç.
Á>±|òt 2 : dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤
1972`73 2009`10
12% 13% 17%

8%
43% 17%
15% 26%
22% 27%
eékÕj·T+ yê´bÕs¡+, ôVA≥fi¯ó¢, s¡yêD≤, Á|ükÕsê\T

|ü]ÁX¯eT\T Ä]úø£, ;e÷, dæúsêdæÔ
Á|üC≤, kÕe÷õø£, e´øÏÔ>∑‘· ùde\T
37 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À eékÕj·T s¡+>∑+ yê{≤ >∑D˙j·T+>± ø°åDÏ+∫+~. dü÷ú\
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+ ñ‘·Œ‹Ô yê{≤ ø=+#Ó+ ô|]–+~. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± ùdyê
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝Àì eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT s¡+>±\˝À >∑D˙j·TyÓTÆq eè~∆ ñ+~.
ñbÕ~Û ` uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì |üì |ü]dæú‘·T\T
ˇø£ <˚X¯+˝À |üì #˚düTÔqï yêfi¯¢ yÓTT‘·Ô+ dü+K´≈£î, Ä <˚X¯ dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹ÔøÏ eT<Ûä´ <ä>∑Zs¡
dü+ã+<Ûä+ ñ+~. Á|ü‹ <˚X¯+˝Àq÷ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø=B› |üì ø√s¡T≈£î+≥Tqï yêfi¯¢≈£î |üì
#·÷|æ+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. dü+bÕ<äq¬ø’ Á|ü»\≈£î ñ<√´>±\T <=s¡ø£ø£b˛‘˚ yêfi¯¢ ÄVü‰s¡, Ç‘·s¡
nedüsê\T m˝≤ rs¡‘êsTT?
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 120 ø√≥¢ »HêuÛ≤˝À 46 ø√≥¢eT+~ |üì #˚düTÔqïyês¡T. n+fÒ
ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…q’ Á|ü»\T. |ü{øºÏ £ 1 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì $$<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À
ñqï yê] eTÚ*ø£ >∑D≤+ø±\qT ‘Ó*j·T#˚k˛Ô+~.
uÛ|ü{≤s¡Ïºø‘£ 1·<˚X: uÛ¯+≤˝Às¡‘·<»]–q
˚X¯+˝À |üe÷s¡
]ÁX¯eTŒ\˝À #Ó|ø±]à≈£
T\yêØ>± ü ø√e\dæ +~ ˇø£2009`2010
î\ $esê\T, {Ï ñ+~` õ&ç(%) |æ˝À $$<Ûä s¡+>±\
yê{≤˝À e÷s¡TŒ e∫Ãq+‘·>± ñbÕ~Û ìyêdü kÕúq+TŒ sê˝Ò<äT. #ês¡Ád”Tº?Ô, |ü1972`73,
˝À e÷s¡ ⁄s¡Twüß\T 2009`10\˝À yÓTT‘·Ô+
eT÷&ÉTs¡s¡++>∑>±\˝À + ñbÕ~Û yê{≤\qT Á>±MTD #·÷|æk˛Ô|ü+≥~.ºDÇ|üŒ{Ïø|ü° ⁄s¡eékÕj·
Twüß\T Ty˚T ÅdÁ|ü”Ô\<TÛëq ñbÕ~Û
ø±]à≈£s¡î\T
+>∑+>±
ñ+~.
eékÕj· nsTT‘˚
T s¡+>∑eékÕj· + T+˝À 68ñbÕ~Û yê{≤ m+<ä 8 T≈£î ‘·>47∑Z˝Ò<äT? bÕ]ÁXÊ$Tø£ 69 , ùdyê 53 s¡+>±\˝À
‘·bÕ]ÁXÊ$Tø£
–q+‘· ñbÕ~Û s¡+>∑ø£+*Œ+#·ã&Éø£b˛e≥y˚ 17 T BìøÏ ø±s¡ 34D+. á34ø±\+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ 16 ñ‘·Œ22 ‹Ô ‘=$Tà~
¬sùde\
≥T¢ ô|s¡]–+~, +>∑+ ø±˙ bÕ]ÁXÊ$Tø£15ñbÕ~Û eT÷&ÉT58 ¬s≥T¢ e÷Á‘·19 y˚T ô|]–+~. ùd15e\ s¡+>∑+25 ˝Àq÷ Ç<˚
|üyÓ]TT‘·
dæú‹Ô+. ùdyê s¡+>∑+˝À ñ‘·Œ‹Ô100 14 ¬s≥T¢ ô|]–+~100 ø±˙ 100 ñbÕ~Û e÷Á‘·+ 1005 ¬s≥T¢ ô|]–+~. 100
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »]–q e÷s¡TŒ\˝À #Ó|ü ø√e\dæ+~ ˇø£{Ï ñ+~. dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝Àì
$$<Ûä s¡+>±\ yê{≤˝À e÷s¡TŒ e∫Ãq+‘·>± ñbÕ~Û˝À e÷s¡TŒ sê˝Ò<Tä . 1972`73, 2009`10\˝À
eT÷&ÉT s¡+>±\˝À ñbÕ~Û yê{≤\qT Á>±|òt 3˝À #·÷|æk˛Ô+~. Ç|üŒ{Ïø° eékÕj·Ty˚T Á|ü<Ûëq
ñbÕ~Û s¡+>∑+>± ñ+~. nsTT‘˚ eékÕj·T+˝À ñbÕ~Û yê{≤ m+<äT≈£î ‘·>˝Z∑ <Ò Tä ? bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyê
s¡+>±\˝À ‘·–q+‘· ñbÕ~Û ø£*Œ+#·ã&Éø£b˛e≥y˚T BìøÏ ø±s¡D+. á ø±\+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô
‘=$Tà~ s¬ ≥T¢ ô|]–+~, ø±˙ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñbÕ~Û eT÷&ÉT s¬ ≥T¢ e÷Á‘·yT˚ ô|]–+~. ùde\ s¡+>∑+˝Àq÷
|ü{øºÏ £ 1ì C≤Á>∑‘>Ô· ± n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î Ç<˚ |ü]dæú‹. ùdyê s¡+>∑+˝À ñ‘·Œ‹Ô 14 ¬s≥T¢
düe÷<ÛëHê\T Çe«+&ç: ô|]–+~ ø±˙ ñbÕ~Û e÷Á‘·+ 5 s¬ ≥T¢ ô|]–+~.
eékÕj·T s¡+>∑+˝Àì n‘·´~Ûø£ eT+~ ø±]à≈£î\T Bì |ò*ü ‘·+>± <˚X+¯ ˝Àì ø±]à≈£î\˝À dü>+∑
..................˝À ìedædüTÔHêïs¡T. ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ eékÕj·Ts¡+>∑+˝À ñ+&ç
#ê˝≤eT+~ ...................|üìyês¡T eékÕj·T Ä]+≥ ˇø£ e+‘·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ e÷Á‘·y˚T <√Vü≤<ä+
s¡+>∑+˝À ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T. #˚ d ü T Ô H êïs¡ T . BìøÏ $s¡ T <ä ∆ + >± dü ÷ ú \
90% ø£+fÒ n~Ûø£+>± |ü≥ºD ÁbÕ+‘· |üìyês¡T C≤rjÓ ÷ ‘· Œ ‹Ô ˝ À 75 XÊ‘· + yê{≤ ñqï
....................., .............. s¡+>±\˝À ñbÕ~Û bÕ]ÁXÊ$Tø£, ùdyê s¡+>±\T yÓTT‘·+Ô ø±]à≈£î\˝À
bı+<äT‘·THêïs¡T. <ë<ë|ü⁄ dü>±ìøÏ e÷Á‘·yT˚ ñbÕ~Û ø£*ŒdüTHÔ êïsTT.
Åd”Ô |ü⁄s¡Twüß\ ìwüŒ‹Ô b˛*ùdÔ Åd”Ô\T ............. eékÕj·T+˝À ñqï ø±]à≈£î\T yêfi¯ó¢ ñ‘·Œ‹Ô
................. s¡+>±\˝À ø=~› XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T
#Ó j · T ´>∑ * –q+‘· > ± #Ó j · T ´≥+ ˝Ò < ä ì
ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T.
nqTø√yê˝≤?
Bì‘√ eékÕj·T+˝À nedüsy¡ TÓ qÆ <ëìø£+fÒ m≈£îÿeeT+~ ñHêïs¡ì ns¡eú Te⁄‘√+~. eékÕj·T+
qT+∫ ø=+‘·eT+~ ‘·s¡*b˛sTTHê ñ‘·Œ‹Ô Á|üuÛ≤$‘·+ ø±<äT. Ç+ø=ø£ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ eékÕj·T
s¡+>∑+˝À ø±]à≈£î\T n\Œ ñbÕ~ÛH˚ ø£*– ñHêïs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î >±j·TÁ‹ nH˚ ∫qï ¬s’‘·TqT rdüT≈£î+<ë+. ÄyÓT≈£î 5 mø£sê\ esê¸<Ûës¡ uÛÑ÷$T
ñ+~. ÄyÓT C§qï, ø£+<äT\T e+{Ï |ü+≥\T |ü+&çdüTÔ+~. ≈£î≥T+ã+˝Àì nsTT<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\÷
dü+e‘·‡s¡eT+‘ê n+<äT˝ÀH˚ |üì#˚kÕÔs¡T. ø±s¡D+? yêfi¯¢≈£î #Ój·T´{≤ìøÏ y˚πs |üì ˝Ò<äT. yê] ÁX¯eT
$uÛÑõ+|üã&ÉT‘√+~. n+<äs¡÷ @<√ ˇø£ |üì #˚düTÔHêïs¡T ø±˙ me]ø° |üP]Ô |üì˝Ò<äT. n\Œ ñbÕ~Û
n+fÒ Ç<˚, n+<äs¡÷ |üì #˚düTÔqï≥Tº ñ+≥T+~ ø±˙ me«]ø° ‘·eT |üP]Ô, kÕeTsêú´ìøÏ ‘·–q≥Tº>± |üì
ñ+&É≥+ ˝Ò<äT. |üì˝Òø£ ìs¡T<√´–>± ñ+fÒ n~ ø£q|ü&ÉT‘·T+~, ø±˙ á s¡ø£yÓTÆq n\Œ ñbÕ~Û me]ø°
ø£q|ü&É<äT. n+<äTπø Bìì ªÁ|ü#·Ãq¤ ï ìs¡T<√´>∑+μ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
ˇø£ uÛÑ÷kÕ«$T á ≈£î≥T+ã+˝Àì ˇø£]<ä›]ì ‘·q uÛÑ÷$T˝À |üì#Ój·T´{≤ìøÏ ô|≥Tº≈£îHêï&Éì
nqT≈£î+<ë+. Bìe\¢ >±j·TÁ‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ≈£L* <ë«sê n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~.
yêfi¯¢≈£îqï ‘·≈£îÿe uÛÑ÷$T˝À nsTT<ës¡T>∑Ts¡T |üì #Ój·Té\dæq nedüs¡+˝Ò<äT ø±ã{Ïº Ç<ä›s¡T y˚πs |üìøÏ
yÓfi¯¢≥+e\¢ ñ‘·Œ‹Ô <Óã“‹q<äT. ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À Ç<ä›s¡T |ü]ÁX¯eT\˝À |üì#Ój·T´{≤ìøÏ ≈£L&Ü yÓ[¢
ñ+&Ée#·TÃ. Bìe\¢ ≈£L&Ü eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ‘·>∑Z≈£î+&Ü >±j·TÁ‹ ≈£î≥T+ã+ n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+
bı+<äe#·TÃ.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À >±j·TÁ‹ ˝≤+{Ï s¬ ‘’ T· \T \ø£\å dü+K´˝À ñHêïs¡T. Bì ns¡+ú eékÕj·T s¡+>∑+qT+∫
#ê˝≤eT+~ yÓ[¢b˛sTT y˚πs s¡+>±\˝À |üì #˚dæq|üŒ{Ïø° eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ‘·>∑Z<äT. Ç‘·s¡ |üì #˚|üfÒº
düuÛÑT´\ <ë«sê ≈£î≥T+ã yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
á s¡ø£yÓTÆq n\Œ ñbÕ~Û Ç‘·s¡ s¡+>±\˝À ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À
ùdyê s¡+>∑+˝À s√E≈£L© ø√dü+ yÓ‘·T≈£îÿH˚ yêfi¯ó¢ y˚˝≤~>± ñHêïs¡T. Mfi¯ó¢ s¡+>∑T\T yÓj·T´≥+, ˙{Ï
ô|’|ü⁄\ |üì, eTs¡eTà‘·T\T #Ój·T´≥+ e+{Ï |üqT\T #˚kÕÔs¡T. Mfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~øÏ Á|ü‹s√p |üì
<=s¡ø£<äT. n<˚$<Ûä+>± ùdyês¡+>∑+˝À ãC≤s¡T˝À ãfi¯¢MT<ä düs¡T≈£î\T neTTà≈£îH˚ yêfi¯¢qT #·÷dü÷Ô
ñ+{≤+. Mfi¯ó¢ s√»+‘ê ø£wüº|ü&çHê dü+bÕ<äq #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Bìø£+fÒ eT+∫ neø±XÊ\T
˝Òq+<äTq Mfi¯T¢ á |üqT\T #˚düTÔHêïs¡T.
Á>±|òt 3 : eT÷&ÉT s¡+>±\˝À ñbÕ~Û yê{≤

1972`73˝À ñbÕ~Û 2009`10˝À ñbÕ~Û
ùde\T
15% ùde\T
|ü]ÁX¯eT 25% eékÕj·T+
11%
53%
eékÕj·T+ |ü]ÁX¯eT
74%
22%

Á>±|òt 4 : eT÷&ÉT s¡+>±\˝À dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP) yê{≤
1972-73 2009-2010
eékÕj·T+
17%
ùde\T eékÕj·T+
35% 42%
|ü]ÁX¯eT
ùde\T 26%
|ü]ÁX¯eT 57%
22%
Ç∫Ãq ªô|’μ #ês¡Tº\T #·÷dæ øÏ+~ |ü{Ïºø£ ì+|ü+&ç.

ñbÕ~Û (%) dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (%)
s¡+>∑+
1972-73 2009-10 1972-73 2009-10
eékÕj·T+
|ü]ÁX¯eT\T
ùde\T
ùdyê s¡+>∑+ n_Ûeè~∆ #Ó+~Hê Ä s¡+>∑+˝À nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T düe÷q+>± ô|s¡>∑≥+ ˝Ò<äT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùdyê s¡+>∑+˝À nH˚ø£ s¡ø±\ e´≈£îÔ\T ñbÕ~Û bı+<äT‘·THêïs¡T. ˇø£yÓ’|ü⁄q u≤>±
#·<äTe⁄≈£îqï, HÓ’|ü⁄D≤´\Tqï e´≈£îÔ\≈£î ñbÕ~Û Ç#˚Ã ø=~›bÕ{Ï ùde\T ñHêïsTT. Ç+ø√yÓ’|ü⁄q ∫qï
∫qï <äTø±D≤\T q&çù|yêfi¯ó,¢ eTs¡eTà‘·T\T #˚ùdyêfi¯ó,¢ s¡yêD≤ ùde\T n+~+#˚ yêfi¯ó¢ ô|<ä› dü+K´˝À
ñHêïs¡T. yêfi¯¢ Jeq+ n‹ ø£wüº+MT<ä kÕ>∑T‘·T+~, nsTTHê eTs√ <ë]˝Òø£ á ùde\˝À
ø=qkÕ>∑T‘·THêïs¡T. n+fÒ ùdyês¡+>∑+˝À ˇø£ uÛ≤>±ìøÏ e÷Á‘·y˚T ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|s¡T>∑T‘√+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eéd”úø£è‘·, neéd”úø£è‘· s¡+>±\˝À ñbÕ~Û
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü÷ú\C≤rjÓ÷‘·Œ‹ÔøÏ $_Ûqï s¡+>±\T m˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔHêïjÓ÷, á eT÷&ÉT
s¡+>±\˝À <˚ì ÁbÕeTTK´‘· m+‘· ñ+<√ #·÷XÊ+. ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ<ÛTä \˝À #√≥T#˚dTü ≈£î+≥Tqï e÷s¡TŒ\T
$X‚¢wæ+#·{≤ìøÏ Ç~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
eTq <˚X+¯ ˝À ñbÕ~Û rs¡T˝À¢ #Ó| ü ø√<ä–q+‘· e÷s¡TŒ »s¡>≥
∑ + ˝Ò<Tä . Bìì |ü]o*+#·{≤ìøÏ
ñbÕ~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫ eTs=ø£ eØZøs£ D ¡ qT #·÷<ë›+. øÏ+<ä #·]Ã+∫q eØZøs£ D
¡ ñbÕ~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫q
|üì |ü]dæú‘·T\qT, düeTdü´\qT düŒwüº+>± yÓ\¢&ç #˚düTÔ+~.

qs¡d+æ Vü≤
qs¡dæ+Vü≤ Á|üuÛÑT‘·« ø±sê´\j·T+˝À |üì #˚kÕÔ&ÉT. n‘·ì
|üì y˚fi¯\T ñ<äj·T+ 9.30 qT+∫ kÕj·T+Á‘·+ 5.30 es¡≈£î.
Ç+{ÏqT+∫ 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï ø±sê´\j·÷ìøÏ
n‘·&TÉ yÓ÷{≤s¡Tôdø’ \Ï T MT<ä yÓfi‘¯ ê&ÉT. Á|ü‹ HÓ\ ∫es¡˝À n‘·&øç Ï
Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü J‘·+ \_ÛdTü +Ô ~. n~ H˚sT¡ >± n‘·&ç u≤´+≈£î
U≤‘ê˝À »eT ne⁄‘·T+~. J‘·+ ø±≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘·« ìj·Te÷\
Á|üø±s¡+ n‘·&øç Ï uÛ$Ñ wü´ì~Û (PF) \_ÛdTü +Ô ~. yÓ<’ ´ä , Ç‘·s¡ uÛ‘Ñ ê´\T
≈£L&Ü \_ÛkÕÔsTT. qs¡dæ+Vü≤ Ä~yês¡+Hê&ÉT ø±sê´\j·÷ìøÏ
yÓfi¯¢&ÉT. Ç~ n‘·ìøÏ y˚‘·q+‘√ ≈£L&çq ôd\e⁄. n‘·&ÉT |üì˝À #˚]q|ü &ÉT |üì wüs¡‘·T\T, ìã+<Ûäq\T
ù|s=ÿ+≥÷ n‘·&çøÏ ìj·÷eTø£ |üÁ‘·+ Ç#êÃs¡T.
sêCÒX¯«]
sêCÒX¯«] uÛÑeq ìsêàD ø±]à≈£îsê*>± |üì #˚k˛Ô+~.
ÄyÓT ñ<äj·T+ 7 >∑+≥\≈£î |üìøÏ yÓ[¢, sêÁ‹ 7 >∑+≥\≈£î
‹]– edüTÔ+~. 8`10 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï |üì
Á|ü<X˚ ÊìøÏ ÄyÓT s√p ãdüT‡˝À yÓ[¢ edüT+Ô ~. uÛeÑ q ìsêàD
ø±]à≈£î\≈£î eT<Ûë´Vü≤ï+ 1`2 >∑+≥\ eT<Û´ä uÛÀ»q $sêeT+
\_ÛdüTÔ+~. ÄyÓT≈£î HÓ\˝À 10`12 s√E\T e÷Á‘·y˚T |üì
<=s¡T≈£î‘·T+~. |üì˝Òì $T–*q s√E˝À¢ ÄyÓT≈£î ≈£L©
sê<äT. ÄyÓT≈£î s√E ≈£L©>± 150 s¡÷bÕj·T\T \_ÛkÕÔsTT.
kÕ<Ûës¡D+>± kÕj·T+Á‘·+ ÄyÓT≈£î s√E≈£L© \_ÛdüTÔ+~.
ˇπø#√≥ eT÷&ÉT, Hê\T>∑T s√E\T |üì#˚ùdÔ Ä |üì nsTTq
‘·s¡Tyê‘· yÓTT‘·Ô+ ≈£L© \_ÛdüTÔ+~. |òæÁãe]`pHé HÓ\˝À¢
m≈£îÿe |üì <=s¡T≈£î‘·T+~. E˝…’qT+∫ »qe] es¡≈£î n+‘·>± |üì ñ+&É<äT. kÕúìø£ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
ãè+<ä+˝À sêCÒX¯«] düuÛÑT´sê\T. |üì düeTj·T+˝À ô|<ä› Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+∫Hê, #·ìb˛sTTHê Á|üuÛÑT‘·«+
ø=+‘· qwüº|ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢düTÔ+~. nsTT‘˚ ∫qï ∫qï Á|üe÷<ë\≈£î m≥Te+{Ï qwüº|ü]Vü‰s¡+ ñ+&É<äT. ˇø£
y˚TÅdæÔ øÏ+<ä |üì#˚ùd ãè+<ä+˝À ÄyÓT düuÛÑT´sê\T. Á|ü‹ y˚TÅdæÔ øÏ+<ä 6`10 eT+~ |üì#˚düTÔ+{≤s¡T.
eéd”øú è£ ‘·, neéd”øú è£ ‘· s¡+>±\˝À |üì#˚dTü qÔ ï ø±]à≈£î\≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± qs¡d+æ Vü≤, sêCÒX«¯ ]
ñHêïs¡T. yêfi¯¢ |üì |ü]dæ‘ú T· \˝À m≥Te+{Ï ‘˚&Ü\T >∑eTì+#ês¡T? eéd”øú è£ ‘·, neéd”øú è£ ‘· s¡+>±\
eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T >∑T]Ô+#·≥+ <ë«sê <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ ø±]à≈£î\ |üì |ü]dæú‘·T\T, y˚‘·Hê\T m˝≤
ñHêïjÓ÷ ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. 92% ø±]à≈£î\T neéd”úø£è‘·· s¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔ+&É>± πøe\+ 8%
eT+~ e÷Á‘·y˚T eéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔHêïs¡T.

ñbÕ~Û wüs‘¡ T· \T ñ+&ç qeTàø£+>± |üì ñ+&˚ Á|ü<X˚ Ê\T ˝Ò<ë yê´bÕsê\qT eéd”øú è£ ‘· s¡+>∑+>±
eéVü≤]kÕÔs¡T. Ç$ Á|üuÛÑT‘·«+ e<ä› qyÓ÷<äT #˚düT≈£îì ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº ø£sêà>±sê\ #·≥º+, ø£˙dü
y˚‘·q #·≥º+, <äTø±D≤\T, dü+düú\ #·≥º+ e+{Ï yê{Ï˝À¢ ñqï Á|üuÛÑT‘·« ìj·TeT ìã+<Ûäq\qT Ç$
nqTdü]kÕÔsTT. ø=ìï Áø£eTã<ä∆ Á|üÁøÏj·T\T, $<ÛëHê\T ñ+&É≥+ e\¢ ≈£L&Ü M{Ïì eéd”úø£è‘··
s¡+>∑+ n+{≤s¡T. eéd”úø£è‘·· s¡+>∑+˝Àì ø±]à≈£î\≈£î ñ<√´>∑ uÛÑÁ<ä‘· ñ+≥T+~. yêfi¯ó¢ s√E˝À
ìsê∆]‘· >∑+≥\T e÷Á‘·y˚T |üì #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe |üì#˚ùdÔ j·T»e÷ì
n<äq|ü⁄ y˚‘·q+ #Ó*¢+#ê*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü J‘·+‘√≈£L&çq ôd\e⁄, ôd\e⁄\˝À y˚‘·q+, uÛÑ$wü´ì~Û
e+{Ï nH˚ø£ Ç‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\T yêfi¯≈¢ î£ ñ+{≤sTT. yêfi¯≈¢ î£ yÓ<’ ´ä Á|üj÷Ó »Hê\T ≈£L&Ü n+~+#ê*.
#·≥º+ Á|üø±s¡+ j·T»e÷qT\T uÛÑÁ<ä‘·‘√ ≈£L&çq |üì yê‘êes¡D+, ‘ê>∑T˙s¡T e+{Ï dü<äTbÕj·÷\T
ø£*Œ+#ê*. Á|üuTÑÛ ‘·«+, ø£+ô|˙\T, ô|<ä› dü+dü\ú ˝À |üì#˚ùd yêfi¯ó¢ eéd”øú è£ ‘·· s¡+>∑+˝À |üì#˚dTü HÔ êïs¡T.
neéd”úø£è‘·· s¡+>∑+˝À ∫qï ∫qï dü+düú\T nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü ñ+{≤sTT. Ç$ kÕ<Ûës¡D+>± Á|üuÛÑT‘·«
ìj·T+Á‘·D˝À ñ+&Ée⁄. ìj·TeT, ìã+<Ûäq\T ñ+{≤sTT ø±˙ M{Ïì nqTdü]+#·s¡T, nqTdü]+#˚˝≤
#·÷ùdyêfi¯ó¢ ñ+&És¡T. ñ<√´>∑T\≈£î J‘·+ ‘·≈£îÿe, uÛÑÁ<ä‘· ≈£L&Ü ñ+&É<äT. m≈£îÿe |üìøÏ m≈£îÿe
y˚‘·q+, Ä]®‘· ôd\e⁄, ôd\e⁄\T, nHês√>∑éT|ü &ÉT ôd\e⁄\T e+{Ï$ ≈£L&Ü ñ+&Ée⁄. @ ø±s¡D+
˝Ò≈£î+&Ü ñ<√´>∑düTÔ\qT e÷qTø√eTqe#·TÃ. |üì ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ ø=ìï ø±˝≤˝À¢ ø=+‘·eT+~ì |üì
e÷ì|æ+#·e#·TÃ. e÷s¡T‘·Tqï e÷¬sÿ≥T |ü]dæú‹, ñbÕ~Û ø£*ŒdüTÔqï yêfi¯¢ e÷qdæø£ kÕúsTTô|’ #ê˝≤
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
ô|’q ù|s=ÿqïy˚ ø±≈£î+&Ü ùdyê s¡+>∑+˝À dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<äT‘·Tqïyêfi¯ó¢ ô|<ä› dü+K´˝À
ñHêïs¡T. ø±]à≈£î\˝À dü>+∑ XÊ‘·+ dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<äT‘·Tqïyêπs. ãC≤s¡T\˝À edüTeÔ ⁄\T neTTà‘·÷,
∫qï ∫qï eTs¡eTà‘·T\T #˚dü÷Ô, M<ÛäT\T ‹]– neTTà‘·÷ Mfi¯ó¢ MT≈£î n+‘·{≤ ø£ì|ækÕÔs¡T. n<˚
$<Ûä+>± ¬s’‘·T\T ≈£L&Ü m≈£îÿe>± dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<äT‘·÷ ø±e\dæq|ü⁄Œ&ÉT ≈£L©\qT |æ\TkÕÔs¡T.
eéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝Àì ñ<√´>±\qT n+<äs¡÷ ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ø±˙ á s¡+>∑+˝Àì ñbÕ~Û
neø±XÊ\T #ê˝≤ ì<ëq+>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. |òü*‘·+>±, n~Ûø£ XÊ‘·+ ø±]à≈£î\≈£î #ê˝≤ ‘·≈£îÿe
y˚‘·HêìøÏ neéd”úø£è‘· ñ<√´>±\T ‘·|æŒ+∫ eTs√ <ë]˝Ò<äT. Mfi¯ó¢ ‘·s¡#·T <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤s¡T,
Mfi¯≈¢ î£ Hê´j·TyÓTqÆ y˚‘q· + #Ó*+¢ |üã&É<Tä . Mfi¯¢ dü+bÕ<äq #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe, n~ ≈£L&Ü Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü
ñ+&É<äT. eéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝Àì ø±]à≈£î\ ñ<√´>±\T b˛e≥+ ≈£L&Ü kÕ<Ûës¡D+>± #·÷dü÷Ô
ñ+{≤+. |òü*‘·+>± Mfi¯ó¢ ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe y˚‘·HêìøÏ neéd”úø£è‘·· s¡+>∑+˝À |üì#˚j·÷*‡ edüTÔ+~.
n+fÒ eT]+‘· |üì nedüs+¡ ‘√bÕ≥T neéd”øú è£ ‘·· s¡+>∑+˝Àì ø±]à≈£î\≈£î s¡øD å£ , eT<ä‘› T· nedüs+¡ .
s¡ø£åD nedüs¡yÓTÆq á neéd”úø£è‘·· ø±]à≈£î\T mes¡T? Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À Mfi¯ó¢ uÛÑ÷$T˝Òì
eékÕj·T ≈£L©\T, düqï, ∫qïø±s¡T ¬s’‘·T\T, øö\T<ës¡T\T, #˚H˚‘·, ø£eTàs¡+, eÁ&É+>∑+, ø£+kÕ*
e+{Ï #˚‹eè‘·TÔ\ yêfi¯ó¢. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝Àì 80 XÊ‘·+ ≈£î≥T+u≤\T düqï,
∫qïø±s¡T ¬s’‘·T\ øÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT. Ç≥Te+{Ï ¬s’‘·T\≈£î düø±\+˝À $‘·ÔHê\T, eékÕj·T
ñ‘êŒ<äø±\T, s¡TDdü<äTbÕj·÷\T, ì\« kÂø£sê´\T, $Áø£j·T πø+Á<ë\T e+{Ï yê{Ï <ë«sê eT<ä›‘·T
n+~+#ê*. eékÕj·T ≈£L©\≈£î ø£˙dü ≈£L©, ‘·–q+‘· |üì n+<ë*.
|ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ∫qï‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T, uÛÑeq ìsêàD, yê´bÕs¡+, s¡yêD≤ e+{Ï yê{Ï˝À
s√EyêØ ≈£L©\T, ãC≤s¡T˝À neTàø±\T #˚ùd yêfi¯ó¢, ãs¡Te⁄\T yÓ÷ùdyêfi¯ó¢, ∫‘·TÔø±–‘ê\T
@πsyêfi¯ó¢, ã≥º\T ≈£îfÒºyêfi¯ó¢ neéd”úø£è‘·· s¡+>∑ ø±]à≈£î\T ne⁄‘ês¡T. eTT&ç düs¡T≈£î\ ø=qT>√\T≈£î,
ñ‘·Œ‘·TÔ\T neTTàø√{≤ìøÏ ∫qï‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\≈£î ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·« eT<ä›‘·T ø±yê*. |ü≥ºD, Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝Àì s√EyêØ ≈£L©\≈£î s¡ø£åD ø±yê*.
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>\∑ T, yÓqø£ã&çq ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î #Ó+~q n~Ûø£ XÊ‘·+ ø±]à≈£î\T neéd”øú è£ ‘··
s¡+>∑+˝À ñHêïs¡T. á esêZ\≈£î #Ó+~q eTVæ≤fi¯\ |ü]dæú‹ eT]+‘· <ës¡TD+>± ñ+≥T+~. |üì
dü]>± <=s¡ø£ø£b˛e≥+, ‘·≈£îÿe y˚‘·q+ ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü á ø±]à≈£î\T kÕe÷õø£ $eø£å‘·≈£î
≈£L&Ü ˝ÀHÍ‘ês¡T. ø±ã{Ïº Ä]úø£, kÕe÷õø£ n_Ûeè~∆øÏ neéd”úø£è‘· s¡+>∑ ø±]à≈£î\≈£î s¡ø£åD,
eT<ä›‘·T nedüs¡+.
á s¡+>±\˝À edüTÔe⁄\, ùde\ ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ<ÛäT\qT |ü]o*<ë›+. neéd”úø£è‘· s¡+>∑+ ≈£L&Ü
ñ‘·Œ‹ÔøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~. 2004`05 dü+e‘·‡s¡+˝À yÓTT‘·Ô+ ø±]à≈£î\˝À 92 XÊ‘·+ eT+~
neéd”úø£è‘·· s¡+>∑+˝À ñ+&É>± yÓTT‘·Ô+ ñ‘·Œ‹Ô˝À dü>±ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚XÊs¡T. n+fÒ Bì ns¡ú+
øπ e\+ 8 XÊ‘·+ ø±]à≈£î\T uÛÁÑ <ä‘‘· √ ≈£L&çq eT+∫ ñ<√´>∑+ ñ+&ç yÓTT‘·+Ô edüTeÔ ⁄\T, ùde\˝À 50
XÊ‘êìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚XÊs¡T. Ç≥Te+{Ï ø£+ô|˙\ ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ùde\≈£î eT+∫ e÷¬sÿ≥T ñ+~ ø±˙
#ê˝≤ ø=~›eT+~πø eT+∫ J‘·+‘√ ≈£L&çq ñbÕ~Û ø£*ŒdüTÔHêïsTT. Ç~ rÁe ndüe÷q‘·\‘√ ñqï
|ü]dæú‹. $T–*qyêfi¯ó¢ ‘·≈£îÿe y˚‘·q+‘√ uÛÑÁ<ä‘·˝Òì ñ<√´>±\T #˚düTÔHêïs¡T, ˝Ò<ë dü«j·T+ ñbÕ~Û˝À
ñHêïs¡T, ˝Ò<ë ìs¡T<√´>∑T\T>± ñHêïs¡T.
|ü{Ïºø£ 2 : eéd”úø£è‘·, neéd”úø£è‘· s¡+>±\ bÕÁ‘·
s¡+>∑+ yê{≤ (yÓTT‘·Ô+˝À XÊ‘·+)
ñbÕ~Û dü÷\ú C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô
eéd”úø£è‘· 8 50
neéd”úø£è‘· 92 50
yÓTT‘·Ô+ 100 100
ñbÕ~Û neø±XÊ\T, |ü]dæú‘·T\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ m˝≤ ?

ô|’ ù|s=ÿqï yê]˝À #ê˝≤eT+~ |ü]ÁX¯eT\T, ùdyês¡+>∑+˝À eT+∫ ñ<√´>∑+ bı+~ ñ+&Ü*‡+~,
ø±˙ Ç˝≤ »s¡>˝∑ <Ò Tä . |ü]ÁX¯eT\T, ùde˝À¢ ñ‘·Œ‹Ô ô|]–+~ ø±˙ <ëìøÏ ‘·–q≥Tº>± ñbÕ~Û ô|s¡>˝∑ <Ò Tä .
n~Ûø£XÊ‘·+ eT+~ neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À |üì <=s¡ø£ì dæú‹˝À ñHêïs¡T. ñ‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢
ø±]à≈£î\˝À 8% eT+~ e÷Á‘·yT˚ Á|üj÷Ó »q+ bı+<äT‘·THêïs¡T. eT] Á|ü»\+<ä]ø° ñbÕ~Û neø±XÊ\T
ô|+#·≥+ m˝≤? ø=ìï e÷sêZ\qT #·÷<ë›+.
nsTT<Óø£sê\ esê¸<Ûës¡ uÛÑ÷$T ñqï >±j·TÁ‹ ñ<ëVü≤s¡D rdüT≈£î+<ë+. Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ
ô|≥º&É+ <ë«sê ø±˙ ˝Òø£ u≤´+≈£î\T s¡TD≤\T Çe«&É+ <ë«sê ø±˙ >±j·TÁ‹ ‘·q uÛÑ÷$TøÏ kÕ>∑T˙s¡T
n+~+#·{≤ìøÏ u≤$ ‘·e⁄«ø√>∑\<äT. á kÕ>∑T˙{Ï <ë«sê >±j·TÁ‹ ‘·q uÛÑ÷$T˝À ¬s+&Ée |ü+≥>±
>√<ÛTä eT kÕ>∑T #ÓjT· ´>∑\T>∑T‘·T+~. 2.5 mø£sê\ >√<ÛTä eT |ü+≥˝À ($‘·≥
Ô +, ˙fi¯ó¢ ô|≥º≥+, ms¡Te⁄\T
#·\¢≥+, ø√‘· ø√j·T≥+ e+{Ï nìï |üqT\T ø£*|æ) Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\≈£î 50 s√E\bÕ≥T |üì
<=s¡T≈£î‘·T+~. n+fÒ ÄyÓT≈£îqï uÛÑ÷$T˝À eTs√ Ç<ä›]øÏ ñbÕ~Û <=s¡T≈£î‘·T+~. ˇø£ Äqø£≥º ø£{Ïº,
Ç≥Te+{Ï nH˚ø£ s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ eTT\≈£î kÕ>∑T˙s¡T n+~+#·{≤ìøÏ ø±\e\T ‘·yê«s¡qT≈£î+<ë+. Bì<ë«sê
eékÕj·T s¡+>∑+˝ÀH˚ ñbÕ~Û neø±XÊ\T \_Û+∫ n\Œ ñbÕ~Û e+{Ï düeTdü´\T ø=+‘·es¡≈£î
‘·>∑TZ‘êsTT.
>±j·TÁ‹, Ç+ø± Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\T eTTqT|ü{Ïø£+fÒ m≈£îÿe |ü+≥ |ü+&çdüTÔHêïs¡ì nqT≈£î+<ë+.
B+{À¢ ø=+‘· yêfi¯ó¢ ãC≤s¡T˝À neTàe\dæ ñ+≥T+~. Ç+<äT≈£î <ä>∑Zs¡˝Àì |ü≥ºD≤ìøÏ ‘·eT
ñ‘·Œ‘·T\Ô T #˚sy¡ j ˚ T· {≤ìøÏ s¡yêD≤ nedüs+¡ ne⁄‘·T+~. |ü+≥\ ì\«#˚jT· {≤ìøÏ, s¡yêD≤≈£î Á|üuTÑÛ ‘·«+
ø=+‘· ô|≥Tºã&ÉT\T ô|&ç‘˚ ˝Ò<ë ∫qï ˝≤Ø\T nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î #˚πs˝≤ yÓTs¡T¬>’q s√&ÉT¢ ì]àùdÔ
>±j·TÁ‹ e+{Ï s¬ ‘’ T· \≈£î kÕ>∑T˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&ç, n~Ûø£ |ü+≥\T |ü+&ç+∫, yê{Ïì e÷¬sÿ≥Tº˝À
neTTà‘ês¡T. Ç≥Te+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê ¬s’‘·T\πø ø±≈£î+&Ü, s¡yêD≤, yê´bÕs¡+ e+{Ï ùde\˝À
ñqïyêfi¯¢≈£î ≈£L&Ü ñ‘êŒ<äø£ ñbÕ~Û <=s¡T≈£î‘·T+~.
>±j·TÁ‹ nedüsê\˝À ˙fi¯ó¢ ˇø£ n+X¯+ e÷Á‘·yT˚ . uÛ÷Ñ $Tì kÕ>∑T #ÓjT· ´{≤ìøÏ ÄyÓT≈£î $‘·HÔ ê\T,
ms¡Te⁄\T, eékÕj·T |ü]ø£sê\T, |ü+|ü⁄ôd≥T¢ e+{Ï$ ø±yê*. ù|<ä¬s’‘·T ø±e≥+e\¢ ÄyÓT M{Ï˝À¢
#ê˝≤es¡≈£î ø=qTø√ÿ˝Ò<äT. ø±ã{Ïº ÄyÓT n~Ûø£ e&û¶øÏ e&û¶ yê´bÕs¡düTÔì e<ä›qT+∫ n|ü #˚j·÷*‡
ñ+≥T+~. kÕúìø£ u≤´+≈£î ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ düø±\+˝À n|ü n+~+#·>∑*–‘˚ M≥ìï+{Ï˙ ÄyÓT
düø±\+˝À ø=qT≈£îÿì uÛÑ÷$T kÕ>∑T#Ój·T´>∑\T>∑T‘·T+~. n+fÒ eékÕj·T+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ë\+fÒ
kÕ>∑T˙{Ï‘√bÕ≥T ¬s’‘·T\≈£î ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ eékÕj·T s¡TD≤\T n+~+#ê*‡ ñ+≥T+~.
á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ eTs=ø£ e÷s¡Z+ ø=+#Ó+ ô|<ä› ô|<ä› Á>±eT ÁbÕ+‘ê\˝À #ê˝≤
eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚˝≤ |ü]ÁX¯eT\T, ùde\qT >∑T]Ô+∫, Áb˛‘·‡Væ≤+∫, nø£ÿ&É kÕú|+æ #˚˝≤ #·÷&É≥+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î #ê˝≤eT+~ ¬s’‘·T\T ‘·èD<ÛëHê´\T, ∫s¡T<ÛëHê´\T |ü+&ç+#ê\ì nqTø√e#·TÃ. M{Ïì
ø=qT>√\T #˚dæ |æ+&ç |ü{Ïº+∫ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À neTà{≤ìøÏ |æ+&ç eTs¡ kÕú|æ+#·≥+ ˇø£
ñ<ëVü≤s¡D. ø√˝Ÿ¶ k˛ºπsõ dü<äTbÕj·T+ ø£*ŒùdÔ $Ts¡|ü, ñ*¢ e+{Ï ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ¬s’‘·T\T ì\«#˚düT≈£îì
eT+∫ <Ûäs¡ e∫Ãq|ü &ÉT neTTàø√>∑\T>∑T‘ês¡T. n≥MÁbÕ+‘ê\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï Á>±e÷\˝À ‘˚HÓ
ùdø£s¡D πø+Á<ë\T ÁbÕs¡+_ÛùdÔ n&Ée⁄\˝À ùdø£]+∫q ‘˚HÓ nø£ÿ&É neTTà‘ês¡T. {e÷{, $Ts¡|ü,
e÷$T&ç, e&ÉT¢, ø£+<äT\T, |üfi¯ó¢ e+{Ï eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ≈£Ls¡>±j·T\ ÁbÕôddæ+>¥≈£î |ü]ÁX¯eT\T
kÕú|æ+#·e#·TÃ. Bì<ë«sê ô|<ä› |ü≥ºD≤\˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü ze÷~] }fi¯¢˝À¢ ≈£L&Ü ñ+&˚ |ü]ÁX¯eT\˝À
ñbÕ~Û \_ÛdüTÔ+~.
Á|üdTü ‘Ô +· ø=‘·Ô ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·≥y˚T ø±<äT j·T+Á‘ê\‘√, düeTs¡+ú >± |üì#˚jT· ≥+˝À
Á|ü»\≈£î •ø£åD ≈£L&Ü Çyê«*. eT]ìï edüTÔe⁄\T, ùde\T ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´{≤ìøÏ ô|<ä› Á>±e÷\T, ∫qï
|ü≥ºD≤\˝À nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\qT kÕú|æ+#ê*.
ø°\ø£ |ü<ë\T
dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô n+‘·´ edüTÔe⁄\T ñbÕ~Û ã~© eéd”úø£è‘· s¡+>∑+ neéd”úø£è‘· s¡+>∑+

1. Áu≤¬ø≥Tº˝À Ç∫Ãq yê{ÏqT+∫ dü¬s’q yê{Ï‘√ U≤∞\T |üP]+#·+&ç.
(i) ñ‘·Œ‹Ô‘√ düe÷q+>± ùdyês¡+>∑+˝À ñbÕ~Û ............ (ô|]–+~/ ô|s¡>∑˝Ò<äT)
(ii) .............. s¡+>∑+˝Àì ø±]à≈£î\T edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´s¡T. (ùdyê/ eékÕj·T+)
(iii) ............ s¡+>∑+˝Àì n~Ûø£ XÊ‘·+ ø±]à≈£î\≈£î ñ<√´>∑ uÛÁÑ <ä‘· ñ+~. (eéd”øú è£ ‘· / neéd”øú è£ ‘·)·
( iv) uÛ ≤s¡‘· <˚X¯ +˝Àì ø±]à≈£î\˝À ..... XÊ‘·+ neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À |üì #˚düTÔHêïs¡T.
(m≈£îÿe/‘·≈£îÿe)
(v) |ü‹Ô .......... ñ‘·Œ‹Ô, >∑T&É¶ ............ ñ‘·Œ‹Ô (düVü≤» / bÕ]ÁXÊ$Tø£)
2. dü¬s’q düe÷<ÛëHêìï m+#·Tø√+&ç.
(n) m≈£îÿe>± düV≤ü » Á|üÁøÏjT· \qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì ............. s¡+>∑+˝À edüTeÔ ⁄\T ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsT¡ .
(i) ÁbÕ<∏ä$Tø£ (ii) ~«rj·T
(iii) ‘·èrj·T (iv) düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£
(Ä) dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô nH˚~ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq ................. yÓTT‘·Ô+ $\Te.
(i) nìï edüTÔe⁄\T, ùde\ (ii) nìï n+‹eT edüTÔe⁄\T, ùde\
(iii) nìï e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄\T, ùde\ (iv) nìï n+‹eT, e÷<Ûä´$Tø£ edüTÔe⁄\T, ùde\
(Ç) 2009`10 dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À ùdyê s¡+>∑+ yê{≤ ................
(i) 20`30 XÊ‘·+ eT<Ûä´ (ii) 30`40 XÊ‘·+ eT<Ûä´
(iii) 50`60 XÊ‘·+ eT<Ûä´ (iv) 70 XÊ‘·+.
3. y˚s¡T>± ñqï<ëìì >∑T]Ô+#·+&ç, ø±s¡D+ #Ó|üŒ+&ç.
(i) {°#·s¡T, &Üø£ºs¡T, ≈£Ls¡>±j·T\T ny˚Tà e´øÏÔ, Hê´j·Tyê~.
(ii) b˛düTºe÷Hé, #Ó|ü \T≈£îfÒº e´øÏÔ, ôd’ì≈£î&ÉT, b˛©düT ø±ìùdºãT\T.
4. Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£, ~«rj·T, ‘·èrj·T s¡+>±\T>± $uÛÑõ+#·≥+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡y˚THê?
m+<äTø√ $e]+#·+&ç.

5. á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ #·÷dæq Á|ü‹ s¡+>∑+˝À dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝Àq÷, ñbÕ~Û˝Àq÷ <äèwæº
m+<äT≈£î øπ +ÁBø£]+#ê*? Ç+ø± |ü]o*+#ê*‡q Ç‘·s¡ n+XÊ\T @yÓTHÆ ê ñHêïj·÷? #·]Ã+#·+&ç.
6. ùdyê s¡+>∑+ Ç‘·s¡ s¡+>±\ø£+fÒ m˝≤ _ÛqïyÓTÆq~? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
7. n\Œ ñbÕ~Û n+fÒ @$T ns¡ú+ #˚düT≈£îHêïs¡T? |ü≥ºD, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT+∫ ˇø=ÿø£ÿ
ñ<ëVü≤s¡D‘√ $e]+#·+&ç.
8. neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝Àì ø±]à≈£î\≈£î á øÏ+~ n+XÊ\˝À s¡ø£åD ø±yê*.
≈£L©, uÛÑÁ<ä‘·, yÓ’<ä´+ : ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#·+&ç.
9. nVü≤à<ëu≤<äT q>∑s¡+˝À »]|æq n<Ûä´j·Tq+˝À 15 \ø£å\ ø±]à≈£î\T ñ+&É>± n+<äT˝À 11 \ø£å\
eT+~ neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À |üì #˚düTÔHêïs¡ì ‘Ó*dæ+~. Ä dü+e‘·‡s¡+ (1997`98) ˝À q>∑s¡+
yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+ 6000 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T. n+<äT˝À eéd”úø£è‘· s¡+>∑+ yê{≤ 3200 ø√≥¢
s¡÷bÕj·T\T. á >∑D≤+ø±\qT ˇø£ |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À Çe«+&ç. |ü≥ºD+˝À eT]+‘· ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚
e÷sêZ\T @$T{Ï?

bÕsƒ¡+
4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹
yê‘êes¡D e÷s¡TŒe\¢ nkÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\T : ì|ü⁄DT\T
ôV’≤<äsêu≤<äT˝À ‘·s¡#·T ≈£îs¡TdüTÔqï nø±\ eTT+<äT>±H˚ Á|üy˚•+#·≥+, Ä\dü´+>± yÓqøÏÿ eTs¡\≥+
esê¸\ e\¢ yê‘êes¡D XÊK n~Ûø±s¡T\T e+{Ï eTT+<äT>±H˚ }Væ≤+#·˝ìÒ |ü]dæ‘ú T· \qT >∑eTì+∫q
ÄX¯Ãs¡´b˛‘·THêïs¡T. <˚X+¯ ˝Àì yê‘êes¡D≤ìï ‘·s¡Tyê‘· yê‘êes¡D+ $+‘·>± Á|üe]Ôk˛Ô+<äì ì|ü⁄DT\T
eTT+<ä T >±H˚ n+#· H ê y˚ j · T >∑ \ >∑ ≥ + ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.
sêqTsêqT eT]+‘· ø£wüº‘·s¡+ ne⁄‘√+<äì ˇ+>√\T˝À 341 $T.MT es¡¸bÕ‘·+ |ü&ç+~. Ç~
yê‘êes¡D ì|ü⁄DT\T #ÓãT‘·THêïs¡T. >∑‘· yÓTT‘·Ô+ yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+˝À eT÷&=+‘·T\ ø£+fÒ m≈£îÿe.
¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T>± yê‘êes¡D eédüú˝À sêÅwüºeT+‘ê ≈£î]dæq ô|<ä› yêq\ e\¢ nH˚ø£ |ü+≥\T,
nkÕ<Ûës¡D e÷s¡TŒ\qT >∑eTìdüTÔHêï+, Á|ü‘˚´øÏ+∫ |ü‹Ô qwüºb˛j·÷sTT. nsTT‘˚ ˇø£ eT+∫ yês¡Ô
|òü*‘·+>± }Væ≤+#·ì $<Ûä+>± yê‘êes¡D+ @$T≥+fÒ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì 80,000 #Ós¡Te⁄\˝À 75
ñ+{À+~. XÊ‘·+ ˙{Ï‘√ ì+&ÜsTT.
<˚X¯+˝Àì rÁe y˚dü$, s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢ (f…ÆyéT‡ Ä|òt Ç+&çj·÷˝À 2013 nø√ºãs¡T 25 yêsêÔ ø£<qä∏ +,
#˚ y Ó fi ¯ ¢ ˝ À ñqï≥Tº + &ç e&É > ∑ fi ¯ ó ¢ |ü & É ≥ +, ø=~›bÕ{Ï e÷s¡TŒ\‘√.)
ñ‘·sÔ êK+&é˝À ≈£î+&Éb˛‘·, HÓs’ T¡ ‹ s¡T‘·T|üeHê\T
Ç≥Te+{Ïy˚ eT]ø=ìï yêsêÔø£<∏äHê\qT ùdø£]+#·+&ç.

Ç$ ns¡T<äT>± »]π> dü+|òTü ≥q˝≤, ˝Òø£ e÷s¡TŒq≈£î dü+øπ ‘ê˝≤? Bìì #·]Ã+#·{≤ìøÏ yê‘êes¡D
XÊK n~Ûø±s¡T\qT ø±˙, ø£fi≤XÊ\ n<Ûë´|ü≈£î\qT ø±˙ MT ‘·s¡>∑‹øÏ ÄVü‰«ì+#·+&ç.
o‘√wüídæú‹, yê‘êes¡D+
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À, ˇø£ ì]›wºü düeTj·T+˝Àì yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \qT ªyê‘êes¡D+μ (yÓ<sä )Y
n+{≤s¡T. á yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À ≈£L&Ü #ê˝≤ rÁe+>± e÷s¡T‘·T+{≤sTT.
ˇø£ $XÊ\ ÁbÕ+‘·+˝À ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ˇø£ Áø£e÷ìï ø£q|ü]#˚ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT
ªo‘√wüdí ‹úæ μ (¬øy¢Ì T˚ {Ÿ) n+{≤s¡T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ˇø£ eTTô|Œ’ dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ø£q|ü&qç |ü]dæ‘ú T· \qT
Ä ÁbÕ+‘· o‘√wüídæú‹ n+{≤s¡T. ˇø£ dü+e‘·‡sêìøÏ, Ç+ø=ø£ dü+e‘·‡sêìøÏ yê‘êes¡D+˝À ø=~›>±
e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêï yÓTT‘·+Ô MT<ä o‘√wüdí ‹úæ ˝À @s¡Œ&˚ Áø£eT+ e÷s¡<Tä . á kÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \
Ä<Ûës¡+>± dü+e‘·‡sêìï ø±˝≤\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T. o‘√wüídæú‹˝À eTTKýÓTÆq ñc˛íÁ>∑‘· (n‘·´~Ûø£,
n‘·´\Œ), es¡¸bÕ‘ê\qT ª¬øÌ¢e÷{ÀÁ>±|òtμ\ <ë«sê #·÷|æ+#·e#·TÃ. yê‘êes¡D+˝Àì n+XÊ\T :
ñc˛íÁ>∑‘·, yê‘êes¡D |”&Éq+, >±* y˚>∑+, >±*˝À ‘˚eT, es¡¸bÕ‘·+.
44 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\ ¬øÌ¢yÓ÷Á>±|òt\T
<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ñc˛íÁ>∑‘·, es¡¸bÕ‘ê\˝À ‘˚&Ü ñ+<äì øÏ+~ ¬øÌ¢yÓ÷Á>±|òt\T
‘Ó*j·T#˚dTü HÔ êïsTT. MT n{≤¢dTü #·÷dæ øÏ+~ ÁbÕ+‘ê\T @ uÛÖ>√[ø£ Á|ü<X˚ +¯ ˝À ñHêïjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
øÏ+~ |ü{≤\qT #·~$, ‘·s¡Tyê‘· ù|J˝Àì |ü{Ïºø£ ì+|ü+&ç.
Á>±|òt 1 ` 4 : ¬øÌ¢yÓ÷Á>±|òt\T
250.0 10
40
0 0 ˝…Vt≤ 34.10 ñ, 77.60 ‘·÷.
ñc˛íÁ>∑‘· (0ôd+.)
ø=‘·Ô &Û©ç ¢ 28.6 ñ, 77.2 ‘·÷.
ñc˛íÁ>∑‘· (0ôd+.)
40 9
es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT)
es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT),
30
200.0 8
35
30 7
20
150.0
6
10
5
100.0 10
20
4
50.0 15 0
3
10 2
-10
0.0
1
5
-20
0 0
»qe]
y˚T
e÷]Ã
Ä>∑düTº
ôdô|+º ãs¡T
nø√ºãs¡T
qe+ãs¡T
&çôd+ãs¡T
|òæÁãe]
@Á|æ˝Ÿ
pHé
E˝…’
ôdô|+º ãs¡T
&çôd+ãs¡T
qe+ãs¡T
nø√ºãs¡T
|òæÁãe]
»qe]
Ä>∑düTº
@Á|æ˝Ÿ
e÷]Ã
pHé
E˝…’
y˚T
dü>∑≥T n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· (0ôd+.) dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT)

dü>∑≥T n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘· (0ôd+.)
250.0 45
C…’|üPsY 26.9 0ñ, 75.80 ‘·÷. 400.0 40
40 #ÓHÓÌï 13.10ñ, 80.30 ‘·÷.
ñc˛íÁ>∑‘· (0ôd+.)
ñc˛íÁ>∑‘· (0ôd+.)
200.0 350.0 35
es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT),
es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT),
35
300.0 30
30
150.0 250.0 25
25
200.0 20
20
150.0 15
100.0
15
100.0 10
10
50.0 50.0 5
5
0.0 0
0
0.0
ôdô|+º ãs¡T
qe+ãs¡T
&çôd+ãs¡T
nø√ºãs¡T
|òæÁãe]
ôdô|+º ãs¡T
&çôd+ãs¡T
qe+ãs¡T
»qe]
nø√ºãs¡T
Ä>∑düTº
@Á|æ˝Ÿ
e÷]Ã
|òæÁãe]
pHé
»qe]
E˝…’
Ä>∑düTº
@Á|æ˝Ÿ
e÷]Ã
pHé
y˚T
E˝…’
y˚T

uÛÖ>√[ø£ dü+e‘·‡s¡+˝À dü+e‘·‡s¡+˝À n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘·+
|ü≥Dº + ÁbÕ+‘·+ n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘· |ü&˚ HÓ\ Ä HÓ\ |ü&˚ HÓ\ Ä HÓ\
|ü]~Û |ü]~Û es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT) es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT)
C…|’ Pü sY
˝…Vt≤
q÷´ &Ûç©¢
#ÓHïÌÓ
ñc˛íÁ>∑‘ê yê´|æÔ n‘·´~Ûø£+ qT+&ç n‘·´\Œ+
˝…Vt≤˝À u≤>± y˚&ç>±, u≤>± #·*>± ñ+&˚ HÓ\\T @$?

ô|’ |ü{Ïºø£˝Àì ñc˛íÁ>∑‘·\ |ü]~Û Ä<Ûës¡+>± ˝…Vt≤ ø£+fÒ C…’|üPsY y˚&ç>± ñ+≥T+<äì #Ó|üŒe#êÃ?
MT düe÷<ÛëHêìøÏ $es¡D Çe«+&ç.
&Ûç©¢, #ÓHÓÌï\ o‘√wüí dæú‘·T\qT b˛\Ã+&ç. yê{Ï˝À¢ ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
˝…Vt≤˝À es¡¸bÕ‘· rs¡TqT C≤Á>∑‘·Ô>± |ü]o*+#·+&ç. $T–*q ÁbÕ+‘ê\≈£î Bìø° eT<Ûä´ ‘˚&Ü
@$T{Ï? MT n{≤¢dTü düV‰ü j·T+‘√ Ç<˚ es¡¸bÕ‘· rs¡TqT ø£q|ü]#˚ Á|ü|+ü #·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\qT
>∑T]Ô+#·+&ç.
#ÓHÓÌï˝À esê¸ø±\ HÓ\\qT >∑T]Ô+#·+&ç. Bìì C…’|üPsY‘√ b˛*ùdÔ @$<Ûä+>± _ÛqïyÓTÆq~?
o‘√wüídæú‹, yê‘êes¡D≤\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\T

ø=ìï Á|ü<˚XÊ\˝À (ñ<ë. #ÓHÓÌï) $$<Ûä HÓ\˝À¢ì ñc˛íÁ>∑‘·\˝À n+‘·>± ‘˚&Ü ˝Ò<äì >∑eTì+#ê+.
n<˚ ø=ìï Á|ü<˚XÊ\˝À (ñ<ë. &Ûç©¢) $$<Ûä HÓ\˝À¢ì ñc˛íÁ>∑‘·\˝À m+‘√ ‘˚&Ü ñ+~. ñ‘·Ôsêq
Væ≤e÷\j·÷\T ñ+&É>±, <äøD åÏ B«|üø\£ Œ+ düeTTÁ<ë\‘√ #·T≥TºeTT{Ïº ñ+~. ø=ìï Á|ü<X˚ Ê\T rsêìøÏ
#ê˝≤ <ä÷sêq ñHêïsTT. ø=ìï #ê˝≤ m‘ÓÌÔq Á|ü<˚XÊ\T ø±>±, ø=ìï yÓTÆ<ëq Á|ü<˚XÊ\T. o‘√wüídæú‹ì
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd o‘√wüídæú‹ ø±s¡ø±\T n+{≤s¡T.
1.nøå±+X¯+ 2.uÛÑ÷$TøÏ`˙{ÏøÏ >∑\ dü+ã+<Ûä+ 3.uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷|ü+ 4.ñ|ü]‘·\ >±* Á|üdüs¡D
1. nøå±+X¯+ ˝Ò<ë uÛÑ÷eT<Ûä´πsK qT+∫ <ä÷s¡+
uÛÑ÷eT<Ûä´ πsKqT+∫ <ä÷s¡+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø=B› yê]¸ø£ dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·>∑TZ‘·÷ ñ+{≤sTT.
á <äècÕº´ uÛÑ÷$Tì eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛÑõkÕÔ+.
ñwüí ÁbÕ+‘ê\T, uÛÑ÷eT<Ûä´πsK≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï$
<Ûäèe ÁbÕ+‘ê\T, <Ûäèyê\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï$
düeTo‘√wüí ÁbÕ+‘ê\T, á ¬s+&ç+{Ïø° eT<Ûä´˝À ñqï$
>√¢ãTì ñ|üjÓ÷–+∫ Ç+‘·≈£î eTT+<äT ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq+ Ç+&√H˚dæj·÷, »bÕHé\ o‘√wüídæú‘·T\T
#·~$+~ eT∞¢ eTqq+ #˚düTø√+&ç. b˛*ùdÔ eTq≈£î á ‘˚&Ü\T ns¡úeTe⁄‘êsTT. á ‘˚&Ü\≈£î
$$<Ûä πsU≤+XÊ\ e<ä› dü÷s¡´ øÏs¡D≤\ ø±s¡D+ uÛÑ÷$T MT<ä $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\T y˚&Óø£ÿ&É+˝À ‘˚&Ü
ø√D≤\˝À @ ‘˚&Ü ñ+≥T+~? Bì ñ+&É≥eTì Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À #·~yês¡T.
Á|üuÛ≤e+ m˝≤ ñ+≥T+~? nøå±+XÊìï ã{Ïº ñc˛íÁ>∑‘ê rÁe‘· Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
uÛ÷Ñ $T ñ|ü]‘·\+ ô|q’ ñc˛íÁ>∑‘· Ä ÁbÕ+‘·+˝À dü÷s¡´øÏsD¡ ≤\
ñ‘·Ôs¡ <Ûäèe+ qT+∫ e#˚Ã y˚&ç$T (dü÷s¡´|ü⁄≥eTT) MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç
dü÷s¡´ øÏsD¡ ≤\T ñ+≥T+~. uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ KøÏ <ä÷s¡+>± ñqï sπ U≤+XÊ\ ø£+fÒ
Ä]ÿ{Ïø˘ eè‘·Ô+ <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï sπ U≤+XÊ\ e<ä› á rÁe‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
ø£s¡ÿ≥ πsK 66.50
23.50 ñ. uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ KqT+∫ <Ûèä yê\yÓ|’ ⁄ü yÓfió¯ ‘·Tqïø=B› dü>≥ ∑ T yê]¸ø£
0
ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·>∑TZ‘·÷ ñ+{≤sTT.
uÛÑ÷eT<Ûä´πsK 0
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <äøÏåD≤~ ÁbÕ+‘·+ uÛÑ÷eT<Ûä´πsKøÏ
eTø£s¡ πsK <ä>sZ∑ >¡ ± ñwüe í T+&É\+˝À ñ+~. á ø±s¡D+>± á ÁbÕ+‘·+˝À
n+{≤]ÿ{Ïø˘ 23.50 <ä. dü>≥ ∑ T ñc˛íÁ>∑‘\· T ñ‘·sÔ ¡ ÁbÕ+‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
0
eè‘·Ô+ 66.5 ø£Hê´≈£îe÷]˝Àì o‘√wüdí ‹úæ uÛÀbÕ˝Ÿ ˝Ò<ë &Û©ç ¢ o‘√wüdí ‹úæ ø£+fÒ
<äøÏåD <Ûäèe+ _Ûqï+>± ñ+&É{≤ìøÏ Ç~ ˇø£ ø±s¡D+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
∫Á‘·+ 4.1 : o‘√wüídæú‹ô|’ nøå±+XÊ\ Á|üuÛ≤e+. düTe÷s¡T>± 80 ñ `370ñ πsU≤+XÊ\ eT<Ûä´ ñ+~.
uÛ≤ s¡ ‘·<˚X Êìï ø£s ¡ÿ ≥ πs K Ç+#·T $T+#· T ¬s +&ÉT
yÓ#·Ã{Ï >±* düeTuÛ≤>±\T>± #˚dTü +Ô ~. ø£sÿ¡ ≥ sπ K≈£î <äøD åÏ ÁbÕ+‘·+
|ü>\∑ T ñwüíeT+&É\+˝À ñ+~. ø£s¡ÿ≥πsK≈£î ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+
#·\¢{Ï düeTTÁ<ä|ü⁄ düeTo‘√wüí eT+&É\+˝À ñ+~.
>±*
2. uÛÑ÷$TøÏ, ˙{ÏøÏ >∑\ dü+ã+<Ûä+
uÛÑ÷$T yÓ#·Ã>± düeTTÁ<ä+ #·\¢>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À uÛ÷Ñ $T, ˙{Ï Á|ü<X˚ Ê\qT #·÷|æ+#˚
|ü≥+ #·÷ùdÔ MT≈£î o‘√wüídæú‘·T\qT Á|üuÛ≤$‘·+#˚ùd
eTs=ø£ eTTKýÓTÆq dü+ã+<Ûä+ ø£q|ü&ÉT‘·T+~ : Ç~
sêÁ‹ uÛÑ÷$TøÏ, ˙{ÏøÏ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+. ñ|ü]‘·\+ rs¡Tì
uÛÑ÷$Tô|’ #·\¢{Ï >±* yÓ#·Ã{Ï >±* ã{Ïº dü÷s¡´s¡•à m+‘· Á>∑V≤æ +|üã&ÉT‘·T+~, ‹]– m+‘·
Á|üd]ü +|üã&ÉT‘·T+~ ˝Ò<ë m+‘· y˚&$ç T ‹]– $&ÉT<ä\
#˚j·Tã&ÉT‘·T+~ nH˚ n+XÊ\T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.
u≤>± |ü#·Ã<äq+, #Ó≥T¢ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T dü÷s¡´s¡•àì
uÛÑ÷$T #·\¢>± düeTTÁ<ä+ yÓ#·Ã>± u≤>± Á>∑V≤æ kÕÔsTT. eT+#·T‘√ ø£|Œü ã&ç ñqï ÁbÕ+‘ê\T
∫Á‘·+ 4.2 : á n+XÊ\T ˇø£ ÁbÕ+‘· ñc˛íÁ>∑‘·\˝À dü÷s¡´s¡•àì ‹]– yê‘êes¡D+˝ÀøÏ Á|üdü]kÕÔsTT.
m≈£îÿe ‘˚&Ü ˝Ò≈î£ +&Ü m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT?
uÛ Ñ ÷ $T‘√ b˛*ùdÔ dü e TTÁ<ä + #ê˝≤ ì<ëq+>±
y˚&≈Ó î£ ÿ‘·T+~, ì<ëq+>± #·\ã¢ &ÉT‘·T+~. Bìe\¢ o‘√wüdí ‘úæ T· \T nH˚ø£ s¡ø±\T>± Á|üu≤Û $‘·+ ne⁄‘êsTT.

H˚\MT<ä qT+∫, düeTTÁ<ä+ MT<äqT+∫ M#˚>±\T\T MT n{≤¢ d ü T ñ|ü j Ó ÷ –+∫ eTT+ãsTT,
@s¡Œ&É≥+ M{Ï˝À¢ ˇø£{Ï. ∫Á‘·+ 4.6 #·÷dæ Ç~ m˝≤ Hê>∑ | ü P sY \ ˝À o‘êø±\+, y˚ d ü $ ø±˝≤\
»s¡T>∑T‘·T+<√ $e]+#·+&ç. 9e ‘·s¡>∑‹˝À MTs¡T ñc˛íÁ>∑‘·\qT b˛\Ã+&ç.yê{Ï˝À¢ b˛*ø£\T
#·~$q |”&qÉ +, |üeq ~X¯\≈£î eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï @$T{Ï, ‘˚&Ü\T @$T{Ï? düeTTÁ<ä+ qT+∫
ˇø£kÕ] >∑Ts¡TÔ≈£î‘Ó#·TÃø√+&ç. <ä÷sêìï Ç~ m˝≤ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~?
<äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>∑+ düTBs¡È ø√kÕÔ ¬øÌ¢yÓ÷Á>±|òt\qT ñ|üjÓ÷–+∫ C…’|üPsY, #ÓHÓÌï\
rs¡+ e\¢ düeTTÁ<ä|⁄ü Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·T+~. Bìe\¢ eT<Ûä´ ñc˛íÁ>∑‘·\˝À ‘˚&Ü\qT $e]+#·+&ç.
|ü>∑\T, sêÁ‘·T\ ñc˛íÁ>∑‘·\˝À, n<˚$<Ûä+>± y˚dü$,
dæe÷¢, &Ûç©¢\T y˚s¡T y˚s¡T nøå±+XÊ\ MT<ä
o‘êø±˝≤\ ñc˛íÁ>∑‘\· ˝À n+‘·>± ‘˚&Ü ñ+&É<Tä . Bìì ñHêïj·÷? MT n{≤¢dTü #·÷dæ #Ó|Œü +&ç. y˚d$ü ˝À
düeT o‘√wüídæú‹ n+{≤s¡T. ˇπø nøå±+X¯+ MT<ä &Ûç©¢ ø£+fÒ dæe÷¢˝À#·\¢>± ñ+≥T+<ë?
düeTTÁ<ä+ qT+∫ <ä÷s¡+>± ˇπø m‘·T˝Ô À ñqï Á|ü<X˚ Ê\qT y˚d$ü ø±\+˝À ø√˝Ÿø‘£ ê‘√ b˛*ùdÔ &ÜØ®*+>¥˝À
b˛*ùdÔ düeTTÁ<ä Á|üuÛ≤e+ @$T{À u≤>± ‘Ó\TdüTÔ+~. yê‘êes¡ D + ÄVü ‰ ¢ < ä ø £ s ¡ + >± m+<ä T ≈£ î
3. uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷|ü+ ñ+≥T+~?
düeTTÁ<äeT≥º+ qT+∫ m‘·TÔøÏ yÓfi¯ó‘·Tqïø=B› ñc˛íÁ>∑‘· ‘·>∑TZ‘·T+<äì MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T.
ø±ã{Ïº yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\ø£+fÒ ø=+&É\T, |üs¡«‘ê\ MT<ä ñc˛íÁ>∑‘· ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº ˇø£
Á|ü<˚X¯|ü⁄ jÓTTø£ÿ o‘√wüídæú‹ì Ä Á|ü<˚X¯+, m‘·TÔ ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. y˚dü$ rÁe+>±
ñ+&˚ HÓ\˝À¢ ≈£L&Ü Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘ê\˝Àì dæe÷¢, >∑T˝≤àsYZ, HÓ’ì‘ê˝Ÿ, &Ü]®*+>¥ e+{Ï y˚dü$
$&ç~\˝À #ê˝≤ #·\¢>± ñ+≥T+<äì MTs¡T $ì ñ+{≤s¡T. n<˚$<Ûä+>± |ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì
ø=&Óø¬’ Hê˝Ÿ, ñ<ä>e∑ T+&É\+ (}{°) e+{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À rs¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*ùdÔ ñc˛íÁ>∑‘\· T ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+{≤sTT.
4. yê‘êes¡D+˝À ñ|ü]‘·\ >±* Á|üdüs¡D
ñ‘·Ôsês¡∆ >√fi¯+˝À ñ|ü nj·TqπsU≤ n~Ûø£ |”&Éq+ e\¢ XÊX¯«‘· |üeHê\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç$
uÛÑ÷eT<Ûä´πsK e<ä› ñ+&˚ n\Œ |”&Éq ÁbÕ+‘·+ yÓ’|ü⁄ |ü•ÃeT+>± |üj·TìkÕÔsTT. M{Ïì yê´bÕs¡
|üeHê\T (Ç+^¢wüß˝À ªÁfÒ&é $+&é‡μ) n+{≤s¡T. ÁfÒ&é nqï »s¡àHé |ü<ëìøÏ ªÁ{≤ø˘μ nì ns¡ú+, n+fÒ
ˇπø ~X¯˝À dæús¡+>± |üj·Tì+#˚ >±\T\ì ns¡ú+. X¯ówüÿ áXÊq´ |üeHê\ y˚TK\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ñ+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹ ñ|ü]‘·\ yêj·TT Á|üyêVü‰\ e\¢ ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·T+~, á
Á|üyêVü‰\qT ªC…{Ÿ Á|üyêVü≤+μ n+{≤s¡T. H˚\qT+∫ 12,000 MT≥s¡¢ m‘·T˝Ô À düqï{Ï y˚TK\˝À
y˚>∑+>± ÁeVæ≤+#˚>±\T\T Ç$. á >±\T\ y˚>∑+ >∑+≥øÏ y˚dü$˝À 110 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢, o‘êø±\+˝À
184 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ eT<Ûä´ ñ+≥T+~. 250 ñ‘·Ôs¡ nøå±+X¯+ e<ä› ‘·÷s¡TŒ C…{Ÿ Á|üyêVü≤+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
Ç≥Te+{Ï C…{Ÿ Á|üyêVü≤+ e\¢ #·T≥÷º ñqï ñc˛íÁ>∑‘· #·\¢ã&ÉT‘·T+~. ‘·÷s¡TŒ C…{ŸÁd”º+ jÓTTø£ÿ
#·\¢ã]#˚ Á|üÁøÏj·T e\¢ nø£ÿ&É ñqï y˚T|òü÷\T e]¸kÕÔsTT.

uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ø±˝≤\T
o‘êø±\+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ô|’ ñc˛íÁ>∑‘·\T qe+ãs¡T eT<Ûä´qT+∫ >∑D˙j·T+>± ‘·>∑TZ‘êsTT, á
#·*ø±\+ |òæÁãe] eT<Ûäés¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~. »qe] kÕ<Ûës¡D+>± n‘·´+‘· #·*>± ñ+≥T+~,
<˚X+¯ ˝À |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À ñc˛íÁ>∑‘· 100 ôd+. ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ñ+≥T+~. eTTK´+>± ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘·\T qyÓ÷<äe⁄‘êsTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, Á|ü‘˚´øÏ+∫ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T
eT<Ûä´düÔ+>± n+fÒ 200 ôd+. ø£+fÒ
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À »qe]˝À dü>≥ ∑ T ñc˛íÁ>∑‘\· |ü]~Û @$T{Ï? m≈£îÿe ñ+&ç, ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >± ñ+≥T+~.
MT n{≤¢ d ü T ñ|ü j Ó ÷ –+∫ 15 0 ôd+ ñc˛í Á >∑ ‘ ·
øÏ+~ |ü≥+˝Àì sπ K\T »qe]˝À
ñ+&˚ ø=ìï Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
ˇπø dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· ñ+&˚ Á|ü<˚XÊ\qT
dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T 250 ôd+ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î <ä>∑Zs¡>±
#·÷|ædüTÔHêïsTT.
200 ôd+ ñc˛íÁ>∑‘· ñ+&˚ ∫qï eè‘êÔø±s¡ ÁbÕ+‘·+ ñ+~.
Ç~ m˝≤ kÕ<Ûä´+? o‘êø±\+˝À ìs¡à\yÓTqÆ Äø±X¯+,
>±*˝À ‘·≈£îÿe ‘˚eTXÊ‘·+, #·\¢{Ï
>±\T\‘√ yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+≥T+~. eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+ qT+∫ e#˚Ã ‘·TbòÕqT
yêj·TT>∑T+&Ü\T (M{Ïì |ü•ÃeT $øå√uÛ≤\T n+{≤s¡T) ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À z yÓ÷düÔs¡T es¡¸bÕ‘êìøÏ
ø±s¡DeTÚ‘êsTT. kÕ<Ûës¡D+>± s¡; ø±\+˝À kÕ>∑T#˚ùd >√<ÛäTeT |ü+≥≈£î á es¡¸+ m+‘√ ñ
|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+≥T+~.
ñ
|ü≥+ 1 : »qe] HÓ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯
dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· (ôd+.Áπ>. &çÁ^\˝À)
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
ñ‘·sÔ ês¡∆ uÛ÷Ñ >√fi¯+˝Àì yê´bÕs¡ |üeHê\ y˚TK\˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ñ+~. uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ qT+∫ düeTTÁ<ä+
MT<äøÏ M#˚ áXÊq´ >±\T\T bı&ç>± ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ Ç$ ã+>±fi≤U≤‘êìï <ëfÒ Áø£eT+˝À ø=+‘·
‘˚eTqT Á>∑Væ≤+#·≥+ e\¢ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø√s¡eT+&É˝Ÿ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ø=+‘· es¡¸+ ≈£îs¡TdüTÔ+~.
y˚dü$ ø±\+ |ü≥+ 2 : 0 ôd+.˝À dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘· (y˚T HÓ\)
y˚dü$ ø±\+˝À <˚X¯ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+
qT+∫ ñ‘·sÔ Á¡ bÕ+‘·+ yÓ|’ ⁄ü øÏ yÓfió¯ ‘·T+fÒ dü>≥ ∑ T ñ
ñc˛íÁ>∑‘\· T ô|s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
yÓTÆ<ëHê\˝À >∑]wü˜ ñc˛íÁ>∑‘·\T Áø£y˚T|” 370
ôd+. <ë≥T‘êsTT.y˚ T HÓ \ eT<Û ä ´ Hê{Ï ø Ï
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À, Á|ü‘´˚ øÏ+∫
yêj·Te´ yÓT<Æ ëq+˝Àq÷, eT<Û´ä uÛ≤s¡‘+· ˝Àq÷
|ü > ∑ { Ï ñc˛í Á >∑ ‘ · \ T 41 0`42 0 ôd+.\T
qyÓ÷<äe⁄‘êsTT. ø£ìwüº ñc˛íÁ>∑‘\· T ≈£L&Ü 200
ôd+{Ï Á π > &é ≈ £ î ‘· ≈ £ î ÿe ñ+&É e ⁄. ñ‘· Ô s ê~
yÓTÆ<ëHê\˝À bı&ç>±, y˚&ç>± ñ+&˚ kÕúìø£
|üeHê\T MkÕÔsTT, M{Ïì ª\÷ |üeHê\Tμ
n+{≤s¡T. øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
kÕ<Ûës¡D+>± y˚dü$ eTT–ùd
düeTj·T+˝À <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À ª‘=\ø£]
»\T¢ \ Tμ |ü& É‘ êsTT. uÛ≤ s¡‘ · <˚X ¯ B«|üø£\ Œ Ç+‘·≈£î eTT+<äT Ç∫Ãq ¬øÌ¢yÓ÷Á>±|òt\ (4.1`4.4)
Ä<Ûës¡+>± Hê\T>∑T |ü≥ºD≤\˝À y˚T HÓ\˝À dü>∑≥T
ÁbÕ+‘·+˝À e÷$T&ç, Ç‘·s¡ |ü+&ÉT¢ ‘·«s¡>±
ñc˛í Á >∑ ‘ · \ T ‘Ó \ Tdü T ≈£ î ì yê{Ï ì ô|’ |ü ≥ +˝À
|ü+&É{≤ìøÏ á yêq\T <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. >∑T]Ô+#·+&ç.
ø±ã{Ïº M{Ïì Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À kÕúìø£+>± e÷$T&ç
»\T¢\T nì n+{≤s¡T.
ãTT‘·T|üeHê\ Á|üy˚X¯+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì o‘√wüídæú‹ ãTT‘·T|üeHê\ e\¢ >∑D˙j·T+>± Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘·T+~. >∑‘·+˝À
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ e∫Ãq Hê$≈£î\T >±\T\T M#˚ ~X¯ Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü e÷s¡T‘·T+&É{≤ìï >∑eTì+#ês¡T.
á >±\T\ düVü‰j·T+‘√ yêfi¯ó¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡+ yÓ’|ü⁄øÏ Á|üj·÷DÏ+#˚yêfi¯ó¢. Ç˝≤ ø±˝≤qT>∑TD+>±
>±\T\ ~X¯ e÷s¡&Üìï ns¡uŸ es¡Ô≈£î\T ªe÷Hédü÷Héμ nì ù|s¡T ô|{≤ºs¡T. M{Ïì eTq+ ãTT‘·T|üeHê\T
nì |æ\TkÕÔ+.
ñwüí ÁbÕ+‘·+˝À düTe÷s¡T>± 200 ñ. ` 200 <ä. nøå±+XÊ\ eT<Û´ä ãTT‘·T|üeHê\T @s¡Œ&É‘êsTT.
Äπ>ïj·T ãTT‘·T|üeHê\T <äøD åÏ ≤s¡>ú √fi¯+˝À Væ≤+<ä÷eTVü‰ düeTTÁ<ä+ MT<äT>± uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K≈£î n\Œ|”&qÉ
ÁbÕ+‘·+yÓ’|ü⁄ |üj·Tì+#˚ düeTj·T+˝À ˙{Ï Ä$]ì rdüT¬øfi¯‘êsTT. uÛÑ÷eT<Ûä´ πsKqT <ë{Ïq ‘·s¡Tyê‘·
á |üeHê\T uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ MT<ä @s¡Œ&çq n\Œ |”&Éq+ ÁbÕ+‘·+yÓ’|ü⁄ |üj·TìkÕÔsTT. uÛÑ÷$T
y˚&Óø£ÿ≥+ e\¢ uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+˝Àì uÛÑ÷uÛ≤>∑+ MT<ä, Á|ü‘˚´øÏ+∫ eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·+, >∑+>±qB
yÓTÆ<ëqÁbÕ+‘·+ MT<ä n\Œ |”&Éq ÁbÕ+‘·+ @s¡Œ&ç ñ+≥T+~. B+‘√bÕ≥T {Ïu…{Ÿ |”sƒ¡uÛÑ÷$T ≈£L&Ü
u≤>± y˚&ÓøÏÿ ã\yÓTÆq }s¡∆« yêj·TT Á|üyêVü‰\T @s¡Œ&É‘êsTT. |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À 9 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ m‘·TÔ˝À
n\Œ |”&Éq ÁbÕ+‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
‘·sT¡ yê‘· á |üeHê\T HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\T>± Á|üj÷· D+ yÓTT<ä\Tô|&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘· B«|üø\£ Œ+
á |üeHê\qT ¬s+&ÉT XÊK\T>± $uÛÑõdüTÔ+~. n$: nπs_j·÷ düeTTÁ<ä XÊK, ã+>±fi≤U≤‘·+ XÊK.
nπs_j·÷ düeTTÁ<ä XÊK uÛ≤s¡‘· |ü&ÉeT{Ï rsêìï #˚] ñ‘·Ôs¡ ~X¯>± ø£<äT\T‘·T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+
XÊK u…+>±˝Ÿ rsêìï, wæ˝≤¢+>¥ |”sƒ¡uÛÑ÷$T <äøÏåD eTTU≤ìï ‘ê≈£î‘·T+~.
‘·sT¡ yê‘· Ç~ |ü•ÃeT+>± >∑+>±˝Àj·TyÓ|’ ⁄ü eT[¢+|üã&ÉT‘·T+~. á s¬ +&ÉT XÊK\T uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ
pHé yÓTT<ä{À¢ #˚s¡T≈£î+{≤sTT. BìH˚ ªãTT‘·T|üeHê\ Äs¡+uÛÑ+μ>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. Hê\T>∑T qT+∫
nsTT<äT yêsê\˝À á ãTT‘·T|üeHê\T Áø£y˚T|” <˚X¯eT+‘ê yê´|ækÕÔsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£
es¡¸bÕ‘·+ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+˝À dü+uÛÑ$düTÔ+~. |ü•ÃeTrs¡+ yÓ+≥ |ü•ÃeT ø£qTeT\ e\¢
áXÊq´ ÁbÕ+‘·+˝À m‘ÓÌÔq ø=+&É\ e\¢ Ä ÁbÕ+‘ê\˝À es¡¸bÕ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. nπs_j·÷
düeTTÁ<ä XÊKøÏ es¡¸#êÃ¤j·÷ ÁbÕ+‘·+˝Àq÷, ã+>±fi≤U≤‘·+ XÊKøÏ düe÷‘·s¡+>±q÷ ñ+&É≥+ e\¢
á ø±\+˝À ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø√s¡eT+&É˝Ÿ rs¡+˝À n+‘·>± es¡¸+ ≈£îs¡e<äT.
n~Ûø£ |”&Éq+ n\Œ|”&Éq+
Êq´ HÓ’s¡T‹
áãXTT‘T· |eü Hê\T ãTT‘·T|üeHê\T
»qe] p˝…’
∫Á‘·+ 4.3 : |”&Éq+, ãTT‘·T|üeHê\T
‹s√>∑eTq ãTT‘·T|üeHê\T
y˚&ç$T ô|s¡T>∑T‘·Tqï HÓ\\ qT+&ç bı&ç>± ñ+&˚ #·* |ü]dæú‘·T\ eT<Ûä´ nø√ºãs¡T, qe+ãs¡T
HÓ\\T dü+~Û ø±\+>± ñ+{≤sTT. ‹s√>∑eTq ãTT‘·T|üeHê\ düeTj·T+˝À Äø±X¯+ ìs¡à\+>±
ñ+&É&Éy˚T ø±ø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T ô|s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. H˚\ Ç+ø± ‘˚eT>± ñ+≥T+~. n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·,
>±*˝À n~Ûø£ ‘˚eT ø±s¡D+>± yê‘êes¡D+ #ê˝≤ ñø£ÿb˛‘·>± ñ+≥T+~. Bìì kÕ<Ûës¡D+>±
ªªnø√ºãs¡T y˚&ç$Tμμ n+{≤s¡T.
Ç+‘·≈£îeTT+<äT yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·+˝À ñ+&çq n\Œ |”&Éq |ü]dæú‘·T\T qe+ãs¡T Äs¡+uÛÑ+
Hê{ÏøÏ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. n\Œ |”&Éq ÁbÕ+‘·+ u≤>± <äøÏåD≤ìøÏ e÷s¡T‘·T+~. á
ø±\+˝À n+&Ée÷Hé ÁbÕ+‘·+˝À ‘·TbòÕqT\T, yêj·TT>∑T+&Ü\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç$ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À
|ü⁄&É‘êsTT. á ñwüÁí bÕ+‘· ‘·TbòÕqT\T #ê˝≤ $<Û«ä +düøs£ +¡ >± ñ+{≤sTT. >√<ëe], ø£ècÕí, ø±y˚Øq<äT\
&Ó˝≤ºÁbÕ+‘ê\T M{Ï Á|ü‘êbÕìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. m≥Te+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\T ˝Ò≈£î+&Ü ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+
≈£L&Ü ñ+&É<äT. n|ü&É|ü&É÷ á ‘·TbòÕqT\T düT+<äs¡eHê\qT, ã+>±¢<˚XŸqT ≈£L&Ü ‘ê≈£î‘êsTT.
ø√s¡eT+&É˝Ÿ ÁbÕ+‘·+˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ es¡¸+ ‘·TbòÕqT\T, yêj·TT>∑T+&Ü\ e\¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~.
p˝…’ 1 |ü≥+ 3 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` HÓ’s¡T‹
p˝…’ 15 ãTT‘·T|üeHê\ Á|üy˚X¯+.
pHé 1 |ü≥+ 4 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` HÓ’s¡T‹

pHé 15 pHé 5 ãTT‘·T|üeHê\ ìÁwüÿeTD+.
pHé 10 ñ
ôdô|º+ãsY 5
pHé 5
ôdô|º+ãsY 1
pHé 1
nø√ºãsY 15
qe+ãsY 1
qe+ãsY 15
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ &çôd+ãsY 1
nø√ºãsY 1
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ+Á|ü<ëj·T+ kÕ+Á|ü<ëj·T uÛ≤s¡rj·T ø±˝≤\T

Á|üø±s¡+ s¬ +&˚dæ HÓ\\T ñ+&˚ Äs¡T ãTT‘·Te⁄\T ‘Ó\T>∑T HÓ\\T Ç+^¢wüß HÓ\\T
ãTT‘· T e⁄\T>± dü + e‘· ‡ s¡ + (#ê+Á<äe÷q dü+e‘·‡s¡+) (dü÷s¡é÷q dü+e‘·‡s¡+)
$uÛõÑ +|üã&ÉT‘·T+~. ñ‘·sÔ ,¡ eT<Û´ä
edü+‘·+ #Ó’Á‘·+ ` yÓ’XÊK+ e÷]Ã ` @Á|æ˝Ÿ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\T nqTuÛÑ$+#˚
kÕ<Ûës¡D o‘√wüdí ‘úæ T· \ Ä<Ûës¡+>± Á^wüà+ CÒ´wü˜ ` ÄcÕ&ÛÉ+ y˚T ` pHé
á ãTT‘·Te⁄\ $uÛ»Ñ q »]–+~. es¡¸ ÁXÊeD+ ` uÛ≤Á<ä|ü<ä+ E˝…’ ` Ä>∑düTº
ñ‘· Ô s ¡ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ , <ä ø Ï å D X¯s‘¡ Y ÄX¯«j·TT»+ ` ø±ØÔø£+ ôdô|+º ãs¡T ` nø√ºãs¡T
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ á ãTT‘·Te⁄\ ùV≤eT+‘·+ e÷s¡Z•s¡+ ` |ü⁄wü´+ qe+ãs¡T ` &çôd+ãs¡T
$uÛÑ»q˝À ø=+‘· ‘˚&Ü ñ+~. ••s¡+ e÷|òüT+ ` bòÕ\TZD+ »qe] ` |òæÁãe]

uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ≥+, o‘√wüídæú‹˝À e÷s¡TŒ
eT+&ÉT‘·Tqï u+‹qT+∫ uÛ÷Ñ >√fi¯+ @s¡Œ&çq Áø£eT+˝À mH√ï yêj·TTe⁄\T yÓ\Te&Ü¶sTT. uÛ÷Ñ $T
>∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D X¯øÔÏ e\¢ á yêj·TTe⁄\T s√<äd˝æ ÀøÏ ‘·|Œæ +#·Tø√˝Ò<Tä . uÛ÷Ñ e÷´ø£s¸¡ D X¯øÔÏ á yêj·TTe⁄\qT
Ç+ø± |ü{Ïº ñ+#·T‘√+~. |òü*‘·+>± uÛÑ÷$T #·T≥÷º yêj·TTe⁄\ bıs¡ ˇø£{Ï @s¡Œ&ç+~. Bìe\¢ mH√ï
eTTKýÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\T ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq+ |”\TÃ≈£îH˚ ÁbÕDyêj·TTe⁄ (Äø°‡»Hé),
dü÷s¡T´ì n‹˙\˝ÀVæ≤‘· øÏs¡D≤\ qT+∫ ø±bÕ&˚ zCÀqT bıs¡, eTq≈£î nedüs¡yÓTÆq e÷+düø£è‘·TÔ\T
‘·j÷· s¡T #˚jT· {≤ìøÏ yÓTTø£ÿ\T $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ qÁ‘·»ì yÓTT<ä˝q’… $. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á yê‘êes¡D+
eTq\qT yÓ#·Ã>± ñ+#·T‘·T+~, ˙{Ï #·Áø£+ ≈£L&Ü Bì>∑T+&Ü @s¡Œ&ÉT‘·T+~. (‘=$Tà<äe ‘·s¡>∑‹˝Àì
4e n<Ûë´j·T+˝Àì ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç.)
yê‘êes¡D+ #˚ùd eTTKýÓTÆq |üqT\˝À eTq*ï yÓ#·Ã>± ñ+#·≥+ ˇø£{Ï. Ç~ uÛÑ÷$Tì ø£|æŒ
ñ+#˚ ‘˚*ø£bÕ{Ï, u≤>± |üì#˚ùd <äT|üŒ{Ï˝≤+{Ï~. uÛ÷Ñ $Tì #˚sT¡ ≈£îH˚ kÂs¡Xø¯ ÔÏ n+‘ê ‹]– s√<äd˝æ ÀøÏ
$øÏs¡D+ #Ó+<ä≈£î+&Ü yê‘êes¡D+ ø=+‘· X¯øÏÔì |ü{Ïº ñ+#·T‘·T+<äì 9e ‘·s¡>∑‹˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
Bìì Vü≤]‘· >∑èVü≤ Á|üuÛ≤e+ n+{≤+. uÛÑ÷$T MT<ä ÁbÕD+ eTqT>∑&É≈£î Ç~ m+‘√ eTTK´+.
uÛÑ÷$Tô|’q yê‘êes¡Dy˚T ˝Òø£b˛‘˚ Ç~ #ê˝≤ #·\¢>± ñ+&˚~.
nsTT‘˚ 19e X¯‘êã›+ qT+∫ uÛÑ÷>√fi¯+ #ê˝≤ y˚>∑+>± y˚&Ó≈£îÿ‘√+~. Bì|ü≥¢ n+<ä]˝Àq÷
Ä+<√fi¯q ô|s¡T>∑T‘√+~. m+<äT≈£î? uÛÖeT´ #·]Á‘·˝À uÛÑ÷$T |ü\Te÷s¡T¢ m+‘√ y˚&ÓøÏÿ+~, mìïkÕs√¢
eT+#·T eTT<ä›>± e÷]+~. Ç|ü&ÉT uÛÑ÷$T y˚&Óø£ÿ≥+ yÓqTø£ Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï?
Ç+‘·≈£îeTT+<äT uÛÑ÷$T y˚&Óø£ÿ{≤ìøÏ ˝Ò<ë #·\¢ã&É{≤ìøÏ #ê˝≤ düeTj·T+ |ü{Ïº+~. Bìe\¢
uÛÑ÷$T MT<ä ÁbÕDT\T e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡{≤ìøÏ düeTj·T+ <=]øÏ+~.
Ç|ü&ÉT uÛÑ÷$T #ê˝≤ ‘=+<äs¡>± y˚&Ó≈£îÿ‘√+~, Ç~ $HêX¯ø£s¡ e÷s¡TŒ\≈£î <ë] rj·Te#·TÃ.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷$T y˚&Óø£ÿ{≤ìøÏ ø±s¡D+ e÷qe #·s¡´˝Ò. ø±ã{Ïº Á|üdüTÔ‘·+ uÛÑ÷$T
y˚&Óø£ÿ{≤ìï e÷qe ø±s¡D+>± uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ≥+ (AGW- Anthropogenic Global Warming)
n+{≤s¡T.
Ç{°e\ ø±\+˝À XÊÅdE Ôü \„ T ñ‘·sÔ ¡ nøå±+XÊ\ e<ä› >∑\ >∑&¶É ø£{qºÏ ≥+Á&Ü\ øÏ+<ä (Á|ü<ëÛ q+>±
ñ‘·Ôs¡ s¡cÕ´ $XÊ\ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ øÏ+<ä) ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À $T<∏˚Hé yêj·TTe⁄ ñ+<äì ø£qT≈£îÿHêïs¡T.
uÛ÷Ñ >√fi¯ ñc˛íÁ>∑‘\· T ô|s¡T>∑T‘·Tqïø=B› ≥+Á&Ü\˝À >∑&ø¶É {£ qºÏ eT+#·T eT]+‘·>± ø£sT¡ >∑T‘·T+~. |ò*ü ‘·+>±
eT+#·T øÏ+<ä ñqï $T<∏˚Hé yê‘êes¡D+˝ÀøÏ $&ÉT<ä\ ne⁄‘·T+~. <ëìe\q uÛÑ÷$T eT]+‘·
y˚&≈Ó î£ ÿ‘·T+~, eT+#·T eT]+‘· ø£sT¡ >∑T‘·T+~, eT]+‘· $T<∏H˚ é $&ÉT<ä\e⁄‘·T+~. Ç~ ˇø£ $wüe\j·T+>±
e÷s¡T‘·T+~. Vü≤]‘·>∑èVü≤ yêj·TTe⁄>± (Green house gas) ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬øÌ‡&é ø£+fÒ $T<∏˚Hé eT]+‘·
X¯øÏÔeT+‘·+>± |üì #˚düTÔ+~.
e÷qe»ì‘· ø±s¡D≤\ e\¢ uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ&É+ (AGW), o‘√wüídæú‹˝À e÷s¡TŒ\T
á e÷qe»ì‘· ø±s¡D≤\ e\¢ uÛÑ÷$T y˚&Óø£ÿ&É+, uÛÖeTéédüú jÓTTø£ÿ ñwüí Á|üdüs¡D˝À nH˚ø£
e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘√+~. yê‘êes¡D+ e\¢, düeTTÁ<ä Á|üyêVü‰\ e\¢ uÛÑ÷>√fi¯+ MT<ä ñwüí
|ü⁄q'Á|üdüs¡D m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+<√ >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç. uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ≥+ e\¢ á eédüú
ndüÔe´düÔeTe⁄‘√+~. nsTT‘˚ »s¡T>∑T‘·Tqï e÷s¡TŒ\ø£+fÒ, yê{Ï y˚>∑+ Ä+<√fi¯q ø£*–k˛Ô+~.
ñwüí |ü⁄q' Á|üdüs¡D >∑+<äs¡>√fi¯+ ø±e≥+‘√ yê‘êes¡D, o‘√wüídæú‘·T\ düs¡[˝À e÷s¡TŒ\T
ekÕÔsTT. dü«\Œø±*ø£ (yê‘êes¡D) e÷s¡TŒ\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï ‘√&Ó’ Bs¡Èø±*ø£+>± (o‘√wüídæú‹˝À)
e÷s¡‘êsTT.
Vü≤]‘·>è∑ Vü≤ yêj·TTe⁄\ ñ<ëZsê\qT nìï <˚XÊ\˝À ‘·–+Z #·{≤ìøÏ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃø√{≤ìøÏ
»s¡T>∑T‘·Tqï n+‘·sê®rj·T Á|üj·T‘êï\T Ç+ø± |òü*+#·˝Ò<äT. á düeTdü´qT m<äTs√ÿ{≤ìøÏ o‘√wüídæú‹
e÷s¡TŒô|’ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\ eT<Ûä´ n+‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« dü+|òüT+ (IPCC– Inter-governmental Panel on
Climate Change) ˇø£{Ï @s¡Œ&ç+~. e÷qe ø±s¡D+>± uÛ÷ Ñ >√fi¯+ y˚&øÓ ÿ£ {≤ìï ‘·–+Z #·{≤ìøÏ, yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ y˚>±ìï ‘·–Z+#·{≤ìøÏ ˇø£ ˇ&É+ã&çø£ @s¡Œs¡T#·T≈£îH˚˝≤ nìï <˚XÊ\‘√ nH˚ø£ düe÷y˚XÊ\qT
á dü+|òüT+ ìs¡«Væ≤+∫+~. M{Ï˝À¢ @B $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<äT. 2013˝À b˛˝≤+&é˝Àì yêsê‡˝À
»]–q düe÷y˚X¯+ ≈£L&Ü m≥Te+{Ï ˇ&É+ã&çø£qT kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~.
eTTK´+>± ªn_Ûeè~∆ #Ó+~qμ (Á|ü<Ûëq+>± bÕXÊÃ‘·´ bÕ]ÁXÊ$Tø£, Ä]úø£+>± u≤>± n_Ûeè~∆
#Ó+~q) <˚XÊ\T ªn_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqïμ (n+‘·>± bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D #Ó+<äì) <˚XÊ\ eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\T
‘·\ m‘êÔsTT. yê‘êes¡D+˝Àì Vü≤]‘·>∑èVü≤ yêj·TTe⁄\qT ô|+#˚ u§>∑TZ $ìjÓ÷>∑+, Ç‘·s¡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T ‘·–Z+#·Tø√yê\ì n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T
n+≥THêïsTT. •˝≤» Ç+<ÛäHê\ $ìjÓ÷>∑+
<ë«sêH˚ Ä <˚XÊ\T n_Ûeè~∆ #Ó+<ëj·Tqï~ n&Ée⁄\ ìs¡÷à\q n+fÒ @$T{Ï?
Ç~ øπ e\+ n≥M ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘·T+<ë?
Á|üdüTÔ‘·+ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ yê<äq.
MT ÁbÕ+‘·+˝À n&É$ ˝Òø£b˛sTTHê düπs @+
•˝≤» Ç+<Û ä H ê\T (Á|ü < Û ë q+>± u§>∑ T Z ) »s¡T>∑T‘√+~?
$ìjÓ÷–+#·ø£b˛‘˚ ‘·eT Ä]úø£ Á|ü>∑‹ rÁe+>± uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ{≤ìï n&Ée⁄\T n+‘·]+∫
≈£î+≥T|ü&TÉ ‘·T+<äì n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T b˛e≥+ @ $<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~? ($C≤„q
n+≥THêïsTT. n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T XÊÅdüÔ+ ‘·s¡>∑‹˝À øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T
Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#·{≤ìøÏ Á|ü‘êé÷ïj·÷\qT >∑T]+∫ #·~$+~ >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç.)
#·÷|ü&+É ˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T ‘·eT e+‘·T uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ{≤ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd Ç‘·s¡
bÕÁ‘· b˛wæ+#ê\ì Ç$ ø√s¡T‘·THêïsTT. e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T @$T{Ï?
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± nH˚ø£ XÊÅdüÔE„\T ˇø£
$wüj·T+ô|’ @ø°uÛÑ$düTÔHêïs¡T: e÷qe ø±s¡D+>± uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Ó≈£îÿ‘√+~ nqï~ yêdüÔe+. Ç~ rÁe
|ü]D≤e÷\≈£î <ë] rk˛Ô+~. sêuÀj˚T dü+e‘·‡sê\˝À yê‘êes¡D+˝À rÁe |ü]D≤e÷\T
dü + uÛ Ñ $ +#· e #· Ã ì, Je eTqT>∑ & É ≈ £ î eTT|ü @s¡ Œ &˚ neø±X¯ +
ñ+<äì XÊÁdüÔE„\T ôV≤#·Ã]düTÔHêïs¡T.
uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚ùd e÷qe ø±s¡D n+XÊ\˝À n&É$ì q]øÏyÓj·T´≥+
ˇø£{Ï. MT ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√, MT ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\‘√ #·]Ã+∫ ô|’q Ç∫Ãq Á|üX¯ï\≈£î ≈£î¢|üÔ+>±
düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ o‘√wüídæú‹ e÷s¡TŒ\ Á|üuÛ≤e+
dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T 20 ôd+{°Áπ>&ÉT\T ô|s¡>∑≥+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe nì|æ+#·e#·TÃ ø±˙ e#˚Ã
X¯‘êã›+ Äs¡+uÛÑ+ Hê{ÏøÏ Bì ø±s¡D+>± düeTTÁ<ä eT≥º+ ˇø£ MT≥s¡T ô|s¡T>∑T‘·T+~. eTq rs¡
ÁbÕ+‘ê\˝À #ê˝≤es¡≈£î Bì e\¢ Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘êsTT, ø√{≤¢~ eT+~ì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î
‘·s¡*+#ê*‡ edüTÔ+~. Mfi¯ó¢ ‘·eT JeH√bÕ~Ûì ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
‘·÷s¡TŒ ø√˝Ÿø‘£ ê˝Àì H√q&É+>± ÁbÕ+‘·+˝À >∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± ñ+≥Tqï 200 Á>±MTD
≈£î≥T+u≤\qT U≤∞ #˚sTT+#·{≤ìøÏ ø√˝Ÿø£‘ê q>∑s¡bÕ\ø£ n_Ûeè~∆ dü+düú Á|üj·T‹ïk˛Ô+~. ◊˝≤
ô|qT‘·TbòÕqT ø±s¡D+>± 2009˝À düT+<äsãY Hé ÁbÕ+‘·+ n‘·˝≤≈£î‘·\+ ø±e≥+‘√ |üì yÓ‘T· ≈£îÿ+≥÷
e∫Ãq ≈£î≥T+u≤\yês¡T Çø£ÿ&É ìedædüTÔHêïs¡T.
uÛ≤Ø b˛©düT ã+<√ãdüTÔ eT<Ûä´ e÷]Ã 30q ãT˝Ÿ&√»s¡T¢ ñ|üjÓ÷–+∫ á eTT]øÏyê&É˝À¢ì
Çfi¯¢qT ≈£L˝ÒÃXÊs¡T, ø=ìï Çfi¯¢≈£î ì|ü ô|{≤ºs¡T. Ç\T¢ ˝Ò≈£î+&Üb˛sTTq 700 eT+~ >∑‘· ø=~›
s√E\T>± ≈£îs¡TdüTÔqï yêq\ e\¢ ãTs¡<ä˝À
\ø£˝å ≤~eT+~ Á|üu≤Û $‘·yTÓ ‘Æ ˚ n|ü&ÉT Ä |ü]dæ‘ú T· \qT ìÁ<ä˝Òì sêÁ‘·T\T >∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T. Mfi¯ó¢
m{≤¢ m<äTs√ÿ>∑\yÓ÷ }Væ≤+#·+&ç. |ü⁄qsêyêkÕìøÏ
m≈£îÿe>± Çfi¯¢˝À¢ |üì #˚kÕÔs¡T, ]øå± ˝≤>∑T‘ês¡T,
Mfi¯¢≈£î uÛÑ÷$T mø£ÿ&É <=s¡T≈£î‘·T+~?
uÛÑeq ìsêàD+˝À |üì#˚kÕÔs¡T.
Ç+ø=ø£ Á|üuÛ≤e+ es¡¸bÕ‘·+ MT<ä
ñ+≥T+~. es¡ ¸ bÕ‘· + Ø‹˝À #ê˝≤
e÷s¡TŒ\T sêe#·TÃ: ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
es¡¸bÕ‘·+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+fÒ, ø=ìï
ÁbÕ+‘ê\T esê¸uÛ≤yêìøÏ >∑T] ø±e#·TÃ.
n+fÒ es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T m≈£îÿe nj˚T´
neø±X¯+ ñ+~. Bì e\¢ eékÕj·TeT÷,
Á|ü»\ JeH√bÕ<ÛäT\T Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘êsTT.
ª◊˝≤μ Á|üuÛ≤e+: ‘Ó–q ø£≥º

Væ ≤ e÷\j· ÷ ˝À¢ ì Væ ≤ eT|ü s ¡ « ‘ê\T
y˚>∑+>± ø£s¡>∑≥+ e\¢ #˚|ü\ ÄyêdüÁbÕ+‘·+
Á|üuÛ≤$‘·eTsTT´ eT+∫˙{Ï #˚|ü\T |üfÒºyêfi¯¢
JeH√bÕ<ÛTä \T Á|üu≤Û $‘·eTÚ‘êsTT. n<˚ $<Û+ä >±
ô|’q #·~$q≥Te+{Ï nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D
|ü]dæ‘ú T· \T ô|]π> neø±X¯+ ñ+~. yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ nqï ~ Á|ü|+ü #·kÕúsTT˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
ø±ã{Ï<º ëìe\¢ eTqeT+<äs+¡ Á|üu≤Û $‘·eTÚ‘ê+.
ªø£≥º eTs¡eTà‘·Tμ <äèX¯´+

ø°\ø£ |ü<ë\T
¬øÌ¢yÓ÷Á>±|òt yê‘êes¡D+ ãTT‘·T|üeHê\T dü÷s¡´|ü⁄≥eTT
|”&Éq eT+&É˝≤\T uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ≥+ C…{Ÿ Á|üyêVü≤+
1. øÏ+~ yêø±´\T #·~$ n$ yê‘êes¡D≤ìøÏ ˝Ò<ë o‘√wüídæú‹øÏ, @ n+XÊìøÏ ñ<ëVü≤s¡D√ #Ó|üŒ+&ç.
n) Væ≤e÷\j·÷˝À¢ì nH˚ø£ eT+#·T|üs¡«‘ê\T >∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\˝À ø£]–b˛j·÷sTT.
Ä) >∑‘· ø=ìï <äXÊu≤›\˝À $<äs¡“¤ ÁbÕ+‘·+˝À ø£s¡Te⁄\T m≈£îÿe>± dü+uÛÑ$+#êsTT.
2. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü #¡ +· &ç. nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ |ü{≤\qT #·÷&É+&ç. (ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe düs¬ q’ düe÷<ÛëHê\T
ñ+&Ée#·TÃ.)
n) ‹s¡Teq+‘·|ü⁄s¡+ uÛÑ÷eT<Ûä´πsK≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&ç o‘êø±\+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T
‘·≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
Ä) >±´+>¥{≤ø˘ uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+~, ø±ì düeTTÁ<ëìøÏ <ä>∑Zs¡>±
˝Ò<äT, es¡¸bÕ‘·+ ‘·≈£îÿe.
Ç) nq+‘·|ü⁄s¡+ düeTTÁ<ëìøÏ <ä>∑Zs¡>± ñ+~, o‘√wüídæú‹ô|’ düeTTÁ<ä Á|üuÛ≤e+
m≈£îÿe.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\qT $e]+#·+&ç.
4. ø=+&É ÁbÕ+‘ê\˝Àì, m&Üs¡T\˝Àì o‘√wüídæú‘·T\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+XÊ\qT $e]+#·+&ç.
5. uÛÑ÷>√fi¯+ y˚&Óø£ÿ&É+˝À e÷qe⁄ì bÕÁ‘·qT ‘Ó\|ü+&ç.
6. AGW $wüjT· +˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~q n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ eT<Û´ä ñqï n_ÛÁbÕj·T uÛ<Ò ë˝Ò$T{Ï?
7. uÛ÷Ñ >√fi¯+ y˚&øÓ ÿ£ &É+˝À o‘√wüdí ‹úæ ˝À e÷s¡TŒ\T @$<Û+ä >± ø±s¡DeTe⁄‘êsTT? uÛ÷Ñ >√fi¯+ y˚&øÓ ÿ£ &Üìï
‘·–Z+#·&ÜìøÏ ø=ìï #·s¡´\qT dü÷∫+#·+&ç.
8. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£ |ü≥+˝À øÏ+~ yêìì >∑T]Ô+#·+&ç:
(i) 400 ôd+.Áπ>. ø£Hêï m≈£îÿe dü+e‘·‡s¡ dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·qT qyÓ÷<äT #˚dæq ÁbÕ+‘ê\T.
(ii) 100 ôd+.Áπ>. ø£Hêï ‘·≈£îÿe dü+e‘·‡s¡ dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·qT qyÓ÷<äT #˚dæq ÁbÕ+‘ê\T.
(iii) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ M#˚ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ ~XÊe÷s¡Z+.
9. øÏ+~ ¬ø¢ÌyÓ÷Á>±|òt\qT |ü]o*+∫ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç:
(i) @ HÓ\˝À n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTT´+~?
(ii) @ HÓ\\˝À n‘·´\Œ, n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T qyÓ÷<äj·÷´sTT?
(iii) pHé, nø√ºãsY\ eT<Ûä´ >∑]wü˜ es¡¸bÕ‘·+ m+<äT≈£î dü+uÛÑ$düTÔ+~?
(iv) e÷]Ã, y˚T HÓ\\ eT<Ûä´ n‘·´~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· m+<äT≈£î ñ+≥T+~?
(v) ñc˛íÁ>∑‘·, es¡¸bÕ‘ê\˝À e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ uÛÖ>√[ø£ n+XÊ\qT ù|s=ÿq+&ç.

200.0 45
ñc˛íÁ>∑‘· (0 ôd+.Áπ>)
0 0
ôV’≤<äsêu≤<é 17.4 ñ, 78.5 ‘·÷.
es¡¸bÕ‘·+ ($T.MT.)
40
180.0
160.0 35
30
140.0
25
120.0
20
100.0
15
80.0
10
60.0
5
40.0
0
20.0
»qe]
|òæÁãe]
e÷]Ã
@Á|æ˝Ÿ
y˚T
Ä>∑düTº
ôdô|+º ãsY
nø√ºãsY
qe+ãsY
&çôd+ãsY
pHé
E˝…’
0.0
0
dü>∑≥T >∑]wü˜ ñc˛íÁ>∑‘· ( C)
0
dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ (mm)
dü>∑≥T ø£ìwü˜ ñc˛íÁ>∑‘· ( C)
MT ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q o‘√wüídæú‹, yê‘êes¡D+\ô|’ kÕyÓT‘·\qT, HêqT&ç\qT ùdø£]+#·+&ç.
ñ<äj·T+ |üP≥ Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ Hê$≈£î\≈£î ôV≤#·Ã]ø£.
sêÁ‹ |üP≥ Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ Hê$≈£î\≈£î ÄVü‰¢<äø£s¡+.
|ü∫Ãø£MT<ä bı>∑eT+#·T ñ+fÒ Çø£ yêqsê<äT.

bÕsƒ¡+
5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ q<äT\T, ˙{Ï eqs¡T\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥+˝À Væ≤e÷\j·÷\qT, |ü•ÃeT ø£qTeT\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
|ü≥+˝Àì s¡+>∑T\ dü÷∫ø£qT ã{Ïº q<äT\T |ü⁄{Ïqº |üs«¡ ‘ê\T m+‘· m‘·T˝Ô À ñHêïjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
n{≤¢dt, ñu…“‘·TÔ uÛÖ>√[ø£ |ü≥+ düVü‰j·T+‘√ qB >∑eTHêìï nqTdü]dü÷Ô yê{Ï Á|üyêVü≤ ~X¯qT
>∑T]Ô+#·+&ç.
>∑èVü≤ nedüsê\≈£î 5% ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. nsTTHêø±˙ »HêuÛ≤˝À m≈£îÿe eT+~øÏ
˙fi¯ó¢ n+<ä≥+ ˝Ò<äT. Bì >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 10 ø√≥¢ mø£sê\ uÛÑ÷$T es¡<ä≈£î >∑Ts¡j˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~, n+‘˚ $d”Ôs¡í+
ø£s¡Te⁄øÏ >∑Ts¡j˚T´ neø±X¯+ ñ+~. BìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
ñ|ü]‘·\ ˙{Ï eqs¡T\˝À 70% ø£\Twæ‘·+ nj·÷´sTT. ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
0`300 MT≥s¡T¢
301`1000 MT≥s¡T¢
1001`300 MT≥s¡T¢
3000 MT≥s¡¢ ø£+fÒ m≈£îÿe
|ü≥+ 1 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£

dü«s¡÷|ü+, qB »\ eédüú
58 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ q<äT\T, ˙{Ï eqs¡T\T

uÛ≤s¡‘·<˚X¯ qB »\ eédüú eT÷&ÉT uÛÖ‹ø£ n+XÊ\≈£î nqT>∑TD+>± s¡÷bı+~+~. Ç$:
1) Væ≤e÷\j·÷\T, 2) B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T, 3) dæ+<Ûä÷`>∑+>± yÓTÆ<ëq+. |ü⁄≥Tºø£ Ä<Ûës¡+>±
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ qB »\ eédüúqT ¬s+&ÉT>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ: i) Væ≤e÷\j·T q<äT\T, ii) B«|üø£\Œ q<äT\T.
Væ≤e÷\j·T q<äT\T
Væ≤e÷\j·T q<äT\T eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ eédü\ú øÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT: n$ >∑+>∑, dæ+<ÛTä , ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·
q<äT\T. á q<äT\T <ë<ë|ü⁄ ˇπø ÁbÕ+‘·+˝À ø=ìï øÏ˝ÀMT≥s¡¢ e´‘ê´dü+‘√ |ü⁄{Ïº |üs¡«‘·ÁX‚DT\ e\¢
y˚s¡T#˚j·Tã&É‘êsTT. n$ yÓTT<ä≥ |üs¡«‘ê\ Á|ü<Ûëq nøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>± Á|üeVæ≤kÕÔsTT. ‘·s¡Tyê‘·
ˇø£ÿkÕ]>± n$ <äøÏåD≤ìøÏ eT\T|ü⁄ ‹]– m‘ÓÌÔq |üs¡«‘· X¯è+K˝≤\qT ø√düT≈£î+≥÷ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·
yÓTÆ<ëHê\qT #˚s¡T≈£î+{≤sTT. á Áø£eT+˝À Ç$ ˝À‘Ó’q ªVμ Äø±s¡|ü⁄ ˝Àj·T\qT @s¡Œ]#êsTT. Ç~
dæ+<Ûä÷, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q<äT\˝À u≤>± ø£q|ü&ÉT‘·T+~.
Væ≤e÷\j·T q<äT\T Jeq<äT\T, n+fÒ dü+e‘·‡s¡eT+‘ê M{Ï˝À¢ ˙fi¯ó¢ ñ+{≤sTT. es¡¸bÕ‘·+,
ø£s¡T>∑T‘·Tqï eT+#·T‘√ ˙fi¯ó¢ n+<ä≥+ e\¢ Jeq<äT\T>± |æ\TdüTÔHêïs¡T.
dæ+<Û÷ä qB eédüú
{Ïu…{Ÿ˝Àì e÷qdüdüs√es¡+ <ä>∑Zs¡ ¬ø’˝≤dü |üs¡«‘ê\˝Àì ñ‘·Ôs¡ yê\T\ e<ä› dæ+<Ûä÷q~
yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. Ç~ {Ïu{… Ÿ>T∑ +&Ü yêj·Te´ ~X¯>± |üjT· ìdüT+Ô ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀøÏ »eTTà-ø±oàsY˝À
Á|üy•˚ düT+Ô ~. dæ+<Û÷ä q~øÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À J\+, NHêuŸ, sê$,
n{≤¢ d t dü V ü ‰ j· T +‘√ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + , _j·÷dt, düf…¢CŸ\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq ñ|üq<äT\T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
bÕøÏ k ÕÔ H é \ ˝À dæ + <Û ä ÷ q~ Á|ü y êVü ≤ »eT÷à ø±oàsY, |ü+C≤uŸ, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|üü<˚XŸ sêÅcÕº\˝À
e÷sêZìï >∑T]Ô+#·+&ç.
Ç~ Á|üeVæ≤düTÔ+~.
>∑+>± qB eédüú
>∑+>±q~ ¬s+&ÉT q<äT\ ø£\sTTø£. ˇø£{Ï >∑+>√Á‹ Væ≤e÷˙q<ä+ <ä>∑Zs¡ |ü⁄fÒº uÛÑ^s¡~∏. ¬s+&Ée~
ã<äØHê<ÛéøÏ yêj·Te´ ~X¯˝À dü‘·|tHê<∏é <ä>∑Zs¡ |ü⁄fÒº n\ø£q+<ä. á ¬s+&É÷ <˚eÁ|üj·÷>∑ e<ä› ø£*dæ
>∑+>±q~>± e÷s¡T‘·T+~. Ç~ Vü≤]<ë«sY e<ä› |üs¡«‘ê\qT e<ä* yÓTÆ<ëHê\˝ÀìøÏ Á|üeVæ≤düTÔ+~.
>∑+>±q~ |ü{≤ìï (5.2) #·÷dæ n~ @@ sêÅcÕº\>∑T+&Ü >∑ + >±q~˝À nH˚ ø £ ñ|ü q <ä T \T e∫Ã
Á|üeVæ≤düTÔ+<√ #Ó|üŒ+&ç. #˚s¡‘êsTT. M{Ï˝À¢ nH˚ø£+ Væ≤e÷\j·T
ô|’ |ü≥+ #·÷dæ >∑+>±q~ ñ|üq<äT\˝À ñ‘·Ôs¡ ~X¯>± |üs¡«‘ê˝À¢ |ü⁄&É‘êsTT; ø=ìï B«|üø£\Œ
Á|üeVæ≤+#˚$ @y√, <äøDåÏ ~X¯>± Á|üeVæ≤+#˚$ my√ #Ó|Œü +&ç. |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À |ü⁄fÒº$ ≈£L&Ü ñHêïsTT.
ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· qB eédüú
ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· ({Ïu…{Ÿ˝À Bìì kÕ+>¥b˛ n+{≤s¡T) e÷qdüdüs√es¡+ <ä>∑Zs¡ ¬ø’˝≤X¯ |üs¡«‘ê\˝Àì
#ÓeTj·TT+>¥&+É >¥ Væ≤e÷˙q<ä+ qT+&ç |ü⁄&ÉT‘·T+~. <äøD
åÏ {Ïu{… Ÿ>T∑ +&Ü Ç~ ‘·÷s¡TŒq≈£î Á|üeVæ≤düT+Ô ~.
˝ÀfÒ‡ ‘ê‡+>¥ <ä>∑Zs¡ »\ Á|üj÷· D≤ìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚ yÓ&É˝…ÌŒq q~>± e÷] 640 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
Á|üeVæ≤düTÔ+~. Ä ‘·s¡yê‘· nH˚ø£ »\bÕ‘ê\ <ë«sê n~ bÕj·T\T>± e÷s¡T‘·T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì

ns¡ T D≤#· ˝ Ÿ Á|ü < ˚ X Ÿ ˝ À #Ó’Hê
HÓs’ T¡ ‹ ~X¯>± ô|<ä› eT\T|ü⁄ j·÷sê¢+>¥ »+>¥b˛ (kÕ+>¥b˛) ˝≤kÕ
‹s¡T>∑T‘·T+~. Çø£ÿ&É Bìì &Û©ç ¢ H˚bÕ˝Ÿ
düTãqdæ] ˝ÀVæ≤‘Y
dæj·÷+>¥ n˙, ~Vü‰+>¥ U≤{≤à+&é uÛ÷Ñ {≤Hé
|òüT+Z&Éø˘ ø√• ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·
n˙ n+{≤s¡ T . nkÕ‡+ >√eT‹ {°kÕº >öVü≤‹
ãHêdt #·+ã˝Ÿ
u…{≤« n\Vü‰u≤<é yês¡D≤• bÕ{≤ï düTsêà
˝Àj·T˝ÀøÏ e∫Ã q|ü&ÉT |òsü ø¡ ±ÿ »eTTq ãsêø˘
<∏äe÷‡ &ÛÜø±
<ëyÓ÷<äsY |ü<ëà y˚T|òüTHê
~ã+>¥, ˝ÀVæ≤‘Y nH˚ s¬ +&ÉT Ç+&√sY uÛÀbÕ˝Ÿ VüQ–¢
ø=\ÿ‘êÔ
ñ|ü q <ä T \T B+{À¢ eTj·THêàsY
ø£\TkÕÔsTT. Çø£ÿ&ç qT+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
Bìì ÁãVü ≤ à|ü ⁄ Á‘· > ±
|æ\TkÕÔs¡T. |ü≥+ 2 : >∑+>±, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·\ dü+>∑eT+
B«|üø\£ Œ q<äT\T
ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ø£*ùd B«|üø£\Œ q<äT\≈£î, nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À ø£*ùd ∫qï q<äT\≈£î eT<Ûä´ »\
$uÛ≤»ø£ πøåÁ‘·+>± |ü•ÃeTø£qTeT\T ø£\e⁄. qs¡à<ë, ‘·|ü‹ q<äT\T ø±≈£î+&É, B«|üø£\Œ q<äT\˙ï |ü&ÉeTs¡
qT+∫ ‘· ÷ s¡ T ŒyÓ ’ | ü ⁄ ≈£ î Á|ü e Væ ≤ kÕÔ s TT.
B«|üø£\Œ |”sƒ¡uÛÑ÷$T\Àì ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+˝À Çø£ÿ&É Ç∫Ãq |ü≥+, n{≤¢d\t düV‰ü j·T+‘√ á øÏ+~$
|ü⁄fÒº #·+ã˝Ÿ, dæ+<é, uÒ‘ê«, πøHé, k˛Hé $e]+#·+&ç.
q<äT\T >∑+>± qB eédü≈ú î£ #Ó+<äT‘êsTT. >√<ëe] .............................. e<ä› |ü⁄&ÉT‘·T+~.
B«|üø£\Œ+˝Àì Ç‘·s¡ eTTKýÓTÆq q<äT\T ‘·÷s¡TŒøÏ Á|üeVæ≤+#˚ B«|üø£\Œ q<äT\˝À ø£ècÕíq~~
eTVü ‰ q~, >√<ëe], ø£ è cÕí , ø±y˚ ] . ¬s+&Ée kÕúq+. Ç~ ............ e<ä› |ü⁄&ÉT‘·T+~.
B«|üø£\Œ q<äT\ Á|üyêVü≤e÷s¡Z+ e÷s¡<äT, eTVü ‰ q~ #· r Ô d t > ∑ & Û é ˝Àì dæ V ü ‰ yê <ä > ∑ Z s ¡ |ü ⁄ {Ï º
eÁø£‘·\T (meanders) ñ+&Ée⁄. M{Ï˝À¢ ............... >∑T+&Ü Á|üeVæ≤düTÔ+~.
dü+e‘·‡s¡eT+‘ê ˙fi¯ó¢ ñ+&Ée⁄. qs¡à<ëq~ eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝Àì ........... e<ä› |ü⁄&ÉT‘·T+~.
B«|üø£\Œ q<äT\˝À >√<ëe] q~ ‘·|ürq~ .......... e<ä› |ü⁄{Ïº ............... ~X¯>±
ô|<ä›~. eTVü‰sêÅwüº˝Àì Hêdæø˘ e<ä›>∑\ |üj·TìdüTÔ+~.
Á‘·jT· +ãø£+ |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T˝À Ç~ |ü⁄&ÉT‘·T+~,
ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ø£\TdüTÔ+~.
˙{Ï $ìjÓ÷>∑+
˙{Ï eqs¡T eTq≈£î dü+e‘·‡s¡eT+‘ê \uÛÑéTe⁄‘·T+~. n+fÒ dü+e‘·‡s¡+˝À eTq≈£î m+‘· ˙s¡T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+<√ n+#·Hê y˚kÕÔ+. BìøÏ ª»\ #·Áø±ìïμ eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ≈£î #˚düT≈£îì dü+e‘·‡s¡+˝À
n+‘·s¡Z‘·, u≤Vü≤´ Á|üyêVü‰\ ˙{Ïì n+#·Hê y˚j·÷*. á n+#·Hê\qT $$<Ûä kÕúsTT\˝À ` ∫qï |üØyêVü≤ø£
ÁbÕ+‘êìøÏ, ˝Ò<ë yÓTT‘·Ô+ q~øÏ #˚j·Te#·TÃ.

es¡¸bÕ‘·+ ∫Á‘·+ 5.1 : »\#·Áø£+ Ç|ü&ÉT eTq+ ˇø£
˝À|ü*øÏ #Ó≥e¢ +{Ï yê{Ï >∑T+&Ü uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£+ }]øÏ ˝Ò<ë õ˝≤¢øÏ ª˙{Ï
ñ|ü]‘·\ ˙{Ï ã&Ó®{Ÿμ m˝≤ e]ÔdüTÔ+<√
Á|üyêVü≤+
dü+‘·è|üÔ ñ|ü]‘·˝≤\ #·÷<ë›+.
>∑T+&Ü Ä$] ø±e&É+
ñ|ü]‘·\
ì\«\>∑T+&Ü Ä$] |ü+≥\ >∑T+&Ü >∑èVü≤, bÕ]ÁXÊ$Tø£
ø±e&É+ uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£+ nedüsê\≈£î ˙{Ï Á|üyêVü≤+ yê≥sYôw&é nqï
y˚fi¢¯ ÁbÕ+‘·+˝À |ü<ëìï #·]Ã+#·+&ç.
ì\«
˝À|ü*øÏ uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤
»˝≤\ Á|üyêVü≤+
ñ|ü]‘·\ ì\«\T
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ ì\«\T

ãj·T≥≈£î ñ|ü]‘·\ ˙{Ï
Á|üyêVü≤+
ãj·T≥≈£î uÛÑ÷>∑s¡“¤
»\ Á|üyêVü≤+
n+‘·s¡Z‘· Á|üyêVü‰\T
@ ÁbÕ+‘êì¬øH’ ê n+‘·s‘Z¡ · Á|üyêVü‰\T = nebÕ‘·+ + ñ|ü]‘·\ Á|üyêVü≤+ + uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ Á|üyêVü≤+.
ñ|ü]‘·\ Á|üyêVü≤+ n+fÒ uÛ÷Ñ $T MT<ä yê>∑T\T, ø±\Te\T, q<äT\T e+{Ï yê{Ï˝À¢ì ˙{Ï Á|üyêVü≤+.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ Á|üyêVü‰ìï n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ ø±˙ n~ ø=+#Ó+ ø£wüºyÓTÆq |üì. nebÕ‘·+ n+fÒ yêq
ˇø£ÿfÒ ø±≈£î+&Ü e&É>∑fi¯ó¢, Væ≤eTeTT, bı>∑eT+#·T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. nebÕ‘·+ nìï dü+e‘·‡sê\T
ˇπø˝≤>± ø±≈£î+&Ü Á|ür dü+e‘·‡s¡+ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n+<äTe\q nebÕ‘êìï ˝…øÏÿ+#·&ÜìøÏ
ø=ìï dü+e‘·‡sê\ nebÕ‘·+ jÓTTø£ÿ dü>∑≥TqT |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüT≈£î+{≤s¡T.
ñ|ü]‘·\, uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ ˙{Ï Á|üyêVü‰\T: MT ÁbÕ+‘êìøÏ, n~ ∫qï Á>±eTyÓTHÆ ê, |ü≥D
º yÓTHÆ ê q<äT\T,
kÕ>∑T˙{Ï |ü<∏äø±\ ø±\e\T e+{Ï yê{Ï <ë«sê ~>∑Te≈£î
MT düMT|ü eT+&É\ ø±sê´\j·T+ qT+∫
>∑‘· 5 dü+e‘·‡sê\≈£î yÓTT‘·+Ô yê]¸ø£ e#˚Ã ˙{Ï Á|üyêVü‰\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
es¡¸bÕ‘·+ m+‘√ ‘Ó\TdüTø√+&ç. ˇø£ Á>±eT+˝≤+{Ï ˇø£ ∫qï ÁbÕ+‘êìøÏ ø±\e\T,
ô|’|ü⁄\T e+{Ï yê{Ï <ë«sê ˙fi¯ó¢ sêe#·TÃ ` Ç≥Te+{Ï
ãj·T{Ï eqs¡T\ìï+{Ï˙ ù|s=ÿq+&ç. nebÕ‘êìøÏ Bìì CÀ&çùdÔ Ä ÁbÕ+‘·+ ˝À|ü*øÏ yÓTT‘·Ô+ m+‘·
˙fi¯ó¢ ekÕÔjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. uÛÑ÷>∑s¡“¤+ <ë«sê ˝À|ü*øÏ e#˚Ã ˙{Ïì n+#·Hê y˚j·T≥+ ø=+#Ó+
ø£wüº+. nsTT‘˚ H˚\ yê\Tì ã{Ïº uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+ m≥T Á|üeVæ≤düTÔ+<√ ø=+‘· }Væ≤+#·e#·TÃ.
u≤Vü≤´ Á|üyêVü‰\T
uÛ≤c˛Œ‘˚‡ø£+: nìï ˙{Ï eT&ÉT>∑T\ qT+∫ ˙s¡T Ä$]>± e÷s¡T‘·T+≥T+~. #Ós¡Te⁄\T, q<äT\T,
düeTTÁ<ë\T e+{Ï nìï ñ|ü]‘·\ ˙{Ï eqs¡T\
yÓTTø£ÿ\T y˚fiq¢¯ T+∫ rdüT≈£îqï ˙s¡T @eTe⁄‘·T+<√
$C≤„q XÊÅdüÔ bÕsƒê\˝À ‘Ó\TdüT≈£îì ñ+{≤s¡T. n~ qT+∫ ˙s¡T Ä$] ne⁄‘·T+~. nìï Je⁄\T XÊ«dü
eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç. Á|üÁøÏjT· <ë«sê >±*˝ÀøÏ ˙{Ïì $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT.

ñ|ü]‘·\ Á|üyêVü‰\ <ë«sê, uÛÑ÷>∑s¡“¤ Á|üyêVü‰\ <ë«sê ãj·T≥≈£î b˛j˚T˙fi¯ó¢ : ˇø£ Á>±eT+˝≤+{Ï
ÁbÕ+‘êìï }Væ≤+#·Tø√+&ç. ø=+‘· ˙fi¯ó¢ yê>∑T\>∑T+&Ü ñ|ü]‘·\ Á|üyêVü≤+ <ë«sê ãj·T≥≈£î
Á|üeVæ≤kÕÔsTT. yêHêø±\+˝À á ñ|ü]‘·\ Á|üyêVü≤+ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. es¡¸bÕ‘·+˝À
ø=+‘· H˚\˝ÀøÏ, uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ Ç+øÏ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ‹]– ì+|ü⁄‘êsTT. B+{À¢ ø=+‘·
u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+∫ ‹]– $ìjÓ÷>±ìøÏ edüTÔ+~, ø=+‘· #ê˝≤ ˝À‘Ó’q ˙{Ï
}≥\qT #˚] eT∞¢ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sê<äT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+˝À ø=+‘· uÛÑ÷>∑s¡“¤ Á|üyêVü‰\qT #˚] ‹]–
ãj·T≥≈£î e∫Ã yê>∑T\T, q<äT\˝À ø£\TdüT+Ô ~.
eékÕj·÷ìøÏ ˙fi¯ó:¢ |ü+≥\ y˚fió¯ ¢ ñ+&˚ ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ ˙fi¯ó¢ es¡¸bÕ‘·+ <ë«sê>±˙, kÕ>∑T˙{Ï <ë«sê>±˙
#˚s¡T‘·T+~. H˚\øÏ ‘˚eTì ì\« #˚düT≈£îH˚ kÕeTs¡ú´+ ñ+≥T+~. es¡<ä e+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ m≈£îÿe
˙fi¯ó¢ ñ+&ç, n~ H˚\ ˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ Ç+ø£ø£b˛‘˚ yÓTTø£ÿ\ y˚fi¯ó¢ <Óã“‹+{≤sTT. Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄ ø£s¡Te⁄
|ü]dæú‘·T\˝À y˚fi¯¢ ÁbÕ+‘·+˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ˝Òø£b˛‘˚ |ü+≥\T e&ç*b˛‘êsTT.
>∑èVü≤ nedüsê\≈£î, |üX¯óe⁄\≈£î ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ : ‘ê>∑T˙{ÏøÏ, e+≥øÏ, kÕïHêìøÏ, X¯óÁuÛÑ|üs¡#·&ÜìøÏ,
|üX¯óe⁄\≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ ˙s¡T #ê˝≤ eTTKýÓTÆq~. Ä<ëj·÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü n+<ä]ø° á
nedüsê\ ø√dü+ ‘·–q+‘· ˙fi¯ó¢ n+<˚˝≤ #·÷&É{≤ìøÏ Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ nedüsê\≈£î ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ : ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T\≈£î ≈£L&Ü ˙fi¯ó¢ nedüs¡eTe⁄‘êsTT.
nsTT‘˚ Bìø°Ï eékÕj·T, >∑èVü≤ edü‹ nedüsê\≈£L eT<Û´ä yÓs’ T¡ <Û´ä + ñ+~. á yÓs’ T¡ <Û´ä + ô|s¡T>∑T‘√+~,
ø±ã{Ïº Bìì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*. bÕ]ÁXÊ$Tø£ nedüsê\ ø√dü+ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+˝À ø±\Twü´
ìyês¡D, ˙{Ïì ‹]– $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ nqï$ eTTKýÓTÆq düyêfi¯ó¢.
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˝Ò<ë ˇø£ Á>±eT+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ ˙fi¯T¢ ˝À|ü*øÏ Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ï MT<˚
ø±≈£î+&Ü, eTq+ yê&ÉT≈£î+≥Tqï ªì\«\μ MT<ä ≈£L&Ü Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. eTq $X‚¢wüD˝À á
Á|üyêVü≤+, ì\«\ eT<Û´ä ‘˚&ÜqT düŒwü+º >± >∑T]Ô+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ {≤´+≈£îqT }Væ≤+#·Tø√+&ç.
<ë+{À¢øÏ ˙fi¯ó¢ Á|üeVæ≤+#·{≤ìøÏ ˇø£ ô|’|ü⁄, yê&ÉTø√{≤ìøÏ ˙fi¯ó¢ ãj·T≥≈£î Á|üeVæ≤+#·{≤ìøÏ ˇø£ ô|’|ü⁄
ñHêïsTT. ˝À|ü*øÏ Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì ì$TcÕìøÏ ©≥s¡¢˝À ø=\ee#·TÃ. n˝≤π> ãj·T≥≈£î Á|üeVæ≤+#˚
˙{Ïì ≈£L&Ü ì$TcÕìøÏ ©≥s¡¢˝À ø=\TkÕÔs¡T. {≤´+≈£î˝À ñ+&˚ ˙fi¯ó¢ ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡T‘·÷
ñ+{≤sTT. ø±ì ˇø£ ì]›wüº düeTj·T+˝À, ñ<ëVü≤s¡D≈£î ñ<äj·T+ 8.30 >∑+≥\≈£î mìï ©≥s¡¢
˙fi¯ó¢ ñHêïjÓ÷ ˝…ø£ÿ ø£≥ºe#·TÃ. Ç~ Ä düeTj·T+˝À ñqï ˙{Ï ì\«.
ˇø£ }]˝À #Ós¡Te⁄\T, ≈£î+≥\T, eT&ÉT>∑T\ e+{Ï$ ñ+&Ée#·TÃ. Çe˙ï ñ|ü]‘·\ ì\«\T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #ê˝≤ Á>±e÷\˝À u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\qT+∫ ˙{Ïì bı+<äT‘ês¡T. n+fÒ Mfi¯ó¢
n+‘·s¡÷“¤»\ ì\«\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïs¡T. n+‘·s¡Z‘·+>± Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïø°, ì\«\ø° eT<Ûä´
dü+ã+<Û+ä ñ+~. n+‘·s‘Z¡ +· >± Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ï˝À ø=+‘· H˚sT¡ >± yê&ÉT≈£î+{≤s¡T, ø=+‘· ˙{Ï ì\«\qT
|ü⁄qs¡T<ä∆]+#·{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n<˚$<Ûä+>± u≤e⁄\qT+∫ ˙{Ïì ‘√&É≥+e\¢ yê{Ï˝À¢ì
˙{ÏeT≥º+ ‘·>∑TZ‘·T+~. n+‘·s¡Z‘·+>± Á|üeVæ≤+#˚ ˙fi¯ó¢, ãj·T≥≈£î ‘√&˚ ˙{Ïì ã{Ïº ø±\Áø£eT+˝À
ì\«\ |ü]dæú‹ m˝≤ ñ+≥T+<√ n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ ì\«\T ‘·>∑TZ‘·Tqï
|ü]D≤e÷\qT m<äTs=ÿ+≥THêï+. uÛÑ$wü´‘·TÔ ‘·sê\≈£î uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤jÓ÷,
˝Ò<√ ≈£L&Ü eTq+ |ü{Ïº+#·Tø√e≥+ ˝Ò<äT.
yê]¸ø£ Á|üyêVü‰\T, u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\˝À ˙{Ïì |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#˚ ì\«\ ã{Ïº eTqøÏ n+<äTu≤≥T˝À
ñqï ˙s¡T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. eTq nedüsê\qT ≈£L&Ü á |ü]$T‹˝À ñ+#·Tø√yê*. eTq+
#ê˝≤ ˝À‘·T\ qT+∫ ˙fi¯¢qT ãj·T≥≈£î ‘√&çq|ü&ÉT n~ y˚\ dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À ì\« nsTTq
˙fi¯¢ì ns¡ú+ #˚düTø√yê*. rÁe ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\˝ÀH˚ á ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫, esê¸\T u≤>± |ü&çq
dü+e‘·‡s¡+˝À ‹]– |ü⁄qs¡T<ä∆]+|üã&˚˝≤ #·÷&Ü*. ªdüTdæús¡‘·μ nqï á n+XÊìï ‘·s¡Tyê‘· #·÷<ë›+.
‘·T+>∑uÛÑÁ<ä qB ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+
ø£ècÕíq~øÏ ñ|üq~ nsTTq ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä qB »˝≤\qT <äøD åÏ ≤~ sêÅcÕº˝q’… ø£sêí≥ø£, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ\T
|ü+#·T≈£î+{≤sTT. Ç~ |ü•ÃeT ø£qTeT\˝À |ü⁄&ÉT‘·T+~. Bì yÓTT‘·Ô+ |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ 71,417
#·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢, Ç+<äT˝À 57,671 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ø£sêí≥ø£˝À ñ+~. ‘·T+>∑uÛÑÁ<ë qB
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä q~ |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘êìï ¬s+&ÉT>± $uÛÑõkÕÔs¡T: 1) ø£sêí≥ø£˝Àì
Á|üyêVü≤ e÷sêZìï >∑T]Ô+#·+&ç. m>∑Te, eT<Û´ä |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\T, 2) Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì ~>∑Te
|üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+.
n~Ûø±]ø£ >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ s¬ +&ÉT sêÅcÕº\˝Àq÷ eékÕj·T uÛ÷Ñ $T m≈£îÿe>± ñ+~. $T–*q
$d”Ôs¡í+˝À #Ó≥T¢, ‘√|ü⁄\T, ‘ê‘êÿ*ø£ ;&ÉT, kÕ>∑T≈£î nqTyÓ’q ã+»s¡T, XÊX¯«‘· |ü∫Ãø£ uÛÑ÷eTT\T,
n&Ée⁄\T, düVü≤» eèø£åC≤\+ ñHêïsTT. ø=+‘· ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ï ì\«øÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ #Ós¡Te⁄\T
ñHêïsTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ñqï ~>∑Te |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À es¡¸bÕ‘·+ ‘·≈£îÿe, ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T
m≈£îÿe. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T es¡¸bÕ‘·+ MT<ä, uÛÑ÷>∑s¡“¤
»˝≤\ (u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\T) MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç
ñHêïsTT. $T–*q ÁbÕ+‘ê\T ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä Äqø£≥º
øÏ+<ä ì]à+∫q ø±\e\ <ë«sê e#˚Ã ñ|ü]‘·\
˙{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsTT. á ¬s+&ÉT s¡ø±\
ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{Ï \uÛÑ´‘·˝À #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+~.
Á|ü u Û Ñ T ‘· « uÛ Ñ ÷ eTT\qT kÕ>∑ T ø√dü +
ÄÁø£$T+#·Tø√e≥+ m≈£îÿe. Bì |òü*‘·+>± n≥M
$d”Ôs¡í+ ‘·–Z kÕ>∑T uÛÑ÷$T ô|s¡T>∑T‘·T+~. #Ó≥¢qT
$düÔè‘·+>± q]øÏyÓj·T´≥+, >∑qT\T ‘·e«&É+ e+{Ï
yê{Ï e\¢ n&Ée⁄\T ø°åDÏdüTÔHêïsTT, n+‘˚ø±≈£î+&Ü
neT÷\ýÓTÆq eèø£å dü+|ü<ä, »+‘·T dü+|ü<ä
n+‘·]+∫b˛‘√+~. uÛÑ÷>∑s¡“¤ C˝≤˝À¢øÏ Á|üeVæ≤+#˚
˙{Ï yÓ÷‘ê<äT |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&˚ #Ó≥ô¢ |q’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. #Ó≥T¢ ˝Òq|ü&ÉT es¡¸|ü⁄˙s¡T
H˚\˝ÀøÏ Ç+πø neø±X¯+ ˝Òø£ ñ|ü]‘·\+ Á|üyêVü≤+>±
Á|ü e Væ ≤ dü T Ô + ~. Bìe\¢ uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ » ˝≤\T
∫Á‘·+ 5.2: ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä Äqø£≥º ìsêàD+ ` 1952
|ü⁄qs¡T<ä∆]+|üã&˚ neø±X¯+ ˝Òø£b˛e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü ˇø=ÿø£ÿkÕ] nø£kÕà‘·TÔ>± es¡<ä\≈£î ø±s¡D+
ne⁄‘·T+~. esê¸<Ûës¡, ø±\e\ <ë«sê kÕ>∑T˙s¡T n+<˚ ÁbÕ+‘ê\T ¬s+&ç+{Ïø° y˚T\T »s¡>±\+fÒ ˙{Ï
dü+s¡ø£åDøÏ, ˙s¡T |ü+#·Tø√{≤ìøÏ _ÛqïyÓTÆq $<ÛëHê\qT ne\+_+#ê*.
>∑‘· ø=~› <äXÊu≤›\ qT+&ç ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä Äqø£≥º ˙{Ï ì\« kÕeTs¡ú´+ ‘·>∑TZ‘√+~. 50 dü+e‘·‡sê\
ÁøÏ‘·+ Äqø£≥º kÕeTs¡∆´+ 376.6 ø√≥¢ |òüTq|ü⁄ MT≥s¡T¢ ø±>± >∑qT\ ‘·e«ø£+, <äTeTTà, H˚\ø√‘·, e´s¡ú
|ü<ësêú\ e+{Ï yê{Ïe\¢ ]»sê«j·Ts¡T y˚T≥y˚dæ ˙{Ïì\« kÕeTs¡ú´+ 84.9 ø√≥¢ |òüTq|ü⁄ MT≥s¡¢y˚Ts¡
‘·–Zb˛sTT+~. ªªÇq|ü Kì» ‘·e«ø£+˝À dü¬s’q ÁbÕe÷DÏø±\T bÕ{Ï+#·&É+ ˝Ò<äT. ≈£îÁ<˚eTTUŸ˝À Çq|ü
Kì»+, XÊ+&É÷sY e<ä› e÷+>∑˙düT ‘·e«ø±\ e\¢ |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À H˚\ ø√‘· m≈£îÿesTT´
kÕ+Á|ü<ëj·T #Ós¡Te⁄\T, ∫qï »˝≤X¯j·÷\T, ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä »˝≤X¯j·T+ |üP&çø£≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT,μμ
nì ˇø£ n<Ûä´j·Tq+ ù|s=ÿ+~.
m+‘· ˙fi¯ó¢ n+<äTu≤≥T˝À ñHêïj·Tqï <ëìMT<ä ø£sêíø£, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T
ñHêïsTT. ˙fi¯ó¢ Á|üeVæ≤+#˚ eqs¡T ` m>∑Teq ì\«#˚dæq|ü&ÉT n~ ~>∑Teq ñqïyêfi¯¢øÏ n+<˚ ˙{Ïì
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ eT<Ûä´ ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ ˙{Ïì |ü+#·T≈£î+{≤s¡T.
eékÕj·T+ JeH√bÕ~Û>± 80% »HêuÛ≤ Ä<Ûës¡|ü&çq á sêÅcÕº\˝À ˙fi¯ó¢ m+‘√ eTTKýÓTÆq$.
kÕ>∑T˙{Ïì ø±\«\ <ë«sê n+<ä#˚kÕÔs¡T. esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT uÀs¡Tu≤e⁄\ <ë«sê
yÓ*øÏ rkÕÔs¡T. e], C§qï, #Ós¡≈£î, |ü‹Ô, sê>∑T\T e+{Ï$ Á|ü<Ûëq |ü+≥\T.
á ÁbÕ+‘·+ Äs¡T‘·&ç |ü+≥\≈£î nqTyÓ’q~ nsTTq|üŒ{Ïø° Á|ü<Ûëq+>± |ü+&ç+#˚ |ü+≥\≈£î (e],
#Ós¡T≈£î) m≈£îÿe ˙fi¯ó¢ ø±yê*. qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·eT+‘·{≤ á |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·T≥+ e\¢
˙{Ïì |ü+#·Tø√e&É+˝À düeT‘·T\´‘·˝À >∑D˙j·T e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT. á |ü+≥\≈£î nìï
ÁbÕ+‘ê\˝À ˙fi¯ó¢ nedüs¡+ ø±e≥+‘√ yÓ’s¡T<Ûë´\T ‘·|üŒìdü]. uÛÑ÷$T, kÕ>∑T˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À
ñqï ¬s’‘·T\≈£L, n$ ˝Òìyêfi¯¢≈£L eT<Ûä´ rÁe n+‘·sê\T ñHêïsTT. n+<ä]ø° ˙fi¯ó¢ n+~, ˙{Ïì
dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚j·÷\+fÒ á ÁbÕ+‘·eT+‘·{≤ |ü+≥\ düs¡[˝À e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêyê*.
>∑‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\˝À ∫qï |ü≥ºD≤\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘ê\T u≤>± ô|]>±sTT. B+‘√ ˙{ÏøÏ
|üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆ nedüsê\T eT]+‘· dü+øÏ¢wüº s¡÷|ü+ <ë˝≤ÃsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\
ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢ ø=+‘·eT+~ Jeq Á|üe÷D≤\T ô|]>±sTT. ø±˙ M{Ïe\¢, Á|ü‘˚´øÏ+∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£
dü+düú\ e\¢ ø±\Twü´+ ô|]–+~. qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À |üì #˚düTÔqï 27 uÛ≤Ø, 2543 ∫qï
bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+düú\T ñHêïsTT. Ç$ s√E≈£î ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ˙{Ïì ñ|üjÓ÷–kÕÔsTT. q~˝ÀøÏ
ø£\Twæ‘· »˝≤\qT e<ä\{≤ìøÏ |ü]ÁX¯eT\qT nqTeT‹+#ês¡T. nsTT‘˚ 1984˝À q~˝ÀøÏ e~*q
u…\¢|ü⁄ eT&ç¶ e\¢ ô|<ä› m‘·TÔq #˚|ü\T #·ìb˛e≥+‘√ Á|ü»\T Ä+<√fi¯q #˚XÊs¡T. n|üŒ{ÏqT+∫
|ü]ÁX¯eT\T X¯ó~∆#˚dæq »˝≤\qT e÷Á‘·y˚T q~˝ÀøÏ e<ä˝≤*. nsTT‘˚ á #·{≤º\qT düeTs¡ú+>±
neT\T #˚j·T≥+ ˝Ò<äT. <ë+‘√ qB eédüú rÁe ø±\TcÕ´ìøÏ >∑T] ne⁄‘·÷H˚ ñ+~.
$$<Ûä s¡+>±\˝À n_Ûeè~∆ø°, ∫qï |ü≥ºD≤\T, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À nìï esêZ\ yê]øÏ
bÕ]X¯ó<ä∆´+, ‘ê>∑T˙{Ïì n+~+#·&ÜìøÏ eT<Ûä´ bı+‘·q ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. ‘ê>∑T˙fi¯ó¢, bÕ]X¯ó<ä∆´+
ø£˙dü nedüsê\ì, &ÉãT“ #Ó*+¢ #·˝øÒ b£ ˛sTTq|üŒ{Ïø° n+<ä]ø° M{Ïì ø£˙dü+>± n+~+#ê\ì ø=+‘·eT+~

˙{Ï $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø£\ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·« n+{≤s¡T. MT≥s¡T ô|{Ïº ˙fi¯ó¢ düs¡|òüsê #˚dæq|ü&ÉT
qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ñ+fÒ m˝≤ düe÷»+˝Àì ˇø£ es¡Z+ BìøÏ &ÉãT“\T #Ó*¢+#·˝Òø£
ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+≥T+~? b˛sTTq|üŒ{Ïø° yêfi¯¢ eTÚ*ø£ nedüsê\≈£î ø=+‘· ˙fi¯ó¢ n+<˚˝≤
‘·T+>∑uÁÑÛ <ä qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˙{ÏøÏ #·÷&Ü*. qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ ô|’q ˇø£ ìy˚~ø£ Ç˝≤
|üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆ $ìjÓ÷>±\T @$T{Ï? ù|s=ÿ+{À+~, ªª... |ü≥ºD≤\≈£î ‘ê>∑T˙{Ïì n+~+#·&ÜìøÏ
dü¬s’q Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·˝Ò<äT, Á|ü‘˚´øÏ+∫ ∫qï |ü≥ºD≤\˝À ˙{Ï n+<äTu≤≥T, düeT |ü+|æD°˝À
düeTdü´\T ñHêïsTT, á düeTdü´\T y˚dü$˝À eT]+‘· rÁeeTÚ‘êsTT.μμ
ø±ã{Ïº ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ j·÷»e÷q´+˝À kÕe÷õø£`Ä]úø£ n+XÊ\T m+‘√ eTTKýÓTÆq$. ˇø£
ÁbÕ+‘·+˝Àì $$<Ûä esêZ\ eT<Û´ä , eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T, ‘ê>∑T˙s¡T e+{Ï s¡+>±\ eT<Û´ä yÓs’ T¡ <Ûë´\T
ñHêïsTT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü á q~ s¬ +&ÉT sêÅcÕº\˝À Á|üeVæ≤dü÷Ô ñ+&É&+É e\¢ ø£sêí≥ø£, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ\
eT<Ûä´ ≈£L&Ü $yê<ë\T ñHêïsTT.
˙{Ï ùV≤‘·Tã<ä∆, düeT $ìjÓ÷>∑+ ` ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D
˙{Ï $ìjÓ÷>±\ >∑T]+∫, ˙{Ïì düeTs¡∆+>±, Hê´j·T+>± $ìjÓ÷–+#·{≤ìøÏ n+‘·s¡Z‘·, u≤Vü≤´
Á|üyêVü‰\qT ˝…øÏÿ+#·e\dæq nedüs¡+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. Ç~ ˇø£ Á>±e÷ìøÏ ø±e#·TÃ, qB
|üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ø±e#·TÃ. Ç≥Te+{Ï Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+, yê{Ï neT\T kÕ<Ûäý˚T.
Væ≤yêπs ãC≤s¡T Ç+<äT≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D.
Á>±eT |üØyêVü≤ø£, düeTÁ>±_Ûeè~›øÏ ªÄ<äs¡Ù Á>±eT |ü<∏äø£+μ øÏ+<ä Væ≤yêπs ãC≤s¡Tì eTVü‰sêÅwüº
Á|üuÛÑT‘·«+ m+|æø£ #˚dæ+~. eTVü‰sêÅwüº˝Àì nVü≤à<éq>∑sY õ˝≤¢˝À Væ≤yêπs ãC≤sY ñ+~. eTVü‰sêÅwüº
qT+∫ ø√kÕÔ ø=+ø£D rs¡ ÁbÕ+‘êìï y˚s¡T #˚dü÷Ô ñ‘·Ôs¡`<äøÏåD+>± ñqï düVü‰´Á~ |üs¡«‘· ÁX‚DÏøÏ
(es¡¸#êÃ¤j·T ÁbÕ+‘·+˝À) ‘·÷s¡TŒyÓ’|ü⁄q >∑\ es¡¸#êÃ¤j·÷ ÁbÕ+‘·+˝À á õ˝≤¢ ñ+~. n+<äTπø
nVü≤à<éq>∑sY õ˝≤¢ 400 $T.MT es¡¸bÕ‘·+‘√ ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~.
Væ≤yêπs ãC≤s¡T˝Àì ñeTà&ç uÛ÷Ñ eTT\T, e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü∫Ãø£ uÛ÷Ñ eTT\˝À H˚\, ˙{Ï dü+s¡øD
å£ |üqT\qT
neT\T #˚XÊs¡T. ø=+&Éyê\T˝À¢ es¡dü düeT‘·\ ø£+<äø±\T ‘·$« H˚\ø√‘·≈£î >∑T] ø±≈£î+&Ü #˚XÊs¡T,
Ç$ yêq ˙{Ïì ì\«#˚kÕÔsTT, |òü*‘·+>± |ü#·Ã>∑&ç¶ u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˙{Ïì ì\«#˚ùd nH˚ø£
ìsêàD≤\qT }]˝À neT\T #˚XÊs¡T ` #Óø˘ &ÜéTT\T, }≥ ≈£î+≥\T, sê‹ ø£≥&º Ü\T. ø±s¡´Áø£eT+˝À
uÛ≤>∑+>± s√&É¢ |üø£ÿq, n≥M uÛÑ÷eTT\˝À #Ó≥T¢ Hê{≤s¡T.
eTVü‰sêÅwüº˝À Ä<äs¡Ù Á>±eT |ü<∏äø±ìï yÓTT<ä\Tô|{Ïºq|ü
&ÉT Á>±e÷\ m+|æø£≈£î ø=ìï wüs¡‘·T\T
ô|{≤ºs¡T. B+{À¢ eTTKýÓTÆq Hê\T>∑T ìùw<Ûë\T ñHêïsTT. sê˝Ò>±yé dæ~∆ kÕ~Û+∫q $»j·T+‘√ n$
#ê˝≤ Á|üU≤´‹>±+#êsTT. á Hê\T>∑T ìùw<Ûë\T: #Ó≥¢qT qs¡ø£&É+ ìùw<Ûä+, |üX¯óe⁄\qT ùd«#·Ã¤>±
y˚Tj·T&ÜìøÏ e<ä\&É+ ìùw<Ûä+, eT‘·TÔ bÕ˙j·÷\ ìùw<Ûä+, n~Ûø£ dü+‘êq+ ìùw<Ûä+. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Á|ü»\T ø=+‘· ÁX¯eT<ëq+ ≈£L&Ü #Ój·÷´*, uÛÑ÷$T˝Òì ù|<ä\≈£î BìqT+∫ $TqVü‰sTT+|ü⁄ ñ+~.
1980\ ∫e] Hê{Ï |ü]dæú‘·T\ H˚|ü<Ûä´+˝À á Ä<äsêÙ\ ÁbÕeTTK´‘·qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*. ù|<ä
yêfi¯ó¢, <Ûäì≈£î\T ≈£L&Ü j·T<˚#·Ã¤>± #Ó≥¢qT ø={Ïºy˚ùdyêfi¯ó¢, n+‘·{≤ ‘·eT |üX¯óe⁄\qT j·T<∏˚#·Ã¤>±
y˚Tù|yêfi¯ó¢. #·T≥Tº|üø£ÿ\ ñqï >∑T≥º\˙ï uÀ&ç>± ñ+&˚eì #ê˝≤eT+~ kÕúìø£ Á|ü»\T #ÓãT‘ês¡T.
n|ü
&ÉT H˚\ø√‘· rÁe+>± ñ+&˚~, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T #ê˝≤ ˝À‘·TøÏ ñ+&˚$. n+‘˚ø±≈£î+&Ü e+≥øÏ
ø£f…º|ü⁄\¢\T, |üX¯óe⁄\≈£î |ü#·Ã>∑&ç¶ ø=s¡‘· #ê˝≤ rÁe+>± ñ+&˚~. |üX¯óe⁄\qT y˚T|ü{+ô|’ ìùw<Ûä+
$~Û+∫q|ü
&ÉT >∑&ç¶ ø√düT≈£îì, |üX¯óe⁄\≈£î y˚T|ü{≤ìï nqTeT‹+#ês¡T.
Ä ‘·s¡Tyê‘· Á>±eT+˝À eT]ø=ìï ìùw<Ûë\T $~Û+#ês¡T. yê{Ï˝À¢ #Ó|ü
ø√<ä–q$: kÕ>∑T˙{ÏøÏ
uÀs¡T u≤e⁄\T ‘·e«≥+, #Ós¡≈£î, ns¡{Ï kÕ>∑T #˚j·T≥+, ãj·T{Ïyêfi¯¢≈£î uÛÑ÷$T neTà≥+. ˙{Ï
$ìjÓ÷>∑+˝À Bs¡øÈ ±*ø£ düTdæsú ‘¡ · kÕ~Û+#˚ n+XÊ\T á $<Ûëq+˝À eTTKéTì eTq≈£î ns¡eú TÚ‘·T+~.
á ìùw<Ûë\T πøe\+ Á|üø£≥q\T ø±<äT, Á|ü»\T ñeTà&ç Á|üjÓ÷»Hê\qT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚
Á|üC≤ ìsêàD+. nsTT‘˚ @B n+‘· ‘˚*ø£>± »s¡>∑˝Ò<äT.
y˚dü$˝À ˙fi¯ó¢ n+<˚ uÛÑ÷$T 7 ôV≤ø±ºs¡¢ qT+∫ 72 ôV≤ø±ºs¡¢≈£î ô|]–+~. dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+
≈£î]dæq dü+e‘·‡s¡+˝À KØ|òt˝À dü»® |ü+≥, s¡;˝À C§qï |ü+≥πø ø±≈£î+&Ü »j·÷<é˝À ø=+‘·
≈£Ls¡>±j·T\ kÕ>∑TøÏ ≈£L&Ü ˙fi¯ó¢ \_ÛkÕÔsTT. kÕ>∑T˙{Ï dü<äTbÕj·T+˝Òì uÛÑ÷eTT\˝À ≈£L&Ü H˚\˝À
‘˚eT XÊ‘·+ ô|]–q+<äTe\¢ ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|]–+~. >∑‘+· ˝À ø£+fÒ Ç|ü
&ÉT |ü+≥\ yÓ$’ <Û´ä ‘· ô|]–+~.
Ç|ü
&ÉT ã+>±fi≤<äT+|ü, ñ*¢, |üfi¯ó¢ (Á<ëø£å, <ëìeTà), |üP\T e+{Ï yêDÏ»´|ü+≥\T, >√<ÛäTeT ≈£L&Ü
kÕ>∑T#˚düTÔHêïs¡T. nìï{Ïø£+fÒ #Ó|ü
ø√<ä>∑Z |ü]D≤eT+ @$T≥+fÒ ˙{Ï n+<äTu≤≥T ô|]–, ¬s+&Ée
|ü+≥≈£L&Ü kÕ<Ûä´+ ø±e≥+ e\¢ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi¢¯≥+ ‘·–Z+~. ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T
‘·eT uÛ÷Ñ eTT\ <ë«sê |üP]Ô JeH√bÕ~Û bı+<ä˝øÒ £ b˛‘·Tqï|üŒ{Ïø° yêfi¯¢ uÛ÷Ñ eTT\ ñ‘êŒ<äø‘£ · >∑D˙j·T+>±
ô|]–+~. ≈£L*πs≥T¢ Ç+ø± ‘·≈£îÿe>±H˚ ñqï|üŒ{Ïø° n$ ø=+‘Ó’Hê ô|]–q+<äTe\¢ ≈£L© #˚düT≈£îH˚
yêfi¯¢ |ü]dæú‹ ≈£L&Ü yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~.
Á|üD≤[ø£\ neT\T≈£î eTT+<äT
n$∫Ã¤qï düeT‘·\ ø£+<äø±\T ˝À‘Óq’ CCT (1 x 1MT.) es¡¸|ü⁄˙{Ï‘√ ì+&çq ˝À‘Ó’q CCT
n&Ée⁄\ ô|+|üø£+ ‘·s¡yê‘·
∫Á‘·+ 5.3: Væ≤yêπs ãC≤s¡T` H˚\ø√‘·, ˙{Ï dü+s¡ø£åD\≈£î eTT+<äT eT]j·TT ‘·s¡Tyê‹ ∫Á‘ê\T.
uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ yÓ*øÏr‘·, $ìjÓ÷>∑+ô|’ kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘··D nqï~ eTTKýÓTÆq $wüj·T+ `
kÕ>∑T˙{ÏøÏ uÀs¡Tu≤e⁄\T ‘·e«≈£L&É<äT (eT+∫˙fi¯¢≈£î ‘·e«e#·TÃ), ˙{Ïì n~Ûø£+>± rdüT≈£îH˚ #Ós¡≈£î
e+{Ï |ü+≥\T |ü+&ç+#·≈£L&É<äT. kÕ>∑T˙{Ïì e÷eT÷\T u≤e⁄\qT+#˚ rdüTø√yê*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
ø=ìï ø£]ƒq ìj·Te÷\T ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡¸bÕ‘·+ u≤>∑T+fÒ #·*ø±˝+˝À
yÓTT‘·+Ô $d”sÔ +í¡ kÕ>∑T #ÓjT· é#·TÃ, n<˚ es¡¸bÕ‘·+ ‘·≈î£ ÿe ñ+fÒ #·*ø±˝+˝À kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ‘·–+Z #ê*.
es¡¸bÕ‘· $esê\qT K∫Ã‘·+>± qyÓ÷<äT #˚dæ |ü+≥\ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T, ˙{Ï ÁbÕ<Ûäe÷´\qT
ìs¡ísTTkÕÔs¡T. á ø±s¡D≤\ e\¢ ø=ìï dü+e‘·‡sê\T es¡dü>± ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñHêï ‘ê>∑T˙{ÏøÏ
ø=s¡‘· @s¡Œ&É˝<Ò Tä . ñqï ˙{Ï Ä<Ûës¡+>± Á|üD≤[ø£\T ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îqï ø±s¡D+>± Ç~ kÕ<Û´ä eTsTT´+~.
|üX¯ób˛wüD s¡+>∑+ eè~∆ #Ó+<ä≥+ e\¢ düqï, ∫qïø±s¡T ¬s’‘·T\T >∑D˙j·T+>± Á|üjÓ÷»q+
bı+<ës¡T. n+<ä] JeH√bÕ<ÛäT\qT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ ñ<˚›X¯+‘√ Væ≤yêπs ãC≤s¡T˝À bÕ&ç |ü]ÁX¯eT
n_Ûeè~›øÏ Á|ü‘´˚ ø£+>± ÁX¯<∆ä ô|{≤ºsT¡ . nH˚ø£ ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î s¡TD≤\T n+~+#ês¡T. |ò*ü ‘·+>± Á>±eT+˝À
bÕ&ç |üX¯óe⁄\ dü+K´ ô|]–+~. yÓTs¡T¬>’q ñ‘êŒ<äø£‘· ø±s¡D+>± |üX¯óÁ>±dü+ \uÛÑ´‘· ô|s¡>∑≥+ ≈£L&Ü
á |ü]D≤e÷\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~. s√EøÏ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô 140 ©≥s¡¢ qT+∫ 3,000 ©≥s¡¢≈£î ô|]–
20 ¬s≥¢≈£î ô|’>± Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+∫+~.
nsTT‘˚ Á>±eT dü ] Vü ≤ <ä T › e+{Ï ∫qï
Væ≤yêπs ãC≤s¡T˝À ˙{Ï dü+s¡ø£åD≈£î #˚|ü{Ïºq ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ yÓ*øÏ rj·T{≤ìï
|üqT\qT dü÷∫+#˚ yêø±´\ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. ìj· T +Á‹+#· ≥ + e\¢ |ò ü * ‘· + ñ+&É < ä ì
˙{Ï n+<äTu≤≥TqT ã{Ïº eékÕj·T Á|üD≤[ø£ ns¡úeTsTT´+~. |üø£ÿ Á>±e÷\T ˝À‘Ó’q uÀs¡Tu≤e⁄\T
‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ m≥Te+{Ï Á|üj·T‘·ï+
»]–+~? ‘·$« uÛÑ÷>∑s¡“ »˝≤\qT $ìjÓ÷–+#·≥+ yÓTT<ä\T
MT≈£î Ç+≥¬sï{Ÿ n+<äTu≤≥T˝À ñ+fÒ Væ≤Áy˚ ô|{≤ºsTT. Bìô|’ Væ≤yêπs ãC≤s¡T≈£î m≥Te+{Ï
ãC≤s¡T≈£î dü+ã+~Û+∫q M&çjÓ÷ ∫Á‘êìï á ìj·T+Á‘·D≤ ˝Ò<äT. ø±ã{Ïº qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+
*+≈£î˝À #·÷&É+&ç : http://bit.ly/koth Ll ˝Ò<ë ñ|ü ÁbÕ+‘· |ü]~Û˝À eékÕú>∑‘· ìj·Te÷\T,
ne>±Vü≤q nedüs¡+.
ñeTà&ç eqs¡T>± ˙fi¯ó¢
>∑‘· ø=~› <äXÊu≤›\T>± uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T Á|ü‘´˚ øÏ+∫ >∑èVü≤ nedüsê\≈£î, eékÕj·÷ìøÏ eTTKýÓTqÆ
eqs¡T>± e÷sêsTT. uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ $ìjÓ÷>∑+ >∑D˙j·T+>± ô|]– b˛e{+‘√ yÓTT‘·+Ô n+<äTu≤≥T˝À
ñqï ˙s¡T, n$ me]øÏ n+<äT‘êsTT nqïyê{Ïì rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.
nH˚ø£ sêÅcÕº\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T ø±\+ #Ó*¢q$, Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\≈£î
nqTyÓ’q$ ø±e⁄. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ $ìjÓ÷>∑+ HêeT e÷Á‘·+>± ñqï s√E\˝À á #·{≤º\T
s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. áHê&ÉT uÀs¡Tu≤e⁄\T $$<Ûä ˝À‘·T\qT+∫ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ˙{Ïì ‘√&˚ùd
|ü]dæú‹˝À ñHêïsTT. ˙{Ïì düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√e≥+ m˝≤?

uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üdüTÔ‘· #·{≤º\T Ç|üŒ{Ï |ü]dæú‘·T\≈£î nqTyÓ’q$ ø±e⁄. uÛÑ÷$T
Vü≤≈£îÿø°, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ô|’ Vü≤≈£îÿø° dü+u+<Ûä+ ø£\|ü≥+ nqï~ á ìj·Te÷\˝À ñqï ˝À|ü+.
uÛÑ÷$T ô|’qT+∫ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ‘√&ÉTø√yê* ø±ã{Ïº á ìj·Te÷\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. uÛÑ÷$T
øÏ+<äqT+∫ rdæq uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ô|’ Ä uÛÑ÷ j·T»e÷ìøÏ Vü≤≈£îÿ ñ+<äì uÛ≤$+#ês¡T. Bì ns¡ú+
uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ô|’ uÛÑ÷$T ñqï yêfi¯¢πø Vü≤≈£îÿ ñ+≥T+~. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT+∫ m+‘· ˙{Ïì
‘√&ÉT≈£î+{≤s¡qï <ëìô|’ m≥Te+{Ï |ü]$T‹ $~Û+#·˝Ò<äT.
ô|’ $<Ûëq+˝Àì ˝À|ü+ @$T{Ï? uÛÑ÷$T MT<ä @s¡Œs¡#·T≈£îqï j·÷»e÷q´ dü]Vü≤<äT›\qT
uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\T bÕ{Ï+#·e⁄. ˙fi¯ó¢ Á|üeVæ≤düTÔqï eqs¡T. ˇø£ uÀs¡Tu≤$˝À+∫ ‘√&ÉTø√>∑\ ˙s¡T
uÛ÷Ñ >∑s“¡ +¤ ˝À sê‹bıs¡\ @sêŒ≥T, es¡¸bÕ‘·+, ñ|ü]‘·\ ˙{ÏqT+∫ H˚\˝À|ü*øÏ Ç+πø ˙fi¯ó¢ e+{Ïyê{Ïô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. Çe˙ï ˇø£ $XÊ\ ÁbÕ+‘·+˝À »s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø±ã{Ïº Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì
Ç‘·s¡T\ #·s¡´\T á u≤$˝Àì ˙{Ï yÓTT‘êÔìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ uÀs¡Tu≤$
qT+∫ m≈£îÿe ˙fi¯ó¢ ‘√&˚ùdÔ <ëì #·T≥Tº|üø£ÿ\ ñqï nH˚ø£ uÀs¡Tu≤e⁄\T m+&çb˛e#·TÃ. |üø£ÿyêfi¯¢ø£+fÒ
˝À‘Ó’q uÀs¡Tu≤$ yÓj·÷´\ì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ b˛{° |ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì uÀs¡Tu≤e⁄\˙ï
uÛÑ÷>∑s¡“¤ dü«s¡÷|ü+ <ë«sê ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº ˇπø ˝À‘·Tqï
u≤e⁄\˙ï m+&çb˛j˚T neø±X¯+ ñ+~. ø±ã{Ïº ˙fi¯¢˝≤+{Ï Á|üeVæ≤+#˚ eqs¡Tô|’ ªj·÷»e÷q´+μ
>∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≥+ dü¬s’q~ ø±<äT. uÛÑ÷$TMT<ä M#˚ >±*‘√ Bìì b˛\Ã+&ç ` Ç~ m|ü&É÷
Á|üeVæ≤dü÷Ô ñ+≥T+~, ø±ã{Ïº <ëìøÏ dü]Vü≤<äT\› T ìs¡sí TT+#·≥+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. n<˚$<Û+ä >± uÛ÷Ñ >∑s“¡ +¤ ˝À
Á|üeVæ≤düTÔqï ˙{ÏøÏ m≥Te+{Ï dü]Vü≤<äT›\T ñ+&Ée⁄.
Á|üdüTÔ‘·+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤˝Ò Á|ü»\≈£î Á|ü<ÛëqyÓTÆq ˙{Ï eqs¡T>± ñHêïsTT. á ˙{Ïì n~Ûø£+>±
‘√&˚ùdÔ <ëì‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘êsTT. uÛÑ$wü´‘·TÔ ‘·sê\≈£î
n+<ë*‡q ˙{Ï ì\«\qT ≈£L&Ü Ç~ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. ø±ã{Ïº uÛÑ÷$T j·T»e÷qT\≈£î ‘·eT≈£î
ÇwüºyÓTT∫Ãq+‘· ˙{Ïì ‘√&ÉT≈£îH˚ Vü≤≈£îÿqT Çe«˝Ò+. Bìô|’ ø=ìï |ü]$T‘·T\T ñ+&Ü*. uÛÑ÷$T
j·÷»e÷Hê´ìø°, uÛÑ÷$TMT<ä uÀs¡Tu≤e⁄\ qT+∫ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ‘√&É{≤ìøÏ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+
˝Ò≈£î+&Ü #˚ùdÔ á |ü]$T‘·T\T ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+>± ñ+{≤sTT.
uÛÑ÷$TMT<ä Vü≤≈£îÿøÏ, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\MT<ä Vü≤≈£îÿøÏ dü+ã+<Ûä+ ñqï|ü&ÉT ˙{Ïì düÁø£eT+>±
$ìjÓ÷–+#·≥+ô|’’ e´øÏÔ>∑‘· uÛÑ÷ j·T»e÷qT\ô|’ m≥Te+{Ï ˇ‹Ô&ç ñ+&É<äT. n<˚ $<Ûä+>±
|üsêés¡D≤ìøÏ, $düÔè‘· Á|üC≤˙ø±ìøÏ Á|üjÓ÷»q+ ø£*–+#˚˝≤ $<ÛëHê\qT neT\T #˚ùd e÷s¡Zy˚TMT
˝Ò<äT. <ë<ë|ü⁄>± m≥Te+{Ï ìj·T+Á‘·D˝Òì á eédüú˝À ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À mìï #˚‹ |ü+|ü⁄\T,
u≤e⁄\T, uÀs¡Tu≤e⁄\T ñ+&Ée#√Ã ìs¡ísTT+#˚ n~Ûø±s¡+ me]ø° ˝Ò<äT. ø±ã{Ïº ˙{Ïì Á|ü»\+<ä]ø°
ñ<˚•› +∫q ñeTà&ç eqs¡T>± |ü]>∑D+Ï #ê*. s√&ÉT,¢ q<äT\T, ñ<ë´qeHê\T, n+‘·s÷¡ “¤»\+ n+<ä]ø°
#Ó+<˚ ªÁ|üC≤ ÄdæÔμ>± uÛ≤$+#ê*. Bìì Á|üdüTÔ‘·+ ø=ìï sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T >∑T]ÔdüTÔHêïsTT, ø±ì
n+‘·>± $düÔè‘·+ ø±˝Ò<äT.
ìj·T+Á‘·D nH˚~ n+‘· ‘˚*ø£ ø±<äT. $<äT´‘·TÔ, #·eTTs¡T, düVü≤»yêj·TTe⁄, ˙fi¯ó¢ e+{Ï eqs¡T˝À¢
ˇø£s¡T ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îqï~ $T–*q yêfi¯¢ n+<äTu≤≥TqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T

|ü&çb˛‘·Tqï |ü]dæú‹øÏ sêÅcÕº\T eT÷˝≤˝À¢øÏ yÓfi¯¢≥+˝Ò<äT. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± eT]+‘· ˝À‘·T\qT+∫
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT ‘√&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚ùd˝≤ $<äT´‘·TÔ dü_‡&û\qT sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ô|+#·T‘·THêïsTT.
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ $ìjÓ÷>±ìï ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·≈î£ +&Ü yê{Ï $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚
dü_‡&û\ e\¢ ñ|üjÓ÷>∑+˝Ò<äì eTq≈£î Ç|ü&ÉT düŒwüº+>± ‘Ó\TdüT. ìj·T+Á‘·D\T |üì#Ój·T´{≤ìøÏ
sê»ø°j·T Ä˝À#·q e÷sê*‡ ñ+~. Ç‘·s¡T\ ø£+fÒ eTT+<äT ‘êqT ˙fi¯ó¢ yê&ÉTø√e{≤ìøÏ Á|ü‹
ˇø£ÿs¡÷ b˛{°|ü&É≥+‘√ á ñeTà&ç eqs¡T ‘·«]‘·+>± n+‘·]+∫b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~. Á|üdüTÔ‘·+
eTqeTT+<äTqï rÁe düeTdü´ Ç<˚.
˙fi¯ó¢ nqï$ Á|üeVæ≤+#˚ ñeTà&ç eqs¡T nì >∑T]Ô+#˚ #·{≤º\T, ìj·Te÷\T nedüs¡+. ‘ê>∑T˙fi¯¢≈£î
yÓTT<ä{Ï kÕúq+ Çe«&É+‘√bÕ≥T bı+<ä&+É nH˚~ e÷qe Vü≤≈£îÿ ≈£L&Ü. uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\ $ìjÓ÷>∑+ô|’
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î ìj·T+Á‘·D ñ+&Ü*.
øπ s¡fi˝¯ Àì ô|s¡TeT{Ïº nqï Á>±eT+˝À |ü+#êj·TrøÏ, ø√ø± ø√˝≤ ø£+ô|˙øÏ eT<Û´ä ‘·˝‹… qÔ $yê<ëìï
#·÷<ë›+. #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eT≥º+ ‘·–Zb˛‘·T+&É≥+‘√ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\
$ìjÓ÷>±ìøÏ Ä ø£+ô|˙øÏ Ç∫Ãq ˝…ô’ dqT‡qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·>÷∑ &É<ìä |ü+#êj·Tr ìs¡j í T· + rdüT≈£î+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ä ø£+ô|˙ e\¢ eT+∫˙{Ï HêD´‘· ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘√+~. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+
øÏ+<ä q&ÉTdüTÔqï ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ä+ á ˙fi¯ó¢ ‘ê>∑{≤ìøÏ nqTyÓ’q$ ø±<äì ìs¡ísTT+∫+~. á
$yê<ä+ ø√s¡Tº\≈£î yÓ[¢+~. »qe] 2014 Hê{ÏøÏ á $yê<ä+ <˚X¯ n‘·T´qï‘· Hê´j·TkÕúq+˝À
$#ês¡D˝À ñ+~. πøs¡fi¯˝À Ç<ä›s¡T »&û®\T Ç∫Ãq rs¡TŒ\T uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫ |üs¡düŒs¡
$s¡T<ä∆ uÛ≤yê\qT e´ø£|Ô ]ü #êsTT. yÓTT<ä{Ï »&ç® uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\qT n+<ä]ø° nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üC≤ eqs¡T>±
|ü ] >∑ D Ï + ∫ @ ˇø£ ÿ s¡ ÷ yê{Ï ì n~Û ø £ + >±
Væ≤yêπs ãC≤s¡T˝≤>±H˚ uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ ìj·T+Á‘·D
yê&ÉTø√≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘·«+ ø£≥º&ç #Ój·÷´\ì
Á|ü<Ûëq+>± Á|ü»˝Ò #˚j·÷˝≤?
uÛ ≤ $+#ês¡ T . ¬ s +&É e »&ç ® Ç+<ä T ≈£ î |ü P ]Ô
ªuÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\ #·{≤º\T bÕ‘·ã&çb˛j·÷sTT eT]j·TT $s¡T<ä∆+>± uÛÑ÷ j·T»e÷ìøÏ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ô|’
Á|üdüTÔ‘· ø±˝≤ìøÏ ‘·>∑e⁄μ. $e]+#·+&ç. |üP]Ô Vü≤≈£îÿ ñ+≥T+<äì rs¡TŒ #ÓbÕŒs¡T. á
uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\T n+<ä]ø° #Ó+~q eqs¡T\T` MT s¬ +&ÉT |üsd¡ Œü s¡ $s¡T<ä∆ rs¡TŒ\T eTq #·{≤º\ MT<ä
n_ÛÁbÕj·÷ìï $e]+#·+&ç. Á|üdüTÔ‘·+ ñqï >∑+<äs¡>√fi≤ìï ‘Ó*j·T#˚kÕÔsTT.
eTT–+|ü⁄>±
yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $$<Ûä uÛÑ÷ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\ >∑T]+∫, qB eédüú\ >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£îHêï+. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À, n~ ∫qï |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ ø±e#·TÃ, ˝Ò<ë qB |üØyêVü≤ø£
ÁbÕ+‘·+ ø±e#·TÃ, ˙{Ï $ìjÓ÷>±ìøÏ n+‘·s¡Z‘·, u≤Vü≤´ Á|üyêVü‰\ ˙{Ïì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
á ne>±Vü≤q‘√ Á|üdüTÔ‘·+ ˙{Ïì ndüeT+»dü+>± $ìjÓ÷–düTÔqï rs¡T, <äT]«ìjÓ÷>∑+ ne⁄‘·Tqï
rs¡T eTq≈£î ns¡+ú ne⁄‘·T+~. ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘· n<Û´ä j·Tq+ <ë«sê ˙{Ïì düÁø£eT+>±,
düeT+>± m˝≤ yê&Ée#√Ã ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. Ç~ dü+øÏ¢wüºyÓTÆq $wüj·Ty˚T nsTTq|üŒ{Ïø°, kÕ<ÛäéTj˚T´
$wüj·T+ ≈£L&Ü. n<˚$<Ûä+>± ∫qï ÁbÕ+‘·+˝À kÕe÷õø£ #=s¡e, dü¬s’q Á|üD≤[ø£ <ë«sê n+<ä]ø°
˙{Ïì n+~+#·{+ kÕ<Ûäý˚Tqì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. Væ≤yêπs ãC≤s¡T Á|ü»\ Á|üj·T‘êï\qT #·÷XÊ+.
Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± Á|ü»\T ‘·eT‘·eT |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± düè»Hê‘·àø£ ø±sê´#·s¡D≈£î
|üPqT≈£î+{≤s¡ì Ä•<ë›+. ˙{Ï eqs¡T\≈£î kÕúìø£ kÕúsTT˝À ñeTà&ç ø±sê´#·s¡D, sêÅwüº, C≤rj·T
kÕúsTT\˝À nqTyÓ’q #·{≤º\T, $<ÛëHê\T nedüs¡+. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê Á|üdüTÔ‘·
Ä˝À#·Hê $<Ûëq+˝Àì |ü]$T‘·T\qT ns¡ú+ #˚düT≈£îHêï+.
ø°\ø£ |ü<ë\T
Á|üyêVü≤ eqs¡T\T n+‘·s¡÷“¤»\+ ˙{Ï Á|üyêVü≤ eédüú
»\ |ü+|æD° #·≥º+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eqs¡T |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+
ø£s¡Te⁄ ˙fi¯ó¢ H˚\˝À|ü*øÏ Ç+ø£≥+
1. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝Àì Á|ü<Ûëq qBeédüú\qT $e]+#·{≤ìøÏ øÏ+~ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ |ü{Ïºø£
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç: q~ Á|üeVæ≤+#˚ ~X¯, n$ @ sêÅcÕº\T ˝Ò<ë <˚XÊ\>∑T+&Ü Á|üeVæ≤düTÔHêïsTT, Ä
ÁbÕ+‘· uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\T.
2. eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\T e+{Ï $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ $ìjÓ÷>±ìï düeT]ú+#˚,
e´‹πsøÏ+#˚ yê<äq\qT ù|s=ÿq+&ç.
3. ˙{Ï eqs¡T\ $wüj·T+˝À n+‘·s¡Z‘·, u≤Vü≤´ Á|üyêVü‰\ Á|üÁøÏj·T\qT $e]+#·+&ç.
4. uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\ eqs¡T\qT n+‘·s‘Z¡ ,· u≤Vü≤´ Á|üyêVü‰\˝À @ Á|üÁøÏjT· m≈£îÿe>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~?
5. ‘·T+>∑uÁÑÛ <ä qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ï eqs¡T\≈£î dü+ã+~Û+∫ m<äTs=ÿ+≥Tqï düyêfi¯¢ C≤_‘ê
‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç. á n<Ûë´j·T+˝À ø±˙, ˝Ò<ë Ç‘·s¡ ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ø±˙ á düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫
#·]Ã+∫q |ü]cÕÿsê\qT ù|s=ÿq+&ç.
6. ˙{Ï eqs¡T\˝À nH˚ø£ s¡ø±\ e÷s¡TŒ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. á n<Ûë´j·T+˝À #·]Ã+∫q kÕqT≈£L\,
Á|ü‹≈£L\ e÷s¡TŒ\qT $e]+#·+&ç.
7. ˙{Ï dü+s¡ø£åDqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·{≤ìøÏ Væ≤Áy˚ ãC≤s¡T˝À eékÕj·T+˝À @ |ü<ä∆‘·T\ô|’ ìj·T+Á‘·D\T
$~Û+#ês¡T?
8. ˙{Ï eqs¡T\ $wüj·T+˝À Á|ü»\ ø±sê´#·s¡D, #·{≤º\ ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï? á n<Ûë´j·T+˝Àì
∫e] ¬s+&ÉT uÛ≤>±\˝À #·]Ã+∫q n+XÊ\qT ≈£î¢|üÔ+>± sêj·T+&ç.
9. MT≈£î Ç+≥¬sï{Ÿ n+<äTu≤≥T˝À ñ+fÒ www.aponline.gov.in øÏ yÓ[¢ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˙fi¯ó¢, uÛÑ÷$T,
#Ó≥¢ dü+s¡ø£åD (Andhra Pradesh WALTA Act.) #·≥º+ >∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüTø√+&ç.
10. MT ÁbÕ+‘·+˝À @ @ nedüsê\≈£î ˙{Ï ø=qT>√\T, neTàø£+ »s¡T>∑T‘√+~? Bìô|’ @yÓTÆHê
ìj·T+Á‘·D\T ñ+&Ü˝≤? #·]Ã+#·+&ç.
MT Á>±eT+˝À ˝Ò<ë MT ÁbÕ+‘·+˝À neT\T |ü]ùdÔ n+<ä]ø° y˚T\T #˚ùd Á|üD≤[ø£\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+∫
sêj·T+&ç.
bÕsƒ¡+
Á|ü»\T 6
j·T÷s¡|t
728,389
ñ‘·sÔ ¡ nyÓT]ø±
330,606
Ädæj·÷
˝≤{ÏHé nyÓT]ø± 390,5415
eT]j·TT
ø£sπ _j·THé Be⁄\T 2005˝À ÄÁ|òøæ ±
561,346 Á|ü|+ü #·+ 905,936
ÄÅùdº*j·÷
|ü≥+ 1 : »HêuÛ≤ Ä<Ûës¡+>± eTq+ Á|ü|ü+#· |ü{≤ìï ‘·j·÷s¡T#˚ùdÔ n~ Ç˝≤ ñ+≥T+~.
Bìø° $T–*q |ü{≤\≈£L ‘˚&Ü @$T{Ï? #·]Ã+#·+&ç.
kÕ+|òæTø£ XÊÅdüÔ+˝À »HêuÛ≤ #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq n+X¯+. ªn+<ä]ø° n_Ûeè~∆μ nì eTq+ nqï|ü&ÉT
n_Ûeè~∆ Á|üÁøÏj·T\˝À n+#·T\≈£î HÓ{Ïºy˚j·Tã&É¶ yêfi¯¢ >∑T]+∫ eTq+ Á|ü‘˚´ø£+>± Á|ükÕÔ$düTÔHêï+.
Á|ü»\qT <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îH˚ düe÷q‘·«+ nqï uÛ≤eqqT ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄q eTq+
m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\ìï+{Ïø° ª»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qTμ ì+~dü÷Ô ñ+{≤s¡T. #ê˝≤ m≈£îÿeeT+~‘√
|ü+#·Tø√e\dæ sêe≥+ e\¢H˚ ñ<√´>±\T, MT #· T ≥Tº | ü ø £ ÿ \ y˚ s ¡ T y˚ s ¡ T JeH√bÕ<Û ä T \T,
ÄVü‰s¡+, eqs¡T\T ˝Ò≈£î+&Ü b˛‘·THêïj·Tì Ä<ëj· ÷ \T ñqï e´≈£ î Ô \ ‘√ e÷{≤¢ & É + &ç .
n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ÁXÊ$T≈£î\˝À 92 m+‘·eT+~ |æ\¢\T ñ+&É ≥ + dü ¬ s ’ q <√ yêfi¯ ¢ ì
XÊ‘·+ eT+~ neéd”øú è£ ‘· s¡+>∑+˝À ñHêïs¡T. n&É>+∑ &ç.
yêfi¯≈¢ î£ dü]>± |üì <=s¡ø<£ Tä . yêfi¯¢ ≈£î≥T+u≤\T MT ÁbÕ+‘·+˝À, }]˝À, <˚X¯eT+‘·{Ï˝À ñ+≥Tqï
‘·|æŒ+∫ yêfi¯¢øÏ m≥Te+{Ï kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘· Á|ü » \≈£ î dü + ã+~Û + ∫q dü e ÷#êsêìï m˝≤
˝Ò<äT. yêfi¯¢ ù|<ä]ø±ìøÏ yêfi¯¢H˚ ì+~+#·≥+ ùdø£]kÕÔs√, qyÓ÷<äT #˚kÕÔs√ MTs¡T m|ü&Ó’Hê
#ê˝≤ nHê´j·T+. á $s¡T<ä∆ uÛ≤eq\qT m˝≤ Ä˝À∫+#êsê? »q>∑Dq˝À ‘·eT nqTuÛÑyê\qT
ns¡ ú + #˚ d ü T ø√yê*? BìøÏ »HêuÛ ≤ #Ó|üŒeTì MT {°#·s¡Tì n&É>∑+&ç.
>∑D≤+ø±\qT, $düÔs¡D, \ø£åD≤\qT ns¡ú+ qeT÷Hê ùdø£s¡D, »q>∑Dq <ë«sê düe÷#ês¡+
#˚düT≈£î+fÒ Ç‘·s¡ n+XÊ\qT ≈£L&Ü ns¡ú+ ùdø£ ] +#· ≥ +˝À ‘˚ & Ü\T @$T{Ï ? ø=ìï
#˚düTø√e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
<˚X¯+˝Àì »HêuÛ≤øÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »q>∑Dq n+~düTÔ+~. »HêuÛ≤
n+‘·{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï |ü<ä∆‹ Á|üø±s¡+ ùdø£]+∫, qyÓ÷<äT #˚j·T{≤H˚ï »q>∑Dq
n+{≤s¡T. |ü<˚fi¯¢≈£î ˇø£kÕ] uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á|ü»\ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔs¡T. á |üì#˚ùdyêfi¯ó¢ Á|ü‹
}s¡T, |ü≥ºD+, q>∑s¡+˝Àì Á|ü‹ Ç+{Ïø° yÓ[¢ Ä
Ç+{À¢ ñ+≥Tqï yêfi¯¢ $esê\T ùdø£]kÕÔs¡T. Á|ü»\
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À »q>∑Dq
ej·TdüT, eè‹Ô, Ç+{Ï s¡ø£+, #·<äTe⁄, eT‘·+ e+{Ï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä{Ï »q>∑Dq 1872˝À
nH˚ø£ $esê\qT »q>∑Dq n+~düTÔ+~. ôdHÓ‡dt »]–+~. nsTT‘˚ yÓTT<ä{Ï dü+|üPs¡í »q>∑Dq 1881˝À
Ä|òt Ç+&çj·÷ nqï πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« dü+düú á »]–+~. n|üŒ{ÏqT+∫ Á|ü‹ 10 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ]
düe÷#ês¡ ùdø£s¡D, qyÓ÷<äT\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü »q>∑Dq #˚|&ü TÉ ‘·THêïs¡T. 2011˝À
»q>∑Dq >∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüT≈£îH˚ eTT+<äT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ 121,01,93,422. á 121 ø√≥¢
eTq ÁbÕ+‘êìï düπs«#˚dæ »q>∑Dq˝À #˚|üfÒº |üìì »HêuÛ≤˝À 62,37,24,248 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\T,
|ü]o*<ë›+. 58,64,69,174 eT+~ Ád”Ô\T.
düsπ « ìs¡«Vü≤D
Ç<äs› T¡ ˝Ò<ë eTT>∑TsZ T¡ $<ë´s¡T\ú T >∑\ düsπ « ìs¡«Vü≤D ãè+<ä+ ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝Àì 10 ≈£î≥T+u≤\
qT+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#ê*. düπs«≈£î ñ|üjÓ÷–+#ê*‡q |üÁ‘·+ øÏ+<ä ñ+~.
Á|ü‹ ãè+<ä+ øÏ+<ä Ç∫Ãq |ü{Ïºø£qT |üP]+#ê*.
nìï ãè+<ë\ |ü{Ïºø£\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À #·]Ã+#ê*.
≈£î≥T+ã+ 1 |ü⁄s¡Twüß\T Åd”Ô\T ej·TdüT‡ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ 15 dü+e‘·‡sê\T
ù|s¡T <ë{Ïq yêfi¯¢ eè‹Ô
≈£î≥T+ã+ 2
ù|s¡T
düπs« #˚j·T{≤ìøÏ eTT+<äT:

düπs« bòÕs¡+˝À ñ|üjÓ÷–+∫q |ü<ë\ìï{Ïì n+<äs¡÷ ˇπø s¡ø£+>± ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ ‘·s¡>∑‹
>∑~˝À #·]Ã+#ê*. ˝Òø£b˛‘˚ düπs« #˚ùd≥|ü&ÉT >∑+<äs¡>√fi¯+ @s¡Œ&ç ˇø£ ãè+<ä+ |òü*‘ê\qT
eTs=ø£ ãè+<ä+‘√ b˛\Ã≥+ ø£wüºeTÚ‘·T+~. MT ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü‰j·T+‘√ á øÏ+~ |ü<ë\
>∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
72 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü Á|ü»\T

1. ≈£î≥T+u≤ìï m˝≤ ìs¡«∫kÕÔs¡T? me¬se]ì ≈£î≥T+ã+ øÏ+<ä |ü]>∑DÏkÕÔs¡T?
2. $<ä´≈£î m≥Te+{Ï eØZZø£s¡DqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T? ñ<ëVü≤s¡D≈£î: 6 dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ |æ\¢\T,
bÕsƒ¡XÊ\/ ø£fi≤XÊ\˝À #·<äTe⁄‘·THêïs¡T, ‘·s¡>∑‹...— ã&ç˝À ñ+&Ü* ø±ì ù|s¡T qyÓ÷<äT ø±˝Ò<äT.
..... ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î #·~yês¡T— ã&çøÏ ndü\T yÓfi¯¢˝Ò<äT.
3. eè‹ÔøÏ m≥Te+{Ï eØZø£s¡DqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
ñ<ëVü≤s¡D\T: >∑èVæ≤DÏ, $<ë´]ú, .......˝À dü«j·T+ ñbÕ~Û, ñ<√´>∑+, ìs¡T<√´–, |ü<äM $s¡eTD,
eè<äT∆\T.
düπs« ‘·s¡Tyê‘· :
(m) düπs« #˚dæq ≈£î≥T+u≤\˝Àì eTqTwüß\ ˝…ø£ÿqT #·÷|æ+#·{≤ìøÏ Á|ü‹ ãè+<äeT÷ øÏ+<ä #·÷|æq
$<Ûä+>± |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷* :
|ü⁄s¡Twüß\T Åd”Ô\T yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤
(_) MT ãè+<ä+˝À Åd”Ô : |ü⁄s¡Twüß\ ìwüŒ‹Ô @$T{Ï? $$<Ûä ãè+<ë\˝À á ìwüŒ‹Ô˝À ‘˚&Ü ñ+<ë?
#·]Ã+#·+&ç.
6`14 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\≈£î:
|æ\\¢ T u≤\Ts¡T u≤*ø£\T yÓTT‘·Ô+
ã&ç˝À
ã&ç e÷H˚XÊs¡T
ndü\T #˚s¡˝Ò<äT
(dæ) nìï ãè+<ë\≈£î ø£*|æ yÓTT‘·Ô+ |æ\¢˝À ndü\T ã&ç˝À #˚s¡ìyêfi¯ó¢, ã&ç e÷H˚dæq yêfi¯¢ XÊ‘·+
m+‘·? BìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
(&ç) 20 dü+e‘·‡sê\T ô|’ã&çq yêfi¯¢˝À¢ ã&ç˝À >∑&ç|æq dü>∑≥T dü+e‘·‡sê\T m+‘·? $esê\T
‘Ó\TdüTø√+&ç. á düe÷#ês¡+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+<ë?
(Ç) 15`59 dü+e‘·‡sê\ yêfi¯¢≈£î :
eè‹Ô dü+K´ XÊ‘·+
dü«j·T+ ñbÕ~Û
>∑èVæ≤DÏ
ñ<√´–
ìs¡T<√´–
$<ë´]ú
yÓTT‘·Ô+
MT qeT÷Hê >∑Dq˝À ª|üì#˚düTÔqï yês¡Tμ, ªÇ‘·s¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚yês¡Tμ nH˚ n+XÊ\qT @$<Ûä+>±
eØZø£]kÕÔs¡T?
»q>∑Dq @$T #ÓãT‘·T+~?
ej·TdüT\ $es¡D
<˚X¯+˝À $$<Ûä ej·TdüT\˝À Åd”Ô\T, |ü⁄s¡Twüß\T m+<äs¡T ñHêïs√ Ç~ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~. »HêuÛ≤≈£î
dü+ã+~Û+∫ Ç~ n‘·´+‘· eTÚ*ø£yÓTÆq \ø£åD+. ˇø£] ej·TdüT‡ #ê˝≤es¡≈£î yêfi¯¢≈£î @+ ø±yê˝À,
yêfi¯ó¢ |üì #Ój·T´>∑*–q kÕeTs¡ú´+, Ç‘·s¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsê ˝Ò<ë e+{Ï yê{Ïì Á|üuÛ≤$‘·+
#˚düTÔ+~. |æ\¢\T, |üì#˚ùd ej·TdüT‡, eè<äT∆\T nqï$ ej·TdüT‡ eØZø£s¡D\T. »HêuÛ≤ kÕe÷õø£
Ä]úø£ ìsêàD≤ìï á eØZø£s¡D\˝À ñqï Á|ü»\ dü+K´, XÊ‘·+ Á|ü<Ûëq+>± ìs¡ísTTkÕÔsTT.
ˇø£ <˚X¯ »HêuÛ≤qT Á|ü<Ûëq+>± eT÷&ÉT esêZ\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T :
1) |æ\¢\T (kÕ<Ûës¡D+>± 15 dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ yêfi¯ó¢)
Mfi¯¢ dü+s¡ø£åDqT ≈£î≥T+ã+ #˚|ü&ÉT‘·T+~. n+<ä]˝≤π> yêfi¯¢øÏ ÄVü‰s¡+, ã≥º\T, $<ä´, yÓ’<ä´
dü<Tä bÕj·T+, m<äT>∑T<ä\≈£î neø±XÊ\T ø±yê*. nsTT‘˚ Mfi¯ó¢ ‘·eT nedüsê\ ø√dü+ kı+‘· Ä<ëj·T+
ø£*– ñ+&És¡T.Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T |üì #Ój·Té\dæ sêe&É+ dü¬s’q~
ø±<äT.
2) |üì#˚ùd ej·TdüT‡ (15`59 dü+e‘·‡sê\T)
kÕ<Ûës¡D+>± düe÷»+˝À |üì#˚ùd »HêuÛ≤ Ç~. Mfi¯ófl |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ej·TdüT‡˝À ≈£L&Ü
ñ+{≤s¡T. á ãè+<ä+˝Àì yêfi¯ó¢ >ös¡eÁ|ü<äyÓTÆq Ä<ëj·T+, ñ<√´>∑ uÛÁÑ <ä‘· ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. |æ\¢\T,
eè<äT∆\T #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À Mfi¯¢ Ä<ëj·÷\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤s¡T.
3) eè<äT∆\T (59 dü+e‘·‡sê\T ô|’ã&çqyêfi¯ó¢)
ñ<√´>∑T˝À ˝Ò<ë eéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À |üì#˚dæq yêfi¯¢≈£î |ü<äM $s¡eTD ‘·s¡Tyê‘· ô|q¸qT
\_Û+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ n~Ûø£ dü+K´˝À
ñqï eékÕj·T ≈£L©\T, Çfi¯¢˝À¢ |üì#˚ùd
Á>±|òt 1 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ |æs¡$T&é, 2011
ej·TdüT‡ dü+e‘·‡sê\˝À
yêfi¯ó¢, uÛÑeq ìsêàD ø±]à≈£î\T e+{Ï

yêfi¯ó¢ #Ój·T´>∑*–q+‘· es¡≈£î |üì #˚dü÷ÔH˚ |ü⁄s¡Twüß\T Åd ”Ô\T
ñ+{≤s¡T. eè<ë∆|ü´+˝À eT<ä›‘·T ø√dü+ á
ej·TdüT yêfi¯ó¢ ‘·eT ≈£î≥T+u≤\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
ñ+{≤s¡T. Ç‘·s¡ ej·TdüT‡\ yêfi¯¢ø£+fÒ Mfi¯¢
yÓ<’ ´ä Ks¡TÃ\T #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&˚ neø±X¯+
ñ+~.
$$<Ûä ej·TdüT‡\ ãè+<ë\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ XÊ‘·+
@@ Á|ü‘´˚ ø£ |ü<øä∏ ±\T neT\T#˚j÷· ˝À #Ó|Œü +&ç.
ø=ìï ñ<ë: eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ , Ä+>∑Hyé ê&û ø±s¡´Áø£eT+ yÓTT<ä˝q’… $. Ç$ m+<äT≈£î nedüs+¡ ?
ô|’q Ç∫Ãq »HêuÛ≤ |æs¡$T&é Ä<Ûës¡+>± »HêuÛ≤˝À |æ\¢\ XÊ‘·+ m+‘√ ñC≤®sTT+|ü⁄>± ˝…ø£ÿ>∑≥º+&ç.
MTs¡T #˚dæq düπs« Ä<Ûës¡+>± Á|ü‹ ãè+<ä+ |ü{Ïºø£˝À øÏ+~ $esê\qT bı+<äT|üs¡#ê*: ej·TdüT‡,
Á|ü»\ dü+K´, |æ\¢\T, |üì#˚düTÔqïyêfi¯ó¢, eè<äT∆\T.
*+>∑ ìwüŒ‹Ô
»HêuÛ≤˝À Á|ü‹ yÓsTTéT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î m+‘·eT+~ Åd”Ô\T ñHêïs√ ‘Ó*j·T#˚ùd~ *+>∑ìwüŒ‹Ô.
ˇø£ düe÷»+˝À, ˇø£ ì]›wüº ø±\+˝À Åd”Ô, |ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´ düe÷q‘·«+ m+‘· ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ eTTKýÓTqÆ kÕe÷õø£ dü÷∫ø£ Ç~. MTs¡T düsπ « #˚dqæ ≈£î≥T+u≤\≈£î Bìì ˝…øÿÏ +#ês¡T.
<˚XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ á >∑D≤+ø±\qT Ç|ü&ÉT |ü]o*<ë›+.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü⁄s¡Twüß\ ø£+fÒ m|ü&É÷
Á|ü‹ 1000 eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î Ád”Ô\ dü+K´
Á>±|òt 2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ : Ád”Ô, |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô Åd”Ô\ dü+K´ ‘·≈£îÿe>±H˚ ñ+~. á Åd”Ô :
|ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô ˝Ò<ë *+>∑ ìwüŒ‹Ô Ä+<√fi¯q
ø£*–+#˚ $wüjT· +: m+<äTø£+fÒ Ç~ Åd\Ô” |ü≥¢
ñqï $eø£‘å q· T yÓ\&¢ ç #˚dTü +Ô ~. eTVæ≤fi¯\≈£î,
Á|ü‘˚´øÏ+∫ u≤*ø£\≈£î $<ä´, n_Ûeè~∆˝À
düe÷q neø±XÊ\T \_Û+#·≥+ ˝Ò<äT.
n‘·´+‘· eTÚ*ø£yÓTÆq b˛wüø±Vü‰s¡+, •X¯ó
dü+s¡ø£åD, yÓ’<ä´+ e+{Ï yê{Ï˝À¢ ≈£L&Ü
Mfi¯ó¢ $eø£å‘·≈î£ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T ` n+fÒ
eT>∑ | æ \ ¢ \ ≈£ î Ç$ n+~+∫q+‘· > ±
Ä&É|æ\¢\≈£î n+~+#·≥+ ˝Ò<äT. ˇπø ≈£î≥T+ã+ ˝À|ü\ Ç~ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç≥Te+{Ï $eø£å‘·
nìïkÕs¡÷¢ ãj·T≥≈£î ø£q|ü&É<äT. $eø£å‘· ñ+<äì mes¡÷ ˇ|üø√s¡T. nsTT‘˚ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À
Ç~ »s¡T>∑T‘√+<äì eTq+ m˝≤ #Ó|üŒ>∑\+?
ˇπø |ü]dæú‘·T\T ñ+fÒ eT>∑|æ\¢\ ø£+fÒ Ä&É|æ\¢\T m≈£îÿe eTq>∑\T>∑T‘ês¡ì yÓ’<ä´ |ü]XÀ<Ûäq\T
#Ó|⁄ü ‘·THêïsTT. n+fÒ, $eø£‘å · ˝Òøb£ ˛‘˚ eT>∑|\æ \¢ \ ø£+fÒ Ä&É|\æ \¢ dü+K´ m≈£îÿe>± ˝Ò<ë düe÷q+>±
ñ+&Ü*. ôdHÓ‡dt düsπ «qT+∫ eTq≈£î eTs√ $wüjT· + ≈£L&Ü ‘Ó\Tk˛Ô+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü‹ e+<äeT+~
eT>∑|\æ \¢ ≈£î 103 eT+~ Ä&É|\æ \¢ T |ü⁄&ÉT‘·THêïs¡T. ø±˙ eT>∑|\æ \¢ ø£+fÒ m≈£îÿe dü+K´˝À Ä&É|\æ \¢ T
#·ìb˛‘·THêïs¡T. 0`5 ej·TdüT‡˝À ã‹øÏ ã≥ºø£{Ïºq eT>∑|æ\¢\ dü+K´ ø£+fÒ Ä&É|æ\¢\ dü+K´ #ê˝≤
‘·≈£îÿe>± ñ+<äì ôdHÓ‡dt #Ó|ü⁄‘√+~. Ä&É|æ\¢\T ã‘·ø£{≤ìøÏ m≈£îÿe neø±XÊ\T ñqï|üŒ{Ïø° Ç˝≤
»s¡T>∑T‘√+<ä+fÒ yê] b˛wüD, dü+s¡ø£åD\˝À @<√ $eø£å‘· ñ+&ç ñ+&Ü*.
>∑D≤+ø±\qT b˛\Ã≥+ <ë«sê eTq≈£î eTs=ø£ s¡TEe⁄ <=s¡T≈£î‘·T+~. eTVæ≤fi¯\≈£î düe÷q‘·«+,
düe÷q neø±XÊ\qT ø£*Œ+∫q düe÷C≤\qT ˝Ò<ë ÁbÕ+‘ê\qT #·÷dæq≥¢sTT‘˚ yê{Ï *+>∑ ìwüŒ‹Ô
y˚πs>± ñ+≥T+~. Åd”Ô, |ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´ ndüe÷q‘·\T ñ+&ç, |ü⁄s¡Twüß\≈£î nqT≈£L\+>± Åd”Ô\ |ü≥¢
$eø£å‘·‘√ eéVü≤]+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝À *+>∑ ìwüŒ‹Ô ndüe÷q+>± ñ+≥T+~. Ä ÁbÕ+‘ê\˝À n~Ûø£
Ä<ëj·÷\T ñHêï Ç˝≤ »s¡>∑e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î á øÏ+<ä Ç∫Ãq >∑D≤+ø±\qT #·÷&É+&ç:
ÁbÕ+‘·+ Vü≤sê´Hê |ü+C≤uŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ πøs¡fi¯ nyÓT]ø±
*+>∑ ìwüŒ‹Ô 870 880 970 1040 1050
|ü{Ïºø£ 1 : Á|ü‹ y˚sTT eT+~ |ü⁄s¡Twüß\≈£î Ád”Ô\T

uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝Àì π ø s¡ fi ¯ e+{Ï ø=ìï
ÁbÕ+‘ê\˝À *+>∑ ìwüŒ‹Ô yÓTs¡T>±Z ñ+~. n<˚
eT]ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À á ìwüŒ‹Ô ‘·≈£îÿe>±
ñ+~. Ä&É|æ\¢ ø£+fÒ eT>∑|æ\¢yê&ÉT |ü⁄{≤º\ì n
ø√s¡T≈£îH˚ *+>∑ $eø£å‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{À¢ <äè
b˛j˚T dü÷#·q\T ø£q|ü&≥ É + ˝Ò<Tä . eT>∑|\æ \¢ ≈£î
m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«{+ e\¢ eT>∑|\¢æ ˝À¢ ø£+fÒ X¯´
Ä&É|æ\¢˝À¢ eTs¡D≤\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+~. eT
eT>∑|æ\¢\≈£î Ç#˚Ã dü+s¡ø£åD, ÁX¯<ä∆\‘√ b˛*ùdÔ e⁄
Ä&É|æ¢\\ Äs√>∑´+ >∑T]+∫, »ãT“\ >∑T]+∫ ‘·T ∫qï
|ü{Ïº+#·Tø√ø£b˛e≥+ nqï ìX¯Ùã› Væ≤+dü e\¢ ej·TdüT‡˝ÀH˚
qï $yêVü≤+
#˚XÊs¡T
Ç˝≤ »s¡T>∑T‘√+~. Çø£ÿ&É Ä&É •X¯óe⁄\ ÁuÛÑ÷D
Vü≤‘·´ nqï n+X¯+ ≈£L&Ü ñ+~. eT>∑|æ\¢yê&ÉT Ád”Ô
k˛<äsT¡ ì ø£Hêï
ø±yê\qTø√e≥+ e\¢ >∑s¡“¤+˝À ñ+~ Ä&É|æ\¢ \T ‘·≈£îÿe>±
˚ #·÷düTÔHêïs¡T
+<
nì ‘Ó*ùdÔ ÁuÛÑ÷D Vü≤‘·´≈£î bÕ\Œ&Ée#·TÃ. nH˚ø£ £øº TT ≈î£
e
≈£î≥T+u≤\T Ä&É|æ\¢\qT uÛ≤s¡+>± uÛ≤$kÕÔsTT. |⁄ü ≥ e÷D¡ +
eTs
yÓ’<ä´ $wüj·T+˝À ñqï á $eø£‘å · ô|<ä›sTTq
‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘·T+<äì, n+<äTπø
|ü⁄s¡Twüß\˝À ø£+fÒÒ Åd”Ô\˝À eTs¡D≤\ XÊ‘·+
m≈£ î ÿe>± ñ+<ä ì n<Û ä ´ j· T Hê\T yÓ \ ¢ & ç
#˚düTÔHêïsTT.
eTVæ≤fi¯\|ü≥¢ $eø£å‘·qT ‘·–Z+#·{≤ìøÏ
ã\yÓ T Æ q X¯ ø Ï Ô > ± eTVæ ≤ fi¯ \ #· < ä T e⁄ ô|’ #·<äTe⁄\≈£î eT>∑|æ\¢\‘√ düe÷q+>± Ä&É|æ\¢\≈£î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. eTVæ≤fi¯\ nø£så êdü´‘·, neø±XÊ\T \_ÛdüTÔHêïj·÷?
$<ä´ e\¢ u≤*ø£\˝À eTs¡D≤\ XÊ‘·+ ô|fiËÌ¢q eTVæ≤fi¯\≈£î Ç+{Ï ãj·T≥ |üì #˚j·T{≤ìøÏ,
Á|üj·÷D≤\T #˚j·T{≤ìøÏ neø±XÊ\T ñHêïj·÷?
‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+<äH˚+<äT≈£î, Ä&É|æ\¢\
Äs√>∑´+ |ü≥¢ #·÷ù| $eø£å‘· ‘·>∑TZ‘·T+~ eTVæ≤fi¯\T yê] |ü⁄{Ï+º {Ï‘√ dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tºø√≈£L&É<ë?
nH˚+<äT≈£î ã\yÓTÆq Ä<Ûësê\T ñHêïsTT. yêfi¯ ¢ ≈ £ î Ädü T Ô \ ô|’ Vü ≤ ≈£ î ÿ ñ+&É ≈ £ L &É < ë? uÛ Ñ Á <ä ‘ ·
á |ü]dæú‹ì ns¡+ú #˚düTø√{≤ìøÏ |üø£ÿq ñ+&É≈£L&É<ë?
ñqï Á|üX¯ï\qT #·]Ã+#·+&ç. Ç$ *+>∑ MT ÁbÕ+‘·+˝À eT>∑ |æ\\¢ qT m≈£îÿe>± ø√s¡T≈£î+{≤sê?
ìwüŒ‹Ôì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔj·÷?
nø£åsêdü´‘ê XÊ‘ê\T
@&˚fió¯ ¢ ô|q’ ñ+&ç @ uÛ≤wü˝ÀHÓH’ ê ns¡eú +‘·+>± #·<eä >∑*–‘˚, sêj·T>∑*–‘˚ n‘·&TÉ / ÄyÓTqT
nø£åsêdüT´\T>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. kÕe÷õø£, Ä]úø£ Á|ü>∑‹øÏ nø£åsêdü´‘· ø°\ø£yÓTÆq~.

MT }fiÀ¢, |ü≥ºD+˝À ìs¡ø£åsêdüT´\T ñHêïπsyÓ÷ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ 1947˝À kÕ«‘· + Á‘· ´ +
‘Ó\TdüTø√+&ç. MT düπs« @+ #Ó|ü⁄‘√+~? e∫Ãq|ü&ÉT »HêuÛ≤˝À 12 XÊ‘·y˚T nø£åsêdüT´\T.
n_Ûeè~∆ì nø£så êdü´‘· m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü +Ô ~? 2001˝À n~ 64.84 XÊ‘·+. 2011 Hê{ÏøÏ n~
#·]Ã+#·+&ç. 74.04 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. nsTT‘˚ 2011 »HêuÛ≤
>∑ D q Á|ü ø ±s¡ + nø£ å s êdü ´ ‘· ˝ À |ü ⁄ s¡ T wü ß \≈£ î
|ü{Ïºø£ 2 : »q>∑Dq`2011 Á|üø±s¡+ $$<Ûä |üqT\T
(82.14%), Åd”Ô\≈£î (65.46%) #ê˝≤ e´‘ê´dü+
#˚ùdyê] $esê\T
|üì#˚ùdyês¡T |üì#˚ùd yê] XÊ‘·+ ñ+<äì yÓ\¢&Ée⁄‘√+~.
¬s’‘·T\T 25 ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤
eékÕj·T≈£L©\T 30 15 qT+&ç 59 dü + e‘· ‡ sê\ ej· T dü T ‡
|ü]ÁX¯eT\˝À 04 düeT÷Vü‰ìï ÁXÊ$Tø£ »HêuÛ≤ n+{≤s¡T. yês¡T |üP]Ô
|üì#˚ùd ø±]à≈£î\T dü+e‘·‡s¡+ ˝Ò<ë dü+e‘·‡s¡+˝À ø=+‘·uÛ≤>∑+
Ç‘·s¡ |üqT\T #˚ùdyês¡T 41 |üì#˚kÕÔsT¡ . Ç~ |üì n+<äTu≤≥Tô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~.
eékÕj·T uÛ÷Ñ $Tì kÕ>∑T#˚ùd e´øÏøÔ ,Ï eékÕj·T >∑èVæ≤DT\T #˚ùd Ç+{Ï|üì B+{À¢ uÛ≤>∑+ ne<äT.
≈£L©øÏ eT<Ûä´>∑\ ‘˚&Ü˝Ò$T{Ï? (|ü{Ïºø£`6.2qT #·÷&É+&ç.) uÛ≤s¡‘· »HêuÛ≤ >∑Dq
MT düπs«˝À ø£qT>=qï ÁXÊ$T≈£î\qT, »HêuÛ≤ M]ì Hê\T>∑T uÛ≤>±\T>± eØZø]£ düT+Ô ~: (1) kı+‘·
>∑Dq˝À qyÓ÷<Óq’ $$<Ûä |üqT\ yê]‘√ b˛\Ã+&ç. uÛ Ñ ÷ $Tì ˝Ò < ë øö\T≈£ î rdü T ≈£ î qï uÛ Ñ ÷ $Tì
kÕ>∑T#˚düTÔqï ¬s’‘·T\T, (2) Ç‘·s¡T\ eékÕj·T uÛÑ÷eTT\˝À ≈£L*øÏ |üì#˚ùd eékÕj·T ≈£L©\T,
(3) >∑èVü≤ dü+ã+<Ûä |ü]ÁX¯eT\˝ÀqT, ¬s’dt $T\T¢\˝ÀqT, ;&û\T #·TfÒºyê]>±qT, ≈£î+&É\T ‘·j·÷s¡T
#˚j·T&É+, ãT≥º\T, ã≥º\T n\¢&É+, bÕ<äs¡ø£å\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, n–Z|ü⁄\¢\T, u§eTà\ ‘·j·÷Ø
yÓTT<ä˝…’q ∫qï ∫qï |ü]ÁX¯eT\˝À |üì#˚ùdyês¡T, (4) bòÕ´ø£ºØ\T, yê´bÕs¡ yêDÏ»´ dü+düú\T, s√E
≈£L©\T, Ç‘·s¡ eè‘·TÔ\ yês¡T.
»HêuÛ≤ e÷s¡TŒ
»HêuÛ≤ ìs¡+‘·s+¡ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. dü+K´, $düsÔ D ¡ , n+XÊ\T e+{Ï$ ìs¡+‘·s+¡ e÷s¡T‘·÷
ñ+{≤sTT. (1) »qHê\T, (2) eTs¡D≤\T, (3) e\dü\T nqï eT÷&ÉT Á|üÁøÏj·T\ Á|üuÛ≤e+ e\¢
»HêuÛ≤ n+XÊ\T e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT.
ˇø£ <˚X¯+˝À ˝Ò<ë ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ ì]›wüº ø±˝+˝À ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü~ dü+e‘·‡sê\˝À Á|ü»\
dü+K´˝À e÷s¡TŒì »HêuÛ≤˝À e÷s¡TŒ n+{≤s¡T. á e÷s¡TŒì n+¬ø\˝Àq÷, XÊ‘·+˝Àq÷
e´ø£Ô|üs¡#·e#·TÃ.
Á|ü‹ <äXÊu≤›ìøÏ #˚]q n<äq|ü⁄ eTqTwüß\ dü+K´ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\qT dü÷∫düTÔ+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 2001 »HêuÛ≤qT+∫ 1991 »HêuÛ≤ì rùdùdÔ »HêuÛ≤˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ ‘Ó\TdüTÔ+~.
rdæyj ˚ T· >± e∫Ãq dü+K´ <ÛHä ê‘·àø£eTsTT‘˚ »HêuÛ≤ ô|]–+<ä+{≤s¡T. ãTTD≤‘·àø£yTÓ ‘Æ ˚ ‘·–+Z <ä+{≤s¡T.
»HêuÛ≤ e÷s¡TŒ (n+¬ø\À) R (‘·s¡Tyê‹ ø±\+Hê{Ï »HêuÛ≤) ` (eTT+<äT ø±\+Hê{Ï »HêuÛ≤)
1901 qT+∫ 2011 es¡≈î£ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü‹ <äXÊã›ø±\+ Hê{ÏøÏ »HêuÛ≤ m+‘· ô|s¡T>∑T‘√+<√
|ü]o*+#·+&ç.
1400.00
1210.19
»HêuÛ≤ ($T*j·Tq¢˝À): 1901`2011
1200.00
Á>±|òt 3 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ ($T*j·Tq¢˝À):
1901`2011 1028.74
1000.00
|üø£ÿq Ç∫Ãq Á>±|òtì |ü]o*+∫ @
846.42 <äXÊã› ø±\+˝À »HêuÛ≤ ‘·–Z+<√ #Ó|üŒ+&ç.
800.00
683.33
@ dü + e‘· ‡ s¡ + qT+∫ »HêuÛ ≤
600.00 548.16 ìs¡+‘·s¡+>± ô|s¡T>∑T‘√+~?
439.23
361.09
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ kÕ«‘· + Á‘· + e∫Ãq
400.00
318.66
252.09 251.32
278.98
‘·s¡Tyê‘· »HêuÛ≤ y˚>∑+>± ô|s¡>∑{≤ìøÏ
238.40
200.00 ø±s¡D≤\T @yÓTÆ ñ+&Ée#·TÃ?
0.00
1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011
»HêuÛ≤ m+<äT≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~? Bìì ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ »qq, eTs¡D≤\T nqï eTÚ*ø£ $wüj·÷\qT
eTs=ø£kÕ] #·÷<ë›+. ˇø£ ÁbÕ+‘· »HêuÛ≤˝À ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±˝+˝À eTs¡D≤\ ø£+fÒ »qHê\T
m≈£îÿe ñ+fÒ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À »HêuÛ≤˝À e÷s¡TŒ R (»qHê\ dü+K´ G ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ
e\dü e∫Ãqyêfi¯¢ dü+K´) ` (eTs¡D≤\ dü+K´ G ÁbÕ+‘·+ qT+∫ ãj·T≥≈£î e\dü yÓ[¢q yêfi¯¢ dü+K´).
ø=+‘·ùd|ü⁄ e\dü\qT |üø£ÿq ô|&É<ë+. »HêuÛ≤˝À e÷s¡TŒqT ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ »qHê\, eTs¡D≤\ πs≥TqT
|ü]o*<ë›+. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À yÓsTTéT+~ »HêuÛ≤øÏ m+‘· eT+~ düJe |æ\¢\T |ü⁄{≤ºs√ n~ »qHê\ πs≥T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1992˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »qHê\ πs≥T 29. n+fÒ Ä dü+e‘·‡s¡+˝À, <˚X¯+˝À Á|ü‹ yÓsTTéT+~
»HêuÛ≤øÏ 29 »qHê\T ñHêïj·Tì ns¡ú+. eTs¡D≤\ πs≥T nqï~ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹ yÓsTTéT+~øÏ
#·ìb˛sTTq yêfi¯¢ dü+K´. 1992 dü+e‘·‡sêìøÏ n|üŒ{Ï »HêuÛ≤˝À Á|ü‹ yÓsTTéT+~øÏ 19 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T.
n+fÒ M{Ïìã{Ïº Ä dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹ yÓsTTéT+~øÏ n<äq+>± 19 eT+~ #˚sês¡ì ns¡ú+. á dü+K´qT
XÊ‘·+>± #ÓbÕŒ\+fÒ n~ 1.9 XÊ‘·+. n+fÒ 1992˝À »HêuÛ≤ 1.9 XÊ‘·+ ô|]–+<äqïe÷≥.
»HêuÛ≤ eè~∆ XÊ‘·+ #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ n+X¯+. Bìì dü+e‘·‡sêìøÏ XÊ‘·+˝À ˝…øÿ£ >∑&‘É ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
dü+e‘·‡sêìøÏ 2 XÊ‘·+ eè~∆ n+fÒ n+‘·≈£î eTT+<äT dü+e‘·‡s¡+˝À ñqï Á|ü‹ e+<ä eT+~øÏ Ç<ä›s¡T #=|üq
»HêuÛ≤ ô|]–+<äqïe÷≥. Ç~ #·Áø£ e&û¶˝≤>± ñ+≥T+~. Bìì yê]¸ø£ eè~∆ XÊ‘·+ n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯
»HêuÛ≤ dæús¡+>± ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+~.
ô|’ πsU≤|ü≥+˝À #·÷|æq≥Tº uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T‘√+~. BìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ »qq,
eTs¡D XÊ‘ê\qT |ü]o*+#ê*. eTs¡D≤\ XÊ‘·+ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~ ø±˙ Ç{°e* ø±\+<ëø± »qHê\
XÊ‘·+ n+‘·>± ‘·>∑Z˝Ò<äT. 1990\ qT+∫, Á|ü‘˚´øÏ+∫ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ø£s¡Te⁄
düVü‰j·T+, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ‘·s¡*+|ü⁄, #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤\T, Á|üC≤kÕ«eT´+˝À Á|ü»\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zq&É+
e+{Ï yê{Ï e\¢ ø£s¡Te⁄\ Á|üuÛ≤e+ ‘·–Zb˛sTT+~. n<˚$<Ûä+>± ø£\sê, ù|¢>∑T, ø=+‘·es¡≈£î eT˝Ò]j·÷ e+{Ï
n+≥Ts√>±\qT ìj·T+Á‹+#·>∑*>±s¡T. nH˚ø£ s√>±\≈£î ø£\Twæ‘· ˙s¡T, Çs¡T≈£î Çfi¯¢˝À¢ ñ+&É≥+, bÕ]X¯ó<ä∆´
˝À|ü+ e+{Ï$ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T. á s√>±\qT m<äTs√ÿyê\+fÒ yÓTs¡T¬>’q bÕ]X¯ó<ä∆´+, X¯óÁuÛÑyÓTÆq ˙fi¯ó¢, b˛wüø£
ÄVü‰s¡+ n+~+#ê\ì n+<äs¡÷ >∑T]Ô+#·kÕ– Ä ~X¯>± nH˚ø£ #·s¡´\T #˚|ü{≤ºs¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘·
yÓ’<ä´s¡+>∑+˝À |ü⁄s√>∑eTq+ e\¢ Á|ü‘˚´øÏ+∫ {°ø±\T, j·÷+{Ïãj·÷{Ïø˘‡ e\¢ yÓTs¡T¬>’q Äs√>∑´+
kÕ<Û´ä eTsTT´+~. 1900‘√ b˛*ùdÔ eTs¡D≤\ XÊ‘·+ >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z ~. »qHê\ XÊ‘·+ m≈£îÿe>±
ñ+&É{≤ìøÏ ‘·>∑TZ‘·Tqï eTs¡D≤\ XÊ‘·+ ‘√&Ó’ »HêuÛ≤ y˚>∑+>± ô|s¡>∑kÕ–+~.
»qHê\ XÊ‘·+ n+‘·ø±\+bÕ≥T m≈£îÿe>± m+<äT≈£î ñ+&çb˛sTT+~? >∑‘+· ˝À @+ »]–+<äqï~
ˇø£ ø±s¡D+. yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝À ∫qïyêfi¯ó¢ n~Ûø£ dü+K´˝À ñ+fÒ sêqTqï dü+e‘·‡sê\˝À yêfi¯ó¢
m~–, ô|[¢ #˚düT≈£îì |æ\¢*ï ø£+{≤s¡T. ô|<ä› dü+K´˝À j·TTe‘·‘√ yÓTT<ä\Tô|{Ïºq|ü&ÉT |ü⁄fÒº |æ\¢\
dü+K´ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
<ä+|ü‘·T\T m+‘·eT+~ |æ\¢*ï ø±yê\qT≈£î+≥THêïs¡T nqï~ »HêuÛ≤ ô|s¡>∑{≤ìøÏ eTs=ø£
ø±s¡D+. |ü⁄{Ïºq |æ\¢˝À¢ m+‘·eT+~ ã‘·T≈£î‘ês¡T, Á|ü»\≈£î ñ+&˚ kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘·, düe÷»+˝À
eT>∑ |æ\¢yê&çøÏ ñqï ÁbÕ<Ûëq´‘· e+{Ï n+XÊ\ MT<ä Ç~ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î,
ñy˚T<é dæ+>¥ ≈£î≥T+ã+˝Àì eT÷&ÉT ‘·sê\qT #·÷<ë›+:
ªªñy˚T<é dæ+>¥ ‘ê‘·jT· ´, Hêj·TqeTà ù|>¢ T∑ , ø£\sê n+≥Tyê´<ÛTä \T Á|üã\≥+ e\¢ #·ìb˛j·÷s¡T.
1900 ÁbÕ+‘·+˝À »ìà+∫q n‘·&ç ‘·+Á&çì yêfi¯¢ nqïj·T´ ô|+#ê&ÉT. yêfi¯¢øÏ ø=+‘· uÛÑ÷$T ñ+~.
m|ü&√ ˇø£kÕ] eT+∫ |ü+≥ |ü+&˚~ ‘·|Œæ +∫ |ü+≥ qwübº ˛e≥+, ø£sT¡ e⁄ e+{Ï yê{Ïe\¢ ìs¡+‘·s+¡
düeTdü´\˝À ñ+&˚yêfi¯ó¢. ñy˚T<é dæ+>¥ ‘·+Á&çøÏ ‘=$Tà~ eT+~ dü+‘êq+, ø±˙ yêfi¯¢˝À Äs¡T>∑Ts¡T
#ê˝≤ ∫qï|ü&˚ #·ìb˛j·÷s¡T. ã‹øÏq eTT>∑T]Z ˝À ˇø£sT¡ ñy˚T<é dæ+>¥, 1935 ÁbÕ+‘·+˝À »ìà+#ê&ÉT.
n‘·&øç Ï Ç<äs› T¡ nø£ÿ\T. ‘·+Á&ç˝≤>± ø±≈£î+&Ü n‘·&øç Ï b˛©düT ñ<√´>∑+ <ë«sê HÓ\HÓ˝≤ J‘·+‘√bÕ≥T
uÛÑ÷$TqT+∫ ø=+‘· Ä<ëj·T+ ≈£L&Ü \_ÛdüTÔ+~. ñy˚T<éøÏ yÓTT<ä≥ Ç<ä›s¡T Ä&É|æ\¢\T |ü⁄{≤ºs¡T. yêfi¯T¢
ã‹øÏ ã≥ºø£&É‘ês√ ˝Ò<√qqï nqTe÷q+. nBø±ø£ n‘·&çøÏ ø=&ÉT≈£î ø±yê\ì ñ+~. Ä ‘·s¡Tyê‘·
∫Á‘·+ 6.2: øÏ+<ä $<˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ¬s+&ÉT b˛düºs¡T¢

Çe«ã&Ü¶sTT. yê{Ï˝À Çe«ã&çq dü+<˚XÊìï }Væ≤+#·>∑\sê?
Ç≥Te+{Ï b˛düºs¡¢qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m|ü&Ó’Hê #·÷XÊsê? #·]Ã+#·+&ç.

n‘·&çøÏ q\T>∑Ts¡T |æ\¢\T |ü⁄{≤ºs¡T. yêfi¯¢˝À eTT>∑TZs¡T nu≤“sTT\T. ñy˚T<é ô|<ä› ≈£L‘·Ts¡T {°#·s¡T
•ø£åD bı+~+~. eTT>∑TZs¡T ø£+fÒ m≈£îÿe dü+‘êq+ e<ä›ì ÄyÓT nqT≈£î+{À+~.μμ
1981 qT+∫ »qHê\ XÊ‘·+ ≈£L&Ü Áø£y˚T|” ‘·>∑TZ‘√+~. |òü*‘·+>± »HêuÛ≤ eè~∆ XÊ‘·+ yÓT\¢>±
‘·>∑TZ‘√+~. øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À 1951 qT+∫ 2011 es¡≈£î Á|ü‹ <äXÊu≤›ìøÏ »HêuÛ≤ e÷s¡TŒ XÊ‘·+
˝…ø£ÿ>∑{Ïº n~ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘√+<˚yÓ÷ #·÷&É+&ç.
|ü{Ïºø£ 3 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ dü«s¡÷|ü+, XÊ‘·+. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ <äXÊã› ø±\+˝À
($T*j·Tq¢˝À) eè~∆XÊ‘·+ e÷s¡TŒ XÊ‘·+
1951 361
1961 439 78
1971 548 ?
1981 683 ?
1991 846 ?
2001 1029 ?
2011 1210 ?
á <Û√s¡DÏì eTq+ m˝≤ ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤+? BìøÏ ô|ò]º*{° XÊ‘·+ (ˇø£ eTVæ≤fi¯≈£î |ü⁄fÒº
yÓTT‘·Ô+ |æ\¢\T) nqï <ëìì ñ|üjÓ÷–kÕÔ+. ˇø£ eTVæ≤fi¯ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ej·TdüT‡ ∫e]es¡≈£î J$+∫
ñ+&ç, Á|üdüTÔ‘· rs¡T Á|üø±s¡+ |æ\¢\qT ø£+fÒ |ü⁄fÒº yÓTT‘·Ô+ |æ\¢\qT ô|ò]º*{° XÊ‘·+ n+{≤s¡T. Ç~
‘·–‘Z ˚ <ä+|ü‘T· \T ‘·≈î£ ÿe eT+~ |æ\\¢ T ø±yê\qT≈£î+≥THêïs¡ì eTq+ nqTø√e#·TÃ. ≈£î≥T+ã+˝Àì,
≈£î≥T+ã+ ãj·T{Ï n+XÊ\T á ìs¡íj·÷ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. øÏ+<ä ñqï Á>±|òt 6.4qT #·÷&É+&ç.
1960˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|ò]º*{° XÊ‘·+ 5.6 ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+~, n+fÒ Á|ü‹ eTVæ≤fi¯ dü>∑≥Tq
nsTT<äT, Äs¡T>∑Ts¡T |æ\¢\≈£î »qàìk˛Ô+~. uÛÑÁ<ä‘·, |æ\¢\≈£î ñqï neø±XÊ\T, kÕe÷õø£ ˇ‹Ô&ç
e+{Ï yê{Ï ã{Ïº m+‘·eT+~ |æ\¢*ï ø£Hê˝À ≈£î≥T+ã+ ìs¡ísTT+#·T≈£î+≥T+~. á <äèø£Œ<∏ä+˝À
ø=+‘· e÷s¡TŒ ek˛Ô+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üdüTÔ‘· ô|ò]º*{°
XÊ‘·+ 2.7, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Ç~ 1.9 XÊ‘·+. Á>±|òt 4: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|ò]º*{° πs≥T, 1961`2011
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À eT÷&Ée n+X¯+ e\dü\T.
Á|ü»\T ÁbÕ+‘ê\T <ë{Ï yÓfi¯¢{≤ìï e\dü\T n+{≤s¡T.
e\dü n+‘·s¡Z‘·+>± (ˇø£ <˚X¯+˝À) ñ+&Ée#·TÃ,
n+‘·sê®rj·T+>± (<˚XÊ\ eT<Û´ä ) ñ+&Ée#·TÃ. n+‘·s‘Z¡ ·
e\dü\ e\¢ <˚X¯ »HêuÛ≤ e÷s¡<äT ø±˙ <˚X¯+˝Àì <ëì
$dü Ô s ¡ D qT Á|ü u Û ≤ $‘· + #˚ d ü T Ô + ~. »HêuÛ ≤ rs¡ T ,
$düÔs¡D\qT e\dü u≤>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. e\dü\
>∑T]+∫ ‘·sy¡ ê‘· n<Ûë´j·T+˝À Ç+ø± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

ô|ò]º*{Ï XÊ‘·+ 2øÏ <ä>∑Zs¡>± ñ+fÒ @$T{Ï »HêuÛ ≤ ô|s¡ T >∑ T <ä \ >∑ T ]+∫ ø=+‘· e T+~
ns¡ú+? #·]Ã+#·+&ç. Ä+<√fi¯q‘√ e÷{≤¢&É≥+ ‘·s¡#·÷ $+≥÷ ñ+{≤+.
Ç{°e\ ô|[¢ »]– Ç+ø± |æ\¢\T ˝Òì Mfi¯T¢ kÕ<Ûës¡D+>± nø£åsêdüT´˝…’ ñ+{≤s¡T. »HêuÛ≤
<ä+|ü‘T· \‘√ e÷{≤¢&+É &ç. yêfi¯ó¢ m+‘·eT+~ m≈£îÿyÓ’, eqs¡T\T ‘·≈£îÿe ne«≥+ e\¢ Ç‘·s¡T\T
|æ \ ¢ * ï ø£ H ê\qT≈£ î +≥THêïs¡ T ? <ëìøÏ Á|üjÓ÷»q+ bı+<ä˝Òø£b˛‘·THêïs¡ì Mfi¯T¢ n+{≤s¡T.
ø±s¡D≤\T @$T{Ï? nsTT‘˚, ‘·eT≈£îqï eqs¡T\T, eè<ë∆|´ü +˝À ‘·eT≈£î uÛÁÑ <ä‘·
MT ≈£î≥T+ã+˝À eT÷&ÉT ‘·sê\ bÕ≥T Á|ü‹ e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ≈£î≥T+u≤\T m+‘·
eTVæ ≤ fi¯ ≈ £ î m+‘· e T+~ dü + ‘êqyÓ ÷ eT+~ |æ\¢\T ø±yê˝À ìs¡ísTT+#·T≈£î+{≤sTT. m≈£îÿe
‘Ó\TdüTø√+&ç. MT≈£î m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\T eT+~ |æ\¢\T ñqï nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\T $T–*q
ø£q|ü&Ü¶sTT? yê{Ïø£Hêï ù|<ä]ø£+˝À ñ+{≤sTT, n+‘·>± ÄdüTÔ\T
MTs¡ T ãè+<ë\˝À #˚ d æ q dü π s «˝À 45 ñ+&Ée⁄, eè<ë∆|´ü +˝À uÛÁÑ <ä‘≈· î£ ‘·eT |æ\\¢ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç
dü+e‘·‡sê\T ô|’ã&çq yÓTT‘·Ô+ eTVæ≤fi¯\ ñ+{≤sTT. á _Ûqï <äèwæºø√D≤\qT m˝≤ ns¡ú+
dü+K´, yê] |æ\¢\ dü+K´ ‘Ó\TdüTø√+&ç. MT #˚düT≈£î+{≤+?
düπs«˝À dü>∑≥Tq Á|ü‹ eTVæ≤fi¯≈£î m+‘·eT+~
|æ\¢\T ñHêïs¡T? »q kÕ+Á<ää‘·
|æ\\¢ $wüjT· +˝À ñy˚T<é dæ+>¥ì @ n+XÊ\T »HêuÛ ≤ $dü Ô s ¡ D qT »q kÕ+Á<ä ‘ · u≤>±
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT? n‘·ì ≈£L‘·Ts¡T ≈£L&Ü ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. ˇø£ ì]›wüº yÓ’XÊ\´+˝À ñ+&˚ Á|ü»\
n˝≤π> Ä˝À∫k˛Ô+<ë? dü+K´ Ä<Ûës¡+>± »q kÕ+Á<ä‘·qT ˝…ø£ÿ>∑&É‘ês¡T.
Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘· >∑\ <˚XÊ\˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˇø£{Ï. 2011˝À uÛ≤s¡‘·<X˚ ¯ »q kÕ+Á<ä‘· #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡TøÏ 382 e´≈£îÔ\T. á
kÕ+Á<ä‘·˝À ‘˚&Ü\T |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À 904 qT+∫ ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ˝À 13 es¡≈£î ñHêïsTT.
nk˛+, B«|üø£\Œ ÁbÕ+‘· nH˚ø£ sêÅcÕº\˝À »q kÕ+Á<ä‘· ˇø£ e÷~]>± ñ+~. uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ø=+&É\T,
sêfi¯¢‘√ ñ+&É&É+, ˇø£ yÓ÷düÔs¡T qT+∫ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+, ˝À‘·T ‘·≈£îÿe, n+‘·>± kÕs¡e+‘·+ø±ì
H˚\\T á ÁbÕ+‘·+˝Àì »q kÕ+Á<ä‘·qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT. ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëHê\T, πøs¡fi¯˝À #·<äTHÓ’q
yÓTÆ<ëHê\T, kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\T, n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ |òü*‘·+>± n~Ûø£ qT+∫ #ê˝≤ n~Ûø£ »q
kÕ+Á<ä‘· ñ+~.
ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëHê\˝À n~Ûø£ »q kÕ+Á<ä‘· ñqï eT÷&ÉT sêÅcÕº\qT >∑T]Ô+#·+&ç. »q kÕ+Á<ä‘·˝À
Ç+‘· ‘˚&Ü m+<äT≈£î ñ+~? Bìì ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ eTq+ Ä ÁbÕ+‘· #·]Á‘·qT, uÛÑ÷ uÛ≤>±ìï,
yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 9e n<Ûë´j·T+˝À sêyéT|üPsY Á>±eT
ø£<˝ä∏ À ªuÛ÷Ñ $T, Ç‘·s¡ düV≤ü » eqs¡T\Tμ nqï uÛ≤>∑+ #·<eä +&ç. kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ $T, kÕ>∑T˙{Ï edü‹
Ç+‘·≈£î eTT+<äT ø£+fÒ m≈£îÿe »HêuÛ≤ì b˛wæ+#·>∑*–q|üŒ{Ïø° y˚s¡Ty˚s¡T ãè+<ë\ô|’, Á|ü‘˚´øÏ+∫
∫qï ¬s’‘·T\T, uÛÑ÷$T˝Òì ≈£L©\ô|’ á Á|üuÛ≤e+ y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+~.

@ dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ }]˝Àì uÛÑ÷$T n+‘ê kÕ>∑T˝ÀøÏ e∫Ã+~?
ô|s¡T>∑T‘·Tqï ≈£î≥T+ã |ü]e÷D≤ìøÏ uÛÑ÷$T ñqïyêfi¯ó¢ m˝≤ düŒ+~+#ês¡T?
≈£î≥T+ã |ü]e÷D+ ô|]–q|ü&ÉT >√$+<äT˝≤+{Ï ∫qï s¬ ‘’ T· \T m˝≤ düŒ+~+#ês¡T? uÀs¡Tu≤$‘√
kÕ>∑T˙s¡T m+‘·es¡≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~?
øÏ+<ä ñqï uÛ≤s¡rj·T |ü{≤ìï #·÷&É+&ç. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕìøÏ, »HêuÛ≤ kÕ+Á<ä‘·≈£î
eT<Ûä´ @yÓTÆHê dü+ã+<Ûä+ ñ+<˚yÓ÷ #·÷&É+&ç. <˚X¯+˝Àì Á|ü<Ûëq q>∑sê\qT >∑T]Ô+#·>∑\sê?
q>∑sê\˝Àì n~Ûø£ »HêuÛ≤ kÕ+Á<ä‘·qT m˝≤ $e]kÕÔs¡T?
#ÓH’ ê
|ü≥+ 2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ˝≤¢ kÕúsTT
bÕøÏkÕÔHé
»qkÕ+Á<ä‘·
H˚bÕ˝Ÿ
uÛ÷Ñ {≤Hé
ã+>±¢<X˚ Ÿ
eTj·THêàsY
nπs_j·÷ #·.øÏ.MT. ≈£î ñqï

düeTTÁ<ä+ e´≈£î\Ô T
ã+>±fi≤U≤‘·+
\ø£Bå e⁄\T n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T

øÏ.MT.
Væ≤+<ä÷ l\+ø£
eTVü‰düeTTÁ<ä+

Çø£ÿ&É 2011øÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ »q kÕ+Á<ä‘· >∑D≤+ø±\T ñHêïsTT. õ˝≤¢\T ñqï Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+˝À
$$<Ûä »q kÕ+Á<ä‘· kÕúsTT\qT dü÷∫+#·+&ç.
n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘· ñqï ˇø£ õ˝≤¢qT ‘·≈£îÿe kÕ+Á<ä‘· ñqï eTs=ø£ õ˝≤¢‘√ øÏ+~ n+XÊ\˝À b˛\Ã+&ç:
n. uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+, eékÕj·T n_Ûeè~∆øÏ neø±XÊ\T.
Ä. Ä ÁbÕ+‘·+˝À eékÕj·T #·]Á‘· ` uÛÑ÷$T, ˙s¡T, Ç‘·s¡ düVü≤» eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+.
Ç. Ä ÁbÕ+‘·+qT+∫, Ä ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ e\dü\T, BìøÏ ø±s¡D≤\T.
kÕúq+ õ˝≤¢ »HêuÛ≤
2011 2011
1 ôV’≤<äsêu≤<é 18480
2 s¡+>±¬s&ç¶ 707
3 ø£ècÕí 519
4 |ü•ÃeT >√<ëe] 508
5 ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 477
6 lø±≈£îfi¯+ 462
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ne⁄{Ÿ˝…’Hé |ü≥+
7 >∑T+≥÷s¡T 429
8 $XÊK|ü≥ï+ 384
9 $»j·Tq>∑s¡+ 358
10 ø£Ø+q>∑sY 322
11 ìC≤e÷u≤<é 321
12 yÓT<äø˘ 313
13 ∫‘·÷Ôs¡T 275
14 es¡+>∑˝Ÿ 274
15 q\¢>=+&É 245
16 ø£s¡÷ï\T 229
17 mdt.|æ.mdt HÓ\÷¢sT¡ 227
øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
18 eTVü≤ã÷uŸq>∑sY 219
19 nq+‘·|ü⁄s¡+ 213
20 Á|üø±X¯+ 192
21 yÓ.’ mdt.ÄsY ø£&|É ü 188
22 KeTà+ 175
23 Ä~˝≤u≤<é 170

ø°\ø£ |ü<ë\T
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ »qkÕ+Á<ä‘· *+>∑ìwüŒ‹Ô ô|ò]º*{° XÊ‘·+
»HêuÛ≤ $düÔs¡D nø£åsêdü´‘· XÊ‘·+ ÁuÛÑ÷DVü≤‘·´
1. ‘·|ü yêø±´\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì dü]#˚j·T+&ç:
n. Á|ü‹ |ü~ dü+e‘·‡sê\≈£î »HêuÛ≤ >∑Dq #˚|ü&É‘ês¡T.
Ä. »HêuÛ≤˝Àì ô|<ä›yêfi¯¢˝À Ä&Éyêfi¯¢ dü+K´qT *+>∑ ìwüŒ‹Ô ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
Ç. ej·TdüT‡qT ã{Ïº »HêuÛ≤ $düÔs¡DqT ej·TdüT‡ düeT÷Vü≤+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
á. ø=+&É ÁbÕ+‘ê\˝Àì yê‘êes¡D≤ìï Á|ü»\T Çwüº|ü&É‘ês¡T ø±ã{Ïº nø£ÿ&É »HêuÛ≤ kÕ+Á<ää‘· m≈£îÿe.
2. ~>∑Te |ü{Ïºø£ Ä<Ûës¡+>± øÏ+<ä ñqï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T Çe«+&ç.
Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤ ` >∑‘·+, uÛÑ$wü´‘·TÔ n+#·Hê ($T*j·Tq¢˝À)
dü+e‘·‡s¡+
ÁbÕ+‘·+/dü+ˆêTT 1500 1600 1700 1800 1900 1950 1999 2012 2050 2150
Á|ü|+ü #·+ 458 580 682 978 1,650 2,521 5,978 7,052 8,909 9,746
ÄÁ|òøæ ± 86 114 106 107 133 221 767 1,052 1,766 2,308
Ädæj÷· 243 339 436 635 947 1,402 3,634 4,250 5,268 5,561
j·T÷s¡|⁄ü 84 111 125 203 408 547 729 740 628 517
˝≤{ÏHé nyÓT]ø±
ø£sπ _j·THé 39 10 10 24 74 167 511 603 809 912
ñ‘·sÔ ¡ nyÓT]ø± 3 3 2 7 82 172 307 351 392 398
zwæj÷· ìj·÷ 3 3 3 2 6 13 30 38 46 51
Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤ yÓTT<ä{ÏkÕ] ¬s{Ïº+|ü⁄ ø±e{≤ìøÏ düTe÷s¡T>± mìï X¯‘êu≤›\T |ü{Ïº+<√
‘Ó\TdüTø√+&ç.
Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À MTs¡T e\dü bÕ\q >∑T]+∫ #·~yês¡T. |ü{Ïºø£ #·÷dæ 1800
Hê{ÏøÏ @ K+&Ü\˝À »HêuÛ≤ ‘·–Z+<√ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
@ K+&É+˝À m≈£îÿe ø±˝+bÕ≥T n~Ûø£ »HêuÛ≤ ñ+~?
uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À »HêuÛ≤ >∑D˙j·T+>± ‘·>∑ZqTqï K+&É+ @<Ó’Hê ñ+<ë?
3. *+>∑ ìwüŒ‹Ô #ê˝≤ m≈£îÿe>±ì, ˝Ò<ë #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>±ì ñ+fÒ düe÷»+ô|’ |ü&˚ Á|üu≤Û yê\qT ù|s=ÿq+&ç.
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ nø£åsêdü´‘·qT Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ b˛\Ã+&ç:
Áu…õ˝Ÿ, l\+ø£, <äøD åÏ ÄÁ|òøæ ±, H˚bÕ˝Ÿ, ã+>±¢<X˚ Ÿ, Hêπs«, ∫*, Ç+&√H˚dj
æ ÷· . m≥Te+{Ï kÕs¡÷bÕ´\T,
‘˚&Ü\T MTs¡T >∑eTì+#ês¡T?
5. Ä+Á<ÛäÛÁ|ü<˚XŸ˝Àì @ ÁbÕ+‘ê\˝À »q kÕ+Á<ä‘· m≈£îÿe>± ñ+~, <ëìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?

6. »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, »HêuÛ≤ e÷s¡TŒ
eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT ù|s=ÿq+&ç.
7. ÁøÏ+<ä Ç∫Ãq d”«&ÉHé, ¬øHê´, yÓTøÏ‡ø√
<˚XÊ\ ej·TdüT‡ düeT÷Vü‰ìï b˛\Ã+&ç.
á <˚XÊ˝À¢ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\ m˝≤
ñ+≥T+~?
@ <˚XÊ\ »HêuÛ≤ Ç+ø± ‘·>eZ∑ #·TÃ?
nìï <˚ X Ê\˝À *+>∑ ìwü Œ ‹Ô
düeT‘·T\´+>± ñ+<ë?
á <˚ X Ê\ ≈£ î ≥T+ã dü + π ø å e T
|ü<∏äø±\T @yÓTÆ ñ+&Ée#·TÃ?
8. |ü≥+ |üì
n.sêÅcÕº \ qT dü ÷ ∫+#˚ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯
|ü≥+˝À 2011 »HêuÛ≤ >∑D≤+ø±\
Ä<Û ë s¡ + >± nsTT<ä T kÕú s TT\˝À
»HêuÛ≤ kÕ+Á<ä‘·qT dü÷∫+#·+&ç.
Ä. õ˝≤¢\qT dü÷∫+#˚ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+˝À #·Tø£ÿ\ |ü<ä∆‹ì ñ|üj÷Ó –+∫ (ˇø£ #·Tø£ÿ |ü~y˚\ »HêuÛ≤qT
dü÷∫düTÔ+~) »HêuÛ≤ $düÔs¡DqT #·÷|æ+#·+&ç.
»q kÕ+Á<ä‘·≈£î #Ó+~q øÏ+~ ¬s+&ÉT |ü{≤\qT, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î dü+ã+~Û+∫q πsU≤ |ü{≤ìï
#·÷&É+&ç. á n<Ûë´j·T+˝À MTs¡T »HêuÛ≤øÏ dü+ã+~Û+∫ ‘Ó\TdüT≈£îqï $$<Ûä n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± yê{Ïì
$e]+#·+&ç.
ã+>±¢<˚XŸ »qkÕ+Á<ä‘·
n©®]j·÷ »qkÕ+Á<ä‘·
1990 qT+&ç »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, n≥M qwüº+
n≥M qwüº+
»HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\

bÕsƒ¡+
Á|ü»\T ` ìyêdüÁbÕ+‘ê\T
7
ìyêdüÁbÕ+‘·+ n+fÒ @$T{Ï?
MTs¡T ñ+≥Tqï }s¡T, |ü≥ºD+ ˝Ò<ë q>∑sêìï #·÷&É+&ç. uÛÑeHê\T, s√&ÉT¢, eTTs¡T>∑T ø±\e\T
e+{Ïyê{Ï neT]ø£øÏ ˇø£ |ü<ä∆‹ ñ+<äì MTs¡T Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ á |ü<ä∆‹˝À mH√ï
‘˚&Ü\THêïj·Tì MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
ˇø£ Á|ü<˚X¯+˝À eTq ìyêdü düú˝≤ìï, eTq J$‘ê\qT @s¡Œs¡#·T≈£îqï |ü<ä∆‹H˚ ìyêdüÁbÕ+‘·+
n+{≤s¡T ` Ç~ eTq+ ìedæ+#˚, |üì #˚ùd uÛÖ>√[ø£ Á|ü<˚X¯+. ìyêdüÁbÕ+‘·+˝À $<ä´, eT‘·|üs¡,
yêDÏ»´+ e+{Ï $_Ûqï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ñ+{≤sTT.
á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ e÷qe ìyêdüÁbÕ+‘ê\ >∑T]+∫, <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛÖ>√[ø£ XÊÅdüÔ+
>∑T]+∫ ø=+‘· ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
n Ä
Ç
∫Á‘·+ 7.1: n, Ä, Ç Çe˙ï Væ≤e÷\j·÷\≈£î
dü+ã+~Û+∫q ∫Á‘ê\T. á u§eTà\qT #·÷dæ $$<Ûä
ìyêdüÁbÕ+‘ê\T, Çfi¯¢ ìsêàD+˝À m<äTs=ÿH˚ eTT|ü\T,
uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+, ìyêdüÁbÕ+‘· s¡ø£+ e+{Ï yê{Ï˝À¢
‘˚&Ü\qT b˛\Ã+&ç.
n. 25,000 »HêuÛ≤øÏ ñ<˚•› +∫q dæe÷¢ |ü≥Dº +˝À Ç|ü&ÉT
¬s+&ÉT \ø£å\eT+~ ñ+≥THêïs¡T.
Ä. Væ≤e÷\j·÷˝À¢ ø=+&É#]· j·T\T $]– |ü&≥É +
Ç. Væ≤e÷\j·÷\T, \&ÉUŸ˝Àì qTÁu≤˝Àj·T˝À ˇø£ Á>±eT+.
eT+#·Tø=+&É ø£s¡> ∑≥+‘√ @s¡Œ&çq yê>∑T |üø£ÿq á
ìyêdü Á bÕ+‘· + @s¡ Œ &ç + ~. á yê>∑ T y˚ d ü $ ˝ÀH˚
Á|üeVæ≤düTÔ+~, Ä ø±\+˝ÀH˚ eékÕj·T+ kÕ<ÛäéTÚ‘·T+~.
á ÁbÕ+‘·+˝À es¡¸+ ndü‡\T |ü&É<äT, ø=+&É\˙ï #Ó≥T¢
˝Ò≈î£ +&Ü uÀ&ç(Barren) >±ñ+{≤sTT.
πøåÁ‘· |üì
MT }s¡T, |ü≥Dº + ˝Ò<ë q>∑sêìï |ü]o*+#·+&ç. Ç+‘·≈î£ eTT+<äT H˚sT¡ Ã≈£îqï |ü<‘∆ä T· \ Ä<Ûës¡+>±
m+|æø£ #˚dæq ˇø£ ∫qï ÁbÕ+‘·+ |ü≥+ ^j·T+&ç. MT |ü≥+˝À á øÏ+<ä dü÷∫+∫q$ ñ+&Ü*:
s√&ÉT¢, Çfi¯ó¢, ãC≤s¡T, <äTø±D≤\T, yê>∑T\T, eTT]øÏ ø±\e\T, ÄdüT|üÁ‹, bÕsƒ¡XÊ\, ãdtkÕº+&é,
¬s’˝Ò«ùdºwüHé e+{Ï ø=ìï Á|ü<˚XÊ\T
Á|üC≤ kÂø£s¡´ Á|ü<˚XÊ\T n~Ûø£XÊ‘·+ Á|ü»\≈£î M\T>± ñ+&˚ Á|ü<˚X¯+˝À ñHêïj·÷?
kÕúìø£ ãC≤s¡T\qT ø£qT>=q&É+˝À @yÓTÆHê |ü<ä∆‹ ñ+<ë?
Çfi¯ó¢ >∑T+|ü⁄\T>± ñHêïj·÷? yê{ÏøÏ, Á|ü<Ûëq s¡Vü≤<ës¡T\≈£î eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq+ ñ+<ë?
m+|æø£ #˚dæq ÁbÕ+‘·+˝Àì Á|ü»\‘√ e÷{≤¢&ç >∑‘· 20 dü+e‘·‡sê\˝À #√≥T #˚düT≈£îqï
e÷s¡TŒ\T, yê{ÏøÏ>∑\ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.

ñ+&Ée\dæq dü<äTbÕj·÷\T @$ ˝Òe⁄?
ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T m˝≤ @s¡Œ&Ü¶sTT?

‘=* e÷qe⁄\T y˚≥, ùdø£s¡D <ë«sê ÄVü‰sêìï düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚ yêfi¯ó¢. n+<äTø£H˚ yêfi¯¢ì
ùdø£]+#˚yêfi¯ó¢, y˚≥>±fi¯ó¢ nH˚yêfi¯ó¢. yêfi¯ó¢ dü+#ês¡ Je⁄\T, n+fÒ ˇø£ Á|ü<˚X¯+ qT+∫ eTs=ø£
Á|ü<˚XÊìøÏ Á|üj·÷D+ #˚dü÷Ô ñ+&˚ yêfi¯ó¢. ÄVü‰sêìï nH˚«wædü÷Ô ` n+fÒ #Ó≥¢qT+∫ |ü+&ÉT¢ ùdø£]dü÷Ô,
e÷+dü+, #·sêà\T, Ç‘·s¡ nedüsê\ø√dü+ »+‘·Te⁄\qT y˚{≤&ÉT‘·÷ yêfi¯T¢ dü+#ês¡Jeq+ kÕ–+#˚
yêfi¯ó.¢ yÓTT<ä≥ sêfi¯fl‘√ ‘·j÷· s¡T#˚dqæ |ü]ø£sê\qT ñ|üj÷Ó –+#·≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºsT¡ . á |ü]ø£sê\‘√
yêfi¯ó¢ düeTs¡ú‘·‘√, HÓ’|ü⁄D´+‘√ y˚{≤&É>∑*π> yêfi¯ófl.
e÷qe⁄\T düTe÷s¡T 1.8 \ø£\å dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ùdø£sD ¡ ` y˚≥>±fi¯ó>¢ ± >∑T+|ü⁄\˝À J$+#ês¡T.
n|ü
&ÉT yêfi¯ó¢ eékÕj·T+ #˚ùdyêfi¯ó¢ ø±<äT. ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\ e\¢ ø=ìï ãè+<ë\T
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ` eékÕj·÷ìøÏ |üPqT≈£îHêïsTT. Ç~ düTe÷s¡T>± 10,000 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+
»]–+~. Bìe\¢ e÷qe JeqXË’*˝À mH√ï e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. ÄVü‰s¡+ dü+bÕ~+#·Tø√{≤ìøÏ
yêfi¯ó¢ #ê˝≤ <ä÷s¡+ ‹s¡>±*‡q|üì ‘·|æŒ+~. Ç|ü
&ÉT ˇπø Á|ü<˚X¯+˝À m≈£îÿe ø±\+ ñ+&É{≤ìøÏ
M\sTT´+~. ùdø£s¡D `
y˚≥>±fi¯ó¢>± yêfi¯ó¢ dü+#ês¡
Jeq+ >∑&çù|yêfi¯ó¢. ø±ì
eékÕj·T<ës¡T\T>± ˇπø
Á|ü < ˚ X ¯ + ˝À dæ ú s ¡ ì yêdü +
ñ+&É≥+ ô|]–+~.
∫Á‘·+ 7.2: eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì
;Û+uÒ&Üÿ˝À Ä~e÷qe⁄\T
ìedæ+∫q sê‹ >∑TVü≤.
eT]ìï $esê\≈£î Äs¡e
‘·s¡>∑‹˝Àì ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D `
y˚≥>±fi¯¢ n<Ûë´j·T+ #·<äe+&ç.
88 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü Á|ü»\T ` ìyêdüÁbÕ+‘ê\T

b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T ù|s=ÿq+&ç: ô|’ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± dü+#ês¡, dæús¡ JeqXË’\T\˝Àì b˛*ø£\T,
‘˚&Ü\T ù|s=ÿq+&ç. MTs¡T mìï n+XÊ\T >∑T]Ô+#·>∑*>±s√ #·÷&É+&ç (Çø£ÿ&É |ü{Ïºø£ dü]b˛ø£b˛‘˚
eTs=ø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç).
dü+#ês¡ Jeq $<Ûëq+ dæús¡ Jeq $<Ûëq+
eékÕj·T eè~∆, |ü≥ºD≤\ Ä$sê“¤e+

eékÕj·T+ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï ø=B› Á|üøè£ ‹˝Àì Ø‘·T\qT Á|ü»\T u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø√>∑*>±s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î s¡T‘·T #·Áø±\T, yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT eTT+<äT>± }Væ≤+#·≥+, kÕ>∑T |üqT\T
($‘·Ô≥+, ø√j·T≥+ e+{Ï$) @$ m|ü
&ÉT #˚j·÷˝À u≤>± ‘Ó*XÊsTT. Äø±X¯+˝À Á>∑Vü‰\ ø£<ä*ø£\T
e+{Ï$ >∑eTì+#·{≤ìøÏ yêfi¯¢øÏ r]ø£ düeTj·T+ ∫øÏÿ+~. »HêuÛ≤ ≈£L&Ü ô|]–+~.
»HêuÛ≤ ô|s¡>∑≥+‘√ H˚‘·, ≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø, ˝ÀVü‰\ ‘·j·÷Ø, Ç‘·s¡ eè‘·TÔ\ e+{Ï$ ô|]>±sTT.
ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd edüTÔe⁄\ s¡ø±\T, dü+K´ ô|s¡>∑&É+ e\¢ es¡Ôø£+ ≈£L&Ü ô|]–+~. eè‹Ô |üìyêfi¯ó¢ |ü≥ºD
ÁbÕ+‘ê\˝À dæsú ¡|ü&É{≤ìï bÕ\≈£î\T Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. |ü≥ºD ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T, n+fÒ eékÕj·T+
#Ój·T´ì Á|ü»\T ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T $düÔ]+#·kÕ>±sTT.
ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T ô|<ä$› >± ne«≥+‘√ n$ eT]+‘· dü+øÏw¢ +ºü >± e÷s¡kÕ>±sTT ` ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô
ˇø£ÿfÒ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ mH√ï |üqT\T |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. Á|ü‹ ìyêdü ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü»\T ø=ìï HÓ|’ ⁄ü D≤´\˝À
Á|ü‘´˚ ø£‘q· T Á|ü<]ä Ù+#˚yêfi¯ófl. neTà≥+ ø√dü+ nH˚ø£ düsT¡ ≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô yÓTT<ä\sTT´+~, M{Ïì es¡≈Ô î£ \T
<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î rdüT≈£îì yÓfi‚Ò¢yêfi¯ó¢.
ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T m+<äT≈£î e÷s¡‘êsTT?
nH˚ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T e÷s¡‘êsTT. &Ûç©¢øÏ dü+ã+~Û+∫q $esê\T Çø£ÿ&É
#·<äe+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï |ü]bÕ*+∫q nH˚ø£ sêC≤´\≈£î &Ûç©¢ πø+Á<ä+>± ñ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· n~ <˚X¯ sê»<Ûëì>± ø=qkÕ–+~. á |ü⁄düÔø£+˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡
‘·s¡>∑‘·T\˝À <˚X¯ $uÛÑ»q düeTj·T+˝À ô|<ä› m‘·TÔq Á|ü»\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ e#êÃs¡T, ãj·T≥≈£î
yÓfi≤¢s¡T nì ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. <ë+‘√ e\dü e∫Ãq Á|ü»\≈£î ø=‘·Ô ÁbÕ+‘ê\˝À ìyêdü+ ø£*Œ+#·≥+
á q>∑sêìøÏ ˇø£ düyê\T>± e÷]+~. <äXÊu≤›\T >∑&TÉ düTqÔ ï Áø£eT+˝À ñ<√´>±\T, ñbÕ~Û yÓ‘T· ≈£îÿ+≥÷
<˚X¯+ nìï ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T e\dü sêkÕ>±s¡T. <˚X¯ sê»<Ûëì ø±e≥+,
bÕs¡y¢ TÓ +≥T, øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« ø±sê´\j·÷\T ñ+&É≥+ e\¢ nìï sêÅcÕº\ Á|ü»\T Çø£ÿ&É ìedædTü HÔ êïs¡T.

ás√E &Û©ç ¢ s¬ +&Ée n‹ ô|<ä› q>∑s+¡ , ø√{Ï ns¡y’Ó \ø£\å eT+~ Çø£ÿ&É ìedædTü HÔ êïs¡T. 1951˝À
Bì »HêuÛ≤ Çs¡yÓ’ \ø£å\T. >∑‘· 60 dü+e‘·‡sê\˝À Bì »HêuÛ≤ 8 ¬s≥T¢ ô|]–+~. á »HêuÛ≤
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ e\dü e∫Ãq Á|ü»\T. á e\dü\ e\¢ »HêuÛ≤ rs¡T, ìyêdüÁbÕ+‘ê\
rs¡T e÷]+~.
&Ûç©¢˝À Á|ü»\T ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘ê\ s¡ø±\qT eTT+<äT>± |ü]o*<ë›+. Çø£ÿ&ç >∑D≤+ø±\T 2000
dü+e‘·‡s¡+ Hê{Ïyq’Ó |üŒ{Ïø,° Ç|üŒ{Ïø° Ç<˚ <Û√s¡DÏ ø=qkÕ>∑T‘√+~. q>∑s+¡ ˝À nH˚ø£ s¡ø±\ eTT]øÏyê&É\T,
˝Ò<ë ù|<ä Á|ü»\T ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘ê\T ñHêïsTT. Çe˙ï ≈£L&Ü nqBÛøè£ ‘· ø±\˙\T>± yÓTT<ä\j·÷´sTT.
‘·s¡Tyê‘· M{Ï˝À¢ ø=ìï ÁbÕ+‘ê\qT kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T Áø£eTãB∆ø£]+#ês¡T, >∑T]Ô+#ês¡T. M{Ïì
>∑T]Ô+∫q eTT]øÏyê&É\T, |ü⁄q:ìyêdü ø±\˙\T ˝Ò<ë Áø£eTãB∆ø]£ +∫q nqBÛøè£ ‘· ø±\˙\T n+{≤s¡T.
nsTT‘˚ #·≥ºã<ä∆yÓTÆq ìyêkÕ\T>± >∑T]Ô+#·ì >∑T&çôd\T (E–Z CÀ|æ¶) ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T, nqBÛø£è‘·
ø±\˙\T ñHêïsTT. q>∑s¡+ ˝À|ü\ ø=ìï Á>±e÷\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. øÏ+~ |ü{Ïºø£ #·÷ùdÔ yÓTT‘·Ô+
MT<ä »HêuÛ≤˝À 24 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T |üP]Ô #·≥º ã<ä∆ ø±\˙\˝À ìedædüTÔHêïs¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~.
|ü{Ïºø£ 1 : ìyêdü ÁbÕ+‘· s¡ø£+ ` »HêuÛ≤
2000 dü+e‘·‡s¡+˝À q>∑s¡ yÓTT‘·+Ô
ìyêdüÁbÕ+‘· s¡ø+£
»HêuÛ≤ n+#·Hê (y˚\˝À) »HêuÛ≤˝À XÊ‘·+
E–Z CÀ|æ¶ ÁbÕ+‘ê\T 20.72 14.8
eTT]øÏyê&É\T>± >∑T]Ô+∫q ÁbÕ+‘ê\T 26.64 19.1
nqBÛø£è‘· ø±\˙\T 7.40 5.3
E–Z CÀ|æ¶ |ü⁄q:ìyêdü ø±\˙\T 17.76 12.7
Á>±e÷\T 7.40 5.3
Áø£eTãB∆ø£]+∫q nqBÛø£è‘· ø±\˙\T 17.76 12.7
|ü≥ºD Á>±e÷\T 8.88 6.4
Á|üD≤[ø±ã<ä∆ ø±\˙\T 33.08 23.7
yÓTT‘·Ô+ 139.64 100
Á|ü‹ q>∑sêìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ ÁbÕ+‘ê\T s¡÷bı+~+#·{≤ìøÏ, πø{≤sTT+#·{≤ìøÏ kÕ<Ûës¡D+>±
ˇø£ e÷düºsY Á|üD≤[ø£ ñ+≥T+~. @ q>∑s¡+˝ÀHÓ’Hê ìyêdüÁbÕ+‘ê\T, e÷¬sÿ≥T¢, bÕsƒ¡XÊ\\T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘ê\T, ø±sê´\j·T ÁbÕ+‘ê\T, ñ<ë´q eHê\T, $H√<ä düú˝≤\T e+{Ï$ ñ+&Ü*.
Bì Ä<Ûës¡+>± m˝≤+{Ï s√&ÉT¢ ñ+&Ü*, m+‘· $<äT´‘·TÔ ˝Ò<ë ˙fi¯ó¢ nedüs¡+ ne⁄‘êsTT, e´s¡ú
|ü<ësêú\qT m˝≤ ‘=\–+#ê*, bÕ]X¯ó<ä´∆ |ü]dæ‘ú T· \T m˝≤ ø£*Œ+#ê* e+{Ï n+XÊ\qT Á|üD≤[ø£\T
‘·j÷· s¡T#˚ùdyêfi¯ó¢ ìs¡sí TTkÕÔs¡T. &Û©ç ø¢ Ï Ç≥Te+{Ï e÷düsº Y Á|üD≤[ø£\T eT÷&ÉTkÕs¡T¢ ‘·j÷· s¡T #˚XÊs¡T.
nsTT‘˚ Ç|üŒ{Ï |ü]dæú‹ #·÷ùdÔ á Á|üD≤[ø£\qT neT\T|ü]∫q≥T¢ ø£q|ü&É<äT. yêdüÔyêìøÏ &Ûç©¢
Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>± ô|s¡>∑˝Ò<äT. Á|üD≤[ø±ã<ä∆yÓTÆq ø±\˙øÏ nìï dü<äTbÕj·÷\T ñ+{≤sTT. $$<Ûä
ñ<˚X› Ê\≈£î >∑T]Ô+∫q ÁbÕ+‘êìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üø{£ +Ï #ê*. Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì ìsêàD≤\T á Ä<˚XÊ\qT
bÕ{Ï+#ê*. nsTT‘˚ Ç≥Te+{Ï Á|üD≤[ø£\T neT\T ø±˝Ò<äì düŒwüºeTe⁄‘√+~.
ˇø£ yÓ’|ü⁄q q>∑sê\˝À
»HêuÛ≤ y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘√+~,
Ç+ø=ø£ yÓ’|ü⁄q Á|üD≤[ø£\T
‘·j·÷s¡T #˚j·T≥+˝À, @
ÁbÕ+‘ê\qT m+<äT≈£î
ñ|üj÷Ó –+#ê˝À Á|üø{£ +Ï #·≥+˝À
Ä\dü´+ »s¡T>∑T‘√+~. |üì ø√dü+
yÓ<äT≈£îÿ+≥÷ q>∑sêìøÏ e∫Ãq
yêfi¯ó¢ uÛÑ÷$Tì ÄÁø£$T+#·T≈£îì,
∫Á‘·+ 7.3 : eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹ Çfi¯¢ ø±\˙ m≥Te+{Ï nqTeT‘·T\T ˝Ò≈î£ +&Ü,
me] düV‰ü j·T+, @ dü<Tä bÕj·÷\T
˝Ò≈£î+&É ‘·eT X¯øÏÔy˚Ts¡≈£î Çfi¯ó¢ ø£≥Tº≈£î+{≤s¡T. Ç$ #ê˝≤ø±\+bÕ≥T nqBÛø£è‘· ø±\˙\T>±
ñ+&çb˛‘êsTT. n+‹eT+>± Á|üD≤[ø£qT Á|üø£{Ï+∫q Hê{ÏøÏ á ÁbÕ+‘êìï y˚πs ñ|üjÓ÷>∑+ ø√dü+
πø{≤sTT+∫ ñ+&Ée#·TÃ.
Ç~ øÏ¢wüºyÓTÆq yÓ’s¡T<Ûä´ |ü]dæú‹øÏ <ë] rdüTÔ+~. ‘·eT Çfi¯¢ qT+∫ U≤∞ #˚sTT+#·T‘ês¡qï ìs¡+‘·s¡
uÛÑj·T+‘√ Á|ü»\T sê»ø°j·T eT<ä›‘·Tø√dü+ #·÷kÕÔs¡T. e÷düºsY Á|üD≤[ø£ á ø±\˙\ ndæú‘ê«ìï
>∑T]Ô+#·q+<äTe\¢ M{ÏøÏ >∑T]Ô+|ü⁄ e#˚Ã neø±X¯+ ˝Ò<Tä . |òü*‘·+>± á ÁbÕ+‘ê\≈£î m≥Te+{Ï
dü<äTbÕj·÷\qT kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T ø£*Œ+#·e⁄. M{Ï˝À¢ ìedæ+#˚ Á|ü»\T ù|<äyêfi¯ó¢, ø±˙ q>∑sêìøÏ
nedüs¡yÓTÆq ùde\qT Mfi¯ó¢ n+~düTÔHêïs¡T. á |ü]dæú‹ n$˙‹øÏ <ë] rdüTÔ+~.
&Ûç©¢˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T >∑‘·+˝À Á>±e÷\T>± ñ+&˚$. M{Ïì ô|<ä› ¬s’‘·T\T &ÉãT“\T ô|{Ïº ø=ì
eékÕj·T πøåÁ‘ê\˝À Çfi¯ó¢ ø£≥Tº≈£îHêïs¡T, ˝Ò<ë ô|<ä› ô|<ä› uÛÑeq ìsêàD<ës¡T\T ø=qT>√\T #˚XÊs¡T.
Ç~ e÷düºs¡T Á|üD≤[ø£≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ô|<ä› dü+K´˝À e\dü
edüTÔqï yêfi¯¢≈£î edü‹ ø£*Œ+#·{≤ìøÏ Á>±eTdüTÔ˝Ò ‘·eT Çfi¯¢˝À¢ e÷s¡TŒ\T #˚XÊs¡T. ø±\Áø£eT+˝À
Ç≥Te+{Ï ø=ìï ø±\˙\≈£î ÄyÓ÷<ä+ \_Û+∫+~. kÕ+Á|ü<ëj·T JeH√bÕ<ÛäT˝…’q bÕ\ø√dü+ π><Ó\qT
ô|+#·≥+, eT{Ï≈º î£ +&É\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+ e+{Ï ùde\ nedüs+¡ q>∑sê\≈£î ñ+~. ø±ã{Ïº áHê{Ïø°
q>∑s¡+˝À ø=+‘·eT+~ M{Ïì ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T.
q>∑s¡+˝À ˇø£|ü
&ÉT kÕ+Á|ü<ëj·T+>± ñeTà&ç uÛÑ÷eTT\T>± ñqï ÁbÕ+‘ê\T ãd”Ô\T>±,
eTT]øÏyê&É\T>± ÄÁø£eTD≈£î >∑Ts¡j·÷´sTT. Ç$ qB rs¡ uÛÑ÷eTT\T ø±e#·TÃ, ˝Ò<ë n+‘·≈£î eTT+<äT
ñ+&˚ |ü∫Ãø£;fi¯ó¢ ø±e#·TÃ. Ç$ kÕúìø£ dü+düú\ øÏ+<ä ñ+&˚$. Çø£ÿ&É ìedæ+#˚yês¡T ù|<äyês¡T>±
ñ+{≤s¡T. á ÁbÕ+‘ê\˝À düs¬ q’ ãC≤s¡T\T, eTTs¡T>∑T˙{Ï eédüú ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. Çø£ÿ&É »qkÕ+Á<ä‘ä ·
≈£L&Ü m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. M{Ï˝À¢ ø=ìï+{Ïì #·≥|º sü +¡ >± eTT]øÏyê&É\T>± Á|üø{£ +Ï #ês¡T, ø=ìï+{Ïì
Á|üø£{Ï+#·˝Ò<äT. nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À uÛÑ÷$T Vü≤≈£îÿ≈£î dü+ã+~Û+∫ $yê<ë\T ‘·\ m‘˚Ô$. Á|ü»\T
m+‘√ ø±\+>± ñ+≥Tqï ÁbÕ+‘·+qT+∫ ô|<ä› ô|<ä› uÛÑeq ìsêàD<ës¡T˝À ˝Ò<ë dü«j·T+>± &Ûç©¢
n_Ûeè~∆ dü+k˛ú (&ç&ç@) U≤∞ #˚sTT+#˚$. Ä Á|ü»\≈£î \_Û+#˚ qwüº|ü]Vü‰s¡+ yêfi¯ó¢ ‹]– ‘·eT
dü«Á>±e÷\≈£î yÓfi{¢¯ ≤ìøÏø±˙, ˝Ò<ë q>∑s+¡ ˝À nqTeT‹ ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ìyêdü+ @s¡Œs¡#T· ø√{≤ìøÏø±˙
dü]b˛j˚T~ ø±<äT. |òü*‘·+>± Á|ü»\T ˇø£ ÁbÕ+‘êìï MTs¡T ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘êìï >∑‘· 10
U≤∞#˚dqæ |ü
&ÉT >∑T]Ô+|ü⁄˝Òì eTs=ø£ ÁbÕ+‘·+˝À uÛ÷Ñ $Tì dü+e‘·‡sê\ qT+&ç @ @ ø±s¡ø±\T
ÄÁø£$T+#·T≈£î+{≤s¡T. Á|ü‹kÕ] Ç<˚ |ü]dæú‹ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕjÓ÷ ø£qTø√ÿ+&ç.
|ü⁄qsêeè‘·eTÚ‘·÷ ñ+≥T+~.
m≥Te+{Ï Á|ü<X˚ Ê\T ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T>± e÷sêsTT?
Bìì ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ eTq+ eT÷&ÉT eTÚ*ø£ $wüj·÷\qT |ü]o*+#ê*: (1) Á|ü<˚X¯+, (2)
|ü]dæú‹, (3) Ä Á|ü<˚X¯+ jÓTTø£ÿ #·]Á‘·.
Á|ü<˚X¯+ ˇø£ ÁbÕ+‘· \ø£åD≤\qT ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~ ` $T≥º|ü˝≤¢\T, düeTTÁ<ëìøÏ m+‘· m‘·TÔ˝À
ñ+~, ˙{Ï n+XÊ\T (#Ós¡Te⁄\T, q<äT\T, uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\T e+{Ï$ ñHêïj·÷), H˚\ s¡ø±\T, uÛÑÁ<ä‘·,
Á|üø£è‹ X¯≈£îÔ\qT+∫ s¡ø£åD e+{Ï$.
ÁbÕNq ø±\+˝À ˙{Ï düs¡|òüsê u≤>± ñqï Á|ü<˚XÊ\qT, <ä+&Ó‹Ô e#˚Ã X¯Á‘·Te⁄\qT+∫ s¡ø£åDì#˚Ã
ÁbÕ+‘ê\qT ìyêkÕìøÏ m+|æø£ #˚ùdyêfi¯ó¢. ñ<ëVü≤s¡D≈£î #Û·Á‘·|ü‹ •yêõ eTVü‰sêÅwüº˝Àì Á|ü‘ê|t>∑&Ûé
e<ä› ø√≥ ø£{≤º&ÉT. á Á|ü<˚X¯+ #ê˝≤ m‘·TÔ˝À ñ+&ç #·T≥Tº|üø£ÿ\ nìï ÁbÕ+‘ê\T ø£ì|ækÕÔsTT ø±ã{Ïº
Bìì m+|æø£ #˚XÊs¡T. Bìe\¢ BìøÏ ôd’ìø£|üs¡+>± uÛÑÁ<ä‘· ñ+~.
ÁbÕ+‘ê\T ˇ+≥]>± ñ+&Ée⁄. @<√ ˇø£ $<Ûä+>± yê{ÏøÏ Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûä+
ñ+≥T+~. ª|ü]dæú‹μ Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\‘√
ñqï dü + ã+<Û ë \qT ‘Ó * j· T #˚ d ü T Ô + ~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î,$XÊK|ü≥D º + rs¡ÁbÕ+‘·+˝À
ñ+&ç uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˝À|ü\, ãj·T≥ nH˚ø£
Á|ü<˚XÊ\‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸì ø£\T|ü⁄‘·T+~.
$XÊK|ü≥ºD≤ìøÏ ˇø£ düTBs¡È #·]Á‘·
ñ+~. e\dü bÕ\≈£î\ø£+fÒ eTT+<äT nH˚ø£
e+XÊ\T <ëìì |ü]bÕ*+#êsTT. 19e
X¯‘êã›+˝À á |ü≥ºD+ô|’ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+
Á_{Ïwüß, Áô|ò+#Y <˚XÊ\T Hê$ø± j·TT<ë∆ìøÏ
~>±sTT. π s e⁄\T ì]à+#˚ neø±X¯ +
ñ+&É≥+ e\¢ e\dü bÕ\≈£î\T rs¡ÁbÕ+‘· ∫Á‘·+ 7.4: Á|ü‘ê|t>∑&Ûé˝À ø√≥
Á|ü<˚XÊ\≈£î m+‘√ ÁbÕeTTK´‘·qT Ç#êÃs¡T. á πse⁄\ <ë«sê ø=\¢>={Ïºq eTT&ç düs¡T≈£îqT e\dü
bÕ\≈£î\T ‘·eT <˚XÊ\≈£î ‘·s¡*+#·e#·TÃ.
Ä $<Ûä+>±H˚ eTT+ãsTT, #ÓHÓÌï e+{Ï q>∑sê\qT e\dü bÕ\≈£î\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ düVü≤» eqs¡T\qT
ø=\¢>=≥º{≤ìøÏ eT]+‘· n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T. $XÊK|ü≥ºD+ ø√dü+ b˛sê≥+ ≈£L&Ü á ø±s¡D≤\ e\¢H˚
»]–+~. n~ Á_{Ïwüßyêfi¯¢ Vü≤düÔ>∑‘·+ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· n~ ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+&ç, <ëì
dü]Vü≤<äT›\T e÷s¡T‘·÷ ñHêïsTT.

|ü{Ïºø£ 2 $XÊK|ü≥ºD »HêuÛ≤ e÷s¡TŒ
$XÊK|ü≥ºD+ »HêuÛ≤ 1. |üø£ÿq Ç∫Ãq »HêuÛ≤ $esê\˝À nìï <äX¯ø±\
dü+e‘·‡s¡+ »HêuÛ≤ e÷s¡TŒ XÊ‘·+˝À >∑D≤+ø±\T ñHêïj·÷? ˇø£y˚fi¯ ˝Òø£b˛‘˚ @ <äX¯ø£+
1901 40,892 -
>∑D≤+ø±\T Çø£ÿ&É ˝Òe⁄?
1911 43,414 +6.2% 2. @ <äX¯ø£+ qT+∫ @ <äX¯ø±ìøÏ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
1921 44,711 +3.0% (XÊ‘·+˝À) n‘·´~Ûø£+>± ñ+~?
1931 57,303 +28.2% 3. @ <äX¯ø£+ qT+∫ @ <äX¯ø±ìøÏ »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
1941 70,243 +22.6% (XÊ‘·+˝À) n‹ ‘·≈£îÿe>± ñ+~?
1951 1,08,042 +53.8%
4. 1901`2011 $XÊK|ü≥ºD+ »HêuÛ≤øÏ ˝…’Hé Á>±|òt
1961 2,11,190 +95.5%
1971 3,63,467` +72.1%
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. »HêuÛ≤ dü+K´˝À @ e÷s¡TŒ\qT
1981 6,03,630 +66.1% MTs¡T |ü]o*+#ês¡T?
1991 7,52,031 +24.6%
X¯‘êã›ø±\+˝À $XÊK|ü≥ºD+ »HêuÛ≤ >∑D˙j·T+>±
2001 13,45,938 +123.0%
2011 20,35,690 +51.2%
ô|]–+~ (|ü{Ïºø£ #·÷&É+&ç). πse⁄ |ü≥ºD+>± $XÊK|ü≥ºD≤ìøÏ
ñqï ÁbÕeTTK´‘· e\¢ á Á|ü>∑‹ dü+uÛÑ$+∫+~.
á »HêuÛ ≤ ô|s¡ T >∑ T <ä \ Ä]ú ø £ , kÕe÷õø£
neø±XÊ\T ô|s¡>∑{≤ìï ≈£L&Ü dü÷∫düTÔ+~.
ô|<ä› ô|<ä› πse⁄ |ü≥ºD≤\≈£î e÷Á‘·y˚T Ç‘·s¡
Á|ü<˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T ñ+{≤j·TqTø√≈£L&É<äT.
nìï Á|ü<˚XÊ\≈£î Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T
ñ+{≤sTT. á dü+ã+<Ûë\T Á|ü‘´· ø£eå ÷, |üs√ø£eå ÷
nqï<ë+{À¢H˚ ‘˚&Ü\T ñ+{≤sTT.
Á>±eT+˝À yês¡+, yês¡+ »]π> dü+‘· Ç‘·s¡
Á|ü<˚XÊ\‘√ dü+ã+<ÛëìøÏ eTTKýÓTÆq y˚~ø£>±
∫Á‘·+ 7.5 : $XÊK|ü≥ºD+ ñ+≥T+~. á yês¡|ü⁄ dü+‘· m+‘· ô|<ä›>± ñ+fÒ,
Ä }s¡T n+‘· ô|<ä›<äqïe÷≥. á dü+‘·\≈£î
#·T≥Tº|üø£ÿ\ Á>±e÷\ Á|ü»\T e∫Ã neTàø±\T, ø=qT>√fi¯ó¢ #˚kÕÔs¡T.
ø=ìï Á>±e÷\˝À yê]¸ø£ dü+‘· »s¡T>∑T‘·T+~. Çø£ÿ&É ô|<ä› e÷¬sÿ≥T‘√ bÕ≥T nH˚ø£ kÕ+düÿè‹ø£
ø±s¡´Áø£e÷\T »s¡T>∑T‘êsTT. Hê≥ø±\T, dü+^‘·+, Hê≥´+ e+{Ï nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T Çø£ÿ&É
»s¡T>∑T‘êsTT. yês¡|⁄ü , ˝Ò<ë yê]¸ø£ dü+‘·\T Ä ÁbÕ+‘· eèø£,å |üXó¯ »qT´ dü+|ü<≈ä î£ #ê˝≤ ø°\ø£yTÓ qÆ $.
Çø£ÿ&É kÕúìø£ $‘·ÔHê\T, |üX¯óe⁄\ neTàø±\T, ø=qT>√fi¯ó¢ »s¡T>∑T‘êsTT. á dü+‘·\ e\¢ y˚s¡Ty˚s¡T
Á>±e÷\ eT<Ûä´ $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\T ≈£L&Ü ≈£î<äTs¡T‘êsTT.
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ eT+∫ nqTdü+<Ûëq+ ñqï (kÕ<Ûës¡D+>± s√&ÉT¶ s¡yêD≤, q<äT\ <ë«sê,
Ç‘·s¡ kÕ<ÛäHê\T ≈£L&Ü ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À eTTKýÓTÆq$) ÁbÕ+‘ê\˝À e÷¬sÿ≥T¢, dü+‘·\T u≤>±
»s¡T>∑T‘·T+{≤sTT.
Á|ü<X˚ +¯ , |ü]dæ‘ú T· \ ô|’ düMTø£å
ì\Te es¡dü ªnμ˝À ˇø£ Á|ü<˚X¯+ jÓTTø£ÿ n+XÊ\T ñHêïsTT. ªÄμ ì\Te⁄ es¡dü˝À n~ Á|ü<˚XÊìøÏ
dü+ã+~Û+∫q n+X¯yÓ÷, |ü]dæú‹øÏ dü+ã+~Û+∫q n+X¯yÓ÷ sêj·T+&ç. n~ |ü]dæú‹øÏ dü+ã+~Û+∫q
n+X¯yÓTÆ‘˚ ªÇμ ì\Te⁄ es¡dü˝À Bì Á|üuÛ≤e+ m˝≤ ñ+≥T+<√ sêj·T+&ç.
n Ä Ç
1. ã+ø£eT{Ïº H˚\
2. es¡¸bÕ‘·+ #ê˝≤ m≈£îÿe
3. <ëì Á|ü<ÛëqyÓTÆq e÷¬sÿ≥Tº rsêìøÏ
45 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+~
4. H˚\ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe yê\T ø£*– ñ+≥T+~
5. n~ Á|ü<Ûëq ¬s’\T e÷s¡Z+˝À ñ+~
6. ÄdüT|üÁ‹ ˝Ò<äT
7. eékÕj·T uÛÑ÷eTT\T m≈£îÿe
8. yÓTTu…’˝Ÿ ≥es¡¢‘√ nìï Á|ü<˚XÊ\‘√
dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+~
9. q~ qT+&ç |ü~ì$TcÕ\T q&Éyê*.
10. ˇø£ e&É¢ $T\T¢ ñ+~
πøåÁ‘· |ü]o\q ` MT Á|ü<˚X¯+˝Àì ìyêdü ÁbÕ+‘êìï ns¡ú+ #˚düTø√e≥+
MTs¡T ^dæq |ü≥+˝À >∑T]Ô+∫q ñ‘·Œ‹Ô Á|ü<X˚ Ê\˝À (eékÕj·Tøπ Áå ‘ê\T, ø£sêà>±sê\T, ø±sê´\j·÷\T,
<äTø±D≤\T, >∑qT\T e+{Ï$) ˇø£{Ï, ¬s+&ç+{Ïì dü+<ä]Ù+#·+&ç. yêfi¯¢øÏ ø±e\dæq eTT&çdüs¡T≈£î\T/ ñ
‘êŒ<äø±\T mø£ÿ&çqT+∫ ekÕÔjÓ÷, ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq düs¡T≈£î\T mø£ÿ&É neTTà‘ês√ ‘Ó\TdüTø√+&ç. @
eTT&çdüs¡T≈£î\T MT ìyêdü ÁbÕ+‘·+qT+∫ ekÕÔsTT? n<˚ $<Ûä+>± ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq düs¡T≈£î\qT MT
ìyêdü ÁbÕ+‘·+˝ÀH˚ neTTà‘·THêïs√ ˝Òø£ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+|ædüTÔHêïs√ (Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î
|ü+|ædüTÔqï≥¢sTT‘˚, mø£ÿ&çøÏ |ü+|ædüTÔHêïs√) ‘Ó\TdüTø√+&ç. Çø£ÿ&É ñ‘·Œ‹Ô m+<äT≈£î #˚|ü{≤ºs¡T?
á ÁbÕ+‘·+˝À ñ‘·Œ‹Ôì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq Ä Á|ü<˚X¯+ n+XÊ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
á ÁbÕ+‘·+˝À ñ‘·Œ‹Ôì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq |ü]dæú‹ n+XÊ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
ñ‘·Œ‹Ôì Ä ÁbÕ+‘· #·]Á‘· m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~?
ìyêdü ÁbÕ+‘ê\qT m˝≤ eéd”úø£]kÕÔs¡T?
ìyêdü ÁbÕ+‘ê\ \ø£åD≤\˝À yÓ’$<Ûä´‘· ô|s¡T>∑T‘·Tqïø=B› yê{Ï˝À¢ì dü+øÏ¢wüº‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.
ø±\Áø£eT+˝À $$<Ûä kÕúsTT\˝À ñqï (n+fÒ dü+øÏw¢ ‘ºü ˝· À $$<Ûä kÕúsTT\T) ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä nqTdü+<Ûëq+
@s¡Œ&ç+~.
n+fÒ eT]+‘· dü+øÏw¢ ºü nedüsê\≈£î ô|<ä› ÁbÕ+‘êìøÏ yÓfi≤¢*‡ ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ô|<äÁ› >±eT+,
˝Ò<ë ∫qï |ü≥ºD+˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ä+ ñ+&Ée#·TÃ. Çø£ÿ&É »\TãT, <ä>∑TZ, |òüP¢, ∫qï>±j·÷\
e+{Ï ∫qï ∫qï düeTdü´\≈£î ∫øÏ‘·‡ \_ÛdüTÔ+~. nsTT‘˚ ∫qï Ä|üπswüqT e+{Ï nedüsê\≈£î ô|<ä›
|ü≥ºD≤ìøÏ yÓfi≤¢*‡ sêe#·TÃ. n<˚ >∑T+&Ó, ˝Ò<ë yÓT<ä&ÉT Ä|üπswüqTøÏ, ˝Ò<ë m+ÄsY◊ (X¯Øs¡+˝Àì
n+‘·s‘Z¡ · uÛ≤>±\ ∫Á‘·+ rùd $<Ûëq+) kÕÿHéøÏ Ç≥Te+{Ï kÕ+πø‹ø£ dü<Tä bÕj·÷\Tqï ô|<ä› q>∑s+¡ ˝Àì
ÄdüT|üÁ‹øÏ yÓfi≤¢*‡ ñ+≥T+~. ñqï‘· kÕ+πø‹ø£ dü<Tä bÕj·÷\Tqï ÄdüT|üÁ‹ kÕ<Ûës¡D+>± e÷s¡TeT÷\
Á>±eT+˝À ñ+&É<äT.
MT ÁbÕ+‘êìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√+&ç...
ˇø£ ÁbÕ+‘·+ m+‘· ô|<ä>› ± ñ+fÒ nø£ÿ&É nìï m≈£îÿe ùde\T \uÛ´Ñ + ne⁄‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
$<ä´ dü<Tä bÕj·÷\qT rdüTø√+&ç. Bì <ë«sê ô|<ä› Á|ü<X˚ Ê\˝À (n+fÒ ô|’ kÕúsTT˝À ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À)
Á|ü‘˚´ø£ ùde\T $]$>± \uÛÑéTe&Üìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
1. MT ÁbÕ+‘·+˝À @ kÕúsTTes¡≈£î $<ë´ dü<äTbÕj·T+ ñ+~? ñ<ë: ÁbÕ<∏ä$Tø£, ñqï‘·,
Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ, ø£fi≤XÊ\ $<ä´ (&çÁ^, |”õ).
2. MT }]˝À ñqï dü<äTbÕj·÷ìøÏ $T+∫ MTs¡T #·<äTe⁄ ø=qkÕ–+#·<ä\T#·T≈£î+fÒ MTs¡T
mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯¢e\dæ edüTÔ+~?
3. MT ÁbÕ+‘·+˝À m≥Te+{Ï eè‹Ô $<ë´ø√s¡T‡\T ñHêïsTT? ñ<ë: Ç+õ˙]+>¥, yÓT&çdæHé,
ø±eTsY‡, kÕ+πø‹ø£ &çbı¢e÷ e+{Ï$.
4. MT≈£î y˚πs eè‹ $<ä´˝À ÄdüøÏÔ ñ+fÒ MTs¡T mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯¢e\dæ ñ+≥T+~?
n{≤¢dt |üì...
MT n{≤¢dt˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü{≤ìï #·÷&É+&ç. $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\qT $$<Ûä Äø£è‘·T\T, |ü]e÷D≤\T
ñqï >∑Ts¡TÔ\‘√ dü÷∫+#·{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. ñ<ë: <˚X¯ sê»<Ûëì, sêÅwüº sê»<Ûëì, Ç‘·s¡ q>∑sê\T
yÓTT<ä˝…’q$. $$<Ûä dü+πø‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ mìï kÕúsTT\qT #·÷|æ+#ês¡T? ∫qï ∫qï Á>±e÷\qT
n{≤¢dt˝À #·÷|æ+#êsê? MTs¡T kı+‘·+>± ˇø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T#˚dæ Á|ü<˚XÊ\qT kÕúsTTì ã{Ïº ô|’qT+∫
øÏ+~øÏ (nes√Vü≤D) Áø£eT+˝À ù|s=ÿq+&ç. Çø£ÿ&É ˇø£ |ü{Ïºø£ ñ<ëVü≤s¡D>± Ç#êÃ+. n+<äT˝À
¬s+&ÉT Á|ü<˚XÊ\T ñHêïsTT. Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\T Ç∫Ã $esê\qT ì+|ü+&ç.
kÕúsTT˝À kÕúq+ Á|ü<˚X¯ s¡ø£+ ù|s¡T ñ|üjÓ÷–+∫q dü+πø‘·+
1 <˚X¯ sê»<Ûëì ø=‘·Ô &Ûç©¢ qø£åÁ‘·+
2 sêÅwüº sê»<Ûëì ôV’≤<äsêu≤<äT ô|<ä›, q\¢{Ï #·Tø£ÿ
3
MT≈£î ÇwüºyÓTÆq ˇø£ <˚XÊìï m+#·T≈£îì Ç<˚ s¡ø£yÓTÆq |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü≥ºD°ø£s¡D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 35 ø√≥¢eT+~ Á|ü»\T n+fÒ »HêuÛ≤˝À eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T, q>∑sê\T,
|ü≥D
º ≤\˝À ìedædTü HÔ êïs¡T. Á|ü»\T m≈£îÿe>± eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\T #˚|&ü TÉ ‘·÷ q>∑sê\T, |ü≥D
º ≤\˝À
ìyêdü+ @s¡Œs¡#·T≈£î+≥THêïs¡T. BìH˚ |ü≥ºD°ø£s¡D n+{≤s¡T. 1950\˝À <˚X¯+˝Àì n~Ûø£ XÊ‘·+
»HêuÛ≤ 5.6 \ø£\å Á>±e÷˝À¢ ìedædTü +Ô &˚yêfi¯ó.¢ n|ü
&ÉT 10 \ø£\å »HêuÛ≤ <ë{Ïq q>∑sê\T nsTT<˚
ñ+&˚$, \ø£å »HêuÛ≤ <ë{Ïq |ü≥D º ≤\T 40 ñ+&˚$. áHê&ÉT Á>±e÷\ dü+K´ 6.4 \ø£\å ≈£î ô|]–+~,
Á>±MTD »HêuÛ≤ 85 ø√≥T¢>± ñ+~. eT÷&ÉT q>∑sê\˝À` eTT+ãsTT, &Ûç©¢, ø√˝Ÿø£‘ê\˝À ˇø=ÿø£ÿ<ëì
»HêuÛ≤ ø√{Ïì <ë{Ï+~. 10 \ø£å\ »HêuÛ≤ <ë{Ïq q>∑sê\T 50øÏ ô|’>± ñHêïsTT.
|ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝Àì »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ düVü≤» eè~∆ e\¢ »]–+~. á
|ü≥ºD≤\ »HêuÛ≤ ø±\Áø£eT+˝À ô|]–+~. #·T≥Tº|üø£ÿ\ ñqï Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄ø√e≥+
e\¢ ø=ìï |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\T $düÔ]+#êsTT. »HêuÛ≤ eè~∆˝À nsTT~+≥ ˇø£ e+‘·T e÷Á‘·y˚T
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT+∫ |ü≥ºD ÁbÕ+‘êìøÏ e∫Ãq e\dü\ e\¢ dü+uÛÑ$+∫+~.
|ü≥ºD°ø£s¡D ô|s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° Ç+<äT≈£î nqT>∑TD+>± nedüs¡yÓTÆq eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T
ø£*Œ+#·ã&É≥+ ˝Ò<Tä . s√&ÉT,¢ eTTs¡T>∑T˙{ÏbÕs¡T<ä\, $<äT´‘·T,Ô ˙fi¯ó,¢ Ç‘·s¡ Á|üC≤ dü<Tä bÕj·÷\ nedüs+¡
ñ+~. |ü≥ºD eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\≈£î Á|ü‘˚´øÏ+∫ s√&ÉT¶ s¡yêD≤qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≥+˝À Á|üuÛÑT‘·«
CÀø£´+ ø=+#Ó+ |òü*‘ê\qT kÕ~Ûk˛Ô+~. nsTT‘˚ $<äT´‘·TÔ, ˙fi¯ó¢, yÓ’<ä´ dü<äTbÕj·÷\T #ê*q+‘·>±
˝Òe⁄. |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝Àì ù|<ä Á|ü»\ |ü]dæú‹ á $wüj·T+˝À eTØ <ës¡TD+>± ñ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\T eTq<˚X¯ Ä]úø±_Ûeè~∆øÏ @ $<Û+ä >± <√Vü≤<ä+ #˚dTü HÔ êïsTT? bÕ]ÁXÊ$Tø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø£+fÒ Ä]úø,£ ;e÷, dæsú êdæú e+{Ï ùdyê s¡+>∑+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, s¡yêD≤, ì\«, düe÷#ês¡
Á|ükÕsê\ e+{Ï ùde\ yê{≤ m≈£îÿe>± ñ+~. >∑‘· ø=ìï <äXÊu≤›\T>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô˝À
#Ó|ü
ø√<ä>∑Z Á|ü>∑‹ ˝Ò<äT.
|ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝À ñ+&É≥+, nø£ÿ&çøÏ e\dü b˛e≥+ ø=+‘·eT+~πø es¡+>± ñ+~. Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*ùdÔ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ù|<ä]ø£ kÕúsTT ‘·≈£îÿe>±H˚ ñqï|üŒ{Ïø° n~Ûø£ Ä<ëj·T+,
‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ >∑\ ≈£î≥T+u≤\ eT<Ûä´ e´‘ê´dü+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~. á e´‘ê´dü+ |ü≥ºD≤\T,
q>∑sê˝À¢ Ç+ø± ô|s¡T>∑T‘√+~. |ü≥ºDÁbÕ+‘ê\˝À Ç‘·s¡ ≈£î˝≤\yê]‘√ b˛*ùdÔ ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T/
C≤‘·T\ Á|ü»\ Ä<ëj·÷\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñHêïsTT. 2009`10˝À ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T/ C≤‘·T\≈£î
#Ó+<äì |ü≥Dº ÁbÕ+‘· Á|ü»\˝À ù|<ä]ø£+ Ä]+≥ ˇø£ e+‘·T ñ+&É>±, ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T/ C≤‘·T\
Á|ü»\˝À n~ n+‘·≈£î ¬s{Ïº+|ü⁄>± ñ+~. á ù|<ä\˝À n~Ûø£XÊ‘·+ eTVü‰q>∑sê\˝À ø±≈£î+&Ü,
eéd”úø£è‘· s¡+>±\˝À |üì #˚düTÔHêïs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\ kÕúsTT\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ >∑Dq ø=ìï ÁbÕe÷DÏø±\ Ä<Ûës¡+>± ìyêdüÁbÕ+‘ê\qT eØZø£]düTÔ+~.
»HêuÛ≤ >∑Dq XÊK $$<Ûä ìyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î Ç∫Ãq ìs¡«#·Hê\T |ü{Ïºø£ 3˝À ñHêïsTT, M{Ïì
C≤Á>∑‘·Ô>± #·~$ á nuÛ≤´kÕìï |üP]Ô #˚j·T+&ç.
97e ù|J˝À ˇø£ |æs¡$T&é ñ+~. |æs¡$T&é˝Àì øÏ+~ uÛ≤>∑+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ >∑Dq Á|üø±s¡+
n‹ ∫qï ìyêdü ÁbÕ+‘ê\qT dü÷∫düTÔ+~. ô|’uÛ≤>∑+ n‹ô|<ä› ìyêdü ÁbÕ+‘ê\qT dü÷∫düTÔ+~. øÏ+<ä
ñqï U≤∞\qT ì+|ü+&ç:
1. ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ìyêdü ÁbÕ+‘· kÕúsTTøÏ Ç∫Ãq ù|s¡T (¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T ñHêïsTT).
2. $$<Ûä ìyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡DqT Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ qT+∫ ù|s=ÿq+&ç (eTVü‰ q>∑sê\$
ø±≈£î+&Ü. m+<äT≈£î?)
|ü{Ïºø£ 3 : kÕúsT÷ Áø£eT+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T
ìyêdü ÁbÕ+‘· s¡ø£+ ñ|üjÓ÷–+∫q ÁbÕe÷DÏø±\T ñ<ëVü≤s¡D\T
eTVü‰q>∑sê\T ø√{Ï »HêuÛ≤øÏ $T+∫ ñqï eTT+ãsTT eTVü‰q>∑s¡ ÁbÕ+‘·+
(Mega cities) q>∑sê\T (1.84 ø√≥T¢)
&Ûç©¢ eTVü‰ q>∑s¡+ (1.63 ø√≥T¢)
ø√˝Ÿø£‘ê eTVü‰ q>∑s¡+ (1.41 ø√≥T¢)
yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé |ü~ \≈£å\T ` ø√{Ï eT<Ûä´ »HêuÛ≤ #ÓHÓÌï (86 \ø£å\T)
q>∑sê\T/|ü~\ø£å\T ñqï q>∑sê\T ôV’≤<äsêu≤<äT (78 \ø£å\T)
<ë{Ïq q>∑sê\T nVü≤à<ëu≤<äT (62 \ø£å\T)
ø±¢dt 1 q>∑sê\T ˇø£ \ø£å` |ü~ \ø£å\ eT<Ûä´ MT {°#s· T¡ düV‰ü j·T+‘√ á ø√e˝À
ñqï |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ qT+∫ eT÷&ÉT q>∑sê\qT
>∑T]Ô+∫ yê{Ï »HêuÛ≤ Çe«+&ç.
|ü≥Dº ≤\T 5000 qT+∫ ˇø£ \ø£å eT<Ûä´ >∑\ MT {°#·s¡T düVü‰j·T+‘√ MT #·T≥Tº|üø£ÿ\
»HêuÛ≤ ñqï |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\T ÁbÕ+‘·+˝À Ç≥Te+{Ï 3 |ü≥ºD≤\qT
ù|s=ÿì yê{Ï »HêuÛ≤ Çe«+&ç.
¬syÓq÷´ Á>±e÷\T ì]›wüº dü]Vü≤<äT›\T ñqï Á>±eT+ MT {°#·s¡T düVü‰j·T+‘√ MT #·T≥Tº|üø£ÿ\
ÁbÕ+‘·+˝À Ç≥Te+{Ï 3 Á>±e÷\qT
ù|s=ÿì yê{Ï »HêuÛ≤ Çe«+&ç.
Äyêdü ÁbÕ+‘ê\T ¬syÓq÷´ Á>±eT+ ˝À|ü\ ø=ìï MT ¬syÓq÷´ Á>±e÷\T ˝Ò<ë #·T≥Tº|üø£ÿ\
(Vü‰yÓT¢{Ÿ) Çfi¯¢ düeTT<ëj·T+ ñqï ¬syÓq÷´ Á>±e÷\˝À ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT
Vü‰yÓT¢≥¢qT MT {°#·s¡T düVü‰j·T+‘√ >∑T]Ô+#·+&ç.
3. MTs¡T ìedæ+#˚ |ü≥ºD+ @ kÕúsTT˝À ñ+<√ dü÷∫+#·+&ç (MTs¡T Á>±eT+˝À ñ+≥T+fÒ MTs¡T
#·~y˚ bÕsƒ¡XÊ\ ñqï |ü≥ºD≤ìï rdüTø√+&ç). øÏ+<ä U≤∞\T ñHêïsTT. MT ìs¡íj·÷ìøÏ ˇø£{Ï
˝Ò<ë ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\T ù|s=ÿq+&ç.
eTVü‰q>∑sê\T
4. ìyêdü ÁbÕ+‘ê\qT πøe\+
m>∑Te kÕúsTT
»HêuÛ ≤ Ä<Û ë s¡ + >±H˚
($XÊ\ÁbÕ+‘ê\T)
eØZø£]+#ê˝≤? Ä˝À∫+#·+&ç.
Ç‘· s ¡ $<Û ë Hê\T @yÓ T Æ H ê
ñHêïj· ÷ ? MT {° # · s ¡ T ‘√
#·]Ã+∫ n≥Te+{Ï eØZø£s¡D≈£î
ÁbÕe÷DÏø±\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ªÄ]ú ø £ + >±
n_Ûeè~∆#Ó +~qμ <˚XÊ\ |ü+<ÛëqT
nqTdü]+∫ uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À n~Ûø£ XÊ‘·+
»HêuÛ≤ |ü≥ºD≤˝À¢ ñ+&Ée#·TÃ.
~>∑TekÕúsTT ÄyêkÕ\T
(∫qï ÁbÕ+‘ê\T) Á|üuÛÑT‘·«+ >∑T]Ô+#·ì #ê\ ∫qï Á>±MTD ìyêkÕ\T
$e÷HêÁX¯jT· q>∑sê\T (@s√Á{§bı*dt) ` C…{ŸjT· T>∑|⁄ü q>∑sê\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ düVü‰ nH˚ø£ <˚XÊ\˝À ø=‘·Ô s¡ø£|ü⁄ $e÷HêÁX¯j·T q>∑s¡ πø+Á<äø£+ @$T{Ï?
ìyêdüÁbÕ+‘ê\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. á ìyêdü
$e÷HêÁX¯jT· q>∑s¡ øπ +Á<ä+˝À, ˝Ò<ë <ëì <ä>sZ∑ ¡
ÁbÕ+‘ê\T ô|<ä› ô|<ä› $e÷HêÁX¯j·÷\ #·T≥÷º ñ+&˚ ¬s+&ÉT dü<äTbÕj·÷\qT ù|s=ÿq+&ç.
@s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. n+<äTø£H˚ M{Ïì $e÷HêÁX¯j·T
Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À |üø£ÿq ñ<ëVü≤s¡D>± Ç∫Ãq
q>∑sê\T (˝Ò<ë @s√Á{§bı*dt) n+≥THêïs¡T. q>∑sê\qT >∑T]Ô+#·+&ç. $e÷HêÁX¯j÷· \T, <˚XÊ\
$e÷HêÁX¯j·T q>∑sê\˝À $e÷HêÁX¯j·Ty˚T ˇø£ ù|s¡¢qT ≈£L&Ü |ü≥+˝À y˚s¡T y˚s¡T>± sêj·T+&ç.
q>∑ s ¡ + >± |ü ì #˚ d ü T Ô + ~. nH˚ ø £ dü < ä T bÕj· ÷ \T Bìe\¢ @$ <˚XÊ˝À, @$ q>∑sê˝À, @$
(ôVA≥fi¯ó¢, <äTø±D≤\T, $H√<ä+, ÄVü‰s¡+, yê´bÕs¡ $e÷HêÁX¯j÷· ˝À >∑T]Ô+#·≥+ ‘˚*ø£ ne⁄‘·T+~.
düe÷y˚X¯ dü<äTbÕj·÷\ e+{Ï$) nø£ÿ&É ø£*ŒkÕÔs¡T. á n<Ûë´j·T+ ø√dü+ MTs¡T n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\qT+∫ Á|ü»\T $e÷Hê\˝À e∫Ã Á|ü<˚XÊìøÏ <ä>∑Zs¡˝À $e÷HêÁX¯j·T q>∑s¡+
‘·eT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ yêfi¯‘¢ √ nø£ÿ&˚ eéVü‰sê\T |üP]Ô @s¡Œ&ç+<äì }Væ≤+#·Tø√+&ç. n|ü
&ÉT Ä ÁbÕ+‘·
#˚dTü ≈£îì ‹]– $e÷Hê˝À¢ yÓ[b¢ ˛‘ês¡T. Á{≤|òøæ ˘ e+{Ï düú\+˝À e#˚Ã eT÷&ÉT e÷s¡TŒ\qT ù|s=ÿq+&ç.
düeTdü´\T @MT ˝Ò≈£î+&Ü q>∑s¡+˝Àì n<˚$<Û+ä >± Ä ÁbÕ+‘· |ü]dæ‘ú T· \˝À e#˚Ã eT÷&ÉT
dü<äTbÕj·÷\ìï+{Ï˙ bı+<äT‘ês¡T. e÷s¡TŒ\qT ù|s=ÿq+&ç.
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À s¡ ÷ |ü ⁄ ~<ä T › ≈ £ î +≥Tqï
$e÷HêÁX¯jT· q>∑sê\T ø=ìï: u…+>∑Tfi¯Ss¡T n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁX¯jT· +, Ç+~sê>±+BÛ n+‘·sê®rj·T
$e÷HêÁX¯j·T+ (&Ûç©¢), sêJyé >±+BÛ n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁX¯j·T+ (ôV’≤<äsêu≤<äT).
Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À @s¡Œ&ÉT‘·Tqï $e÷HêÁX¯jT· q>∑sê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T: düTes¡uí ÷ÑÛ $T n+‘·sê®rj·T
$e÷HêÁX¯j·T+ (u≤´+ø±ø˘, <∏ëjYT˝≤+&é), <äTu≤sTT n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁX¯j·T+ (<äTu≤sTT,
j·TT.m.Ç.), ¬ø’s√ n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁX¯j·T+ (¬ø’s√, áõ|ü⁄º), \+&ÉHé V”≤Á<∏√ $e÷HêÁX¯j·T+
(\+&ÉHé, j·TT¬ø).
|ü≥ºD°ø£s¡D düeTdü´\T
|ü ≥ º D ° ø £ s ¡ D ô|s¡ > ∑ ≥ eT+fÒ ∫Á‘·+ 7.6 &Ûç©¢˝À ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T Á|ü»\ ìyêkÕ\T
Á|ü»\ neø±XÊ\T ô|s¡>∑≥+, Ä]úø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ô|s¡>∑≥+ e+{Ï$
ˇø£ ÿ fÒ ø±<ä T . <ëì e\¢ mH√ï
düeTdü´\T ≈£L&Ü ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êsTT.
ô|s¡ T >∑ T ‘· T qï |ü ≥ º D »HêuÛ ≤ ≈£ î
>∑èVü≤edü‹ ø±yê*. yêfi¯¢øÏ ˙{Ï
düs¡|òüsê ñ+&Ü*, eTTs¡T>∑T˙s¡T,
Ç‘·s¡ e´s¡ú |ü<ësêú\T ‘=\–+#˚
$<Û ë q+ ñ+&Ü*. M≥ìï{Ï e \¢
|üsêés¡D+ô|’ ˇ‹Ô&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
yêVü≤Hê\ $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡>∑≥+ e\¢ |ü≥ºD≤\˝À yêj·TT ø±\Twü´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ Äs√>∑´
düeTdü´\≈£î, kÕúìø£+>± yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\≈£î <ë] rdüT+Ô ~. eTTs¡T>∑T˙{Ï ‘=\–+|ü⁄ dü]>± ˝Òøb£ ˛‘˚
n~ mH√ï n+≥Tyê´<ÛäT\≈£î <ë]rj·Te#·TÃ.
|ü≥D
º ø° s£ D
¡ ô|s¡>≥
∑ +˝Àì ˇø£ düeTdü´ uÛ÷Ñ $T˝À ø£*dæb˛ì, ˝Ò<ë ≈£î[¢b˛e{≤ìøÏ m≈£îÿe düeTj·T+
|üfÒº |ü<ësêú\ $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡>∑≥+. Bìe\¢ m+‘√ #Ó‘·ÔqT ‘=\–+#ê*‡ ñ+≥T+~. á #Ó‘·Ôì
mø£ÿ&É yÓj·÷´*? |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\T $düÔ]dü÷Ô ñ+&É≥+‘√ M{Ïì #Ó‘·Ô X¯ó~∆ ø£sêà>±sê\≈£î rdüT¬øfi¯ó
‘·THêïs¡T ˝Ò<ë Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À |ü&˚dTü ÔHêïs¡T. øÏ+<ä ñ<ëVü≤s¡DqT #·÷&É+&ç.
|òTü q e´s¡ú |ü<ësêú\ X¯ó~∆ ø£sêà>±sêìï e´‹πsøÏdTü qÔ ï Á>±eTdüT\Ô T
kÕº|òt ]b˛s¡ºsY, ~ Væ≤+<ä÷, ãs¡+|ü⁄s¡+, &çôd+ãs¡T 11, 2012
ãs¡+|ü⁄s¡+ q>∑sb¡ Õ*ø£ dü+düú #Ój·÷´\ì Á|ü‹ bÕ~+#ês¡T. 2009˝À ìs¡«Væ≤+∫q ˇø£
(_m+dæ) Á|ü‹bÕ~+∫q |òüTq Bìø√dü+ 20 mø£sê\ düú\+ düsπ « Á|üø±s¡+ ãs¡+|ü⁄s+¡ ˝À Á|ü‹
e´s¡ ú | ü < ës¡ ú X ¯ ó ~∆ ø£ s êà>±sêìøÏ ≈£L&Ü πø{≤sTT+#ês¡T. s√p 150 ≥qTï\ |ò ü T q
eTs=ø£ nyê+‘·s+¡ m<äTs¡sTT´+~. dü ] Vü ≤ <ä T › >√&É : ãs¡ + |ü ⁄ s¡ + e´s¡ ú | ü < ësêú \ T ñ‘· Œ qï+
‘·eT Á>±eT+ e<ä› á #Ó‘·Ô q>∑s¡bÕ*ø£ dü+düú Á|üø±s¡+ á ne⁄‘·THêïsTT.
X¯ ó ~∆ ø £ s êà>±sêìï @sêŒ≥T uÛ Ñ ÷ $T#· T ≥÷º 50 \ø£ å \ >∑ ‘ · eT÷&É T
#˚j·T{≤ìï yÓTTVüQ<ë ÁbÕ+‘· s¡÷bÕj·T\ Ks¡TÃ‘√ Á|üV≤ü Ø >√&É dü + e‘· ‡ sê\˝À ñ‘· Œ ‹Ô
Á>±eTdüT Ô\ T e´‹πs øÏdü TÔH êïs¡T . ≈£L&Ü ø£{≤ºs¡T. ne⁄‘· T qï #Ó ‘ · Ô ô|]–
yÓTTVüQ<ë e<ä› á #Ó‘·Ô X¯ó~∆ nsTT‘˚ #· + <ëìj· ÷ ñ+&Ée#·Ãì q>∑s¡bÕ*ø£ dü+düú
ø£sêà>±sêìï @sêŒ≥T #˚ùdÔ Ä ø=+&ÉÁbÕ+‘·+ n≥M uÛÑ÷$T n~Ûø±s¡T\T ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.
ÁbÕ+‘·+˝Àì 30,000 Á|ü»˝Ò øÏ+<äøÏ edüTÔ+<äì >∑T]Ô+#ês¡T. q>∑ s ¡ Á|ü » \ JeqXË ’ *
ø±≈£î+&Ü, |ü~y˚\ |üXó¯ e⁄\T ≈£L&Ü á uÛÑ÷$Tì ¬syÓq÷´ XÊK≈£î e÷s¡T‘·÷ ñ+&É≥+‘√ |òüTq
Á|üu≤Û $‘·+ ne⁄‘êj·Tì Ä+<√fi¯q ã~© #˚d,æ ‘·sT¡ yê‘· ãs¡+|ü⁄s¡+ e´s¡ú |ü<ësêú\˝À ≈£L&Ü ‘˚&Ü
ø±s¡T\T ù|s=ÿ+≥THêïs¡T. q>∑s¡bÕ*ø£ dü+düú≈£î ã~© #˚ùdÔ edüTÔ+~.
á $wüjT· +˝À yêfi¯T¢ Á|üuTÑÛ ‘·« ‘·|æŒ+∫ #Ó‘·Ô X¯ó~∆ ø£sêà>±sêìï dü π s «: q>∑ s ¡ + ˝À ñ‘· Œ ‹Ô
n~Ûø±s¡T\≈£î ˇø£ $q‹ |üÁ‘êìï HÓ\ø=\Œ&ÜìøÏ ˝Ò<äT. ne⁄‘·Tqï |òTü q e´s¡|ú <ü ësêú\qT
dü e T]Œ+#ês¡ T . _m+dæ <ë+‘√ q>∑ s ¡ + ãj· T ≥ n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ |òÁæ ãe]˝À
Á|ü‹bÕ~düTÔqï #Ó‘·Ô X¯ó~∆ ø£sêà Á|ü‹bÕ~‘· #Ó‘Ô· X¯ó~∆ ø£sêà>±s¡+ ˇø£ düπs« ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
>±s¡+ô|’ yÓTTVüQ<ë |ü+#êsTTr ø√dü + uÛ Ñ ÷ $Tø√dü + ãs¡+|ü⁄s¡+ q>∑s¡bÕ\ø£
dü s ¡ Œ +#Y nsTTq kÕ<Û ä H ê yÓ < ä ø £ k Õ>±s¡ T . Bìø√dü + dü+düú @sêŒ≥T #Ój·T´qTqï á
yÓTTVü≤+‹‘√ bÕ≥T á ÁbÕ+‘·+ yÓTTVüQ<ë Á>±eT+ <ä>∑Zs¡ ñqï |ò ü T q e´s¡ ú |ü < ës¡ ú X¯ ó ~∆
˝Àì ø=ìï $<ë´ dü+düú\T ≈£L&Ü 30 mø£sê\ Á|üuÛÑT‘·« uÛÑ÷$Tì ø£sêà>±sêìøÏ n+‘·sê®rj·T
‘·eT Ä+<√fi¯qqT e´ø£Ô|ü]#êsTT. >∑T]Ô+#ês¡T. Á<äe´ dü+düú (◊m|òdt )æ kÕ+πø‹ø£,
n+‘·≈£î eTT+<äT á #Ó‘·Ô nsTT‘˚ á ÁbÕ+‘· ¬s’‘·T\T, $<Ûëq |üs¡ eT<ä‘› T· n+~k˛Ô+~.
X¯ó~∆ ø£sêà>±sêìï q>∑s¡ •yês¡˝¢ Àì Á|ü»\T yÓTT<ä{Ïs√EqT+#˚ á
#·+<ëìj·÷ ø=+&É ô|’q @sêŒ≥T Á|ü‹bÕ<äqqT e´‹πsøÏdüTÔHêïs¡T.

MT n{≤¢düT ñ|üjÓ÷–+∫ ãs¡+|ü⁄sêìï
>∑T]Ô+#·+&ç.
yÓTTVüQ<ë Á>±eT Á|ü»\T @ $wüj·T+ |ü≥¢
Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·THêïs¡T?
#Ó‘·Ô X¯ó~∆ ø£sêà>±s¡+ e\¢ m+‘· eT+~
Á|ü»\T, |üX¯óe⁄\T Á|üuÛ≤$‘·+ ø±qTHêïs¡T?
#Ó‘·Ô X¯ó~∆ ø£sêà>±sêìï HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ
>∑T]Ô+∫q Ç‘·s¡ Á|ü<˚X¯+ @~? <ëìì
m+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–+#·Tø√˝Ò<äT?
düsπ « ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ ãs¡+|ü⁄s¡+ m+‘· |òTü q
e´s¡ú |ü<ësêú\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ+~?
ãs¡+|ü⁄s¡+ q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú n~Ûø±s¡T\T
ªª>∑‘· eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘T· qï
#Ó‘·Ô ô|]– ñ+&Ée#·Ãìμμ n+≥THêïs¡T. Mfi¯¢
n_ÛÁbÕj·T+‘√ MTs¡T @ø°u$ÑÛ düTHÔ êïsê, ˝Ò<ë?
MT ø±s¡D≤\T ù|s=ÿq+&ç.
∫Á‘·+ 7.7: eTT+ãsTT˝À eTT]øÏyê&É\T, 1940 Hê{Ï bò˛{À.
q>∑s¡+˝À áHê{Ïø° ô|<ä› ô|<ä› eTT]øÏyê&É\T ñHêïsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
ìyêdü ÁbÕ+‘·+ dü\ú + |ü]dæ‹ú |ü≥ºD
Á>±MTD ‘·s¡‘·eTkÕúsTT eTVü‰q>∑sê\T $e÷HêÁX¯j·Tq>∑sê\T
|ü≥D
º ø° s£ D
¡ yÓTÁ{ÀbÕ*≥Hé q>∑s¡+ kÕ+Á|ü<ëj·T JeH√bÕ<ÛäT\T
1. ìyêdü ÁbÕ+‘·+ n+fÒ @$T{Ï?
2. dæús¡ ìyêdü+ @sêŒ≥T #˚düTø√e≥+‘√ e÷qe JeqXË’* m˝≤ e÷]+~?
3. Á|ü<˚X¯+, |ü]dæú‹ n+XÊ\qT ìs¡«∫+#·+&ç. MTs¡T ñ+≥Tqï ÁbÕ+‘·+qT+∫ ˇø=ø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D
Çe«+&ç.
4. $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ >∑Dq $uÛ≤>∑+ m˝≤ ìs¡«∫k˛Ô+~? |ü]e÷D+, Ç‘·s¡
n+XÊ\ Ø‘ê´ yê{Ïì m˝≤ eéd”úø£]k˛Ô+~?
5. $e÷HêÁX¯j·T q>∑s¡+ n+fÒ @$T{Ï? <ëì ìsêàD dü«s¡÷|ü+ @$T{Ï?

bÕsƒ¡+
Á|ü»\T, e\dü\T
8
sêeTj·T´ ` ôV’≤<äsêu≤<äTøÏ e\dü e∫Ãq ˇø£ {°#·s¡T
e÷ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ‘ê‘·, HêqeTà #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\T q˝§Z+&É õ˝≤¢ ∫{≤´\ eT+&É\+˝À
yÓTT–*<√] Á>±eT+˝À ñ+&˚yêfi¯ó¢. yêfi¯ó¢ kÕ>∑T˙{ÏøÏ uÀs¡T u≤e⁄\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç Á|ü<Ûëq+>± e],
Á|üü‹Ô |ü+≥\T |ü+&ç+#˚yêfi¯ó¢.
ôV’≤<äsêu≤<äT qT+∫ yÓTT–*<√] 80 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+~. á }fiÀ¢ 700`800
»HêuÛ≤‘√ 150 Çfi¯ó¢ ñHêïsTT. Çø£ÿ&ç nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\T eékÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsTT. Hê
∫qï‘·q+˝À yÓTT–*<√] qT+∫ ôV’≤<äsêu≤<äT yÓfi¯¢{≤ìøÏ s√&ÉT¢, ãdüT‡ kÂø£s¡´+ ñ+&˚~ ø±<äT. 40
øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï q˝§Z+&ÉøÏ yÓfi¯¢{≤ìøÏ ≈£L&Ü dü¬s’q dü<äTbÕj·÷\T ñ+&˚$ ø±e⁄.
1970\˝À e÷ }]øÏ 1`3 ‘·s>¡ ‘∑ T· \‘√ Á|üuTÑÛ ‘·« ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ e∫Ã+~ (Ç|ü &ÉT B+{À¢
nsTT<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ñ+~). H˚qT 1 qT+∫ 3e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î yÓTT–*<√]˝À #·<äTe⁄≈£îHêïqT.
‘·s¡Tyê‘· <ä>∑Zs¡ Á>±eTyÓTÆq ∫qïø±|ü]Ô˝À 4qT+∫ 7e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î #·~yêqT.
8qT+∫ 10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î yÓTT–*<√]øÏ 9 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï ô|<ä›ø±|ü]Ô Á|üuÛÑT‘·«
ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi≤¢qT. Ä düeTj·T+˝À H˚qT Á|üuÛÑT‘·« edü‹>∑èVü≤+˝À ñ+&ç #·<äTe⁄≈£îHêïqT. Ä
‘·s¡Tyê‘· Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ, {°#·s¡T Áf…Æì+>¥ dü]º|òæ¬ø{Ÿ ø√s¡T‡\qT ôV’≤<äsêu≤<äT˝Àì Á|üuÛÑT‘·« $<ë´
dü+düú\˝À |üP]Ô #˚XÊqT. á ø√s¡T‡øÏ <äs¡U≤düTÔ #˚j·T&É+˝À ˇø£ $TÁ‘·T&ÉT düVü‰j·T+ #˚XÊ&ÉT,
n+‘˚ø±<äT ôV’≤<äsêu≤<äT˝À mø£ÿ&É ñ+&Ü˝À dü\Vü‰ Ç#êÃ&ÉT.
Hê≈£î 1983˝À Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>± ñ<√´>∑+ e∫Ã+~. yÓTT–*<√]øÏ 25
øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï |ü+‘·+– (Ç~ ≈£L&Ü q˝§Z+&É õ˝≤¢¢˝ÀH˚ ñ+~) Hê ‘=* ìj·÷eTø£+.
¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· qqTï eTs√ }] bÕsƒ¡XÊ\≈£î ã~© #˚XÊs¡T. nø£ÿ&É H˚qT 5½
dü+e‘·‡sê\T |üì#˚XÊqT. á ø±\+˝À Hê uÛ≤s¡´, |æ\¢\‘√ H˚qT |ü+‘·+– ˝Ò<ë #Í≥T|üŒ˝Ÿ˝À
ñ+&˚yê&çì. H˚qT s√p Hê |üì #˚ùd Á|ü<˚XÊìøÏ yÓ[¢, edüTÔ+&˚yê&çì. 2004 dü+e‘·‡s¡+˝À e÷
ø±|ü⁄s¡+ ôV’≤<äsêu≤<äTøÏ e÷sêÃ+. >∑‘· 10 dü+e‘·‡sê\T>± y˚T+ eékÕj·T+ #Ój·T´≥+ ˝Ò<äT.
n+‘·≈£î eTT+<äT y˚T+ ñ|üjÓ÷–+∫q u≤$ Ç|ü &ÉT m+&çb˛sTT+~. yÓTT–*<√]˝À ñ+≥Tqï
eTs=ø£ e´øÏÔøÏ uÛÑ÷$Tì øö\TøÏ Ç#êÃ+. ∫Á‘·+ 8.1:
n‘·&ÉT e÷≈£î ø=+‘· &ÉãT“\T Ç∫Ã, |ü‹Ô
kÕ>∑T #˚kÕÔ&ÉT. Hê u≤\´+˝À uÛÑ÷$T ñqï
#ê˝≤ ≈£î≥T+u≤\T Á|üdüTÔ‘·+ |ü≥ºD≤\≈£î
e\dü e#êÃsTT. n|ü &ÉT eékÕj·T
≈£L©\T>± ñqï ≈£î≥T+u≤\T Ç|ü &ÉT
uÛ÷Ñ $Tì øö\TøÏ rdüT≈£îì kÕ>∑T #˚dTü HÔ êïsTT.

ôV’ ≤ <ä s êu≤<ä T q>∑ s ¡ + ‘√ bÕ≥T
q\¢>=+&É, s¡+>±¬s&ç¶ õ˝≤¢\qT
#· ÷ |æ + #˚ |ü ≥ + ^j· T +&ç . á
ñ<ëVü≤s¡D\˝Àù|s=ÿqï Á>±e÷\qT
ø£\T|ü⁄‘·÷ u≤D+ >∑Ts¡TÔ\T ^j·T+&ç.
á {°#·πs ø±<äT e+<ä˝≤~, y˚˝≤~

Á|ü»\T $<ä´, ñbÕ~Û, yÓTs¡T>¬ q’ neø±XÊ\
ø√dü+ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi¯ó
‘·THêïs¡T. e\dü yÓfi¯¢{≤ìøÏ ø=+‘· eT<ä›‘·T
nedüs¡eTe⁄‘·T+~. ø±\Áø£eT+˝À Á|ü»\T
ø=‘·Ô Á|ü<˚XÊ\≈£î yÓfi¯‘ês¡T, ø=‘·Ô yêfi¯¢‘√
dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·T≈£î+{≤s¡T, _Ûqï
dü+düÿè‘·T\qT ns¡ú+ #˚düT≈£îì n+<äT˝À
J$kÕÔs¡T.
e\dü rs¡T\qT eØZø£]+#·&É+, ø=\e&É+
$$<Ûä Ä]úø£, kÕe÷õø£, sê»ø°j·T ø±s¡D≤\ e\¢ e\dü\T yÓfi¯T‘·T+{≤s¡T. ˇø£ e´øÏÔì e\dü
yÓ[¢q yêfi¯ó¢>± >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ »HêuÛ≤ >∑Dq yêfi¯ó¢ ¬s+&ÉT ÁbÕe÷DÏø±\qT ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T:
♣ ªª»qàkÕúq+μμ ` ˇø£ e´øÏÔ |ü⁄{Ïºq Á|ü<˚X¯+
♣ ªªÇ+‘·≈£îeTT+<äT ìyêdü+ ñqï düú\+μμ ` ˇø£ e´øÏÔ Äs¡T HÓ\\T ˝Ò<ë n+‘·≈£î $T+∫
m≈£îÿeø±\+ bÕ≥T ñqï Á|ü<˚X¯+
Çø£ÿ&É ø=+‘·eT+~ C≤_‘ê ñ+~. yêfi¯¢ì e\dü yÓ[¢q yêfi¯ó¢, yÓfi¯¢ì yêfi¯ó¢>± eØZø£]+#·+&ç. e\dü
rs¡Tì ù|s=ÿì, e\dü≈£î ø±s¡D+ @yÓTÆ ñ+≥T+<√ #Ó|üŒ+&ç.
>∑‘· Äs¡T HÓ\\T>± |ü⁄{Ïqº }s¡T e\dü e#êÃsê, e\dü rs¡T: Á>±MTD qT+∫
ù|s¡T ñ+≥Tqï Á|ü<X˚ +¯ ˝Ò<ë |ü≥Dº ≤ìøÏ, |ü≥Dº + qT+∫
Á>±e÷ìøÏ, e¬>s’ ê, ø±s¡D+
dæ+<ÛTä sê»eT+Á&ç ‘·÷s¡TŒ>√<ëe]
õ˝≤¢˝À ˇø£ Á>±eT+
Áπ>dt z$j·÷ ôV’≤<äsêu≤<äT $»j·Tyê&É
n© ø=‘·Ô &Ûç©¢ \+&ÉHé
sêeTj·T´ ôV’≤<äsêu≤<äT yÓTT–*<√]
\øÏåà ‹e÷à|ü⁄s¡+ HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢˝À
(2 HÓ\\qT+#˚) ø√<ä+&ÉsêeT|ü⁄s¡+
kÕ«‹ ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢˝À $»j·Tyê&É m|æ|æmdtdæ |üØø£å˝À
>∑≥¢ q]‡+>±|üPsY ñrÔs‘í¡ ·
102 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü Á|ü»\T, e\dü\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 2001 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 30.7 ø√≥¢eT+~ e\dü yÓfi≤¢s¡T. nH˚ø£ ø±s¡D≤\
e\¢ e\dü\T »s¡>∑e#·TÃ. Ä&Éyêfi¯¢˝À e\dü yÓfi¯¢{≤ìøÏ $yêVü≤+ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ ø±>± eT>∑yêfi¯¢˝À
ñbÕ~Û ˝Ò<ë ñbÕ~Ûø√dü+ nH˚«wüD Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. ñqï }]˝Àì ñbÕ~Û neø±XÊ\ô|’ ndü+‘·è|æÔ,
$<ä´≈£î yÓTs¡T¬>’q neø±XÊ\T, yê´bÕs¡+˝À qcÕº\T, ≈£î≥T+ã ‘·>±<ë\T e+{Ï$ »q>∑Dq düπs«˝À
Á|ü»\T e\dü≈£î ø±s¡D≤\T>± ù|s=ÿHêïs¡T.
e\dü yÓfi‚¢ yêfi¯¢˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe <ä÷s¡y˚T yÓfi¯‘ês¡T. 30.7 ø√≥¢ e\dü e´≈£îÔ\˝À 25.9
ø√≥¢ eT+~ (84.2%) sêÅwüº+˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ qT+∫ eTs=ø£ uÛ≤>±ìøÏ, n+fÒ ˇø£ |ü˝…¢ ˝Ò<ë |ü≥ºD+
qT+∫ eTs=ø£ |ü˝…¢ ˝Ò<ë |ü≥ºD≤ìπø yÓfi≤¢s¡T. e\dü yÓ[¢q yêfi¯¢˝À 13% ˇø£ sêÅwüº+ qT+∫ eTs=ø£
sêÅcÕºìøÏ yÓfi≤¢s¡T (øÏ+~ |ü{Ïºø£ #·÷&É+&ç).
|ü{Ïºø£ 1 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e\dü (2001 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\T)
eØZø£s¡D Á|ü»\ dü+K´ XÊ‘·+ XÊ‘êìï ˝…øÿÏ +#˚ dü÷Á‘·+ $es¡D\T
yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤ a.1,028,610,328
yÓTT‘·Ô+ e\dü b.307,149,736 29.9 (b÷a) × 100 yÓTT‘·+Ô e\dü XÊ‘·+,
»qàdü\ú + qT+∫
sêh+˝ÀH˚ e\düb˛sTTqyês¡T c. 258,641,103 84.2 (c÷b) × 100 »ìà+∫q sêh+˝ÀH˚
e\dü yÓ[flqyês¡T
sêÅwüº+ ãj·T{ÏqT+∫ d.? 13.8 (d÷b) × 100 ?
e\dü e∫Ãq yês¡T
Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+∫ e\dü e. 6,166,930 2.0 (e÷b) × 100 ?

e∫Ãq yês¡T
ô|’ |ü{Ïºø£ eTs=ø£kÕ] #·~$ U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
Çø£ÿ&É eT÷&ÉT |ü{≤\T ñHêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñ‘·Ôs¡, ‘·÷s¡TŒ, |ü&ÉeTs¡, <äøÏåD ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´
e\dü\qT á |ü{≤\T #·÷|ækÕÔsTT. >∑‘· <äXÊã›+˝À (2001`2011) ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, sê»kÕúHé,
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, #·rÔdt>∑&é, C≤s¡â+&é ˇ&çXÊ, ñ‘·ÔsêK+&é, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÅcÕº\ qT+∫ &Ûç©¢,
eTVü‰sêÅwüº, >∑T»sê‘Y, Vü≤sê´Hê, |ü+C≤uŸ, ø£sêï≥ø£ sêÅcÕº\≈£î e\dü yÓfi≤¢s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»ø°j·T |ü≥+˝À
Ç{°e\ e\dü\qT >∑T]Ô+#·+&ç. ˇø£ sêÅwüº+ qT+&ç eTs=ø£ sêÅcÕºìøÏ e\dü yÓfi‚¢yêfi¯¢˝Àì kÕs¡÷bÕ´\T,
‘˚&Ü\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À #·]Ã+#·+&ç.

104
|ü≥+ 1: |ü≥ºD+ qT+∫ |ü≥ºD≤ìøÏ n+‘·s¡ sêÅwüº ìø£s¡ e\dü n+#·Hê, |ü≥+ 2: Á>±MTD+ qT+∫ |ü≥ºD≤ìøÏ n+‘·s¡ sêÅwüº ìø£s¡ e\dü n+#·Hê,
|ü≥ºD n+‘·s¡ sêÅwüº e\dü 2001`2011 |ü≥ºD n+‘·s¡ sêÅwüº e\dü 2001`2011
kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü
ãj·T\T<˚]q kÕúq+ e\dü >∑eT´kÕúq+ ãj·T\T<˚]q kÕúq+ e\dü >∑eT´kÕúq+
e\dü rÁe‘· 1\ø£eå T+~ e\dü rÁe‘· 1\ø£eå T+~
dü÷ú\ sêc˛º‘·Œ‹Ô : (2007`08 dü÷ú\ sêc˛º‘·Œ‹Ô : (2007`08
\˝À \ø£å\ ø√≥¢˝À) \˝À \ø£å\ ø√≥¢˝À)
Á|ü»\T, e\dü\T
|ü≥+ 1˝À ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY˝ qT+&ç &Ûç©¢ q>∑sêìøÏ e\düb˛sTTq yê]
dü+K´ì n+#·Hêy˚j·T+&ç.
|ü≥+ 2˝À ø£sêí≥ø£ qT+&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ≈£î Á>±e÷\ qT+&ç |ü≥ºD≤\≈£î
e\düb˛sTTq yê] dü+K´qT n+#·Hêy˚j·T+&ç.
|ü≥+ 3qT |ü]o*+∫ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêh+˝À n+‘·s¡, u≤Vü≤´ e\dü\≈£î
ø±s¡D≤\T ø£qT>=q+&ç.
|ü≥+ 3: Á|ü<Ûëq n+‘·s¡ sêÅwüº e\dü e÷sêZ\ n+#·Hê: 2001`2011
n+‘·s¡ sêÅwüº |ü~ Á|ü<Ûëq e\dü e÷sêZ\T

(Á>±MTD, |ü≥ºD e\dü\T ø£*|æ) ñ‘·Ôs¡ (ñ‘·Ôs¡
Á|ü<˚XŸ, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, Vü≤sê´Hê, &Ûç©¢), ‘·÷s¡TŒ
(;Vü‰sY, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
ñHêïsTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· >∑D˙j·T Á|üyêVü‰\T
‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯ sêÅcÕº\ eT<Ûä´ ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤ >∑Dq 2001, 2011
eT]j·TT NSS 64e sö+&é >∑D≤+ø£
ãj·T\T<˚]q kÕúq+ e\dü >∑eT´kÕúq+

e\dü rÁe‘· 1\ø£eå T+~
dü÷ú\ sêÁc˛º‘Œ· ‹Ô:
(2007`08\˝À \ø£å\ ø√≥¢˝À)
Ä<Ûë]‘·yÓTÆq~.
>∑eTìø£: á |ü≥+˝À ø=‘·Ô>± @sêŒf…Æq

sêÁcÕº\T Çe«ã&É˝Ò<äT.

Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥ºD≤\≈£î e\dü
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·–qìï ñbÕ~Û neø±XÊ\T ˝Òq+<äTq, Á>±MTD ñbÕ~Û˝À ‘·–q+‘·
Ä<ëj·T+ ˝Òq+<äTq Á|ü»\T Á|ü<Ûëq+>± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi¯ó
‘·THêïs¡T. ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\≈£î eT]ìï neø±XÊ\T, n~Ûø£ Ä<ëj·÷\T, yÓTs¡T¬>’q ùde\T ñ+{≤j·Tqï
ÄX¯‘√ Á|ü»\T e\dü yÓfi¯‘ês¡T. sêeTj·T´≈£î eéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À |üì <=]øÏ+~. ø±˙, |ü≥ºD≤\≈£î
e\dü yÓfi‚¢yêfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~ ≈£L©\T>± |üì #Ój·÷´*‡ edüTÔ+~, nB neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝À
ñbÕ~Ûì yÓ<Tä ø√ÿe\dæ ñ+≥T+~. yêfi¯ó¢ ãC≤s¡T˝À ‹s¡T>∑T‘·÷ düsT¡ ≈£î\T neTTà‘·T+&Ée#·TÃ, ô|sTT+≥s¡T,¢
eTs¡eTà‘·T\T #˚ùdyêfi¯ó¢, ]øå± ‘√˝Òyêfi¯ó¢, |ü≥ºD+˝À ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À s√E≈£L©>± ˝Ò<ë
uÛÑeq ìsêàD ø±]à≈£î\T ø±e#·TÃ. Ç+{Ï|üqT\T #˚ùd eTVæ≤fi¯>± |ü≥ºD≤ìøÏ e\dü e∫Ãq
Ä<ëj·T+ ô|+#·Tø√{≤ìøÏ, ≈£î≥T+ã ˇø£ e´øÏÔì Ç+≥s¡÷«´ #˚dæ ÄyÓT ø£<∏ä sêj·T+&ç (ô|’q
neø±XÊ\T yÓTs¡T>∑T |üs¡T#·Tø√e{≤ìøÏ Ç∫Ãq sêeTj·T´ ø£<∏äHêìï #·÷&É+&ç).
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥ºD≤\T, MTs¡T Á>±MTD ÁbÕ+‘·+ ˝À ñ+≥T+fÒ |ü≥ ºD +˝À
q>∑sê\˝À |ü]ÁX¯eT\T, ùdyê s¡+>±\˝À ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À |üì #˚dü÷Ô |ü+&É>∑≈£î }s=∫Ãq
|ü ì #˚ j · T {≤ìøÏ e\dü yÓ fi ¯ ¢ ≥ + ˇø£ e´øÏÔì Ç+≥s¡÷«´ #˚dæ n‘·&ç ø£<∏ä sêj·T+&ç (ô|’q
ø=+‘· e T+~øÏ dü V ü ≤ » dü Œ +<ä q >± Ç∫Ãq sêeTj·T´ ø£<∏äHêìï #·÷&É+&ç).
|ü]>∑DÏkÕÔs¡T. á Á|üÁøÏj·T˝À yêfi¯¢≈£î á ¬s+&ÉT |ü]dæú‘·T\ eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T ù|s=ÿq+&ç.
#· < ä T e⁄ø√{≤ìøÏ , ø=‘· Ô ñ<√´>±\T
#Ój·T´{≤ìøÏ, ø=‘·Ô HÓ’|ü⁄D≤´\qT H˚s¡TÃø√{≤ìøÏ neø±XÊ\T \_ÛkÕÔsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü *+>∑, ≈£î\
Ä<Ûë]‘· $eø£å‘· |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç yêfi¯¢≈£î n~Ûø£ ùd«#·Ã¤qT ÇdüTÔqï≥T¢ ñ+{≤sTT.
nsTT‘˚ #ê˝≤eT+~ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À #ê*q+‘· ñbÕ~Û <=s¡ø£ø£ ‘·|üŒìdü] nsTT |ü≥ºD≤\≈£î
e\dü yÓfi¯‘ês¡T. Ç≥Te+{Ï Á|ü»\≈£î |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝Àì eTT]øÏyê&É\˝À ‘·–q+‘· #√≥T ˝Òø£,
‘ê>∑T˙s¡T, bÕ]X¯ó<ä∆´+ e+{Ï eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T ˝Òø£ |ü]dæú‹ eTØ <ës¡TD+>± ñ+≥T+~.
Ç≥Te+{Ï yêfi¯¢≈£î ªeéd”úø£è‘· s¡+>∑+μ˝À |üì <=s¡ø£≥+ ø£wüº+. ø±ã{Ïº Mfi¯ó¢ Ä•+∫q ñ<√´>∑ uÛÑÁ<ä‘·
ñ+&É<äT, yÓTs¡T¬>’q Ä<ëj·T+ ñ+&É<äT. yêfi¯ó¢ s√E≈£L©\T>± ã‘·T≈£î\T á&ÉTdüTÔ+{≤s¡T.
#ê˝≤ eT+~øÏ ‘·eT dü«Á>±eT+˝Àq÷, e\dü yÓ[¢q ÁbÕ+‘·+˝Àq÷ Çfi¯ó¢ ñ+{≤sTT. $$<Ûä
ø±˝≤˝À¢ |üìì ã{Ïº yêfi¯T¢ á ¬s+&ÉT Á|ü<˚XÊ\ eT<Ûä´ ‹s¡T>∑T‘·T+{≤s¡T. e\dü yÓfi≤¢s¡+fÒ yÓTT‘·Ô+
≈£î≥T+ã+ e\dü yÓfi≤¢\ì ˝Ò<äT, kÕ<Ûës¡D+>± uÛ≤s¡´ Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&çb˛‘·T+~.
e\dü yÓ[¢q yêfi¯ó¢ Ç+{ÏøÏ |ü+|æ+#˚ &ÉãT“ Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&çb˛sTTq ≈£î≥T+u≤ìøÏ
n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+>± m+‘√ eTTKýÓTÆq~. Á>±MTD ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ nedüsêìï ã{Ïº Ç+{ÏøÏ
|ü+|æ+#˚ &ÉãT“ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~, |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝À ø=qkÕ>±\qï ˇ‹Ô&ç ñ+≥T+~. e\dü
e∫Ãq yêfi¯ó¢ }fiÀ¢ì ‘·eT Ç\T¢, uÛÑ÷eTT\ô|’ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&ÉTø√{≤ìøÏ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\‘√ ‘·eT
Ä]úø£ dü+ã+<Ûë\qT ø=qkÕ–kÕÔs¡T. Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&çb˛sTTq ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T |ü≥ºD≤ìøÏ
e\dü e∫Ãq yêfi¯¢≈£î #ê˝≤ eTTK´+. yêdüÔyêìøÏ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T e\dü yÓfi≤¢˝À, e<√› ≈£î≥T+ãy˚T
ìs¡ísTTdüTÔ+~.

‘·eT $<ë´, HÓ’|ü⁄D´‘·\qT ã{Ïº |ü≥ºD≤\≈£î e\dü e∫Ãq yêfi¯ó¢ ñbÕ~ÛøÏ s¡ø£ s¡ø±\ |ü<ä∆‘·T\T
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. |ü≥ºD≤\˝À ñ<√´>±\T <=s¡ø£{≤ìøÏ |ü]#·j·÷\T, dü+u+<Ûë\T #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq$.
ˇø=ÿø£ÿkÕ] ‘·eT |ü]#·j·÷\T, dü+ã+<Ûë\ <ë«sê eTT+<äT>± ñ<√´>∑+ <=s¡øã£ T#·TÃ≈£îqï ‘·s¡Tyê‘˚
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T |ü≥ºD≤\≈£î ekÕÔs¡T. nH˚ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ yêfi¯ó¢ ‘·eT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\‘√
düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. e\dü yÓ[¢q yêfi¯ó¢ |ü≥ºD neø±XÊ\qT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î
ã~© #˚düTÔ+{≤s¡T, Bì e\¢ e\dü yÓfi≤¢\qT≈£î+≥Tqï yêfi¯ó¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢H˚ ñ<√´>±\ ø√dü+
nH˚«wæ+#·e#·TÃ. nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À, nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\≈£î e\dü nH˚~ yêfi¯¢ eTqT>∑&ÉqT m+#·T≈£îH˚
$<Ûëq+ ne⁄‘·T+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1961`2011\ eT<Û´ä nsTT<äT <äXÊu≤›\ ø±˝+˝À |ü≥D
º ≤\T, q>∑sê\˝À ô|]–q
»HêuÛ≤ì Á>±|òt 1˝Àì u≤sY #êsYº #·÷|ædüTÔ+~. 1961`71\ eT<Ûä´ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ »HêuÛ≤ 3 ø√≥T¢
ô|]–+~. á ô|s¡T>∑T<ä\˝À 60 \ø£\å T ˝Ò<ë nsTT~+≥ ˇø£ e+‘·T e÷Á‘·yT˚ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT+∫
|ü≥ºD≤\≈£î e#˚Ã Á|ü»\ e\dü e\¢ ô|]–+~. |ü≥ºD≤˝À¢ ñ+≥Tqï Á|ü»\ düVü≤» ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢
|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ<√´>±\T <=s¡ø{£ ≤ìøÏ |ü≥ºD »HêuÛ≤˝À n~Ûø£XÊ‘·+ eè~∆ ñ+~. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\
|ü]#·j·÷\T, dü+ã+<Ûë\T m+<äT≈£î »HêuÛ≤ ô|s¡>{∑ ≤ìøÏ eT÷&Ée ø±s¡D+ $düsÔ D ¡ Á|üu≤Û e+, ø=ìï
nedüs¡+? Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\T ô|]– |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\e⁄‘êsTT.
Á>±|òt 1 : 1961`2011\ eT<Ûä´

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü≥ºD »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
»HêuÛ≤ $T*j·Tq¢˝À
düVü≤» ô|s¡T>∑T<ä\
40
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT |ü≥ºD
ÁbÕ+‘ê\T>± Á|üø{£ +Ï #·≥+ e\¢,
40
35 |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ $düÔs¡D e\¢
26 29
20 13
14 8
5 13
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥Dº
10 14 22
6 ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi¯¢≥+ e\¢¢
Á|ü‹ <äXÊã› ø±˝≤ìøÏ |ü≥ºD »HêuÛ≤˝À m+‘·eT+~ e∫Ã #˚sês√, Á|ü‹ düeT÷Vü≤+ jÓTTø£ÿ
»HêuÛ≤XÊ‘êìï ˝…ø£ÿ ø£≥º+&ç. Á|ü‹ ãT˝…¢{Ÿ bÕsTT+{ŸøÏ ø=ìï yêø±´\qT sêj·T+&ç. øÏ+~
ñ<ëVü≤s¡DqT |ü]o*+#·+&ç.
2001`2011 eT<Û´ä ø±\+˝À |ü≥D º »HêuÛ≤ 9.1 ø√≥T¢ (40G29G22) ô|]–+~. XÊ‘ê\˝À
#·÷ùdÔ ô|s¡T>∑T<ä\˝À 44% düVü≤» ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢, 32% |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ $düÔs¡D e\¢,
24% e\dü e\¢ »]–+~.
1961`2011 eT<Ûä´ø±˝+˝À e\dü\ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü{≤ìøÏ ˇø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ Á|ü»\T e\dü yÓ[q¢ |ü &ÉT Á>±MTD s¡+>∑+˝Àì @ Ä]úø£ s¡+>∑+ m≈£îÿeeT+~ì
ø√˝ÀŒ‘·T+~? m+<äTø£ì?
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ e\dü e∫Ãq yêfi¯ó¢ |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝À ñbÕ~Û bı+<˚ Ä]úø£ s¡+>±\T @$?
BìøÏ ø=ìï ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
ø±˝≤qT>∑TD, ‘ê‘êÿ*ø£ e\dü
C≤rj·T »HêuÛ≤ >∑Dq Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‹ Hê\Ze e´øÏÔ e\dü e∫Ãq yêfi‚¢.
2001`2011˝À e\dü ô|]–+~ ø±˙ 1980\ ø±\+˝À ô|]–q+‘·>± ø±<äT. e\dü\T sêÅw+ºü ˝À|ü\
ñ+&Ée#·TÃ, eTs=ø£ sêÅcÕºìøÏ nsTT ñ+&Ée#·TÃ. Á>±MTD ÁbÕ+‘·+qT+∫ |ü≥ºD ÁbÕ+‘êìøÏ e\dü
yÓ[¢q sêeTj·T´ ø£<∏äHêìï MTs¡T #·~yês¡T. |ü≥ºD≤ìøÏ s√E≈£L©>± e∫Ãq e´øÏÔì ≈£L&Ü MTs¡T
Ç+≥s¡÷«´ #˚XÊs¡T. Á>±MTD ÁbÕ+‘·+ qT+∫ |ü≥ºD ÁbÕ+‘êìøÏ e\dü >∑D≤+ø±\qT, e\dü≈£î >∑\
ø±s¡D≤\qT #·÷XÊ+. nsTT‘˚ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT+∫ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü ≈£L&Ü ô|]–+~.
Ç˝≤ yÓfi¢‚ e\dü\T kÕ<Ûës¡D+>± Äs¡T HÓ\\˝À|ü⁄ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº Bìì »HêuÛ≤ >∑Dq >∑D≤+ø±\T
Á|ü‹_+_+#·ø£b˛e#·TÃ. C≤rj·T düπs«\˝À ªe\dü yÓ[¢q e´øÏÔμ nqï |ü<ëìøÏ ñqï ìs¡«#·q |ü]$T‹
e\¢ ‘ê‘êÿ*ø£+>± e\dü yÓfi‚¢ yêfi¯¢ dü+K´ ‘·≈£îÿe>± #·÷|æ+#·ã&ÉT‘√+~.
eTVü‰sêÅwüº˝À #Ós¡T≈£î q]πøyêfi¯ó¢
<˚X¯+˝À |ü+#·<ës¡qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd Á|üeTTK sêÁcÕº\˝À eTVü‰sêh ≈£L&Ü ˇø£{Ï. Çø£ÿ&É yÓTT‘·Ô+
186 düVü≤ø±s¡ #·¬øÿs¡ ø£sêà>±sê\T ñHêïsTT. ø=sTTHê Äqø£≥º ø£{Ïºq ‘·s¡Tyê‘· 1970 <äXÊã›
Äs¡+uÛÑ+ qT+∫ Çø£ÿ&É ô|<ä› m‘·TÔq #Ós¡T≈£î kÕ>∑T #Ój·T´≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. ˇø£ n+#·Hê Á|üø±s¡+
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ #Ós¡T≈£î qs¡ø£{≤ìøÏ eT<Ûä´ eTVü‰sêÅwüº qT+∫ |ü•ÃeT eTVü‰sêÅwüº≈£î 6,50,000
≈£L©\T e\dü yÓfi¯‘ês¡T. B+{À¢ ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\ ej·TdüT‡ nsTTq 6`14 dü+e‘·‡sê\
|æ\¢\T 2,00,000 <ëø± ñ+{≤s¡T. ‘·eT ≈£î≥T+u≤\‘√ bÕ≥T Mfi¯ó¢ ≈£L&Ü e\dü ekÕÔs¡T.
#Ós¡T≈£î q]øÏy˚‘·≈£î s√E\≈£î e\dü e∫Ãqyêfi¯ó¢ bòÕ´ø£ºØ\T πø{≤sTT+∫q U≤∞ Á|ü<˚XÊ\˝À
ìedækÕÔs¡T. Ç$ #˚\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+{≤sTT. Á|ü‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ø=ìï u§+>∑T\T, yÓ<äTs¡T ‘·&çø£
ÇkÕÔs¡T. M{Ï‘√ yêfi¯ó¢ ∫qï >∑T&çôdy˚düT≈£î+{≤s¡T (Bìì nø£ÿ&É ªø√|æμ n+{≤s¡T). f…ÆsY πø+Á<ä ìyêdü
ÁbÕ+‘ê\˝À 200`500 ø√|”\T ñ+{≤sTT, >±&ç πø+Á<ä ìyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À 50`100 ø√|”\T
ñ+{≤sTT. á ø√|”\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï #ê˝≤ <ä>∑Zs¡>± ñ+{≤sTT, yê{Ï eTT+<äT |üX¯óe⁄\T ø£fÒºdæ
ñ+{≤sTT. |üX¯óe⁄\T, eTqTwüß\T Çs¡TøÏs¡T≈£î |ü]dæú‘·T\˝À ìedædüTÔ+{≤s¡T.
‘Ó\¢yês¡ø£ eTT+<˚ #˚qTøÏ #˚s¡T≈£îì s√C+‘ê #Ós¡T≈£î qs¡T≈£î‘ês¡T, s√EøÏ dü>∑≥Tq ˇø£ e´øÏÔ
1.5 ≥qTï\T qs¡T≈£î‘ê&ÉT. ≥qTïøÏ #Ó*¢+#˚ yÓTT‘·Ô+ 80 qT+∫ 100 s¡÷bÕj·T\ eT<Ûä´ ñ+≥T+~.
#˚qTì uÛ≤>±\T>± #˚dæ ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤>±˙ï ˇø£ |üì ãè+<ëìøÏ πø{≤sTTkÕÔs¡T. Ä&ÉeTìwæ, eT>∑eTìwæ
#Ós¡T≈£î q]øÏ, Ä≈£î\T ‘=\–+∫ øÏ+<ä |ü&˚kÕÔs¡T, |æ\¢\T M{Ïì ˇø£ #√{øÏ ≈£î|üŒ>± #˚s¡TkÕÔs¡T.
≈£î|üŒ>± ñqï #Ós¡T≈£î >∑&É\qT ø£≥º\T>± ø£{Ïº HÓ‹ÔMT<ä yÓ÷düT≈£î+≥÷ ãfi¯¢ <ä>∑Zs¡≈£î Ä&É, eT>∑
eTqTwüß\T #˚s¡TkÕÔs¡T.
|ü•ÃeT eTVü‰sêÅwüº˝À #Ós¡T≈£î ø=fÒºyêfi¯¢ ø=s¡‘· eT>∑yêfi¯ó¢ ãfi¯¢qT bòÕ´ø£ºØ\≈£î ‘√\T¬øfi¯‘ês¡T.
m+<äT≈£î+~? #ÓsT¡ ≈£î ~>∑TeT‹ ø±e{≤ìøÏ nø£ÿ&É yêfi¯ó¢ es¡d˝ü À
‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ bÕ≥T e\dü e∫Ãq yêfi¯¢ |ü]dæú‹ ø=ìï >∑ + ≥\bÕ≥T y˚ ∫ ñ+&Ü*‡sêe#· T Ã.
@$T{Ï? Mfi¯¢qT ã&ç˝À #˚]Œ+#·e#êÃ? Ç≥Te+{Ï á˝À>± Ä&Éyêfi¯ó¢ ‘·eT ìyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£î ø=ìï
|æ\¢\≈£î #·<äTe⁄ #Ó|üŒ{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·« #·{≤º\˝À øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ q&ÉT#·T≈£î+≥÷ yÓfi¯‘ês¡T. yêfi¯ó¢
@yÓTÆHê n+XÊ\T ñHêïj·÷? n\dæñHêï Ç+{Ï |üqT\T #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
#ÓsT¡ ≈£î q]πø yêfi¯≈¢ î£ Ä |üì˝À Äs¡THÓ\\T e÷Á‘·yT˚ Á>±MTD ÁbÕ+‘· ø±]à≈£î\˝À n~Ûø£ XÊ‘·+
m+<äT≈£î ñbÕ~Û \_ÛdüTÔ+~? $T–*q Äs¡T HÓ\˝À¢ ‘·≈î£ ÿe ø±˝≤ìøÏ Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝Àì
yêfi¯ó¢ @ |üqT\T #˚dü÷Ô ñ+{≤s¡T? dü+øå√uÛÑ |ü]dæú‘·T\ e\¢ e\dü yÓfi¯‘ês¡T. Mfi¯ó¢
Ç≥Te+{Ï ≈£L©\ Jeq |ü]dæú‘·T\qT @ $<Ûä+>± Á|ü<ëÛ q+>± eékÕj·T ≈£L©\T, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T,
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·e#·TÃ? ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+ >∑\ yêfi¯ó,¢ <ä[‘·T\T, Ä~yêd”\T.
|ü•ÃeT eTVü‰sêÅwüº˝Àì @&ÉT õ˝≤¢\sTTq Hêdæø˘, eTVü‰sêÅw˝ºü À #ÓsT¡ ≈£î ø=fÒyº êfi¯ó¢ ˇø£ Á>±MTD
nVü≤à<éq>∑sY, |üPHê, dü‘êsê, kÕ+–¢, ø=˝≤Ω|üPsY, ÁbÕ+‘·+ qT+∫ eTs=ø£ Á>±MTD ÁbÕ+‘êìøÏ e\dü
c˛˝≤|üPsY\T ªª|ü+#·<ës¡ |ü{μº° μ>± |æ\eã&É‘êsTT. yÓfi¯¢{≤ìï #·÷XÊ+. Á>±MTD dü«\Œø±\ e\dü
á |ü{°º ñ‘·Ôsêq dü÷s¡‘Y (>∑T»sê‘Y)˝ÀøÏ, <äøÏåD≤q ø±]à≈£î\T eékÕj·T+, ‘√≥\T, Ç≥Tø£ ã{°º\T,
u…˝≤Z+ (ø£sêï≥ø£)˝ÀøÏ $düÔ]düTÔ+~. esê¸<Ûës¡ yÓT≥º >∑qT\ ‘·e«ø£+, uÛeÑ q ìsêàD+, #˚|\ü ÁbÕôddæ+>¥
uÛÑ÷eTT\Tqï eTs¡{≤«&Ü˝Àì nsTT<äT õ˝≤¢\sTTq e+{Ï |üqT\T #˚kÕÔs¡T. ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT
;&é, »˝Ÿ>±yé, nVü≤à<éq>∑s,Y Hêdæø,˘ »˝≤ï\T #ÓsT¡ ≈£î#·÷<ë›+.
qs¡ø£{≤ìøÏ dü+e‘·‡s¡+˝À Äs¡T HÓ\\bÕ≥T e\dü
ø±]à≈£î\qT |ü+|ækÕÔsTT. 1990\ ∫e] <äXø¯ +£ ˝À |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À
e] |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘· n<Û´ä j·Tq+˝À 5 \ø£\å ø£+fÒ
ˇø£ |ü≥+˝À e\dü yÓTT<ä\sTTq õ˝≤¢\T, e\dü
#˚s¡T≈£îH˚ õ˝≤¢\qT #·÷|ædü÷Ô u≤D+ >∑Ts¡TÔ\T m≈£îÿe eT+~ e\dü ≈£L©\T e]ø√‘·\ ø±\+˝À
^j·T+&ç. ãs¡úe÷Hé õ˝≤¢øÏ yÓfi¯‘ês¡ì ‘Ó*dæ+~. á e\dü
≈£L©\˝À n~Ûø£ dü+K´ –]»qT\T, Ç‘·s¡ ‘·≈î£ ÿe
≈£î˝≤\ yêfi¯ó¢. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ á e\dü ≈£L©\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘√+~. dües¡ –]»q C≤‹øÏ #Ó+~q
eT>∑yêfi¯≈¢ î£ nkÕ‡+˝Àì ‘√≥\|üìøÏ e\dü yÓfi¢‚ düTBs¡È #·]Á‘· ñ+~. eTT+&É, dü+‘ê˝Ÿ C≤‹ |ü⁄s¡Twüß\T
ˇ&çXÊ˝Àì >∑qT\˝À |üì #ÓjT· ´{≤ìøÏ e\dü yÓfi‘¯ ês¡T. eTVü‰sêÅw˝ºü Àì #˚|\ü ÁbÕôddæ+>¥ ø£sêà>±sê\˝À
|üì #Ój·T´{≤ìøÏ @{≤ πøs¡fi¯qT+∫ 50,000 eTVæ≤fi¯\T e\dü yÓfi¯‘ês¡T.
|ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏ Á|ü<Ûëq+>± e\dü ø±]à≈£î\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É‘ês¡T. e\dü
ø±]à≈£î\T kÕ<Ûës¡D+>± s√E ≈£L©\T>± |üì #˚düTÔ+{≤s¡T, bÕ¢dæºø˘ kÕe÷qT, ≈£Ls¡>±j·T\T
neTTà‘·T+{≤s¡T, Ç‘·s¡ ∫qï ∫qï yê´bÕsê\T #˚düTÔ+{≤s¡T. Ç˝≤ e\dü yÓfi‚¢yêfi¯¢˝À¢ n~Ûø£ uÛ≤>∑+
–]»q Á|ü»\T, sêÅw+ºü ˝Àì ø£sT¡ e⁄ |”&‘ç · ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yêfi¯ó¢ nsTT ñ+{≤s¡T. ø±˝≤qT>∑TD+>±
e\dü yÓfi‚¢yêfi¯ó¢ m≈£îÿe>± ù|<äyêfi‚¢, yêfi¯¢øÏ kı+‘· }]˝À uÛÑ÷$T ≈£L&Ü ñ+&É<äT, ñHêï ø=~›>±H˚
ñ+≥T+~. ∫Á‘·+ 8.2 ‘·≈£îÿe ø±˝≤ìøÏ e\dü yÓfi‚¢yêfi¯¢ $esê\qT ÇdüTÔ+~ ` düπs« #˚dæq <ëìøÏ
eTT+<äT dü+e‘·‡s¡+˝À kı+‘· }]qT+∫ Äs¡T HÓ\\˝À|ü⁄ e\dü yÓ[¢q yêfi¯ó¢ á ø√e˝ÀøÏ ekÕÔs¡T.

Á>±MTD ø±]à≈£î\ô|’ C≤rj·T ø£$TwüHé ∫Á‘·+ 8.2 : 2007`08˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø±˝≤qT>∑TD
e\dü<ës¡T\ H˚|ü<∏ä´+
1990\˝À Ç∫Ãq ìy˚~ø£˝À ndüe÷q n_Ûeè~∆,
ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ ndüe÷q‘·\T ø±˝≤qT>∑TD
e\dü\≈£î ø±s¡DeTì ù|s=ÿ+~. ø=ìï –]»q ôw&É÷´˝Ÿ¶
18% ≈£î˝≤\T
19%
ÁbÕ+‘ê\˝À ãj·T{Ïyêfi¯ó¢ sêe≥+ e\¢, Äqø£≥\º T ôw&É÷´˝Ÿ¶
ø£≥º{≤ìøÏ, >∑qT\ ‘·e«ø±ìøÏ Á|ü»\T ìsê«dæ‘·T\T ‘Ó>∑\T
Ç‘·s¡
ø±e≥+ e\¢ ‘ê‘êÿ*ø£+>± ‘·|üŒìdü]>± e\dü yÓqTø£ã&çq
yÓfi≤¢*‡q |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. 23% ‘·s>¡ ‘∑ T· \T
40% Ç‘·s¡T\T
eékÕj· T s¡ + >∑ + ˝À e\dü yÓ fi ‚ ¢ y êfi¯ ¢
Á>±e÷\≈£î ¬s’‘·T\T yÓ[¢ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ
≈£î+{≤s¡T. n<˚ ≈£î˝≤ìøÏ, esêZìøÏ ˝Ò<ë ÁbÕ+‘êìøÏ
#Ó+~q >∑T‘˚Ô<ës¡T\qT (Mfi¯¢H˚ @C…+≥¢ì ≈£L&Ü
n+{≤s¡T), yê´bÕs¡düTÔ\qT &Ûç©¢˝Àì >∑qT\ j·T»e÷qT\T, ø£sêï≥ø£˝Àì ø±|ò” ‘√≥\ j·T»e÷qT\T
e\dü ø±]à≈£î\‘√ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃø√{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. |ü+C≤uŸ˝À e\dü e∫Ãq
≈£L©\<ë«sê Ç‘·sT¡ \qT ≈£L&Ü |üqT\≈£î |æ*|æ+#·T≈£î+{≤s¡T. BìøÏ j·T»e÷qT\ qT+∫ >∑T‘˚<Ô ës¡T\≈£î
ø=+‘· Á|ü‹|ò\ü + n+<ä≥y˚T ø±≈£î+&Ü e\dü ≈£L©\≈£î e#˚Ã<ë+{À¢ qT+∫ ≈£L&Ü ø=+‘· rdüT≈£î+{≤s¡T.
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À >∑T‘˚Ô<ës¡T\T |üs¡ý˚ø£å≈£î\T>± MT ÁbÕ+‘·+˝À ø±˝≤qT>∑TD e\dü yÓfi‚¢ yêfi¯¢
≈£L&Ü |üì #˚kÕÔs¡T. |ü]dæú‹ì $e]+#·+&ç.
Á|ü»\T e\dü yÓ[q¢ |ü&ÉT @eTe⁄‘·T+~?
e\dü yÓ[¢q Á|ü<˚X¯+˝À Ä ø±]à≈£î\≈£î #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤\ qT+∫ düs¡T≈£î\T <=s¡ø£e⁄ ø±ã{Ïº
yêfi¯ó¢ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ô|’ m≈£îÿe Ks¡TÃ #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. #ê˝≤ rÁeyÓTÆq |ü]dæú‘·T\˝Àq÷,
bÕ]X¯ó<ä∆´+˝Òì yê‘êes¡D+˝Àq÷ ìedæ+#ê*‡ sêe{+ e\¢ yêfi¯ó¢ nH˚ø£ nHês√>±´\≈£î, s√>±\≈£î
>∑Tsö‘ês¡T. >∑qT\T, Ç≥Tø£ ã{°º\T, ìsêàD |üqT\˝À |üìe\¢ yêfi¯ó¢ ˇfi¯ó¢H=|ü \T, e&É<Óã“,
#·s¡àyê´<ÛäT\T, }|æ]‹‘·TÔ\ yê´<ÛäT\≈£î ˝Àqe⁄‘ês¡T. j·T»e÷qT\T dü¬s’q uÛÑÁ<ä‘ê#·s¡´\T
rdüTø√ø£b˛e≥+ e\¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü<X˚ Ê\T, uÛeÑ q ìsêàD Á|ü<X˚ Ê\˝À Á|üe÷<ë\T ‘·s#¡ T· dü+uÛ$Ñ dü÷Ô
ñ+{≤sTT. e\dü ø±]à≈£î\T dü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À ˝Òq+<äTe\¢ yêfi¯¢øÏ $$<Ûä Äs√>∑´, ≈£î≥T+ã
dü+s¡ø£åD ø±s¡´Áø£e÷\T n+<ä≥+ ˝Ò<äT. e\dü e∫Ãq eTVæ≤fi≤ ≈£L©\≈£î Á|üdü÷‹ ôd\e\T ñ+&Ée⁄.
n+fÒ Á|üdü$+∫q ø=~› s√E\πø yêfi¯ó¢ ‹]– |üìøÏ yÓfi¯¢e\dæ ñ+≥T+~.
≈£î≥T+u≤\T e\dü yÓ[q¢ |ü &ÉT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ bÕ≥T yÓfi‚¢ ∫qï|æ\¢\≈£î •X¯ó dü+s¡ø£åD πø+Á<ë\T
ñ+&Ée⁄. ô|<ä›|æ\¢\T ø=‘·Ô Á|ü<˚X¯+˝À #·<äTe⁄ ø=qkÕ–+#˚ M\T ñ+&É<äT. yêfi¯ó¢ dü«Á>±e÷\≈£î ‹]–
yÓ[q¢ |ü &ÉT nø£ÿ&ç bÕsƒX¡ Ê\\T ≈£L&Ü yêfi¯ì¢ eT∞¢ #˚sT¡ Ãø√e⁄. ∫e]øÏ yêfi¯T¢ ã&çøÏ yÓfi≥
¢¯ + e÷H˚kÕÔsT¡ .
≈£î≥T+ã+˝À πøe\+ eT>∑yêfi‚¢ e\düøÏ yÓ[¢q|ü &ÉT ≈£î≥T+ã u≤<Ûä´‘·\T, eè<äT∆\ dü+s¡ø£åD uÛ≤s¡+
n+‘ê Ä&Éyêfi¯¢ MT<ä |ü&ÉT‘·T+~. Ç≥Te+{Ï ≈£î≥T+u≤\˝Àì Ä&É|æ\¢\MT<ä ‘·eTTàfi¯ó¢, #Ó˝…¢fi¯¢qT
#·÷düTø√yê*‡q uÛ≤s¡+ ñ+&ç ∫e]øÏ #ê˝≤eT+~ ã&ç e÷H˚kÕÔs¡T.
e\dü yÓ[q¢ yêfi¯M¢ T<ä ≈£L&Ü e\dü Á|üu≤Û e+ #ê˝≤ rÁe+>± ñ+≥T+~. _ÛqïyÓTqÆ yê‘êes¡D+˝À
ñ+&Ü*‡ sêe&É+, <ëìe\¢ ø£*π> ˇ‹Ô&,ç ÄVü‰s¡ e÷s¡TŒ, kÕe÷õø£ yê‘êes¡D+ e\¢ e\dü yÓ[¢q
yêfi¯ó¢ rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·T\e⁄‘ês¡T. e\dü ø±\+ ã{Ïº á ˇ‹Ô&ç rÁe‘· ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿkÕ] ø=‘·Ô
Ä˝À#·q\≈£î Á|üuÛ≤$‘·T\sTT´ bÕ‘· uÛ≤yê\qT Á|ü•ïkÕÔs¡T.
e\dü yÓfi‚¢ yêfi¯¢˝À #ê˝≤eT+~, Á|ü‘˚´øÏ+∫ Bs¡Èø±\+ e\dü yÓfi‚¢yêfi¯ó¢ }]˝À ñqï ‘·eT
≈£î≥T+u≤\≈£î &ÉãT“\T |ü+|ækÕÔs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì
e\dü yÓ[q¢ yêfi¯≈¢ î£ ÄVü‰s¡+, yÓ<’ ´ä , ≈£î≥T+ã
dü+s¡ø£åD ø±s¡´Áø£e÷\T n+<ä{≤ìøÏ @+ ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T ≈£î≥T+u≤\T
#Ój·÷´*? e\dü düuTÑÛ ´\T |ü+|æ+#˚ &ÉãT“ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñHêïsTT.
Á|üuÛÑT‘·«+, dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T ø=ìï #·s¡´\T ø±˝≤qT>∑TD+>± e\dü yÓfi‚¢ yêfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~
#˚|ü{≤ºsTT. MT ÁbÕ+‘·+˝À Ç≥Te+{Ï$ Ç+{ÏøÏ &ÉãT“ |ü+|ækÕÔs¡T, ˝Ò<ë $T>∑T\TÃ≈£îqï &ÉãT“
@yÓTHÆ ê ñHêïj˚TyÓ÷ ‘Ó\TdüTø√+&ç. n≥Te+{Ï ‘·eT‘√ rdüT¬øfi¯‘ês¡T. e\dü yÓfi¯¢≥+ e\¢ ÄdüTÔ\T
dü+dü\ú qT+∫ e´≈£î\Ô qT MT bÕsƒX¡ Ê\≈£î |æ*∫ neTTàø√≈£ î +&Ü n|ü \T rs¡ Ã {≤ìøÏ , Ç‘· s ¡
e÷{≤¢&ÉeTq+&ç. ø±s¡´Áø£e÷\≈£î &ÉãT“ düeT≈£Ls¡T‘·T+~. e\dü yÓ[¢q
≈£î≥T+u≤\T Ç\T¢, uÛÑ÷$T, eékÕj·T |ü]ø£sê\T,
∫Á‘·+ 8.3 : e\dü e´≈£îÔ\T sê≈£î+&Ü C≤rj·T dü]Vü≤<äT›\qT

ø±bÕ&ÉT‘·T+{≤s¡T. Çø£ÿ&É ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T #·÷<ë›+:
1) yÓTøÏ‡ø√ dü]Vü≤<äT› yÓ+≥ nyÓT]ø±˝À, 3) ã+>±¢<˚XŸ dü]Vü≤<äT› yÓ+≥ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À. Ç˝≤ <˚X¯
2) ñ‘·Ôs¡ ø=]j·÷ dü]Vü≤<äT› yÓ+≥ <äøÏåD ø=]j·÷˝À dü]Vü≤<äT›\qT <ëfÒyêfi¯¢ >∑T]+∫ MT n_ÛÁbÕj·T+ @$T{Ï?
$ìjÓ÷>∑ edüTÔe⁄\T ø=q≥+ kÕ<Ûës¡D+>± #·÷dü÷Ô ñ+{≤+. e\dü yÓ[¢q yêfi¯¢˝À¢ ø=+‘·eT+~ e\dü
yÓ[¢q Á|ü<˚X¯+˝À ñ<√´>∑+ bı+<äe#·TÃ, nedüs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\T nø£ÿ&É ô|+bı+~+#·Tø√e#·TÃ,
eT+∫ ñ<√´>±\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îì Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ˝Ò<ë XÊX¯«‘·+>± e\dü yÓfi¯¢e#·TÃ.
n+‘·sê®rj·T e\dü\T
◊ø£´sê»´ dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ Á|üø±s¡+ 20 ø√≥¢ n+‘·sê®rj·T e\dü e´≈£îÔ\˝À
7 ø√≥¢ø£+fÒ ‘·≈£îÿe eT+~ ˇø£ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚X¯+qT+∫ eTs=ø£ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï
<˚XÊìøÏ e\dü yÓfi¯ó‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ n+‘·sê®rj·T e\dü\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T:
kÕ+πø‹ø£ HÓ’|ü⁄D´+, eè‹Ô nqTuÛÑe+ ñqï e´≈£îÔ\T nyÓT]ø±, ¬øq&Ü, Ç+>±¢+&ÉT, ÄÅùdº*j·÷
e+{Ï n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î e\dü yÓfió¯ ‘·THêïs¡T. ◊{Ï ì|ü⁄DT\T, &Üø£sº T¡ ,¢ y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ ì|ü⁄DT\T
á s¡ø±ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D. 1950\T, 1960\˝À ¬øq&Ü, Ç+>±¢+&ÉTq≈£î e\dü yÓ[¢q uÛ≤s¡rj·TT\˝À
m≈£îÿeeT+~ @ HÓ’|ü⁄DéT÷ ˝Òìyêfi¯ó¢ ø±>± >∑‘· |ü~ dü+e‘·‡sê\˝À m≈£îÿe>± eè‹Ô ì|ü⁄DT\T á
<˚XÊ\≈£î yÓfió¯ ‘·THêïs¡T. Ç{°e\ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ eè‹Ôì|ü⁄DT\T »s¡à˙, Hêπs«, »bÕHé, eT˝Òwj æ ÷·
e+{Ï <˚XÊ\≈£î ≈£L&Ü e\dü yÓfi¯ó‘·THêïs¡T. 1950\˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ
10,000 eT+~ e\dü yÓfi¯¢>±, 1990\˝À á dü+K´ 60,000øÏ ô|]–+~.
s¬ +&Ée s¡ø+£ e\dü\T #·eTTs¡T m>∑TeT‹ #˚dTü qÔ ï |ü•ÃeT Ädæj÷· <˚XÊ\≈£î ‘ê‘êÿ*ø£ ˇ|üŒ+<ë\ô|’
e\dü yÓfi¯ó‘·Tqï HÓ’|ü⁄D´+˝Òì, ø=+‘· HÓ’|ü⁄D´+ ñqï |üìyêfi¯ó¢. e\dü yÓ[¢q <˚XÊ\˝Àì |ü]dæú‹ì
ã{Ïº ø=+‘·ø±\+ ‘·s¡Tyê‘· Ç˝≤ e\dü yÓ[¢q yêfi¯¢+‘ê ‹]– ekÕÔs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ |ü•ÃeT
Ädæj·÷øÏ yÓfi¯ó‘·Tqï 30 \ø£å\ e\dü e´≈£îÔ\˝À m≈£îÿeeT+~ kÂB nπs_j·÷øÏ, j·TT.@.Ç.(United
Arab Emirates)øÏ yÓfi¯ó‘·THêïs¡T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü•ÃeT Ädæj·÷øÏ 3 \ø£å\ ø±]à≈£î\T e\dü yÓfi¯ó
‘·THêïs¡T. |ü•ÃeT Ädæj·÷øÏ e\dü yÓfi¯ó‘·Tqï ø±]à≈£î\˝À nsTT~+≥ eTT>∑TZs¡T πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT,
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÅcÕº\≈£î #Ó+~q yês¡T. á e\dü ø±]à≈£î\˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ uÛeÑ q ìsêàD+, eTs¡eTà‘·T\
ìs¡«Vü≤D, ùde\T, s¡yêD≤, f…*ø£eT÷´ìπøwüHé s¡+>±\˝À |üì#˚düTÔHêïs¡T.
e\dü yÓ[q¢ yêfi¯¢ ÁbÕ+‘·+ô|’ n+‘·sê®rj·T e\dü Á|üu≤Û e+ #ê˝≤ eTTKýÓTqÆ ~. e\dü yÓ[q¢ yêfi¯¢
≈£î≥T+u≤\T n|ü \T rs¡Ã>∑\>∑≥+, ÄdüTÔ\T ø=q≥+, JeqXË’*˝À e÷s¡TŒ e+{Ï yê{Ï˝À á
Á|üuÛ≤e+ u≤>± ø£q|ü&ÉT‘·T+~. πøs¡fi¯ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+˝À nsTT~+≥ ˇø£ e+‘·T |ü•ÃeT Ädæj·÷˝À
|üì#˚düTÔqï yêfi¯ó¢ |ü+|æ+#˚ &ÉãT“ <ë«sê düeT≈£Ls¡T‘√+<äì ˇø£ n<Ûä´j·Tq+˝À yÓ\¢&ÉsTT´+~.
1970\˝À πøs¡fi¯˝À ‘·\dü] dü>∑≥T $ìjÓ÷>∑+ <˚X¯ dü>∑≥T ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚~. ø±˙ 30 @fi¯¢
‘·s¡Tyê‘· Ç~ <˚X¯+ dü>∑≥Tø£+fÒ 40 XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+~ (u≤≈£î‡ #·÷&É+&ç).
ô|’ ù|sê\˝À ù|s=ÿqï
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫
Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î yÓfi¯ó
‘· T qï e\dü \ qT
#· ÷ |æ d ü ÷ Ô Á|ü | ü + #·
|ü ≥ +˝À u≤D+
>∑Ts¡TÔ\T ^j·T+&ç.
s¡÷bÕsTT ã\V”≤q |ü&É&É+‘√ πøs¡fi¯øÏ edüTÔqï &ÉãT“ 75,000 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ •KsêìøÏ #˚]q yÓ’q+
ã\V”≤q |ü&çq s¡÷bÕsTT s¡ ÷ bÕj· T \‘√ b˛*ùdÔ Ç~ Ç<˚ rs¡T˝À &ÉãT“\T edüTÔ+fÒ
ø±s¡ D +>± <˚ X ¯ e T+‘ê 20,220 ø√≥¢ s¡ ÷ bÕj· T \T n~ sêÅwüº õ&ç|æ˝À 40 XÊ‘êìï
dü‘·eT‘·eTe⁄‘·T+&É>± Á|üyêdü n<äq+. $T+#·e#·TÃ.
π ø s¡ ∞ j· T T\T dü + ‘√wü + >± 25 \ø£\å <ëø± ñqï Á|üyêdü n_Û e è~∆ n<Û ä ´ j· T q
ñHêïs¡T. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À πøs¡∞j·TT\T sêÅwüº õ&ç|æ˝À 35 π ø +Á<ä + ˝Àì e\dü $uÛ ≤ >∑ +
kÕ~Û+#ê*‡q 75,000 ø√≥¢ XÊ‘êìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔHêïs¡T. Ç∫Ãq ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ sêÅcÕºìøÏ
s¡÷bÕj·T\ »eTqT 2013˝À πøs¡fi¯˝À Á|ü<Ûëq |ü+&É¬>’q zq+ Á|üyêdüT\ <ë«sê e#˚Ã &ÉãT“ sêÅwºü
Äs¡ T HÓ \ \ ø±\+˝ÀH˚ |ü+&ÉT>∑ ø±s¡D+>± Á|üdüTÔ‘·+ Á|üuTÑÛ ‘·« s¬ yÓq÷´ Ä<ëj·T+ ø£+fÒ
kÕ~Û+#ês¡T. \>∑ ® Ø ø±s¡ T ¢ , Ç‘· s ¡ KØ<Ó ’ q 1.6 ¬ s ≥T¢ m≈£ î ÿe. π ø +Á<ä
<˚X+¯ ˝ÀøÏ e#˚Ã &ÉãT“˝À Á|ü‹ edüTÔe⁄\ neTàø±\T y˚>∑+>± Á|ü u Û Ñ T ‘· « + qT+∫ sêÅwü º
dü+e‘·‡s¡+ ñ+&˚ eè~∆˝À pHé »s¡T>∑T‘·THêïsTT. Á|üyêdüT\T Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ e#˚Ã <ëìø£+fÒ 6.2
∫e]Hê{ÏøÏ @ø£+>± 36 XÊ‘·+ n~Û ø £ + >± ñqï |ü + C≤ãT˝À ¬s≥T¢ m≈£îÿe. n+‘˚ø±<äT ˇø£
ô|]– 75,883 ø√≥¢ ‘· | æ Œ +∫ <˚ X ¯ + ˝Àì $T–*q dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ≈£î
s¡÷bÕj·T\≈£î #˚s¡T≈£î+~. ÁbÕ+‘ê\˝À neTàø±\T 2 ¬s≥T¢ ø£+fÒ m≈£îÿe.
sêÅwºü kÕúsTT u≤´+ø£s¢¡ ø£$T{° #·|üŒ>± ñHêïsTT. >∑‘· Ä]úø£
Á|üø±s¡+ (sêÅwüº+˝Àì yÓTT‘·Ô+ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üyêdüT\T |ü+|æq eT÷\+ : ~ Væ≤+<ä÷kÕÔHé
&çbÕõ≥¢˝À 32.8 XÊ‘·+ Mfi¯¢ 60,000 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T øπ s¡fi¯ f…ÆyéT‡, ôdô|º+ãs¡T 15, 2013,
<ä>∑Zs¡ ñHêïsTT) pHé 2012 õ&ç|æ˝Àì eT÷&Ée e+‘·T>± eTT+ãsTT.
Hê{Ï 55,663 ø√≥¢ ñ+~. á Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À
uÛ≤s¡‘· <˚oj·TT\T $<˚XÊ\≈£î e\dü yÓ[¢ |üì#˚j·T{≤ìï e\dü\ #·≥º+, 1983 nqï uÛ≤s¡‘·<˚X¯
#·≥º+ |üs¡ý˚øÏådüTÔ+~. |üì ì$T‘·Ô+ yÓfi‚¢ yêfi¯¢ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ Ç~ ø=ìï wüs¡‘·T\T
$~ÛdüTÔ+~. $$<Ûä <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #˚dæq <Í‘·´ ø±sê´\j·÷\T e\dü\ #·≥º+˝À
bı+<äT |ü]∫q $<Ûä+>± #·≥º|üs¡ $<ÛëHê\qT bÕ{Ï+∫ n+‘·sê®rj·T e\dü ø±]à≈£î\ dü+πøåe÷ìï
ø±bÕ&Ü*‡ ñ+≥T+~. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À e\dü ø±]à≈£î\≈£î J‘ê\T #Ó*¢+#·s¡T. ø=ìïkÕs¡T¢ e\dü
yÓfi≤¢\qT≈£î+≥Tqï ø±]à≈£î\qT @C…+≥T¢ yÓ÷dü+ #˚kÕÔs¡T, ˝Ò<ë $<˚XÊ\˝À |üì #·÷|æ+#·{≤ìøÏ
dæbòÕs¡düT #˚dæq<ëìø£+fÒ m≈£îÿe s¡TdüTeTT edü÷\T #˚kÕÔs¡T. ˇø=ÿø£ÿkÕ] j·T»e÷qT\ ˇ|üŒ+<ä
ø±\+ eTT–j·T≈£î+&Ü ˇ|üŒ+<ëìï s¡<äT› #˚kÕÔs¡T, ˝Ò<ë e\dü ø±]à≈£î\T qwüºb˛j˚T˝≤ ˇ|üŒ+<ä
|üÁ‘êìï e÷s¡TkÕÔs¡T, ÇkÕÔeTqï <ëìø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe J‘·+ ÇkÕÔsT¡ , Ç‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\T, Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT
ì*|æy˚kÕÔs¡T. yêfi¯ó¢ ‘·s¡#·T ø±]à≈£î\‘√ ã\e+‘·+>± n<äq|ü⁄ >∑+≥\T |üì #˚sTT+#·T≈£îì, n+<äT≈£î
n<äq|ü⁄ y˚‘·q+ #Ó*¢+#·s¡T. ø±]à≈£î\qT yêfi¯¢ bÕdtb˛s¡Tº yêfi¯¢ <ä>∑Zs¡ ñ+#·Tø√ìe«s¡T. ñ<√´>∑+
b˛‘·T+<äqï uÛÑj·T+‘√ uÛ≤s¡‘· e\dü ø±]à≈£î\T ns¡T<äT>± ‘·|æŒ+∫ ‘·eT $<˚o j·T»e÷qT\ô|’
|òæsê´<äT\T qyÓ÷<äT #Ój·T´s¡T.
ø°\ø£ |ü<ë\T
e\dü $<˚XÊ\≈£î e\dü n+‘·s¡sêh e\dü ø±˝≤qT>∑TD e\dü <˚X¯ dü]Vü≤<äT›
MT nuÛÑ´düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·ø√+&ç
1. øÏ+~ yê{Ï‘√ ˇø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T#˚dæ e\dü ø±]à≈£î\ $$<Ûä ñ<ëVü≤s¡D\qT Áø√&ûø£]+#·+&ç :
(1) e\dü ø±]à≈£î\T— (2) e\dü\ ø±s¡D≤\T— (3) e\dü yÓ[¢q yêfi¯¢ Jeq Á|üe÷D≤\T—
(4) yêfi¯¢ J$‘ê\ Ä]úø£ dæ‹ú ô|’ Á|üu≤Û e+— (5) yêfi¯ó¢ e\dü e∫Ãq ÁbÕ+‘· Á|ü»\ J$‘ê\ Ä]úø£ dæ‹ú ô|’
Á|üu≤Û e+.
2. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\≈£î, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î
e\dü\ eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T sêj·T+&ç.
3. M{Ï˝À¢ <˚ìì ø±˝≤qT>∑TD e\dü>± |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ? m+<äT≈£î?
n. $yêVü≤+ ø±s¡D+>± ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Ç+{ÏqT+∫ uÛÑs¡Ô Ç+{ÏøÏ Åd”Ô yÓfi¯¢≥+.
Ä. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À |üdüT|ü⁄<äT+|ü rj·T{≤ìøÏ ˇø£ õ˝≤¢qT+∫ eTs=ø£ õ˝≤¢øÏ eT÷&ÉT HÓ\\bÕ≥T
yÓfi¯¢≥+.
Ç. dü+e‘·‡s¡+˝À Äs¡THÓ\\ ø√dü+ &Ûç©¢˝À ]øå± ‘√\{≤ìøÏ ;Vü‰s¡T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫
yÓfi¯¢≥+.
á. ôV’≤<äsêu≤<äT˝À Çfi¯¢˝À¢ |üì#Ój·T´{≤ìøÏ q˝§Z+&É õ˝≤¢ qT+∫ Ä&Éyêfi¯ó¢ sêe≥+.
4. e\dü yÓ[¢q yêfi¯ó¢ Ä ÁbÕ+‘·+˝À düeTdü´\T düèwæºkÕÔsê/ düeTdü´\≈£î ø±s¡D+ ne⁄‘êsê? MT
düe÷<ÛëHêìøÏ ø±s¡D≤\T Çe«+&ç.
5. øÏ+<ä $$<Ûä s¡ø±\ e\dü ñ<ëVü≤s¡D\T ñHêïsTT. yê{Ïì n+‘·s¡Z‘·, n+‘·sê®rj·T e\dü\T>±
eØZø£]+#·+&ç.
n. kÕ+πø‹ø£ |üìyêfi¯ó¢>± |üì#Ój·T´{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ kÂB nπs_j·÷øÏ yÓfi¯¢≥+.
Ä. ;Vü‰s¡T qT+∫ |ü+C≤ãTøÏ yÓfi‚¢ eékÕj·T ≈£L©\T.
Ç. ˇ&çXÊ qT+∫ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸøÏ Ç≥Tø£ ã{°º\˝À |üì#Ój·T´{≤ìøÏ yÓfi¯¢≥+.
á. uÛ≤s¡rj·T |æ\¢\≈£î #Ó’˙dt uÛ≤wü H˚s¡Œ{≤ìøÏ #Ó’Hê qT+∫ e#˚Ã {°#·s¡T¢.
6. ªe\dü ≈£î≥T+u≤\˝Àì n~Ûø£ XÊ‘·+ |æ\¢\T ã&ç eT<Ûä´˝ÀH˚ e÷H˚kÕÔs¡T.μ Bì‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
MT düe÷<ÛëHêìøÏ ø±s¡D≤\T ù|s=ÿq+&ç.
7. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi{¢¯ + e\¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\ ø=qT>√\T
X¯øÏÔ m˝≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~?
8. eè‹Ô HÓ|’ ⁄ü D´+ ñqïyêfi‚¢ n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î m+<äT≈£î e\dü yÓfi>¢¯ \∑ T>∑T‘·THêïs¡T? HÓ|’ ⁄ü D´+˝Òì
ø±]à≈£î\T á <˚XÊ\≈£î m+<äT≈£î yÓfi¯¢˝Òs¡T?
9. |ü•ÃeT Ädæj·÷ <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ HÓ’|ü⁄D´+˝Òì ø±]à≈£î\H˚ m+<äT≈£î ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T?
10. eT÷&ÉT sêÅcÕº\ Á|ü»\T #ê˝≤ <ä÷s¡+˝Àì |ü•ÃeT Ädæj·÷≈£î m˝≤ yÓfi¯¢>∑\T>∑T‘·THêïs¡T?
11. n+‘·s¡Z‘·, n+‘·sê®rj·T e\dü\ Á|üuÛ≤yê\ eT<Ûä´ b˛*ø£\qT, ‘˚&Ü\qT ù|s=ÿq+&ç.

bÕsƒ¡+
sê+|ü⁄s¡+ : Á>±eT Ä]úø£ eédüú 9
sê+|ü⁄s¡+ Á>±eT ø£<∏ä
á ø£<∏ä ˇø£ Á>±eT+˝Àì $$<Ûä s¡ø±\ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT |ü]#·j·T+ #˚düTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯
Á>±e÷\˝À eékÕj·T+ Á|ü<Ûëq ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤|ü+. Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT eékÕj˚T‘·s¡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T. M{Ï˝À ∫qï ∫qï edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô, s¡yêD≤, <äTø±D≤\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï$
ñ+{≤sTT. á n<Ûë´j·T+˝À ¬s+&ÉT s¡ø±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\q÷ #·÷<ë›+. ñ‘êŒ<äø£ eédüú\qT ` n$
eékÕj·T+˝À ø±e#·TÃ, ø£sêà>±s¡+˝À ø±e#·TÃ ` ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\qT
ñ|üj÷Ó –+∫ $X‚w¢ +æ #·e#·TÃ. ñ‘·Œ‹Ô m˝≤ eéd”øú ]£ +|üã&ÉT‘·T+<äH~˚ Á|ü»\ J$‘ê\qT >∑D˙j·T+>±
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~.
bÕsƒ¡+ jÓTTø£ÿ s¡#·sTT‘· sê+|ü⁄s¡+ (ù|s¡T e÷sêÃ+) Á>±eT+ yÓ[fl nø£ÿ&ç nìï n+XÊ\qT ˝À‘·T>±
|ü]o*+∫ á Á>±eT ø£<∏äqT s¡÷bı+~+#ês¡T. Ä n<Ûä´j·Tq+ ‘·s¡Tyê‘· |ü\Te÷s¡T¢ Ä Á>±e÷ìï
s¡#·sTT‘· dü+<ä]Ù+#ês¡T. Ä $<Ûä+>± ø±\Áø£eT+˝À e∫Ãq |ü\T e÷s¡TŒ\qT >∑eTì+#·>∑*>±s¡T. á
ø£<∏ä #·<äTe⁄‘·÷ sê+|ü⁄s¡+˝À #·÷dæq n+XÊ\T MT ÁbÕ+‘êìøÏ ≈£L&Ü e]ÔkÕÔj˚TyÓ÷qì MTs¡T ≈£L&Ü
Ä˝À∫+#·e#·TÃ, |ü]o*+#·e#·TÃ. ˝Ò<ë MT }] |ü]dæú‹ Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± ñ+<ë? nsTT‘˚ n~ @
$<Ûä+>± _Ûqï+>± ñ+<√ Ä˝À∫+#·+&ç.
á n<Ûë´j·T+˝À n|ü &É|ü &ÉT MT }] dü+<äs¡“¤eT÷, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü]dæú‘·T\ Á|ükÕÔeq ekÕÔsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î sê+|ü⁄s¡+˝À uÛÑ÷$T |ü+|æDÏ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚≥|ü &ÉT <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+˝À Ç~ m˝≤
eékÕj·T+ >∑T]+∫ MT≈£î @+ ‘Ó\TdüT? $$<Ûä ñ+<√ |ü]o*kÕÔ+. sê+|ü⁄s¡+˝À ø=ìï Á|ü‘˚´ø£
ø±˝≤˝À¢ |ü+≥\T m˝≤ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT? n+XÊ\T ñqï|üŒ{Ïø° n+<äT˝Àì nH˚ø£ n+XÊ\T
eékÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\≈£î ø=~›bÕ{Ï e÷s¡TŒ\‘√ <˚X¯+ n+‘·{≤ ñHêïsTT.
uÛÑ÷$T ñ+<ë, ˝Òø£ yêfi¯ó¢ eékÕj·T ≈£L©˝≤? M{Ïì ≈£L&Ü MT ÁbÕ+‘·+‘√ b˛\Ãe#·TÃ.
sê+|ü⁄s¡+˝À eékÕj·T+
|ü•ÃeT ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ˝Àì kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ >∑+>±yÓT<Æ ëq|ü⁄ ˇ+Á&ÉT H˚\˝À¢ sê+|ü⁄s¡+ ñ+~. |ü+C≤uŸ,
Vü≤sê´Hê\‘√ bÕ≥T |ü•ÃeT ñ‘·sÔ ¡ Á|ü<X˚ Ÿ eékÕj·T|üs+¡ >± dü+|üqïyÓTqÆ
ÁbÕ+‘·+. á Á>±e÷ìøÏ #·T≥Tº|üø£ÿ\ Á>±e÷\T, |ü≥ºD≤\‘√ #·ø£ÿ{Ï
s¡yêD≤dü<Tä bÕj·÷\T ñHêïsTT. sêsTT>∑+CŸ nH˚˚ ô|<ä› }s¡T sê+|ü⁄sêìøÏ
3 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+~. nìï ø±˝≤\≈£î yêVü≤Hê\T ‹]π> s√&ÉT¶
sêsTT>∑+CŸ qT+∫ 12 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñqï »Vü≤+^sêu≤<äT
es¡≈£î ñ+~. á s√&ÉT¶MT<ä m&É¢ãfi¯¢‘√ yÓTT<ä\Tø=ì »{≤ÿãfi¯ó¢, uÀ^\T
(ãÁ¬s\T, <äTqïb˛‘·T\T ˝≤π> #Óøÿ£ ãfi¯ó`¢ u…\+¢ , Ç‘·s¡ düsT¡ ≈£î\qT s¡yêD≤
#˚kÕÔsTT), yÓ÷{≤s¡Tôd’øÏfi¯ó¢, J|ü⁄\T, Á{≤ø£ºs¡T¢, ˝≤Ø\T ø£q|ü&É‘êsTT.

sê+|ü⁄s¡+˝À eékÕj·T+ Á|ü<Ûëq ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤|ü+. ÁX¯eTJe⁄\˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ ‘·eT
JeH√bÕ~ÛøÏ eékÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïs¡T. yêfi¯ó¢ ¬s’‘·T\T ø±e#·TÃ, eékÕj·T ≈£L©\T
ø±e#·TÃ. Mfi¯¢ dü+πøåeT+ eékÕj·TπøåÁ‘ê\ ñ‘·Œ‹Ô MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~.
uÛÑ÷$T, Ç‘·s¡ düVü≤» eqs¡T\T
eékÕj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ uÛÑ÷$T #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq n+X¯+. nsTT‘˚ kÕ>∑T˝À ñ+&˚ uÛÑ÷$T $d”Ôs¡í+
<ë<ë|ü⁄ dæsú +¡ >± ñ+≥T+~. sê+|ü⁄s¡+˝À 1921 qT+∫ kÕ>∑T uÛ÷Ñ $T $d”sÔ +í¡ ô|s¡>˝∑ <Ò Tä . n+‘·≈î£ eTT+<˚
#·T≥Tº|üø£ÿ\ ñqï n&Ée⁄\qT, }fiÀ¢ì ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\qT eékÕj·T uÛÑ÷eTT\T>± e÷πsÃXÊs¡T.
eT]+‘· uÛ÷Ñ $Tì ø=‘·>Ô ± kÕ>∑T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe≥+ <ë«sê eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·{≤ìøÏ neø±X¯+
˝Ò<äT.
sê+|ü⁄s¡+˝À ø=+#Ó+ uÛÑ÷$T ≈£L&Ü U≤∞>± ˝Ò<äT. uÛ÷Ñ $Tì ø=\e≥+
esê¸ø±\+ (KØ|òt)˝À ¬s’‘·T\T C§qï, dü»®\T kÕ>∑T#˚kÕÔs¡T. uÛ÷Ñ $Tì ø=\e{≤ìøÏ ôV≤ø±ºsT¡ qT (¬s+&ÉTqïs¡
ÄVü‰s¡<Ûëq´+‘√bÕ≥T M{Ï #=|üŒ |üX¯óe⁄\y˚T‘·>± ñ|üjÓ÷>∑ mø£ s ê\T) ÁbÕe÷DÏ ø £ ø=\e÷q+>±
|ü&ÉT‘·T+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· nø√ºãs¡T`&çôd+ãs¡T HÓ\\ eT<Ûä´ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ Á>±e÷˝À¢ mø£sê\T,
ã+>±fi≤<äT+|ü |ü+≥ kÕ>∑T#˚kÕÔsT¡ . #·*ø±\+ (s¡;)˝À >√<ÛTä eT ôd+≥T¢, >∑T+≥\T e+{Ï kÕúìø£ ø=\e÷Hê\T
|ü+≥y˚kÕÔsT¡ . á |ü+≥˝À ≈£î≥T+ã nedüsê\≈£î ø±e\dæq~ ñHêïsTT. ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T n+fÒ 10,000
ñ+#·T≈£îì $T–*q~ sêsTT>∑+CŸ˝Àì e÷¬sÿ{Ÿ j·÷sY¶˝À #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T¢. ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T πøåÁ‘êìï MT
neTTà‘ês¡T. ø=+‘· $d”Ôs¡í+˝À #Ós¡T≈£î kÕ>∑T #˚kÕÔs¡T. Ç~ bÕsƒ ¡ X Ê\ yÓ T Æ < ëq+‘√ b˛\Ã+&ç . MT
{°#·s¡T‘√ #·]Ã+#·+&ç.
dü+e‘·‡s¡ø±\|ü⁄ |ü+≥. H˚s¡T>± #Ós¡≈£îqT>±˙, ˝Ò<ë u…\¢+
‘·j·÷s¡T#˚dæ>±˙ düMT|ü |ü≥ºDyÓTÆq »Vü≤+^sêu≤<äT˝Àì yê´bÕs¡düTÔ\≈£î neTTà‘ês¡T.
ˇπø $d”Ôs¡í+˝À dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£{Ïø£sfÒ m≈£îÿe |ü+≥\qT kÕ>∑T #Ój·T´{≤ìï ªãVüQfi¯ |ü+≥\
kÕ>∑Tμ n+{≤s¡T. uÛ÷Ñ $T qT+∫ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·{≤ìøÏ Ç~ n‘·´+‘· kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ |ü<‹∆ä . sê+|ü⁄s¡+˝À
¬s’‘·T˝+<äs¡÷ ø£˙dü+ ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq |ü+≥\T kÕ>∑T #˚kÕÔs¡T, yêfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~ eT÷&Ée|ü+≥>±
ã+>±fi≤<äT+|ü kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T.
sê+|ü⁄s¡+˝À u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q ˙{ÏbÕs¡T<ä\ eédüú ñqï+<äTe\¢ ¬s’‘·T\T dü+e‘·‡s¡+˝À
eT÷&ÉT |ü+≥\<ëø± kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T. sê+|ü⁄sêìøÏ m+‘√ eTT+<äT>±H˚ $<äT´‘·TÔ e∫Ã+~. B+‘√
kÕ>∑T˙{Ïeédüú s¡÷|ü⁄sπ K\T e÷]b˛j·÷sTT. n|üŒ{Ïes¡≈î£ s¬ ‘’ T· \T u≤e⁄\qT+∫ ˙fi¯ó¢ ô|ø’ Ï ‘√&É{≤ìøÏ
ª|ü]¸j·THé M˝Ÿμ nH˚ |ü]ø£sêìï ñ|üjÓ÷–+∫ kÕ>∑T˙{Ï øÏ+<ä #ê˝≤ ‘·≈£îÿe $d”Ôsêíìï kÕ>∑T
#˚ùdyêfi¯ó.¢ $<äT´‘·T‘Ô √ q&ç#˚ uÀs¡Tu≤e⁄\ <ë«sê ‘˚*ø£>± m≈£îÿe $d”sÔ êíìøÏ kÕ>∑T˙{Ïì n+~e«e#·Ãì
¬s’‘·T\T >∑T]Ô+#ês¡T. <ë<ë|ü⁄ 50 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·y˚T yÓTT<ä{Ï uÀs¡Tu≤e⁄\qT Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T
#˚dæ+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· ¬s’‘·T\T kı+‘· Ks¡TÃ‘√ uÀs¡Tu≤e⁄\T @sêŒ≥T #˚düTø√kÕ>±s¡T. |òü*‘·+>±
1970 <äXÊ_∆ eT<Ûä´ø±\+ Hê{ÏøÏ 264 ôV≤ø±ºs¡¢ eékÕj·T uÛÑ÷$T kÕ>∑T˙{ÏøÏ+~øÏ e∫Ã+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì nìï Á>±e÷\≈£î Ç+‘·{Ï kÕ>∑T˙{Ï dü<Tä bÕj·T+˝Ò<Tä . <˚X+¯ ˝Àì qB yÓT<Æ ëHê\T,
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\˝À e÷Á‘·y˚T kÕ>∑T˙{Ï dü<äTbÕj·÷\T u≤>∑THêïsTT. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± <äø£ÿHé
|”su¡ƒ ÷ÑÛ $T e+{Ï |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T˙{Ï dü<Tä bÕj·÷\T ‘·≈î£ ÿe. áHê{ÏøÏ ≈£L&Ü <˚X+¯ ˝Àì
116 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü sê+|ü⁄s¡+ : Á>±eT Ä]úø£ eédüú
kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ˝À 40 XÊ‘êìø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe $d”sÔ êíìøÏ kÕ>∑T˙{Ï
n{≤¢dTü #·÷dæ u≤>± kÕ>∑T˙{Ï dü<Tä bÕj·T+ dü<äTbÕj·T+ ñ+~. $T–*q ÁbÕ+‘ê\˝À eékÕj·T+
ñqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·+&ç. MTs¡T Á|ü<Ûëq+>± esê¸<Ûës¡+>± ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä
ñ+≥Tqï ÁbÕ+‘·+ BìøÏ+~øÏ edüT+Ô <ë? uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\ ø√dü+ 1e bÕsƒ¡+ #·÷&É+&ç.
uÛÑ÷$T, ˙s¡T e+{Ï düVü≤» eqs¡T\qT n~Ûø£+>± ñ|üjÓ÷–+#·≥+ e\¢ ~>∑Tã&ÉT\T,
ñ‘·Œ‹Ô ô|]>±sTT. nsTT‘˚ á düVü≤» eqs¡T\qT nìï dü+<äsê“¤\˝À düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#ês¡ì
#Ó|üŒ˝Ò+. s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\qT n~Ûø£+>±, ÇcÕºqTkÕs¡+>± yê&çq+<äTe\¢
uÛÑ÷kÕs¡+ ‘·>∑TZ‘√+<äì eTq nqTuÛÑe+ <ë«sê ‘Ó\Tk˛Ô+~. ˙{Ï |ü]dæú‹ ≈£L&Ü n+‘˚ Ä+<√fi¯q
ø£*–k˛Ô+~. sê+|ü⁄s¡+ Á>±eT+ e÷~]>±H˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n+‘·{≤ kÕ>∑T˙{ÏøÏ Á|ü<Ûëq+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤
»˝≤\MT<˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïs¡T. |òü*‘·+>± <˚X¯yê´|üÔ+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤»\eT{≤º\T >∑D˙j·T+>±
|ü&çb˛‘·THêïsTT. esê¸\T u≤>± ñ+&ç, yêq˙fi¯ó¢ H˚\˝ÀøÏ Ç+ø£{≤ìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À
≈£L&Ü uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡ kÕúsTTøÏ |ü&çb˛‘·THêïsTT. uÛÑ÷>∑s¡“¤»\eT≥º+ |ü&çb˛‘·T+fÒ
¬s’‘·T\T eTTqT|ü{Ïø£+fÒ ˝À‘Ó’q uÀs¡Tu≤e⁄\T ‘·yê«*‡
øÏ+~ |ü{øºÏ £ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À kÕ>∑TøÏ+<ä
ñ+≥T+~. Bìe\¢ kÕ>∑T˙{ÏøÏ &ûõ\T/ $<äT´‘·TÔ ñqï uÛÑ÷$Tì $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢˝À
$ìjÓ÷>∑+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. á n+XÊ\qT #·÷|ædüTÔ+~. |üø£ÿq ñqï Á>±|òt˝À
düTdæsú ‘¡ ,· ˙{Ï eqs¡T\ n<Ûë´j·÷˝À¢ eT]+‘· $es¡+>± M{Ïì bı+<äT|üs¡#·+&ç. Á>±|òt @+
‘Ó\TdüT≈£î+{≤+. ‘Ó*j·T#˚k˛Ô+~? ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
Á>±|òt 1
#·]Ã+#·+&ç.
kÕ>∑T $d”Ôs¡í+
dü+e‘·‡s¡+ ($T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢˝À)
1950 120
1960 130
1970 140
1980 140
1990 140
2000 140
2010 140
sê+|ü⁄s¡+˝À |ü+&ç+∫q |ü+≥\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. MT ÁbÕ+‘·+˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥\ Ä<Ûës¡+>±

øÏ+~ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç.
|ü+≥ù|s¡T $‘·ÔHê\T y˚ùd |ü+≥ ø√ùd HÓ\ ˙{Ï / kÕ>∑T˙{Ï eqs¡T (es¡¸+, #Ós¡Te⁄\T,
HÓ\ >=≥º|ü⁄u≤e⁄\T, ø±\e\T, yÓTT<ä˝…’q$)
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ªãVüQfi¯ |ü+≥\Tμ kÕ>∑T #Ój·T´{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?

sê+|ü⁄s¡+˝À uÛ÷Ñ |ü+|æDÏ
eékÕj·÷ìøÏ uÛÑ÷$T m+‘· eTTKýÓTÆq<√ MTs¡T >∑T]Ô+∫ ñ+{≤s¡T. <äTs¡<äèwüºy˚T$T≥+fÒ
eékÕj·T+˝À ñqïyêfi¯+¢ <ä]ø° kÕ>∑T #ÓjT· ´{≤ìøÏ dü]|ü&Ü uÛ÷Ñ $T˝Ò<Tä . sê+|ü⁄s¡+ »HêuÛ≤ 2660.
nø£ÿ&É $$<Ûä ≈£L˝≤\≈£î #Ó+~q 450 ≈£î≥T+u≤\T ñHêïsTT. Á>±eT+˝Àì n~Ûø£ uÛÑ÷$T ñqï‘·
≈£î˝≤\ yê] #˚‘·T˝À¢ ñ+~. yêfi¯¢ Çfi¯fl˝À ø=ìï #ê˝≤ ô|<ä›$: Ç≥Tø£\T, dæyÓT+≥T‘√ ì]à+∫q$.
»HêuÛ≤˝À eT÷&Ée e+‘·T ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\ yêfi¯ó¢ (<ä[‘·T\T) ñHêïs¡T. Mfi¯¢ Çfi¯ó¢ }]øÏ <ä÷sêq,
ˇø£ eT÷\q ñ+{≤sTT. Mfi¯¢$ #ê˝≤ ∫qï Çfi¯ó¢, Ç+{À¢ ø=+‘·uÛ≤>∑+ >∑T&çôd>± ñ+≥T+~.
sê+|ü⁄s¡+˝À eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T n+fÒ 150 ≈£î≥T+u≤\≈£î uÛÑ÷$T ˝Ò<äT. uÛÑ÷$T˝Òì yêfi¯¢˝À¢
n~Ûø£XÊ‘·+ <ä[‘·T\T. ¬s+&ÉT ôV≤ø±ºs¡¢≈£î $T+∫ uÛÑ÷$T ñqï ô|<ä›, eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ ≈£î≥T+u≤\T 60
<ëø± ñHêïsTT. ô|<ä› ¬s’‘·T\˝À ø=+‘·eT+~øÏ 10 ôV≤ø±ºs¡¢≈£î $T+∫ kÕ>∑T uÛÑ÷$T ñ+~. ¬s+&ÉT
ôV≤ø±ºs¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe uÛÑ÷$Tì kÕ>∑T#˚ùd ≈£î≥T+u≤\T 240 ñHêïsTT. á düqïø±s¡T ¬s’‘·T\≈£î
eékÕj·T+ <ë«sê ≈£î≥T+u≤ìøÏ dü]b˛j˚T Ä<ëj·T+ sê<äT.
1960˝À >√$+<äT nH˚ ¬s’‘·T≈£î 2.25 ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T ñ+&˚~. n|ü&ÉT <ëìøÏ kÕ>∑T˙{Ï edü‹
n+‘· > ± ˝Ò < ä T . eTT>∑ T Z s ¡ T ø=&É T ≈£ î \
dü V ü ‰ j· T +‘√ >√$+<ä T eékÕj· T +
#˚ùdyê&ÉT. uÛÀ>∑uÛ≤>±´\T ˝Òø£b˛sTTHê
≈£î≥T+u≤ìøÏ ñqï ˇø£ ãÁ¬s‘√ e#˚Ã
n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+‘√ dü]b˛j˚T ÄVü‰sêìï
bı+<ä>∑*π>yêfi¯ó¢. ø=ìï dü+e‘·‡sê\≈£î
>√$+<ä T #· ì b˛e≥+‘√ eTT>∑ T Z s ¡ T
ø=&É T ≈£ î \T uÛ Ñ ÷ $Tì |ü + #· T ≈£ î Hêïs¡ T .
Ç|ü&ÉT ˇø=ÿø£ÿ]øÏ 0.75 ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T
e÷Á‘·y˚T ñ+~. yÓTs¡T¬>’q kÕ>∑T˙{Ï edü‹,
Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\‘√ ≈£L&Ü
>√$+<ä T ø=&É T ≈£ î \≈£ î uÛ Ñ ÷ $TqT+∫
≈£î≥T+ã nedüsê\T |üP]Ô>± rs¡&+É ˝Ò<Tä .
dü+e‘·‡s¡+˝À ø=ìï HÓ\\bÕ≥T yêfi¯ó¢ Ç‘·s¡
|üqT\T yÓ‘·Tø√ÿyê*‡ ek˛Ô+~.
|üø£ÿ |ü≥+˝À }]#·T≥÷º ñqï nH˚ø£
∫qï uÛÑ÷ø£eT‘ê\qT MTs¡T #·÷&Ée#·TÃ.
M{Ï ì ∫qï ¬ s ’ ‘ · T \T kÕ>∑ T #˚ k ÕÔ s ¡ T .
Ç+ø√yÓ ’ | ü ⁄ q eékÕj· T $d” Ô s ¡ í + ˝À
dü>∑+ø£+fÒ m≈£îÿe ô|<ä› ô|<ä› ø£eT‘ê\qT
#·÷&Ée#·TÃ. |ü⁄düÔø£+ ∫e] ø£esYù|Jô|’ |ü≥+ 1 : Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì ˇø£ Á>±eT+˝À kÕ>∑TuÛÑ÷$T |ü+|æDÏ
|ü+≥\ ôdÿ#Y |ü≥+ #·÷&Ée#·TÃ.
|ü≥+ 1 ˝À ∫qï¬s’‘·T\T kÕ>∑T#˚ùd uÛÑ÷$Tì >∑T]Ô+∫ s¡+>∑T\T ì+|ü+&ç.
nH˚ø£ eT+~ ¬s’‘·T\T Ç+‘· ∫qï ø£eT‘ê\qT m+<äT≈£î kÕ>∑T#˚düTÔHêïs¡T?
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s¬ ‘’ T· \T, yêfi¯ó¢ kÕ>∑T#˚ùd uÛ÷Ñ eTT\ $esê\T øÏ+<ä Ç∫Ãq |ü{øºÏ ˝£ Àq÷, ªô|μ’ #ês¡T˝º Àq÷
ñHêïsTT.
¬s’‘·T\ s¡ø±\T kÕ>∑T uÛÑ÷$T $d”Ôs¡í+ ¬s’‘·T\ XÊ‘·+ kÕ>∑TuÛÑ÷$T XÊ‘·+
∫qï ¬s’‘·T\T 2 ôV≤ø±ºs¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe 87% 48%
eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹,ô|<ä› ¬s’‘·T\T 2 ôV≤ø±ºs¡¢ ø£+fÒm≈£îÿe 13% 52%
>∑eTìø£: á >∑D≤+ø±\T ¬s’‘·T\T kÕ>∑T#˚düTÔqï uÛÑ÷$T $esê\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. á uÛÑ÷$T kı+‘·+
ø±e#·TÃ ˝Ò<ë øö\T≈£î rdüT≈£îqï~ ø±e#·TÃ.
u≤D+ >∑Ts¡TÔ\T @$T dü÷∫düTÔHêïsTT? uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ>∑TuÛÑ÷$T |ü+|æD°˝À ndüe÷q‘·\T
ñHêïj·Tì MTs¡T n+^ø£]kÕÔsê? MT düe÷<ÛëHêìøÏ $es¡D Çe«+&ç.
¬s’‘·T\ s¡ø±\T Á>±|òt 2 ¬s’‘·T\T kÕ>∑T#˚düTÔqï uÛÑ÷$T |ü+|æDÏ
Ûä´ ‘ 1 3 %
∑‹
·s¡>
eT<
48% 52%
∫qï ¬s’‘T· \T eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹,
ô|<ä› ¬s’‘·T\T
87% ∫qï ¬s’‘·T\T
ñ‘·Œ‹Ô ìs¡«Vü≤D
sê+|ü⁄s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·TqT |üP]Ô>± ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï<ë›+.
Á|ü»\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ edüTeÔ ⁄\T, ùde\qT n+~+#·≥y˚T ñ‘·Œ‹ÔÔ ñ<˚X› +¯ . edüTeÔ ⁄\T ˝Ò<ë ùde\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· {≤ìøÏ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î nH˚ø£ edüTeÔ ⁄\T ø±yê*. M{Ïì á øÏ+~ $<Û+ä >± eØZø]£ +#·e#·TÃ.
yÓTT<ä{~Ï >± uÛ÷Ñ $T, ˙fi¯ó,¢ n&Ée⁄\T, Kì» \eD≤\ e+{Ï düV≤ü » eqs¡T\T ø±yê*. sê+|ü⁄s¡+˝À
eékÕj·÷ìøÏ uÛÑ÷$Tì, ˙{Ïì m˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs√ ô|’q ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.
¬s+&Ée~ ÁXÊ$T≈£î\T, n+fÒ |üì#˚ùdyêfi¯ó¢ ø±yê*. ø=ìï ñ‘·Œ‹ÔÔ Á|üÁøÏj·T\≈£î nedüs¡yÓTÆq
|üqT\T #Ój·T´{≤ìøÏ u≤>± #·<äTe⁄≈£îqï, HÓ’|ü⁄D≤´\T ñqï ø±]à≈£î\T ø±yê*. $T–*q |üqT\≈£î
XÊØs¡ø£ ÁX¯eT #˚ùd ø±]à≈£î\T ø±yê*. Á|ü‹ ÁXÊ$T≈£î&ÉT ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ÁX¯eTqT n+~düTHÔ êï&ÉT.
kÕ<Ûës¡D yê&ÉTø£˝À ø£+fÒ _Ûqï+>± ÁX¯eT n+fÒ øπ e\+ XÊØs¡ø£ ÁX¯yT˚ ø±≈£î+&Ü ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ
e÷qe Á|üj·T‘êï\ìï+{Ï˙ n~ dü÷∫düTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£s¡T Ç+õ˙s¡T, ˇø£s¡T y˚TH˚»s¡T,
ˇø£s¡T nøöÿ+f…+≥T, ˇø£s¡T dü÷|üsYyÓ’»s¡T, ˇø£s¡T j·T+Á‘· Ä|üπs≥s¡T, ˇø£s¡T ùd˝Ÿ‡ ]Á|üC…+fÒ{Ïyé,
ˇø£s¡T s√EyêØ≈£L© ø±e#·TÃ ` Mfi¯¢+<äs¡÷ ˇø£ edüTÔe⁄qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ, neTà≥+˝À ø£sêà>±sêìøÏ
ÁX¯eTqT n+<äCÒdüTÔHêïs¡T.
eT÷&Ée~ ô|≥Tºã&ç, n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô jÓTTø£ÿ nìï <äX¯\˝À nedüs¡yÓTÆq s¡ø£s¡ø±\ edüTÔe⁄\T.
ô|≥Tºã&ç øÏ+<ä≈£î @y˚T$T ekÕÔsTT?
(n) |üìeTT≥T¢, j·T+Á‘ê\T, uÛÑeHê\T: ¬s’‘·T ñ|üjÓ÷–+#˚ Hê>∑*˝≤+{Ï |üìeTT≥¢ qT+∫
yÓTT<ä\Tø=ì »qπs≥s¡T,¢ ≥¬s“Ì qT¢, ø£+|üP´≥sY‘√ q&ç#˚ j·T+Á‘ê\ e+{Ï n‘·´+‘· dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ j·T+Á‘ê\T
ñ+&Ée#·TÃ. Ç$ ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T‘√ nsTTb˛e⁄. nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T Ç$ edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô˝À
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. Ç˝≤ dü+e‘·‡sê\ ‘·sã¡ &ç ñ|üj÷Ó >∑|&ü {É ≤ìøÏ yê{ÏøÏ ø=+‘· eTs¡eTà‘·T, ìs¡«Vü≤D
nedüs+¡ ne⁄‘êsTT. M{Ïì dæsú ¡ ô|≥Tºã&ç ˝Ò<ë uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ç n+{≤s¡T. nsTT‘˚ nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\T
ñ|üjÓ÷–+∫q ‘·s¡Tyê‘· nìï j·T+Á‘ê\qT rùddæ ø=‘·Ô yê{Ïì rdüT≈£îsêyê*‡ ñ+≥T+~. n˝≤
e÷]Ãq Á|ü‹kÕ] yÓTs¡T¬>’q ø=‘·Ô |üìeTT≥T¢, j·T+Á‘ê\T edüTÔHêïsTT.
(Ä) nedüs¡yÓTÆq eTT&çdüs¡T≈£î, &ÉãT“: ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À H˚‘·|üì˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ <ës¡+,
≈£î+&É\‘·j÷· Ø˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ eT{Ïeº +{Ï yê{Ïì eTT&ç düsT¡ ≈£î\T n+{≤s¡T. n<˚ $<Û+ä >± nedüsy¡ TÓ qÆ
ø=ìï düs¡T≈£î\qT ø=q{≤ìøÏ, ñ‘·Œ‹Ô |üP]Ô #˚j·T{≤ìøÏ ø±e\dæq #Ó*¢+|ü⁄\≈£î &ÉãT“ nedüs¡+
ne⁄‘·T+~. ñ‘·Œ‹Ô |üP]Ô #Ój·T´{≤ìøÏ, Ä edüTÔe⁄\T, ùde\qT e÷¬sÿ{À¢ neTà{≤ìøÏ ø=+‘·düeTj·T+
|ü&ÉT‘·T+~. Ä ‘·s¡Tyê‘˚ ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T≈£î &ÉãT“ ‹]– n+<äT‘·T+~. eTT&çdüs¡T≈£î, &ÉãT“\ á
nedüsêìï ìsê«Vü≤ø£ ô|≥Tºã&ç n+{≤s¡T. j·T+Á‘ê\T, |ü]ø£sê\T, uÛÑeHê\e+{Ï uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&çøÏ
Ç~ _ÛqïyÓTÆq~. ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À Ç$ |üP]Ô>± $ìjÓ÷–+|ü ã&ç ∫es¡≈£î $T>∑\e⁄.
Hê\Ze~ C≤„q+, yê´bÕs¡<äø£å‘·: uÛÑ÷$T, ÁX¯eT, uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&çì ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì düs¡T≈£î\T
˝Ò<ë ùde\T ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´{≤ìøÏ ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T≈£î dü+ã+~Û+∫q C≤„qeT÷, Ä‘·à$XÊ«düeT÷
‘·|üŒìdü]. uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ÉT\T ñqïyêfi¯ó¢, ˝Ò<ë ìj·T$T+#·T≈£îqï y˚TH˚»s¡T¢ á Á|üÁøÏj·T˝À
<√Vü≤<ä|&ü ‘É ês¡T. j·T»e÷qT\T e÷¬sÿ≥T ]düTÿqT ≈£L&Ü rdüTø√yê*, n+fÒ ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ edüTeÔ ⁄\T,
ùde\≈£î dü]|ü&Ü ø=qT>√\T<ës¡T¢ ñ+&Ée#·TÃ, ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. eTq düe÷»+˝À #ê˝≤es¡≈î£ edüTeÔ ⁄\T,
ùde\qT e÷¬sÿ{À¢ neTàø£+ ø√dü+ ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsT¡ . ø±ã{Ïº e÷¬sÿ≥Tø√dü+ ñ‘·Œ‹Ô#ù˚ d yê´bÕs¡y‘˚ \Ô· T
Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·T≈£îì, nìï+{Ïì @sêŒ≥T #˚düT≈£îì, yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#ê*. Mfi¯ó¢ ¬s’‘·T\T,
<äTø±D<ës¡T\T, ∫qïkÕúsTT ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T, &Üø£ºs¡T¢, ˝≤j·Ts¡T¢ e+{Ï ùde\T n+~+#˚yêfi¯ó¢, ˝Ò<ë
ô|<ä› ø£+ô|˙\T ø±e#·TÃ. yêfi¯¢ ∫Á‘·+ 9.1 : ∫qï ¬s’‘·T, ô|<ä› ¬s’‘·T :
edüTÔe⁄\qT, ùde\qT Á|ü»\T bÕsƒ¡+ ˝Àì ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤>∑+ #·~$,
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\‘√ yê]øÏ >∑\
ø=+{≤s¡ T . yêfi¯ ó ¢ ˝≤uÛ ≤ \T $‘·HÔ ê\T ÁX¯eT dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*ù| $<Ûä+>±
bı+<äe#·TÃ ˝Ò<ë qwüºb˛e#·TÃ. yê´K´ sêj·T+&ç.
uÛ Ñ ÷ $T, ÁX¯ e T, uÛ Ö ‹ø£ ms¡Te⁄\T
ô|≥Tº ã &É T \qT ø£ \ T|ü ⁄ ≈£ î ì
e´≈£îÔ\T ˝Ò<ë yê´bÕs¡y˚‘·Ô\T
ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔs¡T. M{Ïì ñ‘·Œ‹Ô &ÉãT“
ø±s¡ø±\T n+{≤s¡T.

eékÕj·÷ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ÁX¯eT
uÛ÷Ñ $T ‘·sT¡ yê‘· ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ n+XÊ\˝À ÁX¯eT ˇø£{.Ï eékÕj·÷ìøÏ m+‘√ XÊØs¡øÁ£ X¯eT
nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. ∫qï ¬s’‘·T\T ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√ ø£*dæ <ë<ë|ü⁄>± ‘·eT≈£î nedüs¡yÓTÆq |üqT\T
‘êy˚T #˚düT≈£î+{≤s¡T. eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ ¬s’‘·T\T, ô|<ä› ¬s’‘·T\T ‘·eT bı˝≤˝À¢ |üì#˚j·T{≤ìøÏ eékÕj·T
≈£L©\qT ìj·T$T+#·T≈£î+{≤s¡T.
uÛÑ÷$T˝Òì ≈£î≥T+u≤\qT+∫ ˝Ò<ë ∫qï ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\qT+∫ eékÕj·T ø±]à≈£î\T ekÕÔs¡T.
‘·eT kı+‘·bı˝≤˝À¢ |üì#˚ùd ¬s’‘·T\ e÷~] ø±≈£î+&Ü eékÕj·T ≈£L©\≈£î uÛÑ÷$T˝À |ü+&ç+#˚
|ü+≥\ô|’ m≥Te+{Ï Vü≤≈£îÿ ñ+&É<äT. <ëìøÏ ã<äT\T>±yêfi¯ó¢ #˚dæq |üìøÏ ¬s’‘·T ≈£L© #Ó*¢kÕÔ&ÉT. Ä
|üì #Ój·T´{≤ìøÏ Mfi¯¢qT ìj·T$T+#·T≈£î+{≤s¡T.
&ÉãT“ s¡÷ù|D≤ ø±˙, edüTÔ (|ü+≥) s¡÷ù|D≤ ø±˙ ≈£L©
ñ+&Ée#·TÃ. ø=ìï düeTj·÷˝À¢ ≈£L©\≈£î nqï+ ≈£L&Ü ô|&É‘ês¡T.
ÁbÕ+‘êìï ã{Ïº, |ü+≥qT ã{Ïº, |üìì ã{Ïº (ñ<ëVü≤s¡D≈£î $‘·Ô&É+,
|ü+≥ø√‘·) ≈£L*πs≥¢˝À #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+~. |üì <=]πø s√E\˝À
≈£L&Ü #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+~. eékÕj·T ≈£L©ì s√EyêØ ≈£L©>±
ô|≥Tºø√e#·TÃ, ˝Ò<ë ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ |üìøÏ >∑T‘·Ô |ü<ä∆‹˝À ô|≥Tºø√e#·TÃ,
˝Ò<ë dü+e‘·‡s¡eT+‘ê J‘êìøÏô|≥Tºø√e#·TÃ.
sê+|ü⁄s¡+˝À s√EyêØ ≈£L*|üì #˚ùd uÛÑ÷$T˝Òì ˇø£ eékÕj·T
≈£L© ù|s¡T <äfi¯. n+fÒ n‘·&ÉT Á|ü‹s√p |üìø√dü+ yÓ‘·Tø√ÿyê*.
∫Á‘·+ 9.2 : Væ≤e÷\j·÷˝À¢ ã+>±fi≤ eékÕj·T ≈£L©\≈£î ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫q ø£˙dü y˚‘q· +
<äT+|ü\ |ü+≥ rj·T&É+
ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ≈£L© <äfi¯≈£î <=s¡T≈£î‘·T+~. sê+|ü⁄s¡+˝À |üìø√dü+
eékÕj·T ≈£L©\ eT<Ûä´ rÁe b˛{° ñ+~, ø±ã{Ïº ‘·≈£îÿe ≈£L©¬ø’Hê |üì#Ój·T´{≤ìøÏ Á|ü»\T
dæ<ä∆|ü&É‘ês¡T. ô|<ä›¬s’‘·T\T Á{≤ø£ºs¡T¢, q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\T, |ü+≥ø√‘· j·T+Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≥+
ô|s¡>∑≥+‘√ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L©\≈£î \_Û+#˚ |üì ~Hê\T ‘·–Zb˛‘·THêïsTT. >∑‘· dü+e‘·‡s¡+
yÓTT‘·+Ô ˝À <äfi≈¯ î£ eékÕj·T+˝À nsTT<äT HÓ\\˝À|ü⁄ |üì e÷Á‘·yT˚ <=]øÏ+~. |üì <=s¡øì£ s√E\˝À
<äfi,¯ n‘·ì˝≤+{Ï yêfi¯ó¢ eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ +£ øÏ+<ä |üì Ç|æŒ+#·eTì
|ü+#êsTTr˝À <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îHêïs¡T.
<äfi¯ ˝≤+{Ï eékÕj·T ≈£L©\T ù|<äyês¡T>± m+<äT≈£î ñHêïs¡T?
‘·eT ø√dü+ eékÕj·T ≈£L©\T |üì#Ój·T´{≤ìøÏ sê+|ü⁄s¡+˝Àì eT<Ûä´‘·s¡>∑‹, ô|<ä›¬s’‘·T\T @+
#˚kÕÔs¡T? MT ÁbÕ+‘·+˝Àì |ü]dæú‹ì Bì‘√ b˛\Ã+&ç.
øÏ+~ |ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç:
ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À ÁX¯eT ˇø=ÿø£ÿ<ëìøÏ eT÷&ÉT _ÛqïyÓTÆq
ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç
j·T»e÷ì/ ≈£î≥T+ã+ ≈£L&Ü
nedüs¡yÓTÆq |üì #˚kÕÔs¡T
|üì#Ój·T´{≤ìøÏ j·T»e÷ì ≈£L©\qT ìj·T$TkÕÔ&ÉT
MT ÁbÕ+‘·+˝À edüTÔe⁄\, ùde\ ñ‘·Œ‹Ô˝À @ @ s¡ø±\T>± ÁX¯eTqT bı+<äT‘ês¡T?

|ü{Ïºø£ 1 : &çôd+ãs¡T 2011˝À $$<Ûä eékÕj·T |üqT\≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À s√EyêØ ≈£L* πs≥T¢ (s¡÷bÕj·T\˝À)
ø±]à≈£î\T <äTqï≥+ $‘·Ô≥+ ø£\T|ü⁄ Hê≥T¢ ø√‘· b˛‘· q÷]Œ&ç |ü‹Ô @s¡&É+
rj·T≥+ y˚j·T≥+
|ü⁄s¡Twüß\T 214 197 215 - 164 168 152 -
Åd”Ô\T - 152 130 143 126 124 118 136
ô|’ |ü{øºÏ ˝£ À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À eékÕj·T |üqT\≈£î ô|’q Ç∫Ãq ≈£L*πs≥¢‘√ MT ÁbÕ+‘·+˝À
\_ÛdüTÔqï dü>∑≥T ≈£L* πs≥T¢ ñHêïsTT. nsTT‘˚ @<Ó’Hê |üìøÏ neT\T˝À ñqï ≈£L*πs≥¢qT
ÁbÕ+‘êìï ã{Ïº Bì˝À #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+~. b˛\Ã+&ç.
ˇø£ s√»+‘ê |ü‹Ô @]q+<äT≈£î ˇø£ eTVæ≤fi¯≈£î ø£˙dü ≈£L©πs≥¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îì yê{Ï‘√
136 s¡÷bÕj·T\T \_ÛkÕÔsTT. <äTqï&É+ e+{Ï ø=ìï b˛\Ã+&ç.
|üqT\T Á|ü<Ûëq+>± |ü⁄s¡Twüß\T #˚kÕÔs¡T ø±ã{Ïº <ëì ˇø£ |üìøÏ Ä&Éyêfi¯¢ ø£+fÒ eT>∑yêfi¯≈¢ î£ m≈£îÿe
øÏ+<ä eTVæ≤fi¯\≈£î ≈£L© ù|s=ÿq˝Ò<äT. e]Hê≥T¢ ≈£L© m+<äT≈£î \_Ûk˛Ô+~? #·]Ã+#·+&ç.
y˚j·T&É+, Á|ü‹Ô @s¡&É+ e+{Ï |üqT\qT Á|ü<Ûëq+>±
eTVæ≤fi¯\T #˚kÕÔs¡T. ø=ìï ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À eTVæ≤fi¯\T, |ü⁄s¡Twüß\T ≈£L&Ü bÕ˝§Z+{≤s¡T. ˇπø|üì
#˚düTÔqï|üŒ{Ïø° Ä&Éyêfi¯¢ø+£ fÒ eT>∑yêfi¯¢≈£î m≈£îÿe ≈£L© \_Ûk˛ÔÔ+~. sêÅwüº+˝Àì j·T»e÷qT\+<äs¡÷
(Á|üuÛÑT‘·«, Åô|Ìy˚≥T) #Ó*¢+#·e\dæq ø£˙dü ≈£L©πs≥¢qT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{ÏdüTÔ+~.
ô|≥Tºã&ç: uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ç, ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&çì @sêŒ≥T #˚düTø√e≥+
Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&çì Ç#˚Ã s¡ø±\T, Ä<Ûës¡|ü&É<ä–q kÕ>∑T˙s¡T,
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ $ìjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ MTs¡T >∑‘· ‘·s¡>∑‘·T\˝À #·~yês¡T. Bì
ns¡ú+ ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T{≤ìøÏ ¬s’‘T· \≈£î ‘·–q+‘· ô|≥Tºã&ç, n+fÒ &ÉãT“ ø±yê*. ¬s’‘·T\T eékÕj·÷ìøÏ
nedüs¡yÓTÆq uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ç, ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&çì m˝≤ düeT≈£Ls¡TÃ≈£î+{≤s√ #·÷<ë›+.
ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&çø√dü+ #ê˝≤eT+~ ∫qï¬s’‘·T\T n|ü #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. yêfi¯ó¢ ô|<ä›
¬s’‘·T\qT+∫ ø±˙, e&û¶ yê´bÕs¡düTÔ\qT+∫ ø±˙, kÕ>∑T≈£î nedüs¡eTj˚T´ $$<Ûä ñ‘êŒ<äø±\qT
düs¡|òüsê#˚ùd yê´bÕs¡düTÔ\qT+∫ ø±˙ n|ü rdüT≈£î+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï n|ü \ MT<ä e&û¶ #ê˝≤
m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. á n|ü \T ‹]– #Ó*¢+#·≥+ yêfi¯¢≈£î #ê˝≤ uÛ≤s¡+>± ñ+≥T+~.
dü$‘· ˇø£ ∫qï s¬ ‘’ T· . ‘·q≈£îqï ˇø£ ôV≤ø±ºsT¡ uÛ÷Ñ $T˝À ÄyÓT >√<ÛTä eT |ü+&ç+#ê\ì nqT≈£î+{À+~.
$‘·ÔHê\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\πø ø±ø£ ˙fi¯ó¢ ø=q{≤ìøÏ, ‘·q eékÕj·T |ü]ø£sê\
eTs¡eTà‘·T≈£î ≈£L&Ü &ÉãT“\T ø±yê*. ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&ç øÏ+<ä ø£˙dü+ 6000 s¡÷bÕj·T\T nedüse¡ Tì
ÄyÓT n+#·Hê. ÄyÓT <ä>sZ∑ ¡ &ÉãT“ ˝Òøb£ ˛e≥+‘√ ‘˚CŸbÕ˝Ÿ nH˚ ô|<ä› s¬ ‘’ T· <ä>sZ∑ ¡ n|ü rdüTø√yê\qT≈£î+~.
Hê\T>∑T HÓ\˝À¢ ‹]– Çyê«\qï wüs¡‘·TMT<ä #ê˝≤ m≈£îÿe e&û¶ nsTTq 36% e&û¶øÏ ÄyÓT≈£î n|ü
Çe«{≤ìøÏ ‘˚CŸbÕ˝Ÿ n+^ø£]+#ê&ÉT. ø√‘· düeTj·T+˝À s√E≈£î e+<ä s¡÷bÕj·T\ ≈£L©øÏ ‘˚CŸbÕ˝Ÿ
bı\+˝À |üì#Ój·T´{≤ìøÏ dü$‘· n+^ø£]+#ê*‡ e∫Ã+~. Ç~ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe ≈£L* nì ‘Ó\Tdü÷ÔH˚
ñ+~. ‘·q bı\+˝À ø√‘· |üP]Ô#˚dæ ‘˚CŸbÕ˝Ÿ bı\+˝À ø√‘·≈£î yÓfi¯¢{≤ìøÏ #ê˝≤ ø£wüº|ü&Ü*‡
ñ+≥T+<äì dü$‘·≈£î ‘Ó\TdüT. ø√‘·\ düeTj·T+˝À |üì ˇ‹Ô&ç #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. eTT>∑TZs¡T
|æ\\¢ ‘·*>¢ ± ÄyÓTô|’ Ç+{Ï|ìü uÛ≤s¡+ ≈£L&Ü m≈£îÿy˚. ∫qï s¬ ‘’ T· ≈£î n|ü <=s¡ø≥ £ + ø£w+ºü nì ‘Ó\TdüT
ø±ã{Ïº Ä wüs¡‘·T\ìï+{Ïø° dü$‘· ˇ|ü≈£î+~.
∫qï s¬ ‘’ T· \ e÷~] ø±≈£î+&Ü eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ , ô|<ä› s¬ ‘’ T· \≈£î kÕ<Ûës¡D+>± eékÕj·T Ä<ëj·T+˝Àì
$T>∑Tfi¯ó¢ n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤sTT. Ä $<Û+ä >± yêfi¯ó¢ $‘·HÔ ê\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T,
≈£L©\≈£î #Ó*¢+|ü⁄\T e+{Ï yê{ÏøÏ nedüs¡yÓTÆq ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&çì düeT≈£Ls¡TÃø√>∑\T>∑T‘·THêïs¡T.
á s¬ ‘’ T· \≈£î kı+‘· $T>∑Tfi¯ó¢ m˝≤ @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT? BìøÏ düe÷<Ûëq+ ‘·sT¡ yê‹ uÛ≤>∑+˝À ‘Ó\TdüT+Ô ~.
á Á>±eT+˝Àì ô|<ä› ¬s’‘·T\+<ä]ø° Á{≤ø£ºs¡T¢ ñHêïsTT. ‘·eT bı˝≤\qT <äTqï{≤ìøÏ, $‘·Ô{≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷–+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü M{Ïì Ç‘·s¡ ∫qï ¬s’‘·T\≈£î n<Ó›≈£î ÇkÕÔs¡T. Mfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~øÏ
q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\T ñHêïsTT, ø=+‘·eT+~øÏ |ü+≥ø√‘· j·T+Á‘ê\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. á ô|<ä›
s¬ ‘’ T· \+<ä]ø° ‘·eT bı˝≤\≈£î kÕ>∑T˙fi¯ó¢ n+~+#·{≤ìøÏ nH˚ø£ uÀs¡Tu≤e⁄\T ñHêïsTT. á |ü]ø£sê\T,
j·T+Á‘ê\T n˙ï eékÕj·÷ìøÏ nedüs¡yÓTÆq uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ç˝À uÛ≤>∑+.
¬s’‘·T≈£î $T>∑T\T, ˝Ò<ë qwüº+
ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüs¡yÓTÆq eT÷&ÉT ø±s¡ø±\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì ¬s’‘·T\T ‘·eT bı\+˝À >√<ÛäTeT\T
|ü+&ç+#ês¡ì nqT≈£î+<ë+. ñ‘·Œ‹Ô˝À ø=+‘· ≈£î≥T+ã nedüsê\≈£î ñ+#·T≈£îì $T–*q~ ãC≤s¡T˝À
neTTà‘ês¡T. dü$‘·, ˝Òø£ >√$+<äT ø=&ÉT≈£î\ e+{Ï ∫qï ¬s’‘·T\≈£î $T>∑T\T >√<ÛäTeT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ Mfi¯T¢ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd<˚ ‘·≈£îÿe, n+<äT˝À #ê˝≤es¡≈£î ≈£î≥T+ã nedüsê\≈£î
ñ+#·T≈£î+{≤s¡T. ø±ã{Ïº eT<Ûä´‘·s¡>∑‹, ô|<ä› ¬s’‘·T˝Ò n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À e÷¬sÿ≥T j·÷s¡T¶≈£î >√<ÛäTeT\T
düs¡|òüsê #˚kÕÔs¡T. e÷¬sÿ≥T j·÷s¡T¶˝Àì yê´bÕs¡düTÔ\T á >√<ÛäTeT\qT ø=ì yê{Ïì ‹]– |ü≥ºD≤\T,
q>∑sê\˝Àì <äTø±D<ës¡T\≈£î neTTà‘ês¡T.
ô|<ä› ¬s’‘·T nsTTq ‘˚CŸbÕ˝Ÿ≈£î n‘·ì
uÛ Ñ ÷ eTT\ìï+{Ï ˝ À+∫ 350 øÏ « +{≤fi¯ ¢
>√<ÛäTeT $T>∑T\T>± ñ+≥T+~. Bìì
sêsTT>∑+CŸ e÷¬sÿ≥Tº˝À n$Tà ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À
&ÉãT“ bı+<äT‘ê&ÉT.
á &ÉãT“qT ‘˚CŸbÕ˝Ÿ @+ #˚kÕÔ&ÉT?
>∑‘· dü+e‘·‡s¡+ ‘˚CŸbÕ˝Ÿ á &ÉãT“˝À #ê˝≤
es¡≈£î u≤´+≈£î U≤‘ê˝À »eT #˚XÊ&ÉT.
‘·s¡Tyê‘· dü$‘· ˝≤>± nedüs¡yÓTÆq yêfi¯¢≈£î
n|ü\T Ç#êÃ&ÉT. ‘·sê«‘· |ü+≥ø±\+˝À
∫Á‘·+ 9.3 : e÷¬sÿ≥T≈£î rdüT¬øfi¯ó‘·Tqï >√<ÛäTeT\T ‘·q bı˝≤\≈£î nedüs¡yÓTÆq ìs¡«Vü≤D
ô|≥Tº ã &ç ì ≈£ L &Ü á &É ã T“qT+#˚
düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêï&ÉT. á dü+e‘·‡s¡+ ‘·q dü+bÕ<äq‘√ ‘˚CŸbÕ˝Ÿ eTs=ø£ Á{≤ø£sº T¡ ø=Hê\qT≈£î+≥THêï&ÉT.
|üøÿ£ Á>±e÷\˝À n<Ó› Á{≤ø£sº ≈¢¡ î£ eT+∫ –sêø° ñ+~. Ç+ø=ø£ Á{≤ø£sº T¡ ‘√ n‘·&ç dæsú ô¡ |≥Tºã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
‘˚CŸbÕ˝Ÿ ˝≤>±H˚ Ç‘·s¡ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ , ô|<äs¬› ‘’ T· \T ‘·eT $T>∑T\T eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì neTTà‘ês¡T.
á Ä<ëj·T+˝À ø=+‘· yÓTT‘êÔìï bı<äT|ü⁄ #˚dæ, Ä ‘·s¡Tyê‘· |ü+≥ Ks¡TÃ\≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ø=+‘·eT+~ ¬s’‘·T\T ‘·eT $T>∑T\T &ÉãT“‘√ |üX¯óe⁄\T, Á≥≈£îÿ\T ø=+{≤s¡T ˝Ò<ë <äTø±D≤\T
ô|&É‘ês¡T. Ç$ eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\≈£î ô|≥Tºã&ç ne⁄‘êsTT. yêfi¯ó¢ Ç+ø± uÛÑ÷$T ≈£L&Ü ø=qe#·TÃ.
eékÕj·T |üqT\˝À qwüº+≈£L&Ü edü÷Ô ñ+≥T+~. es¡<ä\T, |ü⁄s¡T>∑T\ e\¢ |ü+≥
qwüºb˛sTTq|ü &ÉT Ç˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~. eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\T |ü&çb˛e≥+e\¢ ≈£L&Ü qcÕº\T
sêe#·TÃ. Ç≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À ∫qï ¬s’‘·T\≈£î ‘êeTT ô|{Ïºq ô|≥Tºã&çì ‹]– bı+<ä≥+ ≈£L&Ü
#ê˝≤ ø£wüºeTÚ‘·T+~.
$T>∑T\T, ñ‘·Œ‹ÔøÏ ô|≥Tºã&ç
eTT>∑TZs¡T ¬s’‘·T\qT rdüTø√+&ç. eTT>∑TZs¡÷ >√<ÛäTeT\T |ü+&ç+#ês¡T. nsTT‘˚ yêfi¯ó¢ ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq
<ëì˝À ‘˚&Ü ñ+~ (¬s+&Ée ì\Te⁄ es¡dü). $$<Ûä ¬s’‘·T\T m<äTs=ÿH˚ |ü]dæú‹ì $X‚¢wæ+#·{≤ìøÏ
ø=ìï n+XÊ\T n+<ä]ø° düe÷qeTì nqTø√yê*. ‘˚*ø£>± ˝…ø£ÿ ø£≥{º ≤ìøÏ á n+XÊ\qT
nqT≈£î+<ë+:
1. Á|ü‹ ¬s’‘·T ≈£î≥T+ã+ $ìjÓ÷–+#˚ >√<ÛäTeT\ yÓTT‘·Ô+ düe÷q+ (eT÷&Ée ì\Te⁄ es¡dü).
2. á dü+e‘·‡s¡+˝À $T–*q >√<ÛäTeTq+‘ê e#˚Ã dü+e‘·‡s¡+ $‘·Ôq+>± ¬ s’‘·T\+<äs ¡÷
ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. n+<äT≈£î yêfi¯¢≈£î ‘·–q+‘· uÛÑ÷$T ñ+~.
3. n+<ä]øÏ ñ|üjÓ÷–+∫q $‘·Ôq+ø£+fÒ ¬s{Ïº+|ü⁄ ~>∑Tã&ç edüTÔ+<äqT≈£î+<ë+. ñ‘·Œ‹Ô˝À m≥Te+{Ï
nø£kÕà‘·TÔ qcÕº\T ˝Òe⁄.
|ü{øºÏ q£ T |üP]Ô #ÓjT· ´+&ç.
1e s¬ ‘’ T·
dü+ˆêTT ñ‘·Œ‹Ô $ìjÓ÷>∑+ $T>∑T\T = ñ‘·Œ‹Ô ` e#˚Ã dü+e‘·‡sêìøÏ
$ìjÓ÷>∑+ ô|≥Tºã&ç
1e dü+e‘·‡s¡+ 100 40 60 60
2e dü+e‘·‡s¡+ 120 40
3e dü+e‘·‡s¡+ 40
2e ¬s’‘·T
dü+ˆêTT ñ‘·Œ‹Ô $ìjÓ÷>∑+ $T>∑T\T e#˚Ã dü+e‘·‡sêìøÏ ô|≥Tºã&ç
1e dü+e‘·‡s¡+ 80 40
2e dü+e‘·‡s¡+ 40
3e dü+e‘·‡s¡+ 40
3e ¬s’‘·T
dü+ˆêTT ñ‘·Œ‹Ô $ìjÓ÷>∑+ $T>∑T\T e#˚Ã dü+e‘·‡sêìøÏ ô|≥Tºã&ç
1e dü+e‘·‡s¡+ 60 40
2e dü+e‘·‡s¡+ 40
3e dü+e‘·‡s¡+ 40
eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À eTT>∑TZs¡T ¬s’‘·T\ >√<ÛäTeT ñ‘·Œ‹Ôì b˛\Ã+&ç.
3e ¬s’‘·T |ü]dæú‹ 3e dü+e‘·‡s¡+˝À @eTe⁄‘·T+~? n‘·&ÉT ñ‘·Œ‹Ôì ø=qkÕ–+#·>∑\&Ü?
ñ‘·Œ‹Ôì ø=qkÕ–+#·{≤ìøÏ n‘·&TÉ @+ #Ój÷· ´*?
∫Á‘·+ 9.4 : ‘˚j÷· ≈£î, s¡ã“s¡T ‘√≥\T. eékÕj·T s¡+>∑+˝À ‘˚j÷· ≈£î, ø±|ò,” s¡ã“s¡T, |üfi‘¢¯ √≥\T e+{Ï$ ≈£L&Ü ekÕÔsTT.
sê+|ü⁄s¡+˝À eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\T
Á|ü<Ûëq ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤|üyÓTÆq eékÕj·T+ ø±≈£î+&Ü sê+|ü⁄s¡+˝À ø=ìï eékÕj˚T‘·s¡
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ñHêïsTT. sê+|ü⁄s+¡ ˝À |üì #˚ùdyêfi¯˝¢ À¢ 25 XÊ‘·+ eT+~ e÷Á‘·yT˚ eékÕj˚T‘·s¡
|üqT˝À¢ ñHêïs¡T.
bÕ&ç |ü]ÁX¯eT ` ¬s+&Ée kÕ<Ûës¡D ø±s¡´ø£˝≤|ü+
sê+|ü⁄s¡+˝À nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\T bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. >π <Ó\≈£î $$<Ûä s¡ø±\ >∑&,¶ç yêHêø±\+˝À
kÕ>∑T#˚ùd C§qï, dü»® y˚T‘·qT y˚T|ü⁄‘ês¡T. sêsTT>∑+CŸ˝À bÕ\T neTTà‘ês¡T. »Vü≤+^sêu≤<äT≈£î
#Ó+~q Ç<ä›s¡T yê´bÕs¡düTÔ\T sêsTT>∑+CŸ˝À bÕ\ ùdø£s¡D, o‘·©ø£s¡D πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
bÕ\qT Mfi¯ó¢ ãT˝+<éwüVü≤sY, &Ûç©¢ e+{Ï <ä÷s¡ Á|ü<˚XÊ\≈£î s¡yêD≤ #˚kÕÔs¡T. á |üì˝Àì ñ‘·Œ‹Ô
ø±s¡ø±\qT ≈£î¢|üÔ+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+:
uÛÑ÷$T: Á>±eT+˝À kı+‘· ø=≥º+ (ôw&ÉT¶).
ÁX¯eT: ≈£î≥T+ãÁX¯eT; Á|ü<Ûëq+>± eTVæ≤fi¯\T π><Ó\ b˛wüD |üì #·÷kÕÔs¡T.
uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ç: |üX¯óe⁄\ dü+‘·˝À ø=qï π><Ó\T.
ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&ç: ‘·eT uÛÑ÷$T˝À+∫ e∫Ãq |üX¯óe⁄\ y˚T‘·‘√ bÕ≥T ø=qï eT+<äT\T.
sê+|ü⁄s¡+˝À ∫qï‘·s¡Vü‰ edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø
Á|üdüTÔ‘·+ sê+|ü⁄s¡+˝À edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø (ñ‘·Œ‹Ô) |ü]ÁX¯eT˝À ñbÕ~Û bı+<äT‘·Tqï yêfi¯ó¢ 50
ø£+fÒ ‘·≈£îÿe eT+~ ñHêïs¡T. ô|<ä› q>∑sê\T, |ü≥ºD≤\˝Àì ø£sêà>±sê\˝À »]π> ñ‘·Œ‹Ô e÷~]
ø±≈£î+&Ü sê+|ü⁄s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ô ‘˚*ø£ |ü<ä∆‘·T\T ñ|üjÓ÷–+∫, ∫qï kÕúsTT˝À »s¡T>∑T‘·T+~. M{Ïì
kÕ<Ûës¡D+>± Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ø±˙, bı\+ <ä>∑Zs¡ø±˙ |üì#˚dü÷Ô ≈£î≥T+ã ÁX¯eTqT ñ|üjÓ÷–+∫ #˚kÕÔs¡T.
≈£L©\qT $ìjÓ÷–+#·≥+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
$TÁ•˝≤˝Ÿ $<äT´#·Ã¤øÏÔ‘√ |üì#˚dü÷Ô #Ós¡≈£î s¡dü+ rùd j·T+Á‘·+ ø=ì u…\¢+ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔ&ÉT.
n+‘·≈£î eTT+<äT #Ós¡T≈£îs¡dü+ ‹j·T´&ÜìøÏ m&É¢qT ñ|üjÓ÷–+#˚yêfi¯ó¢, ø±˙ Ç|ü&ÉT n+<äs¡÷
j·T+Á‘ê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇdüTHÔ êïs¡T. ‘·qT |ü+&ç+∫q #Ós≈¡ î£ qT ñ|üj÷Ó –+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü $TÁ•˝≤˝Ÿ
Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\ qT+∫ ≈£L&Ü #Ós¡≈£î ø=ì u…\¢+ á |üìøÏ $TÁ•˝≤˝Ÿ≈î£ @ uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ÉT\T nedüs+¡
‘·j÷· s¡T#˚kÕÔ&TÉ . á u…˝≤¢ìï »Vü≤+^sêu≤<äT˝À nj·÷´sTT?
neTTà‘ê&ÉT. á Áø£eT+˝À $TÁ•˝≤˝Ÿ ø=+‘· BìøÏ ÁX¯eT me]<ë«sê n+<äT‘√+~?
˝≤uÛÑ+ #˚düT≈£î+{≤&ÉT. $TÁ•˝≤˝Ÿ ‘·q ˝≤uÛ≤ìï m+<äT≈£î ô|+#·Tø√˝Òø£
b˛‘·THêï&ÉT? n‘·&çøÏ qcÕº\T e#˚Ã dü+<äsê“¤\T
sê+|ü⁄s¡+˝Àì <äTø±D<ës¡T\T @$T{À Ä˝À∫+#·+&ç.
sê+|ü ⁄ s¡ + ˝À yê´bÕs¡ + ˝À (edü T Ô e ⁄\u… ˝ ≤¢ ì ï $TÁ•˝≤˝Ÿ ‘· q }fiÀ¢ ø±≈£ î +&Ü
e÷]Œ&ç ˝ À) ñqïyêfi¯ ó ¢ m≈£ î ÿe>± ˝Ò s ¡ T . »Vü ≤ +^sêu≤<ä T ˝Àì yê´bÕs¡ d ü T Ô \ ≈£ î m+<ä T ≈£ î
sê+|ü⁄s¡ +˝Àì yê´bÕs¡dü TÔ \T q>∑sê\˝Àì neTTà‘·THêï&ÉT?
ôVA˝Ÿùd˝Ÿ e÷¬sÿ≥¢˝À düs¡T≈£î\T ø=qTø=ÿ∫Ã
yê{Ïì sê+|ü⁄s¡+˝À neTTà‘ês¡T. sê+|ü⁄s¡+˝Àì ∫qï øÏsêD≤ ø=≥T¢ _j·T´+, >√<ÛTä eT\T, |ü+#·<ës¡,
{°, q÷HÓ, _ôdÿ≥T¢, düãT“\T, ≥÷‘Yù|dtº, u≤´≥Ø\T, ø=y=«‘·TÔ\T, H√≥T |ü⁄düÔø±\T, ô|qTï\T,
ô|ì‡fi¯ó¢, ã≥º\T ≈£L&Ü neTTà‘êsTT.
me] düú\+˝À <äTø±D≤\qT HÓ\ø=\TŒ‘ês¡T?
ãdtkÕº+&é≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï Çfi¯¢˝À¢ ø=ìï ‹H˚ edüTeÔ ⁄\T ny˚Tà á <äTø±D≤\˝À ÁX¯eT me]~?
≈£î≥T+u≤\ yêfi¯ófl ‘·eT≈£îqï düú\+˝À ø=+‘· Ç≥Te+{Ï <äTø±D≤\≈£î m˝≤+{Ï ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&ç
<ä T ø±D≤\T ‘Ó s ¡ e &ÜìøÏ ñ|ü j Ó ÷ –+#ês¡ T . nedüs¡+ ne⁄‘·T+~?
yêfi¯ó¢ {°, düyÓ÷kÕ, ø£#√], ø±sê, $TsƒêsTT\T, uÛÖ‹ø£ ô|≥Tºã&ç øÏ+~øÏ e#˚Ãyê{Ïì ù|s=ÿq+&ç.
#êø˘ ˝ … ≥ T¢ , o‘· \ bÕ˙j· ÷ \T e+{Ï $ MT ÁbÕ+‘·+˝À ãC≤s¡T˝À ‹s¡T>∑T‘·÷ düs¡T≈£î\T
neTTà‘ês¡T. ≈£î≥T+ã+˝Àì eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢\T ny˚Tàyêfi¯¢˝À¢ ˇø£]qT+∫ yêfi¯¢ s√EyêØ neTàø±\T
á |üì˝À bÕ\T|ü+#·T≈£î+{≤s¡T. eTq <˚X¯+˝À m+‘√ ‘Ó\TdüTø√+&ç. @yÓTÆHê bı<äT|ü⁄ #˚düTÔHêïs√,
¬ s ’ ‘ · T \T, <ä T ø±D<ës¡ T \T, ãC≤s¡ ¢ ˝ À ‹]– ˝Ò<√ m˝≤ ‘Ó\TdüTÔ+~? {°#·s¡T‘√ #·]Ã+#·+&ç.
edüTÔe⁄\T ny˚Tàyêfi¯¢˝≤>± #ê˝≤eT+~ dü«j·T+ ñbÕ~Û ñqïyêfi¯ó¢ ñHêïs¡T. edüTÔe⁄\T, ùde\
ñ‘·Œ‹ÔøÏ Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T#˚dæ, Ä |üqT\T #˚|ü{Ïº n+<äT˝Àì ˝≤uÛÑqcÕº\qT uÛÑ]+#ê*‡
ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº yêfi¯ó¢ j·T»e÷qT˝Ö‘ês¡T. n<˚ düeTj·T+˝À á Á|üÁøÏj·T˝À ‘·eT kı+‘· ÁX¯eTqT
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ø=+‘·eT+~ <äTø±D<ës¡T\T Á>±eT+˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï yê{Ïì ø=ì ô|<ä› Á>±e÷\T ˝Ò<ë
|ü≥ºD≤˝À¢ì e÷¬sÿ≥¢˝À <äTø±D≤\≈£î ‹]– neTTà‘ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |æ+&çeTs¡ q&çù| e´øÏÔ
Á>±eT+˝Àì ∫qï s¬ ‘’ T· \qT+∫ >√<ÛTä eT\T ø=ì, yê{Ïì sêsTT>∑+CŸ e÷¬sÿ{À¢ neTTà‘ê&ÉT. |æ+&çeTs¡
ìs¡«Væ≤+#·&É+, >√<ÛäTeT\T ø=ì, neTà≥+ ¬s+&É÷ y˚s¡Ty˚s¡T yê´bÕsê\T.
s¡yêD≤; y˚>∑+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï s¡+>∑+
sê+|ü⁄s¡+ qT+∫ sêsTT>∑+CŸ≈£î s√&ÉT¶ e÷s¡Z+˝À nH˚ø£ s¡ø±\ yêVü≤Hê\T ñHêïsTT ` ]øå±\T,
»{≤ÿ\T, J|ü⁄, Á{≤ø£ºs¡T, ˝≤Ø. s¡yêD≤ s¡+>∑+˝À ˝≤Ø Å&Ó’es¡T¢, m&É¢ ãfi¯ó¢, »{≤ÿ\qT q&çù|yêfi¯ó¢
yÓTT<ä˝…’q e´≈£îÔ\T ñHêïs¡T. yêfi¯ó¢ eTqTwüß\qT, edüTÔe⁄\qT ˇø£ #√≥TqT+∫ eTs=ø£#√≥T≈£î #˚]Ã
<ëìøÏ ã<äT\T>± &ÉãT“\T rdüT≈£î+{≤s¡T. >∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± s¡yêD≤˝À ñqïyêfi¯¢ dü+K´
ô|s¡T>∑T‘√+~.
øÏXÀsY ˇø£ eékÕj·T ≈£L*. Ç‘·s¡ ≈£L©\ e÷~]>±H˚ øÏXÀsY≈£î eékÕj·T ≈£L* <ë«sê
e#˚Ã Ä<ëj·T+ ≈£î≥T+ã nedüsê\≈£î dü]b˛j˚T~ ø±<äT. ø=ìï dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ øÏXÀsY
øÏXÀsY dæús¡ ô|≥Tºã&ç @$T{Ï? n‘·&ç u≤´+≈£î qT+∫ s¡TD+ rdüT≈£îHêï&ÉT. uÛÑ÷$T˝Òì ù|<ä
ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&ç @yÓTÆ ñ+≥T+~? ≈£î≥T+u≤\≈£î ‘·≈£îÿe e&û¶ô|’ s¡TD≤\T Ç#˚Ã Á|üuÛÑT‘·«
øÏXÀsY mìï ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À ø±s¡´Áø£eT+ øÏ+<ä n‘·&TÉ á s¡TD+ rdüT≈£îHêï&ÉT. á &ÉãT“‘√
bÕ˝§Z+≥÷ ñHêï&ÉT? øÏXÀsY ˇø£ π><ÓqT ø=Hêï&ÉT. Ç|ü&ÉT n‘·&ÉT π><Ó bÕ\T
sê+|ü⁄s¡+˝À yÓTs¡T¬>’q s√&É¢ e\¢ øÏXÀsY neTTà‘·THêï&ÉT. n+‘˚ø±<äT n‘·&ÉT ‘·q π><Ó≈£î ã+&çì ø£{Ïº
˝≤uÛÑ|ü&Ü¶&Ü? $$<Ûä düs¡T≈£î\qT s¡yêD≤ #˚kÕÔ&ÉT. yêsêìøÏ ˇø£kÕ]
>∑+>±q~øÏ yÓ[¢ ≈£î+&É\T #˚ùd e´øÏÔøÏ ã+ø£eT{Ïº ‘ÓkÕÔ&ÉT.
˝Ò<ë u…\¢+, Ç‘·s¡ düs¡T≈£î\T rdüT≈£îì n|ü&É|ü&ÉT »Vü≤+^sêu≤<äT yÓfi¯‘ê&ÉT. Á|ü‹ HÓ\ n‘·&çøÏ
s¡yêD≤˝À ø=+‘· |üì <=s¡T≈£î‘·T+~. |òü*‘·+>± ø=ìï dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ ø£+fÒ øÏXÀsY m≈£îÿe
Ä<ëj·T+ bı+<äT‘·THêï&ÉT.
kÕsê+X¯+
á Á>±eT+˝À eékÕj·T+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq |üì. ø±\Áø£eT+˝À eékÕj·T |ü<ä∆‘·T˝À¢ nH˚ø£
eTTKýÓTÆq e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. Bìe\¢ n+‘˚ uÛÑ÷$TqT+∫ ¬s’‘·T\T eT]+‘· m≈£îÿe |ü+≥\T
|ü+&çdüTÔHêïs¡T. Ç~ eTTKýÓTÆq |ü]D≤eT+ ` m+<äTø£+fÒ uÛÑ÷$T ‘·≈£îÿe>± ñ+~, dæús¡+>±
ñ+~. ø±˙ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·≥+˝À uÛÑ÷$TMT<ä, düVü≤» eqs¡T\ô|’q ˇ‹Ô&ç ô|]–+~. ñ‘·Œ‹Ô
|ü<ä∆‘·T\qT düMTøÏå+∫, eqs¡T\qT düTdæús¡ $<Ûëq+˝À ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê
ñ+~.
eékÕj·÷ìøÏ Ç|ü &ÉT m≈£îÿe ô|≥Tºã&ç nedüs¡+ ne⁄‘√+~. ñ‘·Œ‹Ô˝À $T>∑T\TÃ≈£îqï
&ÉãT“ <ë«sê eT<Ûä´‘·s¡>∑‹, ô|<ä› ¬s‘’ ·T\≈£î ‘·s¡Tyê‹ |ü+≥≈£î ô|≥Tºã&ç @sêŒ≥T ne⁄‘·T+~.
Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 87 XÊ‘·+>± ñqï ∫qï ¬s’‘·T\≈£îô|≥Tºã&ç <=s¡ø£≥+ ø£wüº+>± ñ+~.
yêfi¯¢ kÕ>∑TuÛÑ÷$T ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ yêfi¯¢ ñ‘·Œ‹Ô dü]b˛<äT. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ˝Òq+<äTe\¢
yêfi¯¢ $T>∑T\TqT+∫ ô|≥Tºã&ç n+<äø£ n|ü #Ój·÷´*‡ edüTÔ+~. ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ø±s¡D+>±
∫qï ¬s’‘·T\T eékÕj·T ≈£L© |üìøÏ yÓfi≤¢*‡ edüTÔ+~.
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\˝À ÁX¯eT Á|ü<Ûëqø±s¡DyÓTÆq+<äTq ø=‘·Ô eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\T m≈£îÿe ÁX¯eTqT
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑*–‘˚ u≤>∑T+≥T+~. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ Ç≥Te+{Ï~ »s¡>∑˝Ò<äT. eékÕj·T+˝À
ÁX¯eTqT $T‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+≥THêïs¡T. <ë+‘√ ÁXÊ$T≈£î\T neø±XÊ\ ø√dü+ yÓ<Tä ≈£îÿ+≥÷
|üø£ÿ Á>±e÷\≈£î, |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\≈£î e\dü yÓfi¯ó‘·THêïs¡T. ø=+‘·eT+~ ø±]à≈£î\T Á>±eT+˝À
eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\T #˚|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
Á|üdüTÔ‘·+ Á>±e÷\˝À eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\T n+‘· m≈£îÿe>± ˝Òe⁄. Á>±e÷\˝À nH˚ø£ s¡ø±\
eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\˝À (eTq+ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D˝Ò #·÷XÊ+) #ê˝≤ ø=~›eT+~πø ñbÕ~Û
<=s¡T≈£î‘√+~. 2009`2010 ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á|ü‹ 100 eT+~ Á>±MTD ø±]à≈£î\˝À 32
eT+~ eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\˝À ñHêïs¡T. eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+
øÏ+<ä $$<Ûä |üqT\T #˚ùdyêfi¯ó¢ ≈£L&Ü Ç+<äT˝À ñHêïs¡T. Á>±MTD ø±]à≈£î\≈£î ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+
ø=+‘· n<äq|ü⁄ Ä<ëj·÷ìï Ç∫Ã+~.
uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À Á>±e÷\˝À eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Ç+ø± ô|s¡>±*. eékÕj·T+˝≤
ø±≈£î+&Ü eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\≈£î #ê˝≤ ‘·≈£îÿe uÛÑ÷$T ø±yê*. ø=+‘· ô|≥Tºã&ç ñqï yêfi¯ó¢
eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\T #˚|ü≥ºe#·TÃ. me]¬ø’Hê ô|≥Tºã&ç m˝≤ \_ÛdüTÔ+~? Ç+<äT≈£î kı+‘·+>±
ñqï bı<äT|ü⁄ yÓTT‘êÔ\qT ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ, nsTT‘˚ ‘·s¡#·T>± <ëìø√dü+ n|ü rdüTø√yê*‡
edüTÔ+~. ‘·≈£îÿe e&û¶‘√ n|ü \T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥+ eTTK´+, n|ü &ÉT bı<äT|ü⁄ yÓTT‘êÔ\T
˝Òìyêfi¯ó¢ ≈£L&Ü n|ü rdüT≈£îì @<√ ˇø£ eékÕj˚T‘·s¡ |üì yÓTT<ä\Tô|≥º>\∑ T>∑T‘ês¡T. eékÕj˚T‘·s¡
|üqT\T $düÔ]+#·{≤ìøÏ eTs=ø£ eTTKýÓTÆq nedüs¡+ ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq edüTÔe⁄\T, ùde\T neTà{≤ìøÏ
e÷¬sÿ≥T ñ+&É≥+. sê+|ü⁄s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï bÕ\T, u…\+¢ , >√<ÛTä eT\ e+{Ï yê{ÏøÏ #·T≥Tº|øü ÿ£ \
Á>±e÷\T, |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝À e÷¬sÿ≥T ñ+&É{≤ìï #·÷XÊ+. eT+∫s√&ÉT¢, s¡yêD≤, f…*bò˛qT
kÂø£s¡´+ e+{Ï$ yÓTs¡T>∑T|ü&É≥+ <ë«sê Á>±e÷\≈£î |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\‘√ eT+∫ nqTdü+<Ûëq+
@s¡Œ&ç sêqTqï dü+e‘·‡sê\˝À Á>±e÷\˝À eékÕj˚T‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\T uÛÑ÷$T ÁX¯eT ìs¡«Vü≤D ô|≥Tºã&ç
dæús¡ ô|≥Tºã&ç $T>∑T\T eékÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eékÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á|ü‹ Á>±e÷ìï Á|ü‹ |ü<˚fi¯fl≈£î ˇø£kÕ] »HêuÛ≤ >∑Dq˝À düπs«#˚dæ øÏ+<ä Ç∫Ãq
$<Ûä+>± $esê\qT bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T. sê+|ü⁄sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~
$esê\qT ì+|ü+&ç.
n. mø£ÿ&É ñ+~ (ñìøÏ) :
Ä. Á>±eT yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+:
Ç. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ ôV≤ø±ºs¡¢˝À:
kÕ>∑T˝À ñqï uÛÑ÷$T kÕ>∑T≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì uÛÑ÷$T
kÕ>∑T˙{Ï øÏ+<ä kÕ>∑T˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü (Çfi¯ófl, s√&ÉT¢, #Ós¡Te⁄\T, |üX¯óe⁄\;&ÉT
ñqï ÁbÕ+‘·+)
26 ôV≤ø±ºs¡T¢
á. kÂø£sê´\T
$<ä´
yÓ’<ä´+
e÷¬sÿ≥T
$<äT´‘·TÔ düs¡|òüsê
Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\T
düMT|ü |ü≥D º +
2. sê+|ü⁄s¡+˝Àì eékÕj·T ≈£L©\≈£î ø£˙dü ≈£L© ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ≈£L* m+<äT≈£î \_Ûk˛Ô+~?
3. MT ÁbÕ+‘·+˝Àì Ç<ä›s¡T ≈£L©\‘√ e÷{≤¢&É+&ç. Ç+<äT≈£î eékÕj·T ≈£L©\qT>±˙, uÛÑeq ìsêàD+˝À
|üì #˚ùdyêfi¯flqT>±˙ m+#·Tø√+&ç. yêfi¯fl≈£î m+‘· ≈£L© \_Ûk˛Ô+~? yêfi¯fl≈£î q>∑<Tä s¡÷|ü+˝À #Ó*k¢ ÕÔsê,
edüTÔ s¡÷|ü+˝ÀHê? yêfi¯fl≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü |üì <=s¡T≈£î‘·T+<ë? yêfi¯fl n|ü ˝À¢ ñHêïsê?
4. ˇπø $d”sÔ +í¡ ñqï uÛ÷Ñ $TqT+∫ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·{≤ìøÏ ñqï $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \T @$T{Ï? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\‘√
$e]+#·+&ç.
5. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ , ô|<ä› s¬ ‘’ T· \≈£î eékÕj·÷ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ô|≥Tºã&ç m˝≤ düeT≈£Ls¡T‘·T+~? ∫qï¬s‘’ T· \≈£L
Mfi¯fl≈£î eT<Ûä´ ñqï ‘˚&Ü @$T{Ï?
6. @ wüs¡‘·T\ MT<ä ‘˚CŸbÕ˝ŸqT+∫ dü$‘· n|ü bı+~+~? ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ u≤´+≈£î qT+∫ s¡TD+ \_ÛùdÔ
dü$‘· |ü]dæú‹ _Ûqï+>± ñ+&˚<ë?
7. MT ÁbÕ+‘·+˝Àì ô|<ä›yêfi¯fl‘√ e÷{≤¢&ç >∑‘· 30 dü+e‘·‡sê\˝À kÕ>∑T˙{Ï $<ÛëHê\˝Àq÷, eékÕj·T
|ü<ä∆‘·T\˝Àq÷ e∫Ãq e÷s¡TŒ\ >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ sêj·T+&ç.
8. MT ÁbÕ+‘·+˝Àì Á|ü<Ûëq eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\T @$T{Ï? @<Ó’Hê ˇø£ ø±s¡´Áø£e÷ìï m+#·T≈£îì ˇø£ ∫qï
ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
9. ñ‘·Œ‹ÔøÏ uÛÑ÷$T ø±≈£î+&Ü ÁX¯eT ø=s¡‘·>± ñ+&˚ |ü]dæú‹ì }Væ≤+#·Tø√+&ç. n|ü &ÉT sê+|ü⁄s¡+ ø£<∏ä
Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± ñ+&˚<ë? m˝≤? ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.
10. >√kÕsTT|üPsY, eTC≤* nH˚$ ñ‘·Ôs¡ ;Vü‰sY˝Àì ¬s+&ÉT Á>±e÷\T. ¬s+&ÉT Á>±e÷\˝Àì 850
≈£î≥T+u≤\qT+∫ 250 ø£+fÒ m≈£îÿe eT>∑yêfi¯ófl |ü+C≤uŸ ˝Ò<ë Vü≤sê´Hê Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À, ˝Ò<ë
&Û©ç ,¢ eTT+ãsTT, dü÷s¡‘,Y ôV≤’ <äsêu≤<äT, Hê>∑|Pü sY e+{Ï q>∑sê\˝À |üì#˚dTü HÔ êïs¡T. Ç˝≤ e\dü yÓfifl¯ ≥+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘·{≤ Á>±e÷\˝À kÕ<Ûës¡Dy˚T. Á|ü»\T m+<äT≈£î e\dü yÓfi¯‘ês¡T? (>∑‘· n<Ûë´j·÷ìøÏ MT
}Vü≤qT CÀ&ç+∫) >√kÕsTT|ü⁄sY, eTC≤* Á>±e÷\qT+∫ e\dü yÓ[flqyêfi¯ó¢ Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À @ |üì
#˚kÕÔs√ sêj·T+&ç.
11. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À edüTÔe⁄\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ≈£L&Ü uÛÑ÷$T nedüs¡+. Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷ $ìjÓ÷>±ìø°,
Bìø° ‘˚&Ü @$T{Ï?
12. ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À ªªuÛÑ÷$Tμμ nqï <ëì ns¡ú+ eTs=ø£kÕ] #·<äe+&ç. eékÕj·T+ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡
ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T˝À uÛÑ÷$T eTTKýÓTÆq nedüs¡+>± ñqï eTs=ø£ eT÷&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T
Çe«+&ç.
13. ñ‘·Œ‹ÔøÏ, Á|ü‘˚´øÏ+∫ eékÕj·÷ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ˙s¡T ˇø£ düVü≤» eqs¡T. Ç|ü &ÉT ˙{Ïì bı+<ä{≤ìøÏ
Bì $ìjÓ÷>±ìøÏ m≈£îÿe ô|≥Tºã&ç nedüs¡+ ne⁄‘√+~. á yêø±´\qT $e]+#·+&ç.

bÕsƒ¡+
10 Á|ü|ü+Nø£s¡D
n Ä
Ç á
n&Ä) ã&çøÏ yÓfi¯¢≥+, Ç) ã&ç Á|üy˚X¯<ë«s¡+, á) ‘·s¡>∑‹

>∑~˝À, ñ) q\¢ ã\¢ <ä>∑Zs¡ {°#·s¡T. MT≈£î Ç+≥¬sï{Ÿ
n+<äTu≤≥T˝À ñ+fÒ øÏ+~ *+≈£î˝À |üP]Ô Á|üø£≥qqT #·÷&É+&ç:
http://www.youtube.com/watch?v=VHYtShXI510
MTs¡T ô|’q #·÷düTÔqï~ \+&ÉHé qT+∫

ñ Á|ü#·T]‘·eTe⁄‘·Tqï ˇø£ |üÁ‹ø£ Á|üø£≥q.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·+<ë<ës¡T\ dü+K´
ô|+#·Tø√e&É+ Bì ñ<˚›X¯+. uÛ≤s¡rj·T
bÕsƒ¡≈£î\qT Äø£≥Tºø√{≤ìøÏ #Ó’Hê e+{Ï <˚XÊ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ ÁX¯<ä∆ ô|{Ïº uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\qT
H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïj·Tì n~ #Ó|⁄ü ‘·Tqï≥Tº>± ñ+~. Ç~ uÛ≤s¡rj·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ˝Ò<ë yê´bÕs¡dTü \Ô qT
ñ<˚›•+∫+~ ø±e#·TÃ, ˝Ò<ë uÛ≤s¡‘·<X˚ ¯+ yÓ[¢ |üì #Ój·÷´\qT≈£î+≥Tqï #Ó’Hê ø±]à≈£î\qT
ñ<˚›•+∫+~ ø±e#·TÃ. n+fÒ, á Á|üø£≥q˝À Á|ü|ü+Nø£s¡D $$<Ûä ø√D≤\qT MTs¡T #·÷&Ée#·TÃ:
Á_≥Hé˝À Ç+^¢wüß˝À Á|ü#·T]‘·eTe⁄‘·Tqï |üÁ‹ø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø=qT>√\T<ës¡T\ ø√dü+ #·÷k˛Ô+~;
#Ó˙’ j·TT\T uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\qT H˚sT¡ Ãø√{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ïdü÷,Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ‘·eT edüTeÔ ⁄\qT ne÷à\ì,
‘·eT ø±]à≈£î\qT nø£ÿ&çøÏ |ü+|æ+#ê\ì, uÛ≤s¡rj·T uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√ yê´bÕs¡+ #Ój·÷´\ì
nqT≈£î+≥THêïs¡T.
130 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|+ü Nø£sD¡
20e X¯‘êã›+ ∫es¡˝À Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± »]–q eTTKýÓTÆq |ü]D≤e÷˝À¢ Á|ü|ü+Nø£s¡D
ˇø£{Ï. BìøÏ sê»ø°j·T, kÕ+düÿ è‹ø£, Ä]úø£ ø√D≤\T ñHêïsTT. M{Ï˝À¢ ø=ìï n+XÊ\qT mì$T<äe,
‘=$Tà<äe ‘·s¡>∑‘·T\˝À ùdyês¡+>∑+˝À ø±˝Ÿ ôd+≥sY e+{Ï ø=‘·Ô ñ<√´>∑ neø±XÊ\T @s¡Œ&É≥+
e+{Ï$ #·÷XÊs¡T. e÷¬sÿ≥T˝À ô|<ä› dü+K´˝À $ìjÓ÷>∑ edüTÔe⁄\T \_ÛdüTÔHêïj·Tqï~ MT≈£î ‘Ó\TdüT.
n+‘·sê®rj·T Ä]úø£ e÷]Œ&ç\‘√ eTq+ eT÷&ÉT s¡ø±\ Á|üyêVü‰\qT >∑T]Ô+#·e#·TÃ. yÓTT<ä{Ï~
edüTÔe⁄\T, ùde\ Á|üyêVü≤+. ¬s+&Ée~ ÁX¯eT
yÓTTu…’˝Ÿ bò˛qT¢ ˝Ò<ë yêVü≤Hê\T e+{Ï @<√ ˇø£ Á|üyêVü≤+ ` ñbÕ~Ûø√dü+ yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ Á|ü»\T
<ëìì rdüTø√+&ç. e÷¬sÿ{À¢ n+<äTu≤≥T˝À e\dü yÓfi¯¢≥+. eT÷&Ée~ ô|≥Tºã&ç Á|üyêVü≤+ `
ñqï Áu≤+&É¢qT >∑T]Ô+#·+&ç. yê{Ï j·T»e÷qT\T dü«\Œø±\, ˝Ò<ë Bs¡Èø±\ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+
mes¡T? n$ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ‘·j÷· s¡e⁄‘·THêïj·÷? <ä ÷ s¡ Á bÕ+‘ê\≈£ î ô|≥Tº ã &ç Á|ü e Væ ≤ +#· ≥ +.
MT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ ô|<äy› êfi¯‘¢ √ #·]Ã+∫ Çy˚ø±ø£ Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î sê»ø°j·T, kÕ+düÿè‹ø£
30 dü + e‘· ‡ sê\ ÁøÏ ‘ · + mìï Áu≤+&É T ¢ ø√D≤\T ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü•ÃeT Ädæj÷· ,
ñ‘·sÔ ¡ ÄÁ|òøæ ±\˝À ≥T´˙dæj÷· , áõ|ü⁄º e+{Ï nH˚ø£
n+<äTu≤≥T˝À ñHêïjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√+&ç. <˚XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï Á|üu≤Û $‘·yTÓ Æ ìj·T+‘·\qT
‘=\–+#·{≤ìøÏ $|ü¢yê\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷˝À¢ Bìì ªns¡uŸ edü+‘·+>±μ
ù|s=ÿHêïs¡T. á <˚XÊ\˝À Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\T ø°\ø£yÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wæ+#êsTT. Ç‘·s¡ <˚XÊ\
j·÷»e÷q´+˝À ñ+&ç yêfi¯¢‘√ q&É|üã&ÉT‘·Tqï {°M #ÛêHÓfi¯ó¢ Á|ü»\≈£î eT<ä›‘·T Çe«≥+‘√ kÕúìø£
Hêj·T≈£î\ n~Ûø±sê\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ M˝…’+~. bÂs¡j·TT<ä∆+, düTHêMT e+{Ï Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T
C≤rj·T dü]Vü≤<äT›\≈£î ˝Àã&ç #·]Ã+∫q|üŒ{Ïø° yê{ÏøÏ Á|ü|ü+#·+ q\TeT÷\\ qT+∫ eT<ä›‘·T,
kÕqTuÛÑ÷‹ \_ÛdüTÔ+~. Á|ü|ü+Nø£s¡D πøe\+ e÷¬sÿ{Ÿπø |ü]$T‘·yÓTÆ ˝Ò<äT, Ä˝À#·q\T , uÛ≤yê\T
≈£L&Ü |ü+#·Tø√ã&ç $düÔ è‘·eTÚ‘·THêïsTT.
19e X¯‘êã›+˝À ø±]à≈£î\ e\dü
Á|ü|ü+Nø£s¡DqT 20e X¯‘êã›|ü⁄ ∫e] <äX¯˝Àì |ü]D≤eT+>± #ê˝≤eT+~ nqT≈£î+{≤s¡T.
Á|ü|ü+Nø£s¡D˝Àì Á|üdüTÔ‘· <äX¯ yÓTT<ä˝…’ 30, 40 dü+e‘·‡sê\T ne⁄‘√+<äqï~ ì»y˚Tø±˙, <˚XÊ\ eT<Ûä´
dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&çq eTTKýÓTÆq <äX¯\T Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝À ñHêïsTT. 19e X¯‘êã›+˝À $<˚o yê´bÕs¡+,
$<˚XÊ\˝À ô|≥Tºã&ÉT\T, ø±]à≈£î\ e\dü\T y˚>∑+ |ü⁄+E≈£îHêïsTT. edüTÔe⁄\T, ô|≥Tºã&ÉT\T ø£~*q+‘·
ùd«#·Ã>¤ ± ø±]à≈£î\ e\dü\T ˝Òq|üŒ{Ïø° <ë<ë|ü⁄>± nsTT<äTø√≥¢ eT+~ j·T÷s¡|⁄ü qT+∫ nyÓT]ø±, ÄÅùd*º j·÷\≈£î
yÓ[¢ ñ+{≤s¡ì n+#·Hê. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± 15 ø√≥¢ eT+~ ‘·eT Çfi¯q¢ T e~* yÓfi≤¢sì¡ ˝…øÿ£ >∑{≤ºsT¡ . e\dübÕ\≈£î\
Á|üD≤[ø£\˝À uÛ≤>∑+>± \ø£å˝≤~ uÛ≤s¡rj·T, #Ó’Hê ø±]à≈£î\T Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± ‘√≥\˝À, >∑qT\˝À, s√&ÉT¶,
¬s’\T e÷s¡Z ìsêàD |ü<∏äø±\˝À |üì #Ój·T´{≤ìøÏ e\dü yÓfi≤¢s¡T. Mfi¯¢˝À #ê˝≤eT+~ ˇ|üŒ+<ä ≈£L©\T. n+fÒ
ø=‘·Ô <˚XÊìøÏ, ˝Ò<ë ÁbÕ+‘êìøÏ Á|üj·÷D≤ìø£j˚T´ Ks¡TÃqT j·T»e÷ì ô|≥Tºø√>± <ëìøÏ ã<äT\T>± ˇø£ ì]›wüº
ø±\+bÕ≥T n‘·ì e<ä› |üì #˚kÕÔqì ø±]à≈£î&ÉT ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+{≤&ÉT, n‘·&çøÏ ø£≥Tºã&ç ñ+{≤&ÉT. á
$<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+qT+∫ ø±]à≈£î\T ø£πs_j·THé Be⁄\≈£î, e÷]wüdt, |òæJ, eT\j·÷, l\+ø£ e+{Ï <˚XÊ\≈£î
yÓfi≤¢s¡T. nø£ÿ&É ìyêdü, |üì |ü]dæú‘·T\T #ê˝≤ <ës¡TD+>± ñ+&É≥y˚Tø±ø£ yêfi¯fl≈£î m≥Te+{Ï #·≥ºã<ä∆yÓTÆq
Vü≤≈£îÿ\T ñ+&˚$ ø±e⁄. Ç˝≤ e\dü yÓ[q¢ yêfi¯˝¢ À¢ #ê˝≤eT+~ Äj·÷ <˚XÊ\˝À dæsú ì¡ yêdü+ @s¡Œs¡#T· ≈£îHêïs¡T.
á $<Ûä+>± kÕ+düÿè‹ø£ y˚Tfi¯$+|ü⁄\T nH˚ø£+ »]>±sTT.
Ç{°e\ Á|ü|ü+Nø£s¡D nqTuÛÑe+˝À ø±]à≈£î\ e\dü Ç+‘· ô|<ä› m‘·TÔq »s¡>∑˝Ò<äqï~ >∑eTì+#ê*‡q
$wüj·T+. áHê&ÉT eè‹ÔHÓ’|ü⁄D≤´\T ñqï Á|ü»\ e\dü≈£î –sêø° ñ+~, nsTT‘˚ Ç~ |ü]$T‘·+>± ñ+&ç, ‘·s¡#·T
yÓ’s¡T<Ûë´\≈£î <ë]rk˛Ô+~.
á bÕsƒ¡+˝À Á|ü|ü+Nø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± >∑‘· 30, 40 dü+e‘·‡sê\˝À #√≥T #˚düT≈£îqï Ä]úø£
n+XÊ\qT #·÷<ë›+.
|ü\T <˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô
20e X¯‘êã›+ eT<ÛäúÛ≤>∑+ es¡≈£î ñ‘·Œ‹Ôì Á|ü<Ûëq+>± <˚X¯+˝À|ü\ ìs¡«Væ≤+#˚yêfi¯T¢. eTT&ç
düsT¡ ≈£î\T, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, ‘·j÷· s¬ q’ edüTeÔ ⁄\qT e÷Á‘·yT˚ <˚X¯ dü]Vü≤<äT\› qT <ë{Ï yÓfi$¢‚ . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
e+{Ï e\dü <˚XÊ\T eTT&ç düs¡T≈£î\T, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT m>∑TeT‹ #˚dæ, ‘·j·÷¬s’q düs¡T≈£î\qT
~>∑TeT‹ #˚düT≈£îH˚$. <ä÷s¡<˚XÊ\qT ø£\|ü{≤ìøÏ yêDÏ»´+ Á|ü<Ûëq e÷s¡Z+>± ñ+&˚~. Ç~ ô|<ä›
ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T (MNCs) s¡+>∑Á|üy˚X¯+ #Ój·T´{≤ìøÏ eTT+<äT |ü]dæú‹. ˇø£ <˚X¯+ø£+fÒ m≈£îÿe
<˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ôì #˚|üfÒº ˝Ò<ë ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ìj·TÁ‹+#˚ dü+düú\qT ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú (MNC)
n+{≤s¡T. ø±]à≈£î\T, Ç‘·s¡ eqs¡T\T #Íø£>± \_Û+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T ‘·eT
ø±sê´\j·÷\qT, ø£sêà>±sê\qT HÓ\ø=\TŒ‘êsTT. ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ\qT ‘·–Z+∫ ‘·eT ˝≤uÛ≤\qT
ô|+#·Tø√{≤ìøÏ ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T Ç˝≤ #˚kÕÔsTT.
á ñ<ëVü≤s¡DqT #·÷&É+&ç. bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü]ø£sê\qT ‘·j·÷s¡T#˚ùd ˇø£ ô|<ä› ãVüQfi¯C≤‹
dü+düú yê{Ïì nyÓT]ø±˝Àì |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ë\˝À &çC…’Hé #˚düTÔ+~. <ë+{À¢ì $&ç uÛ≤>±\T #Ó’Hê˝À
‘·j÷· s¡e⁄‘êsTT. á $&çu≤Û >±\qT yÓTøÏ‡ø√, ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|⁄ü <˚XÊ\≈£î |ü+|æ+∫ nôd+_¢+>¥ #˚kÕÔsT¡ .
Ä ‘·sT¡ yê‘· |üP]Ô nsTTq düsT¡ ≈£î\qT, Á|ü|+ü #·+ n+‘·{≤ neTTà‘ês¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ø±˝Ÿ ôd+≥s¡T¢
á dü+düú\ ª$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ ùde (Customer Care)\ <ë«sê ùde\T n+~kÕÔs¡T. (á <˚XÊ\qT
Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.)
á ñ<ëVü≤s¡D˝À ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú ‘·q edüTÔe⁄\qT Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± neTà≥y˚T ø±≈£î+&Ü
edüTÔe⁄\T, ùde\ ñ‘·Œ‹Ô Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± $düÔ]+|üCÒdæ+~. Bì |òü*‘·+>± ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·T nH˚ø£
dü+øÏ¢wüº s¡÷bÕ\˝À ìs¡«Væ≤+|üã&ÉT‘·T+~. ñ‘·Œ‹Ô Á|üÁøÏj·TqT ∫qï ∫qï uÛ≤>±\T>± #˚dæ yê{Ïì
Á|ü|ü+#·+˝À |ü\T #√≥¢ #˚|ü&É‘ês¡T. ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´>∑\ <˚X¯+>±
#Ó’Hê ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~. nyÓT]ø±, j·T÷s¡|ü⁄\˝Àì e÷¬sÿ≥¢≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+&É≥+‘√ yÓTøÏ‡ø√, ‘·÷s¡TŒ
j·T÷s¡|ü⁄˝À nôd+_¢+>¥ #˚|ü{≤ºs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç+^¢wüß e÷{≤¢&É>∑*–q $<ëé+‘·T˝…’q j·TTe‘·
ø£düºeTsY πøsY ùde\qT n+~düTÔHêïs¡T. M≥ìï{Ï |òü*‘·+>± ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\≈£î Ks¡TÃ˝À 50`60
XÊ‘·+ Ä<ë ne⁄‘·T+~! ñ‘·Œ‹Ôì <˚X¯ dü]Vü≤<äT›\T <ë{Ï #˚|ü≥º≥+ e\¢ ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\≈£î #ê˝≤
˝≤uÛ≤\T ñ+{≤sTT.
<˚XÊ\ eT<Ûä´ ñ‘·Œ‹Ôì nqTdü+<Ûëq+ #˚Ój·T≥+
ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú T |üì Á|ü<X˚ Êìï m+#·Tø√{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó –+#˚ kÕ<Ûës¡D dü÷∫ø£\T: e÷¬sÿ≥¢≈î£
<ä>∑Zs¡>± ñ+&É≥+; ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ HÓ’|ü⁄D´+ ñqï, HÓ’|ü⁄D´+˝Òì ø±]à≈£î\ \uÛÑ´‘·; Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‹Ô
ø±s¡ø±\ n+<äTu≤≥T, ‘·eT Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&˚ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T ñ+&É≥+ yÓTT<ä˝…’q$.
uÛÑ÷$T, uÛÑeHê\T, j·T+Á‘ê\T, Ç‘·s¡ |ü]ø£sê\T e+{Ï yê{Ïø√dü+ ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T Ks¡TÃ ô|fÒº
yÓTT‘êÔìï $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T n+{≤s¡T. ˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~+∫ô|&É‘êj·Tqï ÄX¯‘√H˚ Ç≥Te+{Ï
ô|≥Tºã&ÉT\T ô|&É‘ês¡T.
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T Äj·÷ <˚XÊ\ kÕúìø£ ø£+ô|˙\‘√ ø£*dæ ñ‘·Œ‹Ôì
#˚|ü&É‘êsTT. M{Ïì C≤sTT+{Ÿ yÓ+#·s¡T¢ n+{≤s¡T. ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T ‘Ó#˚Ã Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+e˝≤¢, n<äq|ü⁄ ô|≥Tºã&ÉT\ e˝≤¢ kÕúìø£ ø£+ô|˙\T Á|üjÓ÷»q+ bı+<äT‘êsTT.
nsTT‘˚ #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À ãVüQfi¯C≤‹
Çø£ÿ&É |ü]dæ‘ú T· \T nqT≈£L˝+>± ˝Òe⁄, y˚T+ eTs=ø£ ô|≥Tºã&ÉT\T kÕúìø£ ø£+ô|˙\qT ø=H˚dæ ñ‘·Œ‹Ôì
<˚XÊìøÏ yÓfi‘¯ ê+. $düÔ]+#·T≈£î+{≤sTT. ô|<ä› m‘·TÔq ì<ÛäT\T
ñ+&˚ ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T á |üìì ‘˚*ø£>±
#ÓjT· ´>∑\T>∑T‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ø±]Z˝Ÿ |ò⁄ü &é‡
nH˚ nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q ô|<ä› ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú
ªbÕs¡UŸ |ò⁄ü &é‡μ e+{Ï ∫qï uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\qT
y˚‘H· ê\T
ô|+#ê* |üì düú˝≤˝À¢ ø=H˚dæ+~. bÕs¡UŸ |òü⁄&é‡≈£î Hê\T>∑T q÷HÓ X¯ó~∆
uÛÑÁ<ä‘·
ø£ s êà>±sê\T, uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ e T+‘· { ≤ ô|<ä ›
e÷¬sÿ{Ï+>¥ HÓ{ŸesYÿ, ‘·eT Áu≤+&ÉT≈£î eT+∫
ù|s¡T ñHêïsTT. kÕúìø£ ø£+ô|˙\qT ø=qT>√\T
#˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À e+≥q÷HÓ\˝À
ø±]Z˝Ÿ n‹ ô|<ä› ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T>± |ü]D$T+∫+~.
ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T ñ‘·Œ‹Ôì eTs=ø£ $<Ûä+>± ≈£L&Ü ìj·T+Á‹kÕÔsTT. n_Ûeè~∆ #Ó+~q
<˚XÊ\˝Àì ô|<ä› ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú T ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î ñ‘·Œ‹ÔøÏ Äs¡s¶ T¡ ¢ ÇkÕÔsTT. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >±
∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T <äTdüTÔ\T, #Ó|ü⁄Œ\T, Áø°&Ü |ü]ø£sê\T e+{Ï mH√ï edüTÔe⁄\qTñ‘·Œ‹Ô #˚dæ
ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\≈£î n+<ä#˚ùdÔ n$ yê{Ïì ‘·eT Áu≤+&é ù|s¡¢‘√ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î neTTà‘êsTT.
á ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î #Ó*¢+#˚ <Ûäs¡, HêD´‘·, düs¡T≈£î n+~+#˚ düeTj·T+, ø±]à≈£î\ |ü]dæú‘·T\qT
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n~Ûø±s¡+ ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\≈£î ñ+≥T+~. ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\ ø±s¡D+>± <ä÷s¡
ÁbÕ+‘ê\˝Àì ñ‘·Œ‹Ô eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq+ @s¡Œ&ÉT‘√+~.
bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡ nH˚ nyÓT]ø± ø£+ô|˙ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 26 <˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô kÂø£sê´\T ø£*– ñ+&ç
n‹ ô|<ä› ø±s¡¢ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T>± ñ+~. bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡ 1995˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ e∫Ã 1700 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\‘√
#ÓHÓÌï <ä>∑Zs¡ ø£sêà>±sêìï HÓ\ø=*Œ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À J|ü⁄\T, ˝≤Ø\ n‹ ô|<ä› ø£+ô|˙jÓÆTq eTV”≤+Á<ä
eTV”≤+Á<ä‘√ ø£*dæ á ø£sêà>±sêìï HÓ\ø=*Œ+~. 2004 Hê{ÏøÏ bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 27,000
ø±s¡T¢ neTTà‘√+~, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ <äøÏåD ÄÁ|òæø±, yÓTøÏ‡ø√, Áu…õ˝Ÿ <˚XÊ\≈£î eTs√ 24,000 ø±s¡T¢
m>∑TeT‹ #˚k˛Ô+~. Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝Àì ñ‘·Œ‹Ô πø+Á<ë\≈£î $&ç uÛ≤>±\qT düs¡|òüsê #˚ùd˝≤ bò˛sY¶ Ç+&çj·÷qT
n_Ûeè~∆ #˚j·÷\qï ‘·\+|ü⁄‘√ ø£+ô|˙ ñ+~.
bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡ ãVüQfi¯C≤‹
ø£+ô|˙j·÷? m+<äT≈£î?
$<˚o ô|≥Tºã&ç n+fÒ
@$T{Ï? bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À m+‘·
ô|≥Tºã&ç ô|{Ïº+~?

bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡ e+{Ï ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ø£sêà>±sê\qT HÓ\ø=\Œ≥+
e\¢ Ç≥Te+{Ï <˚XÊ\T n+~+#˚ ô|<ä› e÷¬sÿ≥TºH˚ ø±≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ e\¢ ≈£L&Ü
˝≤uÛÑ|ü&É‘êsTT. á yêø±´ìï $e]+#·+&ç.
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ ø±s¡¢ ñ‘·Œ‹ÔøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $&çuÛ≤>±\qT n+~+#˚˝≤ n_Ûeè~∆ #Ój·÷´\ì ø£+ô|˙
m+<äT≈£î nqT≈£î+{À+~? øÏ+~ n+XÊ\qT #·]Ã+#·+&ç:
(n) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø±]à≈£î\T, Ç‘·s¡ eqs¡T\ Ks¡TÃ.
(Ä) bò˛sY¶ yÓ÷≥sY‡≈£î $$<Ûä $&ç uÛ≤>±\qT n+~+#˚ |ü\T kÕúìø£ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ñ+&É≥+.
(Ç) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, #Ó’Hê\˝Àì n~Ûø£ dü+U≤´ø£ ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+&É≥+.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bò˛sY¶ yÓ÷{sY‡ ø±s¡¢ ñ‘·Œ‹Ôì #˚|ü≥º≥+ e\¢ ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À m≥Te+{Ï
nqTdü+<Ûëq+ »s¡T>∑T‘√+~?
Ç‘·s¡ ø£+ô|˙\≈£î, ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\≈£î eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
HÓ’ø˘, ø√ø±ø√˝≤, ô||æ‡, Vü≤ √+&Ü, H√øÏj·÷ e+{Ï ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T <ë<ë|ü⁄>± nyÓT]ø±,
»bÕqT, ˝Ò<ë ◊s√bÕ <˚XÊ\≈£î #Ó+~qy˚. m+<äTø√ }Væ≤+#·>∑\sê?
$<˚o yêDÏ»´+, e÷¬sÿ≥¢ nqTdü+<Ûëq+

<˚XÊ\ eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq+>± #ê˝≤ ø±\+>± yêDÏ»´+ ñ+{À+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <äøÏåD
Ädæj·÷\qT+∫ ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeTyÓ’|ü⁄\qTqï e÷¬sÿ≥¢≈£î ñqï yê´bÕs¡ e÷sêZ\ >∑T]+∫, á <ës¡T\
yÓ+≥ »]–q ô|<ä› yÓTT‘·+Ô yê´bÕsê\ >∑T]+∫ MTs¡T #·]Á‘·˝À #·~$ ñ+{≤s¡T. yêDÏ»´ Á|üj÷Ó »Hê\
ø√dü+ ádtºÇ+&çj·÷ ø£+ô|˙ e+{Ï yêDÏ»´ dü+düú\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e#êÃj·Tqï $wüj·T+ ≈£L&Ü
MT≈£î >∑Ts¡TÔ ñ+&˚ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ á $<˚o yêDÏ»´+ eTÚ*ø£ $~Û @$T{Ï?
≈£î|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î <˚oj·T e÷¬sÿ≥¢≈î£ $T+∫q neø±XÊ\qT $<˚o yêDÏ»´+
n+~düTÔ+~. n<˚$<Ûä+>± ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î kÕúìø£+>± ñ‘·Œ‹Ô nsTTq edüTÔe⁄˝Ò ø±≈£î+&Ü eT]ìï
edüTeÔ ⁄\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ekÕÔsTT. n+fÒ $<˚o yêDÏ»´+ $$<Ûä <˚XÊ\˝Àì e÷¬sÿ≥¢qT nqTdü+<Ûëq+
#˚düTÔ+~.
>∑‘·+˝À <˚XÊ\qT ø£*|æq Á|ü<Ûëq n+X¯+ @$T{Ï? >∑‘êìøÏ, Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹øÏ ‘˚&Ü @$T{Ï?
$<˚o yêDÏ»´+, $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\≈£î eT<Ûä´ ‘˚&Ü @$T{Ï?
Ç{°e* ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ #Ó’Hê ñ≈£îÿqT ~>∑TeT‹ #˚düT≈£î+{À+~. á ~>∑TeT‘·T\T
M{Ïì m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔjÓ÷ #Ó|üŒ+&ç:
(n) #Ó’Hê˝Àì ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\T
(Ä) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ñ≈£îÿ ø£sêà>±sê\T
(Ç) #Ó’Hê˝À Ç‘·s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø£ edüTÔe⁄\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ ñ≈£îÿqT ø=qT>√\T #˚ùd
|ü]ÁX¯eT\T
#Ó’Hê˝ÀøÏ uÛ≤s¡‘· ñ≈£îÿqT ~>∑TeT‹ #˚düTø√e≥+ e\¢ ¬s+&ÉT <˚XÊ\ ñ≈£îÿ e÷¬sÿ≥T¢ m˝≤
nqTdü+<ÛëqeTÚ‘êsTT?
#Ó’Hê ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ bÕ¢dæºø˘ u§eTà\T m>∑TeT‹ #˚j·TkÕ>±s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
ø=qT>√\T<ës¡¢≈£î Ç|ü&ÉT uÛ≤s¡rj·T, #Ó’Hê u§eTà\˝À m+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+~. ø=‘·Ô &çC…’qT¢, ‘·≈£îÿe <Ûäs¡
ø±s¡D+>± #Ó’Hê u§eTà\T m+‘√ Ä<äs¡D bı+<ësTT. ˇø£ dü+e‘·‡s¡ ø±˝+˝À u§eTà\ <äTø±D≤\˝À 70`80
XÊ‘·+ uÛ≤s¡rj·T u§eTà\≈£î ã<äT\T>± #ÓH’ ê u§eTà\qT neTàkÕ>±sTT. >∑‘+· ˝À ø£+fÒ Ç|ü&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
u§eTà\T #·eø£>± ñHêïsTT.
#Ó’Hê˝À u§eTà\ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î Ç~ ‘·eT yê´bÕsêìï $düÔ]+|ü#˚düTø√{≤ìøÏ neø±X¯+ Ç∫Ã+~.
uÛ≤s¡rj·T u§eTà\ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ |ü]dæú‹ Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± ñ+~. b˛{°e\¢ uÛ≤s¡rj·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ø=‘·Ô
e÷sêZ\qT nH˚«wæ+#·e\dæ e∫Ã+~, á Á|üÁøÏj·T˝À ø=+‘·eT+~ ~yêfi≤ rXÊs¡T ≈£L&Ü.
ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T, Á|ü|ü+Nø£s¡D
>∑‘· eT÷&ÉT, Hê\T>∑T <äXÊu≤›\T>± #ê˝≤ ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T ‘êeTT #Íø£>± ñ‘·Œ‹Ô #˚|üfÒº
neø±XÊ\Tqï Á|ü<X˚ Ê\ ø√dü+ Á|ü|+ü #·+ q\TeT÷\˝≤ yÓ<øä k£ Õ>±sTT. Äj·÷ <˚XÊ\˝À á ãVüQfi¯C≤‹
ø£+ô|˙\ $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. n<˚ düeTj·T+˝À <˚XÊ\ eT<Ûä´ $<˚o yêDÏ»´+
≈£L&Ü y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. $<˚o yêDÏ»´+˝À ≈£L&Ü n~Ûø£ uÛ≤>±ìï ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T
ìj·T+Á‹düTÔHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì bò˛sY¶ yÓ÷{sY‡ ø±s¡¢ ‘·j·÷Ø ø£sêà>±s¡+ uÛ≤s¡rj·T
e÷¬sÿ≥¢ø√düy˚T ø±ø£ Ç‘·s¡ n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î ø±s¡¢qT m>∑TeT‹ #˚k˛Ô+~, ø±s¡¢ $&çuÛ≤>±\qT
Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ ñqï ‘·q nH˚ø£ ø£sêà>±sê\≈£î m>∑TeT‹ #˚k˛Ô+~. Ç<˚$<Ûä+>± nH˚ø£ ãVüQfi¯C≤‹
ø£+ô|˙\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T edüTÔe⁄\T, ùde\ yêDÏ»´+˝À ≈£L&Ü Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤düTÔHêïsTT.
n~Ûø£ $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T, n~Ûø£ $<˚o yêDÏ»´+ e\¢
Á|ü|ü+Nø£s¡D #ê˝≤ düs¡<ë>±
ñ+~. Ç~ Á|ü|ü+#êìï $$<Ûä <˚XÊ\ ñ‘·Œ‹Ô, e÷¬sÿ≥¢ eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq+ ô|]–+~.
ã\¢|üs¡T|ü⁄>± #˚dæ+~, y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï á <˚XÊ\ nqTdü+<Ûëq+, n+‘·:
dü+ã+<Ûë˝Ò Á|ü|ü+Nø£s¡D. á Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üÁøÏj·T˝À
ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT. <˚XÊ\
eT<Û´ä edüTeÔ ⁄\T, ùde\T, ô|≥Tºã&ÉT\T, kÕ+πø‹ø£
ne⁄qT e÷ ø=+&É\T, #Ó≥T¢ rùddüT
$C≤„q Á|üyêVü‰\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø=ìï
≈£îHêïs¡T. qTe⁄« Ä&ÉT≈£î+≥Tqï <äXÊu≤›\ ÁøÏ‘·+‘√ b˛*ùdÔ Á|ü|ü+#·+˝Àì nH˚ø£
Á|ü|ü+#·+ e÷~≈£L&Ü, C≤Á>∑‘·Ô. ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ <ä>s∑Z ¡ dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
ô|≥Tºã&ç, Á|ü»\T, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\
Á|üyêVü≤+e\¢ dü]Vü≤<äT›\T ˝Òì Á|ü|ü+#·+
@s¡Œ&ç+~. |òü*‘·+>± nH˚ø£ <˚XÊ\T ‘·eT <˚X¯ dü]Vü≤<äT›\ ˝À|ü\ ≈£L&Ü
J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ ìj·T+Á‘·D ø√˝ÀŒ‘ês¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£|⁄ü Œ&ÉT, düs«¡ dü‘êÔø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ø£s¬ ˙‡ $\TeqT ìs¡sí TT+#·&+É
e+{Ï eTTKýÓTqÆ ìs¡j í ÷· \T rdæø=H˚$. Ç|ü⁄Œ&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·«+ yÓ\T|ü\, Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
m≥Te+{Ï ìj·T+Á‘·D ˝Òì e÷¬sÿ≥T X¯≈£îÔ\T Ä ìs¡íj·÷\T #˚düTÔHêïsTT.

Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üÁøÏj·T˝À ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\ bÕÁ‘· @$T{Ï?
<˚XÊ\qT nqTdü+<Ûëq |ü]#˚ $$<Ûä e÷sêZ˝Ò$?
dü¬s’q düe÷<ÛëHêìï m+#·Tø√+&ç:
Á|ü|ü+Nø£s¡D <˚XÊ\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T≥+ e\¢
(n) ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ eT<Ûä´ b˛{°ì ‘·–ZdüTÔ+~.
(Ä) ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ eT<Ûä´ b˛{°ì ô|+#·T‘·T+~.
(Ç) ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ eT<Ûä´ b˛{°˝À ‘˚&Ü ñ+&É<äT.
Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dæq n+XÊ\T

kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üÁøÏj·T≈£î eTTK´ ø±s¡D+ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ y˚>∑+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&É+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, >∑‘· j·÷uÛ…’ dü+e‘·‡sê\˝À s¡yêD≤, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ m+‘√ n_Ûeè~∆ #Ó+<ësTT.
|òü*‘·+>± m+‘√ <ä÷sê\≈£î ‘·«s¡>±, ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\≈£î edüTÔe⁄\qT #˚s¡y˚düTÔHêïs¡T.
düe÷#ês¡, uÛ≤e Á|ükÕs¡ kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+˝À n_Ûeè~∆ Ç+ø± >∑D˙j·T+>±, y˚>∑+>± ñHêïsTT.
f…*ø£eT÷´ìπøwüHé ùde\qT (f…*Á>±|ò,t f…*bò˛qT, yÓTTu…˝’ Ÿ bò˛q¢‘√düV‰ü bòÕ´ø˘‡) Á|ü|+ü #·+˝À ˇø£]‘√
ˇø£s¡T e÷{≤¢&ÉTø√{≤ìøÏ, e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê\qT+∫ ≈£L&Ü düe÷#êsêìï yÓ+≥H˚ Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T. ñ|üÁ>∑Vü≤ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\ e\¢ Ç<ä+‘ê kÕ<ÛäéTsTT´+~. Á|üdüTÔ‘·+
Á|ü‹ s¡+>∑+˝À ø£+|üP´≥s¡T¢ Á|üy˚•+#êsTT. Ç+≥¬sï{Ÿ nH˚ n<äT“¤‘· Á|ü|ü+#·+‘√ MT≈£î |ü]#·j·T+
ñ+&ç ñ+≥T+~. Bì <ë«sê MTs¡T @ $wüj·T+ >∑T]+#Ó’Hê düe÷#êsêìï bı+<äe#·TÃ, MT <ä>∑Zs¡
ñqï düe÷#êsêìï |ü+#·Tø√e#·TÃ. Ç+≥¬sï{Ÿ <ë«sê Á|ü|ü+#·+˝À mø£ÿ&ç¬ø’Hê HêeTe÷Á‘·|ü⁄ Ks¡TÃ‘√
å£ y˚T m\Áø±ºìø˘ yÓTsTT˝Ÿ (e-mail) |ü+|æ+#·e#·TÃ, me]‘√HÓH’ ê (Voice-mail) e÷{≤¢&eÉ #·TÃ.
MTs¡T ‘·øD
|ü≥ºD uÛ≤s¡‘·+ Á>±MTD uÛ≤s¡‘+·
Çs¡yÓ’ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+: Çs¡yÓ’ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+:

ªªe÷ ø£+|üP´≥s¡¢≈£î y˚>∑e+‘·yÓTÆq ø£HÓø£¸qT¢ ñHêïsTT.μμ ªªe÷≈£î Ç+ø± $<äT´‘·TøÔ √‘·\T ñHêïsTT.μμ
Á|üdüTÔ‘·+: Á|üdüTÔ‘·+: ªª3õ, 4õ n+fÒ @$T{Ï? e÷≈£î dæús¡yÓTÆq ø£HÓø£¸Hé
ªªe÷≈£î yÓTTu…’˝Ÿ bò˛q¢˝À ≈£L&Ü Ç+≥¬sï{Ÿ ek˛Ô+~.μμ <=s¡ø£≥y˚T ø£wüº+>± ñ+~.μμ
á ñ<ëVü≤s¡D˝À ñ‘· Œ‹Ô˝À
\+&ÉH˝é Àì bÕsƒ≈¡ î£ \ ø√dü+ Á|ü#T· ]+#˚ ˇø£ yêsêÔ|Áü ‹ø£qT kÕ+πø‹ø£ $C≤„q ñ|üjÓ÷>±ìï
&Ûç©¢˝À &çC…’Hé #˚dæ eTTÁ~+#ê*. |üÁ‹ø£˝À Á|ü#·T]+#ê*‡q ‘Ó*j·T#˚ùd |ü<ë\ øÏ+<ä ^‘·
n+XÊ\qT Ç+≥¬sï{Ÿ <ë«sê &Û©ç ˝¢ Àì ø±sê´\j·÷ìøÏ |ü+|ækÕÔsT¡ . ^j·T+&ç.
f… * ø£ e T÷´ìπ ø wü H é dü < ä T bÕj· ÷ \ <ë«sê |ü Á ‹ø£ q T m˝≤
s¡÷bı+~+#ê˝À &Û©ç ˝¢ Àì &çCq’… s¡≈¢ î£ \+&ÉHé ø±sê´\j·T+ qT+∫ Á|ü | ü + Nø£ s ¡ D ≈£ î , dü e ÷#ês¡
dü e ÷#ês¡ + n+<ä T ‘· T +≥T+~. |ü Á ‹ø£ &ç C … ’ ì +>¥ n+‘ê kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ eT<Û´ä >∑\
ø£+|üP´≥sY˝À »s¡T>∑T‘·T+~. |üÁ‹ø£qT eTTÁ~+∫q ‘·s¡Tyê‘· dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï? düe÷#ês¡
Á|ü‘·T\qT $e÷q+ <ë«sê \+&ÉHé≈£î |ü+|ækÕÔs¡T. &çC…’ì+>¥≈£î, kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ q + (IT)
eTTÁ<äD≈£î &ÉãT“\T \+&ÉHé˝Àì u≤´+≈£î qT+∫ &Ûç©¢˝Àì $düÔ]+#·≈£î+&Ü Á|ü|ü+Nø£s¡D
u≤´+≈£î≈£î Ç+≥¬sï{Ÿ (e-Banking) <ë«sê ‘·ø£åDy˚T |ü+|ækÕÔs¡T! kÕ<ÛäýÓTÆ ñ+&˚<ë?
$<˚o yêDÏ»´+, $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ $<ÛëHê\ düs¡∞ø£s¡D

uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À #ÓH’ ê u§eTà\ ~>∑TeT‹ ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTs=ø£kÕ] e<ë›+ ` u§eTà\ ~>∑TeT‹ô|’
uÛ≤s¡rj·T Á|üuÛÑT‘·«+ |üqTï $~Û+∫+<äqT≈£î+<ë+. |üqTï ø±s¡D+>± ø=qT>√\T<ës¡T\T ~>∑TeT‹
#˚düT≈£îqï u§eTà\≈£î n~Ûø£ <Ûäs¡\T #Ó*¢+#ê*‡edüTÔ+~. n|ü&ÉT uÛ≤s¡rj·T e÷¬sÿ{À¢ #ÓH’ ê u§eTà\T
eTØ n+‘· #·eø£>± ñ+&Ée⁄, <ë+‘√ #ÓH’ ê qT+∫ ~>∑TeT‘·T\T ‘·–bZ ˛‘êsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T
|ü⁄+E≈£î+{≤s¡T.
yêDÏ»´ nes√<Ûë\≈£î |üqTï ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D. ø=ìï |ü]$T‘·T\qT $~Û+#·≥+ e\¢ Bìì
nes√<Û+ä n+{≤s¡T.$<˚o yêDÏC≤´ìï ô|+#·{≤ìøÏ, ˝Ò<ë ‘·–+Z #·{≤ìøÏ (ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ) Á|üuTÑÛ ‘·«+
yêDÏ»´ nes√<Ûë\qT ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ.á $<Û+ä >± m≥Te+{Ï edüTeÔ ⁄\ ~>∑TeT‹ì nqTeT‹+#ê*,
ˇø=ÿø£ÿ <ëìì <˚X+¯ ˝ÀøÏ m+‘· yÓTT‘·+Ô ˝À ~>∑TeT‹ #˚dTü ø√e#·TÃ e+{Ï$ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+#·e#·TÃ.
kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~q ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ $<˚o yêDÏ»´+, $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\≈£î
nes√<Ûë\T $~Û+∫+~. <˚X¯+˝Àì ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î $<˚o b˛{°qT+∫ s¡ø£åD ø£*Œ+#ê*‡q nedüs¡+
ñ+<äì uÛ≤$+∫+~. 1950`1960\˝À |ü]ÁX¯eT\T n|ü&˚ HÓ\ø=\Œã&ÉT‘·THêïsTT, á <äX¯˝À
~>∑TeT‘·T\qT+∫ b˛{°ì nqTeT‹+∫ ñ+fÒ á |ü]ÁX¯eT\T ì\<=≈£îÿ≈£îì ñ+&˚$ ø±e⁄. ø±ã{Ïº
n‘·édüs¡ edüTÔe⁄˝…’q j·T+Á‘ê\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, eTT&ç #·eTTs¡T e+{Ï yê{Ï ~>∑TeT‹ì
e÷Á‘·y˚T Á|üuÛÑT‘·«+ nqTeT‹+∫+~. nìï n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T n$ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï
<äX¯˝À ‘·eT <˚X¯ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î @<√ ˇø£ $<Ûä+>± s¡ø£åD ø£*Œ+#êj·Tqï $wüj·÷ìï Çø£ÿ&É <äèwæº˝À
ñ+#·Tø√yê*.
nsTT‘˚, 1991 qT+&ç yÓTT<ä\Tø=ì Bs¡Èø±\ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+#˚˝≤ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $<ÛëHê\˝À
e÷s¡TŒ\T #˚XÊs¡T. uÛ≤s¡rj·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T Á|ü|+ü #·yê´|üÔ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\‘√ b˛{° |ü&Ü*‡q düeTj·T+
e∫Ã+<äì Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTT+∫+~. b˛{° |òü*‘·+>± <˚X¯+˝Àì ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ‘·eT HêD´‘·qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº yê{Ï |üì rs¡T yÓTs¡T>∑T ne⁄‘·T+<äì uÛ≤$+#ês¡T. á
ìs¡íj·÷ìøÏ ã\yÓTÆq n+‘·sê®rj·T dü+düú\ eT<ä›‘·T ñ+~.

<ë+‘√ $<˚o yêDÏ»´+, $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\≈£î nes√<Ûë\qT #ê˝≤es¡≈£î ‘=\–+#ês¡T. Bì
ns¡ú+ <˚X¯+˝ÀøÏ düs¡T≈£î\T ùd«#·Ã¤>± ~>∑TeT‹ #˚düTø√e#·TÃ, n˝≤π> m>∑TeT‹ ≈£L&Ü #˚j·Te#·TÃ.
$<˚o ø£+ô|˙\T Çø£ÿ&É ø±sê´\j·÷\T, ø£sêà>±sê\qT kÕú|æ+#·e#·TÃ.
Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫q nes√<Ûë\qT, |ü]$T‘·T\qT ‘=\–+#·{≤ìï Ä]úø£ düs¡∞ø£s¡D n+{≤s¡T.
düs¡∞ø£è‘· $<ÛëHê\ |òü*‘·+>± ‘êeTT @$T m>∑TeT‹, ~>∑TeT‹ #Ój·T´<ä\#·T≈£îHêïs√ Ä yê´bÕs¡T\T,
yêDÏ»´+ #˚ùdyês¡T ùd«#·Ã¤>± ìs¡ísTT+#·T ø√e#·TÃ. n+‘·≈£î eTT+<äT‘√ b˛*ùdÔ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe
|ü]$T‘·T\qT Á|üuÛÑT‘·«+ $~ÛdüTÔ+~ ø±ã{Ïº Bìì ªdüs¡∞ø£è‘· Ä]úø£ $<Ûëq+μ n+{≤s¡T.
Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î #√<äø£ X¯øÏÔ @~ nH˚ Á|üX¯ïqT Ç|ü&ÉT y˚düTø√yê*. n~ sê»ø°j·T ìs¡íj·Te÷
˝Òø£ Ä]úø£, kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑ $|ü¢ee÷? Á|ü|ü+Nø£s¡D≈£î Ä]úø£s¡+>∑y˚T eT÷\+ nì uÛ≤$+#˚yêfi¯ó¢
<ëìøÏ Ä]úø£ X¯≈£îÔ\T ø±s¡DeTì, <ëì m\¢\qT ny˚ ìs¡ísTTkÕÔj·Tì yê~kÕÔs¡T. sê»ø°j·÷\T
ø±s¡D+ nì uÛ≤$+#˚yêfi¯ó¢ Á|üuÛÑT‘·« ìs¡íj·÷\ e\¢ eTT+<äT>± Ç~ yÓTT<ä\sTT´+<äì n+{≤s¡T.
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T |ü]$T‘·T\T $~ÛkÕÔsTT, ˝Ò<ë yê{Ïì
‘=\–kÕÔsTT. ˇø£ Á|ü<˚X¯+ nqTe⁄>± ñ+<√, $<˚ o yêDÏ » ´ dü s ¡ ∞ ø£ s ¡ D n+fÒ @$T ns¡ ú +
˝Ò < √ n+#· H ê y˚ d ü T ø√{≤ìøÏ e÷¬ s ÿ≥T #˚düT≈£îHêïs¡T?
|ü]dæú‘·T˝Ò ø±≈£î+&Ü sê»ø°j·T yê‘êes¡D+ ~>∑TeT‘·T\ô|’ |üqTï yêDÏ»´ nes√<ÛëìøÏ ˇø£
≈£L&Ü eTTKýÓTqÆ n+X¯+ ne⁄‘·T+~. yêdüeÔ + ñ<ëVü≤s¡D. ~>∑TeT‹ #˚düT≈£îH˚ düs¡T≈£î\ dü+K´/
@$T≥+fÒ ô|’ ¬s+&ç+{Ïø° dü+ã+<Ûä+ ñ+~. yÓ÷‘ê<äTô|’ ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«+ |ü]$T‹ $~Û+#·e#·TÃ.
ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ H˚|ü<Ûä´+˝À sê»ø°j·T ìs¡íj·÷\T Bìì ø√{≤\T n+{≤s¡T. #Ó’Hê u§eTà\ ñ<ëVü≤s¡D˝À
rdüT≈£î+{≤s¡ì >∑T]ÔùdÔ, Ç$ ÄbÕ{Ïπø e∫Ãq ø√{≤\qT ñ|üjÓ÷–+∫ yêDÏ»´ nes√<Ûëìï m˝≤
Ä]úø£, kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ $~Û + #· e #√Ã $e]+#· + &ç . á $<Û ë Hêìï
rdüT≈£î+{≤j·Tì ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê˝≤? #·]Ã+#·+&ç.
Á|ü|+ü #· |ü]bÕ\q dü+dü\ú T
á s√E Á|ü|+ü #·+˝Àì n~Ûø£ XÊ‘·+ »HêuÛ≤qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd ø°\ø£ n+XÊ\ô|’ ìs¡jí ÷· \qT
Á|ü|ü+#· |ü]bÕ\q dü+düú\T rdüT≈£î+≥THêïsTT. BìøÏ #·ø£ÿì ñ<ëVü≤s¡D o‘√wüídæú‹ e÷s¡TŒ. yÓTT<ä≥
ø£s¡“q ñ<ëZsê\qT ‘·–Z+#·T≈£îH˚ $wüj·÷ìï Äj·÷ <˚XÊ\≈£î e~*ô|{≤ºs¡T. nsTT‘˚ ø£s¡“q
ñ<ëZsê\qT ‘·–Z+#·{≤ìøÏ ˇø£ <˚X¯+ Á|üj·T‹ïùdÔ |ü]ÁX¯eT\T ìj·T+Á‘·D\T ‘·≈£îÿe>± ñqï y˚πs
#√≥T≈£î ‘·s¡*b˛sTT ñ<ëZsê\qT $&ÉT<ä\ #˚dü÷Ô ñ+{≤j·Tì >∑T]Ô+#ês¡T. ø±ã{Ïº ñ<ëZsê\T,
o‘√wüídæú‹ e÷s¡TŒ e+{Ï n+XÊ\qT <˚XÊ\ìï ø£*dæ |ü]wüÿ]+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~.
Á|ü|ü+#· |ü]bÕ\q dü+düú\˝À ˇø£f…Æq Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düúqT (WTO) >∑÷]Ã ø=+‘·
$es¡+>± #·÷<ë›+.
Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+düú (WTO)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $<˚o yêDÏ»´+, ô|≥Tºã&ÉT\˝À düs¡∞ø£è‘· $<ÛëHê\≈£î ã\yÓTÆq n+‘·sê®rj·T
dü+düú\ eT<ä›‘·T ñ+<äì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. $<˚o yêDÏC≤´ìøÏ, ô|≥Tºã&ÉT\≈£î nes√<Ûë\T qwüº+
ø£\>∑#˚kÕÔj·Tì á dü+düú\T yê~kÕÔsTT. <˚XÊ\ eT<Ûä´ yêDÏ»´+ m≥Te+{Ï nes√<Ûë\T ˝Ò≈£î+&Ü
ùd«#·Ã¤>± ñ+&Ü\ì Mfi¯ó¢ n+{≤s¡T. n+‘·sê®rj·T yêDÏ»´+˝À düs¡∞ø£è‘· $<ÛëHê\T @s¡Œ&˚˝≤ #·÷ùd
ñ<˚›X¯+‘√ |üì #˚düTÔqï dü+düú\˝À Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú ˇø£{Ï. n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\ #=s¡e‘√
@s¡Œ&çq á dü+düú n+‘·sê®rj·T yêDÏC≤´ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ìj·Te÷\qT s¡÷bı+~+∫, n$
bÕ{Ï+#·ã&˚˝≤ #·÷düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ Á|ü|ü+#·+˝Àì <ë<ë|ü⁄ 150 <˚XÊ\T Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú˝À
düuÛÑT´\T>± ñHêïsTT.
Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú n+<äs¡÷ ùd«#êÃ¤ yêDÏ»´+ #˚|üfÒº˝≤ #·÷&Ü*. nsTT‘˚ Ä#·s¡D˝À
n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T nHê´j·T|üP]‘· yêDÏ»´ nes√<Ûë\qT Ç+ø± ø=qkÕ–düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#·
yêDÏ»´ dü+düú ìj·Te÷\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\qT yêDÏ»´ nes√<Ûë\T ‘=\–+#ê\ì ˇ‹Ô&ç
#˚düTÔHêïsTT. eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ˝À¢ yêDÏ»´+ô|’ Á|üdüTÔ‘·+ »s¡T>∑T‘·Tqï #·s¡Ã BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eékÕj·Ts¡+>∑y˚T n‘·´~Ûø£ U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.

ñbÕ~Ûì ø£*Œk˛Ô+~. Bìì n_Ûeè~∆ #Ó+~q nyÓT]ø± ``````` <˚XÊ\ #=s¡e‘√ Á|ü|+ü #· yêDÏ»´
e+{Ï <˚X+¯ ‘√ b˛\Ã+&ç: nyÓT]ø± GDP ˝À eékÕj·T+ dü+düú yÓTT<ä\sTT´+~. á dü+düú ñ<˚›X¯+
yê{≤ 1 XÊ‘·+ ø±>± yÓTT‘·+Ô ñbÕ~Û˝À 0.5% e÷Á‘·yT˚ ````````. Á|ü | ü + #· yêDÏ » ´ dü + dü ú
eékÕj· T +˝À ñHêïs¡ T . nsTTHêø±˙ nyÓ T ]ø± ``````````` ≈£î dü+ã+~Û+∫ ìj·Te÷\T
eékÕj·T+˝À ñqï á ø=~›eT+~πø ñ‘·Œ‹ÔøÏ, Ç‘·s¡
<˚XÊ\ m>∑TeT‹øÏ nyÓT]ø± Á|üuÛÑT‘·«+ qT+∫ ô|<ä› s¡÷bı+~+∫ `````` #·÷düTÔ+~. nsTT‘˚,
yÓTT‘·Ô+˝À &ÉãT“\T \_ÛkÕÔsTT. ô|<ä› m‘·TÔq \_Û+#˚ á Ä#·sD ¡ ˝À <˚XÊ\ eT<Û´ä yêDÏ»´+ ```````
dü_‡&û\ e\¢ nyÓT]ø± ¬s’‘·T\T ‘·eT eékÕj·T ˝Ò<Tä . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e+{Ï n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï
ñ‘·Œ‘·TÔ\qT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î neTà>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. <˚XÊ\T ````````````` ø±˙ nH˚ø£
n<äq+>± ñqï eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Mfi¯ó¢ Ç‘·s¡ dü+<äsê“¤\˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T ‘·eT
<˚XÊ\ e÷¬sÿ≥¢˝À #ê˝≤ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\≈£î neTà >∑\T>∑T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î eT<ä›‘·T ø=qkÕ–düTÔHêïsTT.
‘·THêïs¡T. Ç~ Ä <˚XÊ\˝Àì ¬s’‘·T\qT rÁe+>±
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. <˚XÊ\ eT<Ûä´ yêDÏ»´+ eT]+‘· Hê´j·T
ø±ã{Ïº n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\qT n_Ûeè~∆ |üP]‘·+>± ñ+&É{≤ìøÏ @+ #˚j·Te#·TÃ?
#Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T Ç˝≤ Á|ü•ïdüTÔHêïsTT, ªªÁ|ü|ü+#· ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À nyÓT]ø± Á|üuÛÑT‘·«+ ñ‘·Œ‹Ô
yêDÏ»´ dü+düú ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ y˚T+ yêDÏ»´ #ÓjT· ´{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· \≈£î ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À &ÉãT“\T
nes√<Ûë\qT ‘=\–+#ê+. ø±˙ MTs¡T Ä ìj·Te÷\qT ÇdüTÔ+<äì #·÷XÊ+. ø=ìïkÕs¡T¢ Á|üuÛÑT‘ê«\T
|ü{Ïº+#·Tø√≈£î+&Ü MT ¬s’‘·T\≈£î ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À &ÉãT“\T ø=ìï s¡ ø ±\ edü T Ô e ⁄\, ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î
#Ó*¢düTÔHêïs¡T. e÷ ¬s’‘·T\≈£î eT<ä›‘·T Çy=«<ä›ì e÷
Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î #Ó|æŒ MTs¡T MT ¬s’‘·T\≈£î eT<ä›‘·TqT |üsêés¡D nqT≈£L\yÓTÆq yê{Ï ñ‘·Œ‹ÔøÏ
ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. ùd«#êÃ¤, Hê´j·TyÓTÆq yêDÏ»´+ n+fÒ eT<ä›‘·T ÇkÕÔsTT. Ç~ Hê´j·TyÓTÆq<√ ø±<√
Ç<˚Hê?μμ #·]Ã+#·+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤e+
Á|ü|ü+Nø£s¡D |òü*‘·+>± Á|ü»\ J$‘ê\T m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·THêïsTT? Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫ |ü≥ºD≤\˝Àì dü+|üqTï\≈£î y˚T\T »]–+~. Mfi¯ó¢ m+#·Tø√{≤ìøÏ
Ç|ü&ÉT mH√ï edüTeÔ ⁄\T \_ÛdTü HÔ êïsTT, nH˚ø£ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À HêD´‘· ô|]–, <Ûsä \¡ T ‘·>±ZsTT. |ò*ü ‘·+>±
á Á|ü»\≈£î n+‘·≈£î eTT+<äT kÕ<Ûä´+ ø±q+‘·>± yÓTs¡T¬>’q Jeq Á|üe÷D≤\qT nqTuÛÑ$düTÔHêïs¡T.
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T, ø±]à≈£î\ô|’ Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤e+ ˇπø s¡ø£+>± ˝Ò<äT.
ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·eT ô|≥Tºã&ÉT\qT ô|+#êsTT, n+fÒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
ô|≥Tºã&ÉT\Tô|≥º≥+ yêfi¯≈¢ î£ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ñ+~. ôd˝Ÿb˛ò qT¢, yêVü≤Hê\T, m\Áø±ºìø˘‡, o‘·\ bÕ˙j·÷\T,
bòÕdtº |òü⁄&é e+{Ï |ü]ÁX¯eT\˝Àq÷, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À u≤´+øÏ+>¥ e+{Ï ùde\˝Àq÷ ãVüQfi¯C≤‹
dü+düú\T ÄdüøÏÔ ø£qãs¡TdüTÔHêïsTT. á ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î dü+|üqï ø=qT>√\T<ës¡T\T n~Ûø£ dü+K´˝À
ñHêïs¡T. á |ü]ÁX¯eT\T, ùde\˝À ø=‘·Ô ñ<√´>±\T @s¡Œ&Ü¶sTT. á |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&ç düs¡T≈£î\T n+~+#˚
kÕúìø£ dü+düú\T ≈£L&Ü ˝≤uÛÑ|ü&Ü¶sTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n‹ô|<ä› ø£+ô|˙\˝À nH˚ø£+ ô|]–q b˛{°e\¢ Á|üjÓ÷»q+ bı+<ësTT. yêfi¯ó¢ ø=‘·Ô kÕ+πø‹ø£
$C≤„q+˝Àq÷, ñ‘·Œ‹Ô |ü<ä∆‘·T\˝Àq÷ ô|≥Tºã&ÉT\T
ô|{Ï º ñ‘· Œ ‹Ô Á|ü e ÷D≤\qT ô|+#ês¡ T . $<˚ o
ø£+ô|˙\‘√ ø£*dæ |üì#Ój·T´≥+ <ë«sê ø=ìï Ç{°e* ø±˝+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|≥Tºã&ÉT\T
ø£+ô|˙\T ˝≤uÛÑ|ü&Ü¶sTT. ô|fÒ˝º ≤ $<˚o ø£+ô|˙\qT Äø£]¸+#·{≤ìøÏ øπ +Á<ä, sêÅwºü
n+‘˚ø±<äT, Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ ø=ìï ô|<ä› Á|üuÛÑT‘ê«\T nH˚ø£ #·s¡´\T #˚|ü&ÉT‘·THêïsTT. Á|ü‘˚´ø£
uÛ ≤ s¡ r j· T ø£ + ô|˙\T dü « j· T +>± ãVü Q fi¯ C ≤‹ Ä]úø£ eT+&É* (SEZs) nH˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘ê\qT
dü+düú\T>± m~>±sTT! {≤{≤ yÓ÷{sY‡ (yêVü≤Hê\T), HÓ\ø=\TŒ‘·THêïsTT. á ôdCŸ\˝À Á|ü|ü+#·kÕúsTT
ÇH√Œ¤dædt (IT), sêHéu≤ø°‡ (eT+<äT\T), @wæj·THé kÂø£sê´\T ñ+{≤sTT: $<äT´‘·TÔ, ˙fi¯ó¢, s√&ÉT¢, s¡yêD≤,
ô|sTT+{Ÿ‡ (s¡+>∑T\T), düT+<äs¡+ bòÕôdºqsY‡ (q≥Tº\T, –&É+¶ >∑T\T, $<ä´, $H√<ä dü<Tä bÕj·÷\T. Á|ü‘´˚ ø£ Ä]úø£
uÀ\Tº\T) e+{Ï uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\T Ç|ü&ÉT eT+&Éfi¯¢(SEZ)˝À ø£sêà>±sê\qT kÕú|æ+#˚ ø£+ô|˙\T
Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± ˝≤yê<˚M\T ø£*– ñHêïsTT. yÓ T T<ä { Ï nsTT<˚ fi ¯ ¢ b Õ≥T m≥Te+{Ï |ü q Tï\T
#Ó*¢+#ê*‡q |üì˝Ò<äT.
Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ ùde\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫ IT ‘√
≈£L&çq ùde\T n+~+#˚ ø£+ô|˙\≈£î ø=‘·Ô neø±XÊ\T $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+#·{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
\_Û+#êsTT. \+&ÉHé˝Àì ø£+ô|˙øÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø±]àø£ #·{≤º\qT dü&*É +∫+~. ø±]à≈£î\qT Bs¡øÈ ±*ø£
ø£+ô|˙ |üÁ‹ø£qT eTTÁ~+∫ Çe«≥+, ø±˝Ÿ ôd+≥s¡¢ ÁbÕ‹|ü~ø£q ø±≈£î+&Ü |üì ˇ‹Ô&çì ã{Ïº ‘·≈£îÿe ø±\
ìs¡«Vü≤D Ç+<äT≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T. n+‘˚ eé~ÛøÏ ìj·T$T+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+~. Bìe\¢
ø±≈£î+&Ü &˚{≤ m+Á{°, »e÷Ks¡TÃ ˝…øÿ£ \T, |ü]bÕ\Hê ø£+ô|˙øÏ ø±]à≈£î\ ô|’q nj˚T´ Ks¡TÃ ‘·>∑TZ‘·T+~.
dü+ã+<Ûä yÓTÆq |üqT\T, Ç+õ˙]+>¥ yÓTT<ä˝…’q$ nsTT‘˚ $<˚o ø£+ô|˙\T ø±]àø£ #·{≤º\qT Ç+ø±
Ç|ü&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï <˚XÊ\˝À #Íø£>± #˚dæ, dü&É*+#ê\ì ø√s¡T‘·THêïsTT.
n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹ #˚düTÔHêïs¡T.
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ Á|ü » \T b˛{° e \¢ @$<Û ä + >± á ∫Á‘êìøÏ ˇø£ }Vü‰‘·àø£ yê´K´ sêj·T+&ç.
˝≤uÛÑ|ü&Ü¶s¡T? Ç~ Á|ü|ü+Nø£s¡D >∑T]+∫ @$T #ÓãT‘√+~?
eT]ìï uÛ ≤ s¡ r j· T ø£ + ô|˙\T ãVü Q fi¯ C ≤‹
ø£+ô|˙\T>± m<ä>±˝≤? <˚X¯+˝Àì Á|ü»\≈£î
<ëìe\¢ Á|üjÓ÷»Hê\T @$T{Ï?
eT]ìï $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT Äø£]¸+#·{≤ìøÏ
Á|üuÛÑT‘ê«\T m+<äT≈£î Á|üj·T‹ïdüTÔHêïsTT?
ˇø£]øÏ n_Ûeè~∆ nsTTq~ eTs=ø£]øÏ $<Ûä«+dü+
ø±e#·Ãì eTq+ Ç~es¡πø #·~yê+. Ä]úø£
eT+&Éfi¯¢qT HÓ\ø=\Œ{≤ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì
ø=+‘·eT+~ Á|ü»\T e´‹πsøÏdüTÔHêïs¡T. Mfi¯ó¢
mes√, m+<äT≈£î yê{Ïì e´‹πsøÏdTü HÔ êïs√ ‘Ó\Œ+&ç.
∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T : b˛{° |ü&É+&ç, ˝Ò<ë n+‘·]+∫b˛+&ç
nH˚ø£ ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î, ø±]à≈£î\≈£î Á|ü|+ü Nø£sD¡
ô|qT düyêfi¯¢qT düèwæº+∫+~.
bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ >Ô· ± Ç+‘· ‘·≈î£ ÿe ø±\+˝À dü+øå√uÛ≤ìï
m<äTs√ÿe\dæ edüT+Ô <äì s¡$ }Væ≤+#·˝<Ò Tä . ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì
bÕ]ÁXÊ$Tø£ |ü≥ºDyÓTÆq ôVAdü÷s¡T˝À ¬øbÕdæ≥s¡T¢ ñ‘·Œ‹Ô
#˚ùd kı+‘· ø£+ô|˙ kÕú|æ+#·{≤ìøÏ 1992˝À s¡$ u≤´+≈£î
qT+∫ n|ü rdüT≈£îHêï&ÉT. ≥÷úŸ˝…’≥T¢, f…*$»qT e+{Ï
|ü \ T m\Åø±º ì ø˘ >∑ è ôVA|ü ø £ s ¡ D ≤\˝À ¬ ø bÕdæ ≥ s¡ ¢ q T
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À n‘·&ç ø£+ô|˙ eè~∆
#Ó+~ 20 eT+~ ø±]à≈£î\T |üì #Ój·T´kÕ>±s¡T.
ô|s¡T>∑T‘·Tqï b˛{° e\¢ s¡$ ∫qï ñ‘·Œ‹Ô πø+Á<ä+ 2001˝À Á|ü | ü + #· yêDÏ » ´ dü + dü ú ‘ √
@ $<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ nsTT´+~? ˇ|üŒ+<ä+ ø±s¡D+>± Á|üuÛÑT‘·«+ ¬øbÕdæ≥s¡¢
Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ ‘·eT ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ m≈£îÿe ~>∑TeT‹˝À |ü]$T‘·T\qT ‘=\–+#·≥+‘√ n‘·&ç
ø±ã{Ïº s¡$˝≤+{Ï yêfi¯ófl ñ‘·Œ‹Ôì ì*|æyj Ó ÷· ´˝≤? ø£ c Õº \ T yÓ T T<ä \ j· ÷ ´sTT. n‘· & ç Á|ü < Û ë q
MT n_ÛÁbÕj·T+ @$T{Ï? ø=qT>√\T<ës¡T˝…q’ f…*$»Hé ø£+ô|˙\T f…*$»Hé
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T e÷¬sÿ{À¢ b˛{°øÏ ôd≥¢ ñ‘·Œ‹ÔøÏ ¬øbÕdæ≥s¡¢‘√ düVü‰ $$<Ûä $&ç
‘·≥Tºø√yê\+fÒ eT÷&ÉT nedüsê\T ñHêïj·Tì uÛ ≤ >±\qT ô|<ä › dü + K´˝À ø=H˚ $ . nsTT‘˚
Ç{°e* n<Ûä´j·THê\T ù|s=ÿHêïsTT: (n) yÓTs¡T¬>’q ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú (MNC)\ {°M Áu≤+&ÉT\ qT+∫
s√&ÉT,¢ $<äT´‘·T,Ô ˙fi¯ó,¢ eTT&çdsü T¡ ≈£î\T, e÷¬sÿ{Ï+>¥, b˛{° |òü*‘·+>± uÛ≤s¡rj·T f…*$»Hé ø£+ô|˙\T
ÇqŒ¤syY T˚ wüHé HÓ{ŸesYÿ, (Ä) kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\≈£î nôd+_¢+>¥ πø+Á<ë\T>±
n_Ûeè~∆, Ä<ÛäTìø°ø£s¡D, (Ç) ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ e÷]b˛j·÷sTT. n$ ˇø£yfi˚ ¯ ø¬ bÕdæ≥s¡T¢ ø=Hê*‡
düø±\+˝À s¡TD≤\ n+<ä T u≤≥T. á eT÷&É T ñHêï yês¡T ~>∑TeT‹ #˚düT≈£îqï$ s¡$ ˝≤+{Ï
n+XÊ\T uÛ≤s¡rj·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î m˝≤ düV‰ü j·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ÇdüTqÔ ï <Ûsä ˝¡ À dü>±ìøÏ edüTHÔ êïsTT
|ü&É‘êjÓ÷ $e]+#·+&ç. ø±ã{Ïº yê{Ïπø yÓTT>∑TZ #·÷|ü⁄‘ês¡T.
Ç|ü&ÉT s¡$ 2000 dü+e‘·‡s¡+˝À ñ‘·Œ‹Ô
M{Ï˝À¢ ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º{≤ìøÏ ãVüQfi¯C≤‹
#˚dæq dü+K´˝À dü>∑y˚T ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔHêï&ÉT, n‘·ì
dü+düú\T ÄdüøÏÔ #·÷|ækÕÔj·÷? m+<äT≈£î?
<ä>∑Zs¡ Ç|ü&ÉT @&ÉT>∑Ts¡T ø±]à≈£î\T e÷Á‘·y˚T |üì
á kÂø£sê´\T n+<äTu≤≥T˝Àñ+&˚˝≤ #·÷&É≥+˝À #˚düTÔHêïs¡T. Ç<˚ yê´bÕs¡+˝À ôV’≤<äsêu≤<äT,
Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· ñ+<äqT≈£î+≥THêïsê? m+<äT≈£î? #ÓHÓÌï\˝À ñqï s¡$ $TÁ‘·T\T ‘·eT |ü]ÁX¯eT\qT
Á|üuÛÑT‘·«+ rdüTø√>∑\ Ç‘·s¡ #·s¡´\ >∑T]+∫ eT÷dæy˚XÊs¡T.
Ä˝À∫+#·+&ç. ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.

Hê´j·TyÓTÆq Á|ü|ü+Nø£s¡D ø√dü+ b˛sê≥+
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ n+<äs¡÷ Á|üjÓ÷»q+ bı+<ä˝Ò<äì ‘Ó\Tk˛Ô+~.
$<ä´, HÓ|’ ⁄ü D´+, dü+|ü<ä ñqï yêfi¯ó¢ ø=‘·Ô neø±XÊ\ e\¢ u≤>± ˝≤uÛ|Ñ &ü Ü¶sT¡ . Ç+ø=ø£y|’Ó ⁄ü q m≥Te+{Ï
Á|üjÓ÷»q+ bı+<äì Á|ü»\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïs¡T. Á|ü|ü+Nø£s¡D Ç|ü&ÉT mes¡÷ ø±<äq˝Òì
yêdüÔe+. Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ n+<ä]ø° Hê´j·T+ »]π>≥≥T¢ m˝≤ #Ój·÷´* nH˚~ eTq eTT+<äTqï
Á|üX¯ï. Hê´j·TyÓTÆq Á|ü|ü+Nø£s¡D n+<ä]ø° neø±XÊ\T düèwæºdüTÔ+~. <ëì Á|üjÓ÷»Hê\T eT]+‘·
u≤>± |ü+#·Tø√ã&É‘êsTT.
Bìì kÕ<Û´ä + #ÓjT· ´≥+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*‡ ñ+≥T+~. Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\T
<Ûäì≈£î\T, n~Ûø±s¡+ ñqï yêfi¯¢y˚ ø±ø£ <˚X¯+˝Àì Á|ü»\+<ä] Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&˚˝≤ ñ+&Ü*.
Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü≥º>∑*–q ø=ìï #·s¡´\ >∑T]+∫ MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø±]àø£ #·{≤º\T
dü]>± neT\T nj˚T´˝≤ #·÷dæ ø±]à≈£î\≈£î ‘·eT Vü≤≈£îÿ\T \_Û+#˚˝≤ #·÷&Ü*. ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T
‘·eT kÕeTsêú´ìï ô|+#·T≈£îì b˛{°|ü&É>∑\ X¯øÏÔ e#˚Ã+‘·es¡≈£î yêfi¯¢≈£î düVü‰j·T|ü&Ü*. nedüs¡yÓTÆ‘˚
Á|üuTÑÛ ‘·«+ yêDÏ»´, ô|≥Tºã&ç nes√<Ûë\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃ. eT]+‘· Hê´j·T|üP]‘· ìj·Te÷\
ø√dü+ Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú‘√ dü+Á|ü~+|ü⁄\T »s¡|üe#·TÃ. Çy˚ Ädü≈£îÔ\T ñqï Ç‘·s¡ n_Ûeè~∆
#Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\‘√ ø£*dæ, Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ dü+dü˝ú À n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\ ô|‘·HÔ êìøÏ e´‹πsø£+>±
b˛sê&Ée#·TÃ.
>∑‘· ø=~› dü+e‘·‡sê\˝À ô|<ä› m‘·TÔq »]–q ñ<äé÷\‘√, Á|üC≤dü+|òü÷\ $qïbÕ\‘√
Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú˝À yêDÏ»´+, ô|≥Tºã&ÉT\≈£î dü+ã+~Û+∫ eTTKýÓTÆq ìs¡íj·÷\T Á|üuÛ≤$‘·+
nj·÷´sTT. Hê´j·TyÓTÆq Á|ü|ü+Nø£s¡D ø√dü+ »]π> b˛sê≥+˝À Á|ü»\T ≈£L&Ü eTTKýÓTÆq bÕÁ‘·
b˛wæ+#·>∑\s¡ì Ç$ ìs¡÷|ædüTÔHêïsTT.
Ç‘·s¡ n+XÊ\T Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î (WB) , n+‘·sê®rj·T Á<äe´dü+düú (IMF)
` yê{Ï n~Ûø±s¡+:
Á|ü|ü+Nø£s¡D e\¢ C≤rj·T sêC≤´\T
n+‘· ] +∫b˛‘êj· ÷ nH˚ ~ ˇø£ Á|ü e TTK |ü⁄q]ïsêàD+, n_Ûeè~∆øÏ n+‘·sê®rj·T u≤´+≈£îqT
#·sÃ¡ ˙j·÷+X¯+ nsTT´+~. Á|ü»\T ˇø£ ÁbÕ+‘·+ (IBRD), n+‘·sê®rj·T n_Ûeè~› dü+|òü÷\qT (IDA) ø£*|æ
Ä<Û ë s¡ + >± dü + |ò ü T {Ï ‘ · y Ó T Æ , <˚ X Ê\qT Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î>± eéVü≤]kÕÔs¡T. á ¬s+&ÉT dü+düú\˝À
sê»ø° j · T +>± >∑ T ]Ô + #· & É + Ç+‘· ø±\+ 170øÏ ô|>’ ± düu´ÑÛ <˚XÊ\T ñHêïsTT. nyÓT]ø± e+{Ï <˚XÊ\T
»s¡T>∑T‘√+~. á s¡ø£yÓTÆq ÁbÕ+‘ê\ $uÛÑ»q á dü+düú\ |üìì ìπs›•kÕÔsTT. á Hê{ÏøÏ ≈£L&Ü nyÓT]ø±
z≥T≈£î 16% $\Te ñ+~. »bÕHé, »s¡à˙, j·TT¬ø, ÁbòÕHé‡
e\¢ y˚TeTT, yêfi¯ófl; ãj·T≥~, kÕúìø£yTÓ qÆ ~ nH˚
e+{Ï <˚XÊ\T ˇø=ÿø£ÿ<ëìøÏ 3`6% z≥T n~Ûø±s¡+
e÷qdæø£ |ü⁄Hê<äT\‘√ ‘·eT <˚X¯+ nH˚ uÛ≤eq ñ+~. ù|<ä <˚ X Ê\ z≥T≈£ î ‘· ≈ £ î ÿe $\Te
@s¡ Œ &ç , C≤rj· T ‘êuÛ ≤ eq s¡ ÷ bı+~+~. ñ+~. Á|üdüTÔ‘·+ Ç‘·s¡ ù|<ä <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ Ç+&çj·÷,
Á|ü|ü+Nø£s¡D jÓTTø£ÿ n‹ ô|<ä› Á|üuÛ≤e+ @<Ó’Hê #Ó’Hê\≈£î m≈£îÿe z{Ï+>∑T n~Ûø±s¡+ ñ+~. Á|üuÛÑT‘ê«\T
ñ+fÒ n~ á C≤rj·T uÛ≤eq |ü\#·ã&É≥y˚T. ‘·eT $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e≥+˝À Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î
n+<ä] <äèwæ˙º Äø£]¸+∫q eTs=ø£ n+X¯+, dü\Vü‰ Ç∫Ã, e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚dü÷Ô yê{Ïì Á|üuÛ≤$‘·+
Á|ü | ü + Nø£ s ¡ D kÕ+dü ÿ è‹ø£ yÓ ’ $ <Û ä ´ ‘· ≈ £ î #Ój·T´>∑\T>∑T‘√+~.

<ë]rdüT+Ô <ë ˝Òø£ kÕ+düÿè‹ø£ eT÷düb˛‘·≈î£ <ë]rdüT+Ô <ë nH˚~. Ä<ÛTä ìø£ Á|ükÕs¡ kÕ<ÛHä ê\T, kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+‘√ ø=ìï dü+düÿ è‘·T\T, uÛ≤yê\T ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~ Ç‘·s¡ kÕúìø£, n\Œdü+U≤´≈£ esêZ\
dü+düÿè‘·T\T |üø£ÿ≈£î HÓ{Ïºy˚j·Tã&Ü¶j·Tì ø=+<äs¡T yê~kÕÔs¡T. nsTT‘˚ eT]ø=+<äs¡T Á|ü‘˚´ø£, ‘·s¡#·T>±
|üøÿ£ ≈£î HÓ{yºÏ j
˚ T· ã&çq kÕ+düÿè‹ø£ n\yê≥¢≈î£ Á|ü|+ü Nø£sD ¡ ‘·–q+‘· #√≥T Ç∫Ã n$ $dü]Ô +#·&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä|ü&ç+<äì uÛ≤$düTÔHêïs¡T. ø=ìï uÛ≤wü\T $düÔè‘·+>± ñ|üjÓ÷–+|üã&ç n+‘·sê®rj·T Á|ükÕs¡
kÕ<ÛHä ê\≈£î yês¡~>Û ± ñ+&ç Ç‘·s¡ uÛ≤wü\T ìs¡ø¢ ±å ´ìøÏ >∑Ts¡j÷· ´j·Tì, ø=ìï n+‘·]+∫b˛j˚T Á|üe÷<ä+˝À
ñHêïj·Tì ø=+‘·eT+~ ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.
eTT–+|ü⁄
<˚XÊ\T y˚>∑+>± nqTdü+<ÛëqeTj˚T´ Á|üÁøÏj·TqT Á|ü|ü+Nø£s¡D n+{≤s¡T. Ç~ 20e X¯‘êã›+
∫es¡˝À Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ dü+uÛÑ$+∫q >=|üŒ e÷s¡TŒ. BìøÏ Ä]úø£, sê»ø°j·T, kÕ+düÿè‹ø£ ø√D≤\T
ôd‘’ +· ñHêïsTT. Á|ü|+ü Nø£sD ¡ Á|üdTü ‘Ô · <äX˝¯ À ˇø£ eTTKýÓTqÆ n+X¯+ nbÕs¡ dü+|ü<ä ñqï ãVüQfi¯C≤‹
ø£+ô|˙\ ìj·T+Á‘·D˝À ô|≥Tºã&ÉT\T, yêDÏ»´+ <ë«sê e÷¬sÿ≥T¢, ñ‘·Œ‹Ô nqTdü+<Ûëì+|üã&É≥+.
yêDÏ»´+, ô|≥Tºã&ÉT\≈£î ñqï düs∞¡ ø£è‘· $<Ûëq+ <ë«sê nes√<Ûë\qT ‘=\–+#·≥+ e\¢ Á|ü|+ü Nø£sD¡
X¯≈£îÔ\≈£î Ä]úø£ eédüú ‘·\T|ü⁄\T ‘Ós¡∫q≥T¢ nsTT´+~.
Á|ü|+ü Nø£sD¡ Á|üj÷Ó »Hê\T düe÷q+>± |ü+|æD° ø±˝Ò<Tä . dü+|üqï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î, HÓ|’ ⁄ü D´+,
$<ä´, nbÕs¡ dü+|ü<ä ñqï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î n~ Á|üjÓ÷»qø£s¡+>± ñ+~. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√
≈£L&ÉT≈£îqï ø=ìï ùde\T $dü]Ô +#êsTT. Ç+ø=ø£y|’Ó ⁄ü q y˚˝≤~eT+~ ∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î, ø±]à≈£î\≈£î
yêfi¯¢ ñbÕ~ÛøÏ, Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\T>∑T‘√+~. ¬s+&ÉT bÕsêÙ«\Tqï á Á|ü|ü+Nø£s¡DqT ns¡ú+
#˚düTø√e≥+ eTTK´+.
ndüe÷q‘·«+˝Àì eTs=ø£ ø√D+ Ç‘·s¡ <˚XÊ\ $<ÛëHê\˝À <Ûìä ø£ <˚XÊ\ ô|‘·+Ô <ëØ Ä~Û|‘ü ´· +.
yêDÏ»´+, ô|≥Tºã&ÉT\T, e\dü e+{Ï n+‘·sê®rj·T Ä]úø£ $<ÛëHê\˝À nsTT‘˚H$˚ T, <˚X¯ eéVü‰sê\˝À
nsTT‘˚H˚$T <Ûäìø£ bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\T $T–*q Á|ü|ü+#êìï rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#·
yêDÏ»´ dü+düú (WTO), Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î(WB), n+‘·sê®rj·T Á<äe´ì~Û (IMF) e+{Ï n+‘·sê®rj·T
dü+dü\ú T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ø£+fÒ n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î m≈£îÿe>± ÁbÕ‹ì<Û´ä +
eVæ≤düTHÔ êïsTT. ˇø£y|’Ó ⁄ü q Á|ü|+ü Nø£sD ¡ ≈£î eT<ä‘› T· |ü*øπ yêfi¯ó¢ $X¯« nqTdü+<Ûëq+ <ë«sê Á|ü|+ü Nø£sD
¡
n_Ûeè~∆øÏ, dü+|ü<ä≈£î neø±XÊ\qT n+~düTÔ+<äì uÛ≤$+#·>±, <ëìì $eT]Ù+#˚ yêfi¯ó¢ Á|ü|ü+#·+ô|’
Ä~Û|‘ü ´· + bı+<ä{≤ìøÏ ø=ìï bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\T #˚ùd Á|üjT· ‘·ïeTì uÛ≤$düTHÔ êïs¡T. nH˚ø£ ù|<ä <˚XÊ\˝À
Bìe\¢ Á|üC≤kÕ«eT´+, ø±]à≈£î\ Vü≤≈£îÿ\T, |üsêés¡D≤ìøÏ uÛ+Ñ >∑+ ø£\T>∑T‘√+<äì Mfi¯ó¢ yê~düTHÔ êïs¡T.
ø°\ø£ |ü<ë\T
ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T(MNCs) C≤rj·Tsê»´+ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
$<˚o ô|≥Tºã&ç $<˚o yêDÏ»´+ düs¡∞ø£è‘· Ä]úø£ $<Ûëq+

1. $<˚o ô|≥Tºã&ç, yêDÏC≤´\ô|’ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ nes√<Ûë\T ø£*Œ+#·{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @$T{Ï? á nes√<Ûë\qT
‘=\–+#ê\ì n~ m+<äT≈£î nqT≈£î+~?
2. ø±]àø£ #·{≤º\ dü&É*+|ü⁄ ø£+ô|˙\≈£î @ $<Ûä+>± düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~?
3. ñ‘·Œ‹Ôì #˚|ü≥º{≤ìøÏ, <ëìì ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ, ˝Ò<ë Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À dæús¡|ü&É{≤ìøÏ ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T
ne\+_+#˚ $<ÛëHê\T @$T{Ï?
4. n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T yêDÏ»´+, ô|≥Tºã&ÉT\˝À düs∞¡ ø£è‘· $<ÛëHê\qT ne\+_+#ê\ì n_Ûeè~∆ #Ó+~q
<˚XÊ\T m+<äT≈£î ø√s¡T≈£î+≥THêïsTT? BìøÏ Á|ü‹>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T @ wüs‘¡ T· \qT ø√sê*?
5. ªªÁ|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤e+ ˇπøs¡ø£+>± ˝Ò<äT.μμ á yêø±´ìï $e]+#·+&ç.
6. yêDÏ»´, ô|≥Tºã&ç $<ÛëHê\qT düs¡∞ø£]+#·{+ e\¢ Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üÁøÏj·T≈£î y˚T\T m˝≤ »]–+~?
7. <˚XÊ\ eT<Û´ä e÷¬sÿ≥¢ nqTdü+<ÛëHêìøÏ $<˚o yêDÏ»´+ m˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~? Çø£ÿ&É Ç∫Ãq$ ø±≈£î+&Ü ø=‘·Ô
ñ<ëVü≤s¡D\‘√ Bìì $e]+#·+&ç.
8. Á|ü | ü + Nø£ s ¡ D uÛ Ñ $ wü ´ ‘· T Ô ˝ À ≈£ L &Ü ø=qkÕ>∑ T ‘· T +~. Ç|ü Œ {Ï q T+∫ Çs¡ y Ó ’ @fi¯ ¢ ˝ À Á|ü | ü + #· + m˝≤
ñ+≥T+<√ }Væ≤+#·+&ç MT }Vü≤\≈£î ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
9. Ç<äs› T¡ e´≈£î\Ô T yê~+#·Tø√e≥+ MTs¡T $+≥THêïs¡T: ˇø£sT¡ Á|ü|+ü Nø£sD¡ eTq <˚X¯ n_Ûeè~∆ì ≈£î+≥T|ü]∫+<äì
n+≥THêïs¡T. eTs=ø£s¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ä{≤ìøÏ Á|ü|+ü Nø£s¡D düVü‰j·T|ü&ÉT‘√+<äì n+≥THêïs¡T. á
yê<äq\≈£î MTs¡T m˝≤ düŒ+~kÕÔs¡T?
10. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
uÛ≤s¡rj·T ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ÁøÏ‘+· ‘√ b˛*ùdÔ Ç|ü&ÉT düsT¡ ≈£î\ m+|æø≈£ î£ m≈£îÿe neø±XÊ\T
ñHêïsTT. ```````````` Á|üÁøÏjT· e\¢ Ç~ kÕ<Û´ä eTsTT´+~. nH˚ø£ Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô nsTTq düsT¡ ≈£î\qT
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ e÷¬sÿ≥¢˝À neTTà‘·THêïs¡T. Bì ns¡+ú Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ `````````` ô|s¡T>∑T‘√+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
eTq+ e÷¬sÿ{À¢ #·÷düTÔqï nH˚ø£ Áu≤+&É¢qT ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ ñ+&Ée#·TÃ.
ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú T ```````````````, ``````````` ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ô|≥Tºã&ÉT\Tô|&ÉT‘·THêïsTT.
e÷¬sÿ{À¢ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ m+|æø≈£ î£ neø±XÊ\T ô|]>±sTT ø±˙ ```````````````` , ```````````````
e\¢ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ eT<Û´ä ``````````` rÁe‘·s+¡ nsTT´+~.
11. øÏ+~yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç:
(i) ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î ∫qï (n) yêVü≤Hê\T
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ qT+∫ ø=+{≤sTT
(ii) edüTÔe⁄\ yêDÏC≤´ìï ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ (Ä) <äTdüTÔ\T, bÕ<äs¡ø£å\T, Áø°&Ü|ü]ø£sê\T
ø√{≤\T, |üqTï\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡
(iii) $<˚XÊ\˝À ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{Ïºq (Ç) ø±˝Ÿ ôd+≥s¡T¢
uÛ≤s¡rj·T ø£+ô|˙\T
(iv) ùde\ ñ‘·Œ‹Ô $düÔ]+#·{≤ìøÏ düe÷#ês¡ (á) {≤{≤ yÓ÷{sY‡, ÇH√Œ¤dædt, sêHéu≤øÏ‡
kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+ (IT) <√Vü≤<ä|ü&ç+~
(v) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´{≤ìøÏ nH˚ø£ (ñ) yêDÏ»´ nes√<Ûë\T
ãVüQfi¯C≤‹ dü+düú\T ø£sêà>±sê\
@sêŒ≥T≈£î ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{≤ºsTT.

bÕsƒ¡+
11 ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ sêø£eTT+<äT
ø£s¡Te⁄\T ` n+fÒ ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· rÁe+>± ñ+&˚
|ü ] dæ ú ‘ · T \T ` ô|<ä › m‘· T Ô q Äø£ * #êe⁄\≈£ î
ø±s¡ D eTj˚ T ´$. ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î 1943`45
dü+e‘·‡sê\˝À u…+>±˝Ÿ ø£sT¡ e⁄ e\¢ u…+>±˝Ÿ, nk˛‡+,
ˇ&ç X Ê\˝À 30`50 \ø£ å \ eT+~ Á|ü » \T
#·ìb˛j·÷s¡T. Ç~ #·<äe+&ç:
ªªe÷ ≈£î≥T+ã+˝À H˚H˚ ô|<äy› ê&çì. ã‘·ø{£ ≤ìøÏ
H˚qT ~qdü] ≈£L* |üì #˚ùdyê&çì. Ä düeTj·T+˝À
Hê ‘·eTTàfi¯¢qT, #Ó˝…¢fi¯¢qT rdüT≈£îì ‘·+Á&çì e~*ô|{Ïº
H˚qT ø√˝Ÿø£‘ê yÓfi≤¢qT. e÷≈£î ÄVü‰s¡+>± |æ+&ç n
e÷Á‘·y˚T <=]πø~. ÄVü‰s¡+ mø£ÿ&É |ü+#·T‘·T+fÒ y˚T+
nø£ÿ&çøÏ yÓfi‚¢yêfi¯¢+. ø√˝Ÿø£‘ê M<ÛäT\˝À m+‘√eT+~
u≤<Û ä \ T nqTuÛ Ñ $ +#˚ y ê]ì H˚ q T #· ÷ XÊqT.
#·ìb˛sTTq |æ\¢\qT #˚‘·T˝À¢ ô|≥Tº≈£îì ‹s¡T>∑T‘·Tqï
‘·\T¢\qT #·÷XÊqT. yêfi¯ó¢ eT∞¢ ˝ÒkÕÔs¡qï ÄX¯‘√
yêfi¯¢ MT<ä Ä ‘·\T¢\T ˙fi¯ó¢ #·\T¢‘·÷ ñHêïs¡T. H˚qT
mH√ï #·÷XÊqT ` Á|ü»\T >∑&ì¶ç , bÕeTT\qT ‹Hêïs¡T.
Hê Ç<ä›s¡T #Ó˝…¢fi¯ó¢, ˇø£ ‘·eTTà&ÉT #·ìb˛j·÷s¡T.
ªªMfi¯ó¢ ¬s’‘·T\T, eékÕj·T<ës¡T\T; n+‘˚>±ì
n&ÉT≈£îÿH˚ yêfi¯ó¢ø±<äT. n+<äTπø yêfi¯¢≈£î n&ÉTø√ÿe≥+
≈£L&Ü ‘Ó*ùd~ø±<äT. yêfi¯¢≈£î Ä‘êà_Ûe÷q+ m≈£îÿe.
ø√˝Ÿø£‘ê e∫Ãq yêfi¯ó¢ s√&É¢ |üø£ÿq n˝≤ ≈£Ls¡TÃ+&ç, Ä
nø£ÿ&˚ #·ìb˛j·÷s¡T. ø√˝Ÿø‘£ ê yêdüT\T Ä bòı{À\qT
#·÷dæq|ü
&ÉT düeTdü´ rÁe‘· ˇø£ÿkÕ]>± yêfi¯¢≈£î ˝…’|òt (LIFE) |üÁ‹ø£˝Àì bò˛{À\T:
uÀ<Û|ä &ü +ç ~.μμ (n) ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T s¡yêD≤ #˚düTÔqï ¬s’\TqT+∫ ø=+‘·
<Ûëq´+ rdüTø√{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï |æ\¢\T.
(Ä) H˚\MT<ä |ü&çq –+»\qT }&ÉTÃ≈£î+≥Tqï eTVæ≤fi¯.
bÕ\≈£î\T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ düs|¡ süò ê #˚jT· ˝Òøb£ ˛sTTq+<äTe\¢ ø£sT¡ e⁄\T dü+uÛ$Ñ +∫q dü+<äsê“¤\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ñHêïsTT. ÄVü‰s¡ ì\«\qT+∫>±˙, Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\qT+∫ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT
‘Ó|æŒ+∫ø±˙ M{Ïì düs¡|òüsê #˚dæ ñ+&Ée#·TÃ. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e#˚Ã düeTj·T+ Hê{ÏøÏ
Á|ü»\≈£î ÄVü‰s¡+ n+<˚˝≤ #·÷&É{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T $$<Ûä $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·kÕ>±sTT.
‘·≈£îÿe <Ûäs¡\≈£î ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T \_Û+#˚ πswüqT <äTø±D≤\T, MT˝À #ê˝≤eT+~ ã&ç˝À ‹+≥Tqï
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+, ∫qï|æ\¢\ dü+s¡ø£åD‘√bÕ≥T, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ô|fÒº Ä+>∑Héyê&ç πø+Á<ë\T
e+{Ïyê{Ï <ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïk˛Ô+~. á bÕsƒ¡+˝À ÄVü‰s¡
uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï n+XÊ\qT #·÷<ë›+.
yÓTT<ä{ÏuÛ≤>∑+˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT #·÷kÕÔ+: <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, \uÛ´Ñ ‘· e+{Ï$ Ç+<äT˝À ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+. s¬ +&Ée uÛ≤>∑+˝À Á|ü»\≈£î ÄVü‰s¡ n+<äTu≤≥T
>∑T]+∫ #·÷kÕÔ+ ` ñ‘·Œ‹Ô nsTTq ÄVü‰s¡+ Á|ü»\≈£î m+‘·es¡≈£î #˚s¡T≈£î+≥T+<√ ‘Ó\düT≈£î+{≤+.
∫e]>±, ≈£î≥T+u≤\ b˛wüø±Vü‰s¡ kÕúsTTì #·÷dæ á |ü<øä∏ ±\T, |ü<‘∆ä T· \T düeTs¡+∆ >± |üì #˚dTü HÔ êïjÓ÷
˝Ò<√ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.
<˚XÊìøÏ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·≥+
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü]b˛j˚T≥+‘· ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T≥+ eTTKýÓTÆq nedüs¡+. Bì ns¡ú+
n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT ¬s’‘·T\T |ü+&ç+#·>∑\ |ü]dæú‘·T\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*Œ+#·≥+.
π s U≤∫Á‘· |ü ≥ +1ì |ü ] o*+∫ U≤∞\qT πsU≤ ∫Á‘·|ü≥+ 1 : m+|æø£ #˚dæq ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\
|üP]+#·+&ç (Á|ü‹ _+<äTe⁄ <ä>∑Zs¡ K∫Ã¤‘·yÓTÆq $\TeqT ñ‘·Œ‹Ô ($T*j·THé ≥qTï\˝À)
‘Ó \ Tdü T ø√{≤ìøÏ ªyÓ ’ μ nø£ å + MT~ ùdÿ\Tì 100
ñ|üjÓ÷–+#·+&ç).
90
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô 1970`71 qT+&ç
80
`````` ≈£ î ô|]–+~. e] ñ‘· Œ ‹Ô
$T*j·THé ≥qTï\˝À
1970`71 Hê{Ï 40 $T*j·THé ≥qTï\qT+∫ 70

2010`11 Hê{ÏøÏ ```````` $T*j·THé 60
≥qTï\≈£î ô|]–+~. á 40 @fi¯¢ ø±\+˝À 50
ñ‘·Œ‹Ô y˚>∑+>± ô|]–q eTs=ø£ eTTKýÓTÆq
40
ÄVü‰s¡|ü+≥ ``````. e], >√<ÛäTeT\‘√
b˛*ùdÔ 1970`2011 ø±\+˝À ```````` 30
ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡>∑˝Ò<äT. BìøÏ ø±s¡D+ `````` 20
nsTT ñ+&Ée#·TÃ. 10
bÕsƒ¡+ 9 ªªsê+|ü⁄s¡+ : Á>±eT Ä]úø£ eédüúμμ
˝Àì ªuÛÑ÷$T, Ç‘·s¡ düVü≤» eqs¡T\Tμ nH˚ 0
1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11
uÛ≤>±ìï eT∞fl #·<eä +&ç. uÛ÷Ñ $T qT+∫ |ü+≥ e] >√<ÛäTeT C§qï q÷HÓ–+»\T
ñ‘· Œ ‹Ô ô|+#· { ≤ìøÏ @@ $<Û ë Hê\T
ñHêïsTT?
146 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·

>∑‘· ø=~› <äXÊu≤›\T>± kÕ>∑TøÏ+<ä ñqï uÛÑ÷$T
πsU≤∫Á‘· |ü≥+ 2 : m+|æø£ #˚dæq ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ Ç+#·T$T+#·T dæús¡+>± ñ+<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ø±ã{Ïº
~>∑Tã&ç (ôV≤ø±ºs¡T≈£î øÏ˝À\˝À)
3500 ~>∑Tã&ÉT\T eTTKéTÚ‘êsTT. sπ U≤∫Á‘· |ü≥+ 2 #·÷&É+&ç.
ôV≤ø±ºs¡T≈£î \_Û+#˚ |ü+≥ ~>∑Tã&çì ô|+#·{≤ìøÏ
3000 nedüs¡yÓTÆq ñ‘êŒ<äø±\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·T
ôV≤ø±ºs¡T≈£î øÏ˝À\˝À
ø√yê*. kÕ>∑T˙{Ï edü‹ì ô|+#·{+ ˇø£ e÷s¡+Z . nsTT‘˚

2500
á ø°\ø£ eqs¡T n+<ä]ø° n+<˚˝≤ |ü+#·T≈£îH˚ |ü<ä∆‹˝À
$ìjÓ÷–+#ê*.
2000
πsU≤∫Á‘· |ü≥+ 2 ˝À ‘·≈£îÿe ~>∑Tã&ç ñqï
|ü+≥\qT Á|ü<ëÛ q+>± esê¸<ëÛ s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T#˚kÕÔsT¡ ,
1500
á uÛ÷Ñ eTT\≈£î uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ≈£L&Ü kÕ>∑T˙{Ï dü<Tä bÕj·T+
1000
\_Û+#˚ neø±X¯+ ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº esê¸u≤Û e |ü+≥ s¡ø±\qT
kÕúìø£ |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± $‘·Ô≥+, es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì
500
ì\« #˚j·T≥+, |ü+≥e÷]Œ&ç e+{Ï |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê
~>∑Tã&ÉT\T ô|+#ê*.
0 á Á|üÁøÏj·T˝À H˚\, Ç‘·s¡ düVü≤» eqs¡T\T
1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11
n+‘·]+∫b˛≈£î+&Ü, ø°åD‘·≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷&É&É+
e] >√<ÛäTeT C§qï q÷HÓ–+»\T ≈£L&Ü m+‘√ eTTK´+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e], >√<ÛäTeT\qT
|ü+&çdTü qÔ ï $<Ûëq+ e\¢ ` s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\qT nXÊÅdj Ô” T· +>±, $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘·+>±
yê&É≥+ e\¢ ~>∑Tã&ÉT\T nsTT‘˚ ô|]>±sTTø±˙ Ç~ düTdæús¡ |ü<ä∆‹ ø±<äì ø=+‘·eT+~ XÊÅdüÔE„\T,
eékÕj·Ts¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔqï e´≈£îÔ\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T. yêdüÔyêìøÏ á |ü<ä∆‘·T\e\¢ H˚\ ø°åD‘·≈£î
>∑Ts¡sTT´+~, uÛÑ÷>∑s¡“¤»\ eqs¡T\T n+‘·]+∫b˛‘·THêïsTT. Ç<˚ |ü]dæú‹ ø=qkÕ–‘˚ ~>∑Tã&ÉT\T
ô|s¡>∑≥+ n≥T+∫ |ü&çb˛e≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~.
øÏ+~ yêø±´\qT #·~$ ôV≤ø±ºs¡T≈£î e], >√<ÛäTeT\ ~>∑Tã&ÉT\T m˝≤ ñHêïjÓ÷ $e]+#·+&ç.
`````````, ````````````` |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\T e], >√<ÛäTeT\‘√ b˛*ùdÔ m|ü
&É÷
‘·≈£îÿe>±H˚ ñHêïsTT. nsTT‘˚ Ç{°e\ ø±\+˝À á |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\T yÓT\¢>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
C§qï ~>∑Tã&ÉT\qT ô|+#·≥+ô|’ <äèwæº m+<äT≈£î ô|{≤º*? #·]Ã+#·+&ç.
Bs¡È ø±˝+bÕ≥T e], >√<ÛTä eT ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ô|s¡>{∑ ≤ìøÏ @ n+XÊ\T <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT?
ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ \uÛ´Ñ ‘·
<˚X¯+ yÓTT‘êÔìøÏ dü]|ü&Ü ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT |ü+&ç+#·≥+ nH˚~ yÓTT<ä{Ï yÓT≥Tº. n+<ä]ø°
dü]|ü&Ü ÄVü‰s¡+ ñ+<√, ˝Ò<√ m˝≤ ˝…ø£ÿ>∑&É‘ê+? á ÄVü‰s¡+ ≈£î≥T+u≤\≈£î n+<äT‘·T+<√, ˝Ò<√
‘·s¡Tyê‘· #·÷<ë›+. eTT+<äT>± \uÛÑ´‘· m+‘· ñ+<√ #·÷düTÔHêï+. Bì ns¡ú+ <˚X¯+˝À ‘·\dü] dü>∑≥T
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛÑ´‘· dü]|ü&Ü ñ+&Ü*, ø±\Áø£eT+˝À ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+&Ü*. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛÑ´‘·
yêdüÔe+˝À ô|s¡T>∑T‘√+<ë?
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô, \uÛÑ´‘·\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü ñ+~. Bìì á $<Ûä+>± n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.
dü+e‘·‡sêìøÏ \uÛÑ´‘·˝À ñqï ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\T = dü+e‘·‡s¡+˝À ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô (ñ‘·Œ‹Ô
` $‘·Ôq+, <ëD≤, eè<Ûë) + ìø£s¡ ~>∑TeT‘·T\T (~>∑TeT‘·T\T ` m>∑TeT‘·T\T) ` Á|üuÛÑT‘·« ì\«\˝À
‘˚&Ü (dü+e‘·‡s¡+ eTT–ùdHê{ÏøÏ ñqï ì\«\T ` dü+e‘·‡s¡+ Äs¡+uÛÑ+ Hê{ÏøÏ ñqï ì\«\T).
dü>∑≥Tq Á|ü‹ e´øÏÔøÏ, Á|ü‹s√p \uÛÑ´‘·˝À ñqï ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T = (dü+e‘·‡sêìøÏ \uÛÑ´‘·˝À
ñqï ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T ÷ »HêuÛ≤) / 365.
ñ‘·Œ‹Ô, ~>∑TeT‘·T\T, Á|üuÛÑT‘·« ì\«\˝À e÷s¡TŒ\≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\T 1971, 1991,
2011 dü+e‘·‡sê\≈£î øÏ+<ä |ü{Ïºø£˝À ñHêïsTT. ñ‘·Œ‹Ô ø±≈£î+&Ü ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ÄVü‰s¡<ÛëHê´\
\uÛÑ´‘· ô|+#·{≤ìøÏ ~>∑TeT‘·T\T ˇø£ e÷s¡Z+. ÄVü‰s¡ \uÛÑ´‘·qT ô|+#·{≤ìøÏ Á|üuTÛÑ ‘·« ì\«\qT
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e≥+ eTTKýÓTÆq e÷s¡Z+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q <ä>∑Zs¡ ñqï ì\«\ qT+∫
Á|ü»\≈£î _j·T´+ neTà≥+<ë«sê <ëì \uÛÑ´‘·qT ô|+#·e#·TÃ. Á|üuÛÑT‘·«+ <ä>∑Zs¡ ì\«\T |ü&çb˛‘êsTT
ø±ì Ä dü+e‘·‡s¡+ $ìjÓ÷>±ìøÏ _j·T´+ \uÛ´Ñ ‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. (‘·sT¡ yê‹ uÛ≤>∑+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ì\«\
>∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüT≈£î+{≤+.)
1971øÏ ˝…ø£ÿ>∑{Ïºq $<Ûä+>±, 1991, 2011 dü+e‘·‡sê\≈£î ‘·\dü] dü>∑≥T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\
n+<äTu≤≥TqT ˝…ø£ÿ>∑≥º+&ç.
|ü{Ïºø£ 1 : ‘·\dü] ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛÑ´‘·
ìø£s¡ ÄVü‰s¡ ìø£s¡ Á|üuÛÑT‘·« ÄVü‰s¡<ÛëHê´\
dü+e‘·‡s¡+ »HêuÛ≤ <ÛëHê´\ ~>∑TeT‘·T\T ì\«˝À¢ ìø£s¡ \uÛÑ´‘· #
‘·\dü] \uÛÑ´‘·
($T*j·TqT¢) ˇø£s√E≈£î (Á>±eTT˝À¢)
ñ‘·Œ‹Ô # #
e÷s¡TŒ #
col (1) col (2) col (3) col (4) col (5) col (6) col (7)
1971 551 94.9 2 2.6 ={col (6)/col (2)}/365}

col (3) + = (94.3/551)/365
col (4) – col (5) = 0.000469 ≥qTï\T *
= 94.3 = 0.000469 X 1000
= 0.469 øÏ˝ÀÁ>±eTT\T *
= 0.469 X 1000
= 469 Á>±eTT\T
1991 852 154.3 –0.1 –4.4
2011 1202 214.2 –2.9 8.2
>∑eTìø£: 1 ≥qTï = 1000 øÏ˝À\T; 1 øÏ˝À = 1000 Á>±eTT\T; # = $T*j·THé ≥qTï\T
MTs¡T ˝…øÏÿ+∫q <ëì Ä<Ûës¡+>± U≤∞\qT |üP]+#·+&ç: 1971 qT+∫ 1991 Hê{ÏøÏ ‘·\dü]
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ \uÛÑ´‘· ```````` (ô|]–+~/ ‘·–Z+~), ø±˙ 2011˝À Ç~ ``````(m≈£îÿe /
‘·≈î£ ÿe>±) ñ+~. Ç{°e\ <äXÊu≤›\˝À »HêuÛ≤eè~∆˝À ‘·>T∑ <Z \ä ñqï|üŒ{Ïø° Ç˝≤ »]–+~. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ \uÛÑ´‘· ô|s¡>∑{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ```````````` #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.

ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T n+fÒ @$T{Ï?
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T
e+≥q÷HÓ <ÛëHê´\T |ü|ü~qTdüT\T
Á|ü<Ûëq <ÛëHê´\T ∫s¡T ˝Ò<ë ‘·èD <ÛëHê´\T

(ñ<ë: e], >√<ÛäTeT) (ñ<ë: C§qï, sê–
dü»®, yÓTT<ä˝…’q$)
ª‘·èDμ <ÛëHê´\T n+{≤s¡T ø±ã{Ïº Ç$ ‘·≈£îÿe |ü+≥\T nì #ê˝≤eT+~ nqT≈£î+{≤s¡T, Ç$
‘·èDÁbÕj·TeTì, b˛wüø£ $\Te\T ‘·≈£îÿe nì nqT≈£î+{≤s¡T. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± M{Ï˝À¢ b˛wüø±\T
m≈£îÿe, ˇø£ s¡ø£+>± |ü]|üPs¡íyÓTÆq ÄVü‰s¡+ Ç$. <˚X¯+˝Àì esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+≥Tqï \ø£å˝≤~
Á|ü»\ Á|ü<ëÛ q ÄVü‰s¡+ Çy˚. ˇø£|ü &ÉT uÛ≤s¡rj·T ≈£î≥T+u≤\ìï+{Ï˝À M{Ïì Çwü+º >± ‹H˚yêfi¯ó.¢ _j·T´+,
>√<ÛäTeT\ ‘Ó\¢s¡+>∑T Çwüº|ü&˚ e\dü bÕ\≈£î\‘√ M{ÏøÏ ‘·èD <ÛëHê´\qï ù|s¡T e∫Ã+~; n+‘˚ø±≈£î+&Ü
yêfi¯ó¢ kÕúìø£ ÄVü‰sêìï, kÕ+düÿè‹ø£ Ä#êsê\qT ∫qï#·÷|ü⁄ #·÷XÊs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ #ê˝≤ eT+~ M{Ïì
ªb˛wüø£ <ÛëHê´\Tμ>± eéVü≤]düTÔHêïs¡T.
Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ \uÛÑ´‘·
ÄVü‰s¡ $ìjÓ÷>∑+˝À e÷s¡TŒ\T e∫Ã |üfi¯ó¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, bÕ\T, e÷+dü+, ø√&ç e÷+dü+,
#˚|ü\qT Á|ü»\T ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡ì #Ó|ü⁄‘ês¡T. Ç~ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î, ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î eT+∫
dü+πø‘·+. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T s¡ø£s¡ø±\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\‘√ düeT‘·T\ ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\qT |ü+&ç+#˚ ¬s’‘·T\T ‘·eT Ä<ëj·÷\qT ô|+#·Tø√{≤ìøÏ $$<Ûä |ü+≥\kÕ>∑TqT #˚|ü≥ºe#·TÃ.
>∑‘· s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T |ü+&ç+#˚ uÛ÷Ñ $Tì |ü‹eÔ +{Ï yêDÏ»´|ü+≥\≈£î
eT[¢düTÔHêïs¡ì Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À #·~yê+. ¬s’‘·T\ dü+øå√uÛ≤ìøÏ Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+.
M{ÏøÏ ã<äT\T>± ¬s’‘·T\T ø√fi¯¢ ô|+|üø£+, #˚|ü\ ô|+|üø£+, bÕ&ç |ü]ÁX¯eT e+{Ï nqTã+<Ûä |üqT\qT
#˚|ü{Ïº ø=‘·Ô neø±XÊ\qT n+~ |ü⁄#·TÃø√e#·TÃ.
ø±\Áø£eT+˝À Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹Ô ô|]–q|üŒ{ÏøÏ s√EyêØ ø£˙dü ÄVü‰s¡ nedüsê\T
rs¡Ã{≤ìøÏ dü]|ü&˚≥+‘·>± Ç~ ˝Ò<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü>∑≥Tq Á|ü‹ e´ø°Ô s√E≈£î 300 Á>±eTT\
≈£Ls¡>±j·T\T, 100 Á>±eTT\ |üfi¯ó¢ rdüTø√yê\ì b˛wüø±Vü‰s¡ ì|ü⁄DT\T #Ó|ü⁄‘·THêïs¡T. nsTT‘˚, M{Ï
\uÛÑ´‘· es¡dü>± 180 Á>±eTT\T, 58 Á>±eTT\T e÷Á‘·y˚T ñ+~. n<˚ $<Ûä+>± dü>∑≥Tq Á|ü‹ e´øÏÔ
dü+e‘·‡s¡+˝À 180 >∑T&ÉT¢ rdüTø√e\dæ ñ+&É>± M{Ï \uÛ´Ñ ‘· 30 e÷Á‘·yT˚ . ÄVü‰s¡+˝À dü>≥ ∑ Tq Á|ü‹
e´øÏÔ dü+e‘·‡sêìøÏ 11 øÏ˝À\ e÷+dü+ rdüTø√e\dæ ñ+&É>± \uÛÑ´‘· 3.2 øÏ˝À\T e÷Á‘·y˚T. s√E≈£î
Á|ü‹ e´øÏÔ 300 $T©¢©≥s¡¢ bÕ\T rdüTø√e\dæ ñ+&É>± \uÛÑ´‘· 210 $T©¢©≥s¡T¢ e÷Á‘·y˚T.
ø±ã{Ïº Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹Ô #˚|≥ ü {º ≤ìøÏ s¬ ‘’ T· \≈£î ñ‘êŒ<äø±\T, e÷¬sÿ≥T neø±XÊ\
s¡÷|ü+˝À eT<ä›‘·T ø±yê*. ø=‘·Ô |ü]dæú‹˝À ¬s’‘·T\T m<äTs=ÿH˚ e÷¬sÿ≥T ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\qT+∫ ¬s’‘·T\≈£î
s¡ø£åD, eT<ä›‘·T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT.
eékÕj·T yÓ’$BÛ´ø£s¡D
$T&Éï|üPsY ÁbÕ+‘·+˝À mÁs¡H˚\\T ñHêïsTT. u§s=ÿ˝≤¢ Á>±eT |ü+#êsTT‹ |ü]~Û˝Àì ø£düŒ˝Ÿ
Á>±eT+ n~. <ë<ë|ü⁄ n+<ä]ø° uÀs¡Tu≤e⁄\T ñHêïsTT. ˙{Ï edü‹ n_Ûeè~∆øÏ u≤´+≈£î\T yêfi¯¢≈£î
s¡TD≤\T Ç#êÃsTT. H˚qT Vü≤]Á|ükÕ<é düeT+‘·, ∫{Àº yÓTÆ‹, s¡a≤<∏é ˝…+ø±\‘√ e÷{≤¢&ÜqT ` mes¡÷
¬s+&ÉT mø£sê\≈£î $T+∫ kÕ>∑T #Ój·T´≥+˝Ò<äT. kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ #ê˝≤ u≤>∑T+~. e] $‘·ÔHê\qT
m|ü
&√ $X¯«$<ë´\j·T+ qT+∫ ‘Ó#·TÃ≈£îì Ç+ø± ny˚ yê&ÉT‘·THêïs¡T. yêDÏ»´ |ü+≥\<ë«sê
yêfi¯¢≈£î m≈£îÿe Ä<ëj·T+ edüTÔ+~, Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ≈£Ls¡>±j·T\T |ü+&çkÕÔs¡T. ã+>±fi≤<äT+|ü\+fÒ
n+<ä]ø° |æ∫Ã yÓ÷E. M{Ï $‘·ÔHê\T yêDÏ»´ ø£+ô|˙\ qT+∫ \_ÛkÕÔsTT, KØ<äT m≈£îÿe... Ç+ø=ø£
eT+∫ |ü]D≤eT+ bÕ&ç |ü]ÁX¯eT. <ë<ë|ü⁄ n+<ä]ø° 3 qT+∫ 5 Äe⁄\T ñHêïsTT. M{Ï b˛wüD
u≤<Û´ä ‘· Ä&Éyêfi¯~¢ . Ç~ Ç|ü
&ÉT $dü]Ô k˛Ô+~. eT+∫ |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\ $‘·HÔ ê\T eTVü‰sêÅw,ºü eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ\
qT+∫ ekÕÔj·Tì ¬s’‘·T\≈£î ‘Ó\TdüT. yêfi¯¢ <ä>∑Zs¡ ñqï Äyê\ $‘·ÔHê\T eT+∫$.
q~ qT+∫ H˚\ ô|’øÏ @≥yê\T>± ñ+≥T+~. eT÷&ÉT e+<ä\ MT≥s¡¢ ô|’øÏ, ø=+‘·<ä÷s¡+ yÓ[¢q
‘·s¡Tyê‘· eTs=ø£ Á>±eT+ #·÷XÊqT. nø£ÿ&É dü>∑+ »HêuÛ≤ ù|<ä]ø£+˝À ñ+~. nø£ÿ&É ˇπø |ü+≥
|ü+&ÉT‘·T+~, s¬ +&Ée |ü+≥ esê¸\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç kÕ>∑T #˚kÕÔsT¡ . ~>∑Tã&ÉT\T ‘·≈î£ ÿe. nH˚ø£ neø±XÊ\T
ñHêïsTT. nsTT‘˚ ˇø£ Á|üD≤[ø£, Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·TeT÷ ˝Ò≈£î+&Ü yêfi¯¢‘√ yÓ’$BÛ´ø£s¡D >∑T]+∫
e÷{≤¢&É≥+ eè<Ûë Á|üj·÷ùd ne⁄‘·T+~.
eékÕj· T yÓ ’ $ BÛ ´ ø£ s ¡ D ÄVü ‰ s¡ < Û ë Hê´\ eékÕj·T yÓ$’ BÛ´ø£sD¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü<ë\T,
ñ‘· Œ ‹Ô ì Á|ü u Û ≤ $‘· + #˚ d ü T Ô + <ä q ï $wü j · ÷ ìï yêø±´\ øÏ+<ä ^‘· ^dæ uÛ≤s¡rj·T ¬s’‘·T\≈£î
>∑eTì+#·+&ç. Bì e\¢ m<äTs¡j˚T´ $<ÛëHê\ Ç~ m+<äT≈£î nedüs¡yÓ÷ $$]+#·+&ç.
dü+~>∑‘∆ q· T dü]jÓTÆ q Á|üD≤[ø£\ <ë«sê m<äTs√ÿyê*. MT Á>±eT+˝À ˝Ò<ë MT≈£î ‘Ó*dæq Á>±eT+˝À
ÄVü‰πs‘·s¡ |ü+≥\≈£î eqs¡T\qT eT[¢+#·≥+ e\¢ eékÕj·T yÓ’$BÛ´ø£s¡DqT $e]+#·+&ç.
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ‘·>∑Ze#·TÃ. ‘·\dü] ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\ \uÛÑ´‘·˝À j·T÷s¡|ü⁄ (700 Á>±eTT\T), nyÓT]ø± (850 Á>±eTT\T) e+{Ï <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·≈£îÿe. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ‘·\dü] \uÛÑ´‘· ‘·>∑TZ‘·÷ ñ+&É≥+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·
$wüj·T+˝À Ä+<√fi¯q ø£*–+#˚ $wüj·T+. ù|<ä ≈£î≥T+u≤\ yêfi¯ó¢ XÊØ]ø£ ø£wüº+ #˚kÕÔs¡T, X¯øÏÔ ø√dü+
yêfi¯T¢ m≈£îÿe>± ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïs¡T. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô‘√bÕ≥T Ç‘·s¡
ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹Ô ô|+#˚˝≤ eTq $<ÛëHê\T ñ+&Ü*.
ÄVü‰s¡ n+<äTu≤≥T
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·˝À ‘·s¡Tyê‘· eTTKýÓTÆq n+X¯+ ÄVü‰s¡ n+<äTu≤≥T. ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T, Ç‘·s¡
|ü<ësêú\T ñ‘·Œ‹Ô #˚dæq+‘· e÷Á‘êq dü]b˛<äT. Á|ü‹ ˇø£ÿfi¯ó¢ yê{Ïì ø=ì, $ìjÓ÷–+#˚ dæú‹˝À
ñ+&Ü*. ø£˙dü+>± nedüs¡yÓTÆq ÄVü‰s¡+ Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñ+<ë?
mì$T<äe ‘·s¡>∑‹˝À ù|<ä]ø£+ >∑T]+∫ #·~$+~ eTqq+ #˚düTø√+&ç. eTq+ ‹H˚ ÄVü‰s¡+
X¯Øs¡+˝À Js¡íyÓTÆ X¯øÏÔì ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~, Bìì ø±\Ø\˝À ø=\TkÕÔs¡T. Bì e\¢ eTq+ |üì
#Ój·T´>∑\T>∑T‘ê+. ‘·≈£îÿe ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe b˛wüø±\T ñqï ÄVü‰sêìï rdüT≈£î+fÒ eTq X¯ØsêìøÏ n+<˚
ø±\Ø\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT. |ò*ü ‘·+>± |üì#ÓjT· ´≥+ ø£w+ºü >±
sπ U≤ ∫Á‘· |ü≥+ 3 : ñ+≥T+~, ˝Ò<ë Äs√>∑´+ ø°D å dÏ Tü +Ô ~. s√E≈£î |ü≥D
º
ø±\Ø\ $ìjÓ÷>∑+ (øÏ˝À ø±\Ø\T)
Á>±MTD uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ø±\Ø\

2521 ÁbÕ+‘ê˝À¢ 2100 ø±\Ø\T, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
$ìjÓ÷>∑+
2143 2400 ø±\Ø\T X¯øÏÔì Ç#˚Ã ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*.
1900
1624 rdüTø√e\dæq ø±\Ø\ ø£+fÒ Á>±MTD, |ü≥D º
ÁbÕ+‘ê\ C≤rj· T dü > ∑ ≥ T ‘· ≈ £ î ÿe>± ñ+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø±\Ø\ $ìjÓ÷>∑+ 1983‘√ b˛*ùdÔ
2004 Hê{ÏøÏ ‘·–+Z ~. eTq <˚X¯ Ä]úø£ |ü]dæ‹ú y˚>+∑ >±
ô|s¡T>∑T‘·Tqï H˚|ü<Ûä´+˝À, edüTÔe⁄\T, ùde\ ñ‘·Œ‹Ô
øÏ+~ ¬s+&Ée eT÷&Ée Hê\Ze nH˚ø£ ¬s≥T¢ ô|]–q H˚|ü<Ûä´+˝À Ç˝≤ »s¡>∑≥+
bÕe⁄uÛ≤>∑+ bÕe⁄uÛ≤>∑+ bÕe⁄uÛ≤>∑+ bÕe⁄uÛ≤>∑+ Ä+<√fi¯qø£s¡+>± ñ+~. n+‘˚ø±<äT. |ü+|æD°˝Àì
(øÏ+~ 25%) Ks¡TÃ (ô|’ 25%)
‘˚&Ü\qT dü>∑≥T eTs¡T>∑T|üs¡TdüTÔ+~. u≤>±
dü+|üqTï\T dæbòÕs¡düT #˚dæq ø±\Ø\ø£+fÒ m≈£îÿe $ìjÓ÷–düTÔ+&É>± »HêuÛ≤˝À n~Ûø£XÊ‘·+ Á|ü»\T
rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ yêfi¯fl≈£î dü]|ü&Ü ø±\Ø\qT n+~+#·≥+ ˝Ò<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À
80 XÊ‘·+ Á|ü»\T ø±\Ø\ <äècÕº´ ‹qe\dæq <ëìø£+fÒ ‘·≈£îÿe ÄVü‰s¡+ ‹+≥THêïs¡T. Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê˝À¢ì n‘·´+‘· ù|<ä\ ø±\Ø $ìjÓ÷>∑+ n+<ä]ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+<äì πsU≤∫Á‘·|ü≥+ 3
‘Ó*j·T#˚k˛Ô+~. Ç~ nedüs¡yÓTÆq 2400 ø±\Ø\ ø£+fÒ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ≈£L&Ü ñ+~. n+<ä]˝À
XÊØs¡ø£ ÁX¯eT, ø£wüºyÓTÆq |üqT\T m≈£îÿe>± #˚ùd~ Mfi‚fl.
‘·≈£îÿe ø±\Ø\ $ìjÓ÷>±ìøÏ eTTKýÓTÆq ø±s¡D+ Á|ü»\ ø=qT>√\T X¯øÏÔ ‘·≈£îÿe>±
ñ+&É≥+. ÄVü‰s¡+ ø=q{≤ìøÏ dü]|ü&Ü Ä<ëj·T+ Á|ü»\≈£î ñ+&É≥+ ˝Ò<äT. ù|<ä]ø£+, ìs¡T<√´>∑+,
Á|üC≤dü<äTbÕj·÷\T e+{Ï yê{Ï #·s¡Ã˝À MTs¡T #·~$q≥Tº>± BìøÏ nH˚ø£ ø±s¡D≤\T ñHêïsTT. M{Ïì
eTs=ø£kÕ] eTqq+ #˚düT≈£îì eTT+<äT≈£î kÕ>∑+&ç.
Á|üC≤ |ü+|æDÏ eédüú
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É{≤ìøÏ Á|ü»\≈£î #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤\T
m+‘√ eTTKýÓTÆq$. 2004`05˝À $$<Ûä sêÅcÕº\ Á|ü»\T Á|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüú˝Àì #Íø£ <Ûäs¡\
<äTø±D≤\ qT+∫ ø=qT>√\T #˚ùd ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T yêfi¯¢ yÓTT‘·Ô+ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ $ìjÓ÷>∑+˝À
m+‘· XÊ‘·y÷Ó ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ ˇø£ düsπ « #˚XÊs¡T. sπ U≤∫Á‘·
mì$T<äe ‘·s¡>∑‹˝Àì Á|üC≤ |ü+|æD°
eédüúô|’ #·s¡ÃqT >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç. |ü≥+ 4 #·÷&É+&ç. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêÅcÕº\˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\
Á|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüú≈£î, Á|ü»\ ÄVü‰s¡ ø=qT>√\T≈£î Á|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüúô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq rs¡Tì
uÛÑÁ<ä‘·≈£î eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï? Ç~ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ <äøDåÏ ≤~ sêÅcÕº\˝À Á|üC≤ |ü+|æDÏ° eédüú
u≤>∑T+<äì n<Ûä´j·THê\T yÓ\¢&ç #˚düTÔHêïsTT. Ç$ Á|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüúqT n+<ä]ø° e]Ô+|ü#˚dæq
sêÅcÕº\T ø±e≥+ >∑eTì+#·e\dæq $wüj·T+. Ç$ n+<ä]ø° ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT
n+~+#êsTT. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± Ç‘·s¡ sêÅcÕº\T ù|<äyêfi¯¢qT >∑T]Ô+∫ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ù|<ä\≈£î,
ù|<ä\T ø±ìyêfi¯¢≈£î y˚s¡Ty˚s¡T <Ûäs¡\≈£î ne÷àsTT. ù|<ä\˝À ≈£L&Ü n‘·´+‘· ù|<ä\≈£î ≈£L&Ü y˚πs
Vü≤≈£îÿ\T ñHêïsTT, yêfi¯fl≈£î n+~+#˚ yÓ÷‘ê<äT y˚s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î n+‘√´<äj·T ø±s¡T¶ ñqï
yêfi¯fl≈£î Á|ü‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ, HÓ\≈£î 35 øÏ˝À\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T (_j·T´+, >√<ÛäTeT\T) n+<äT‘êsTT.
πsU≤∫Á‘· |ü≥+ 4 : 2009`10˝À _j·T´+, >√<ÛäTeT\ ø=qT>√fi¯fl˝À πswüqT U≤∞\qT|üP]+#·+&ç
<äTø±D≤\ qT+∫ ø=qïXÊ‘·+. nœ\ uÛ ≤ s¡ ‘ êìøÏ
nœ\ uÛ≤s¡‘· (>√<ÛTä eT) 28
nœ\ uÛ≤s¡‘· (_j·T´+) 39 Á|ü»\ yÓTT‘·+Ô $ìjÓ÷>∑+˝À
‘·$Tfi¯Hê&ÉT (_j·T´+) 91 ``````` XÊ‘·+ _j·T´+,
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ (_j·T´+) 84
nk˛‡+ (_j·T´+) 30
````` XÊ‘·+ >√<ÛTä eT #Íø£
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ (_j·T´+) 26 <Û ä s ¡ \ <ä T ø±D≤\qT+∫
;Vü‰sY (>√<ÛTä eT) 13
ø=qT>√\T #˚ k ÕÔ s ¡ T . Bì
>∑T»sê‘Y (>√<ÛTä eT) 35
eTVü‰sêÅwºü (_j·T´+) 47 ns¡ú+ Á|ü»\T ‘·eT ÄVü‰s¡
sê»kÕúHé (>√<ÛTä eT) 18 <ÛëHê´\ nedüs¡+˝À n~Ûø£
|ü+C≤uŸ (>√<ÛTä eT) 24
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
uÛ ≤ >∑ + ````` qT+∫
ø=qTø√ÿyê*. nsTT‘˚ ``````` , ``````` sêÅcÕº\˝À |ü]dæú‹ u≤>∑T+~. ```````, ```````` ,
`````````` sêÅcÕº\˝À Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú Á|ü»\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ nedüsê\qT HêeTe÷Á‘·+>± rs¡Tk˛Ô+~.
Á|üC≤ |ü+|æDÏ° eédü,ú ÄVü‰s¡ ã|òsü Y ì\«\T
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düú (Food Corporation of India) <ë«sê ø=ì ì\«#˚ùd ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\qT ã|òüsY ì\«\T n+{≤s¡T. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô ñqï sêÅcÕº\˝À ¬s’‘·T\ qT+∫ e&ÉT¢, >√<ÛäTeT\qT FCI
ø=qT>√\T #˚düTÔ+~. M{ÏøÏ eTT+<äT>± Á|üø£{Ï+∫q <Ûäs¡\ Á|üø±s¡+ ¬s’‘·T\≈£î #Ó*¢kÕÔs¡T. á <Ûäs¡qT ø£˙dü
eT<ä›‘·T <Ûäs¡ (Minimum Support Price) n+{≤s¡T. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú Á|ü‹dü+e‘·‡sêìøÏ MSP ì Á|üø£{ÏdüTÔ+~.
πø+Á<ä, sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ¬s’‘·T\qT+∫ ø=qT>√\T #˚kÕÔsTT.
$$<Ûä |ü<∏äø±\ <ë«sê á ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT Á|ü»\≈£î |ü+|æDÏ #˚düTÔ+~. Ç{°e\ ø±\+˝À Á|üC≤ |ü+|æD°Ï
eédüú≈£î nedüs¡yÓTÆq <ëìø£+fÒ m≈£îÿe ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T ø=qT>√\T #˚düTÔHêïsTT.
Á|üuÛÑT‘·« ì\«\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+fÒ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛÑ´‘· ‘·>∑TZ‘·T+~ (ÄVü‰s¡ \uÛÑ´‘· |ü{Ïºø£˝À
2011 $esê\T #·÷&É+&ç). nedüs¡yÓTÆq Á|ü»\≈£î á ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT |ü+|æD° #˚j·T{+ ˝Ò<äqï $eTs¡Ù
Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ ñ+~. ø=ìïkÕs¡T¢, Á|üuÛÑT‘ê«\T á ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT $<˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹≈£L&Ü #˚XÊsTT.
<˚X+¯ ˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\≈£î ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T n+<äTu≤≥T˝À˝Òì H˚|<ü ´äÛ +˝À dü«\Œ Ä<ëj·T+ø√dü+
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT m>∑TeT‹ #Ój·T´≥+ dü¬s’q<˚Hê?
2013˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· #·≥º+ nH˚ ˇø£ ø=‘·Ô #·≥º+ #˚dæ+~. Ç~
Á|ü»\≈£î ñqï ÄVü‰sêìï bı+<˚ Vü≤≈£îÿ≈£î #·≥ºã<ä∆‘·ì∫Ã+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT
e+‘·T\ »HêuÛ≤≈£î Ç~ e]ÔdüTÔ+~. á #·≥º+ Á|üø±s¡+ ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ñqï ≈£î≥T+u≤\˝Àì Á|ü‹
e´øÏÔøÏ dü_‡&û <Ûäs¡≈£î 5 øÏ˝À\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T n+<äT‘êsTT. ù|<äyêfi¯¢˝À¢ n‘·´+‘· ù|<ä\≈£î 35
øÏ˝À\T Çyê«*. ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ _j·T´+, >√<ÛäTeT, ∫s¡T<ÛëHê´\qT es¡dü>±
3,2,1 s¡÷bÕj·T\≈£î n+~düTÔ+~. á #·≥º+ Á|üø±s¡+ nedüs¡yÓTÆ‘˚ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ n‘·´~Ûø£+>± 75
XÊ‘êìøÏ, |ü≥ºD »HêuÛ≤˝À 50 XÊ‘êìøÏ Á|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüúqT+∫ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ø=qT>√\T
#˚ùd Vü≤≈£îÿ ñ+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT n+~+#˚ |ü]dæ‹ú ˝À ˝Òøb£ ˛‘˚ Á|ü»\T yê{Ïì ø=qTø√ÿ{≤ìøÏ
q>∑<Tä Çyê«*. á #·≥+º Á|üø±s¡+ >∑]“¤DÏ Åd\Ô” ≈£î, bÕ*#˚Ã ‘·\T¢\≈£î, Ä+>∑Hyé ê&ûøÏ e#˚Ã 1`6 dü+e‘·‡sê\
|æ\¢\≈£î, ã&çøÏ e#˚Ã 6`14 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\≈£î eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ô|{≤º*.
uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+≥T C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· #·≥º+ e+{Ï #·{≤º\qT, düeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~∆ |ü<∏äø£+
e+{Ï |ü<∏äø±\qT neT\T #˚düTÔ+&É>± Ç{°e\ ø±\+˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· neT\T nj˚T´˝≤ #·÷&É≥+˝À
uÛ≤s¡‘· Hê´j·T eédüú ≈£L&Ü #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T y˚dæq <ëyê\˝À rs¡TŒqT
Çdü÷Ô bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ #·<Tä e⁄‘·Tqï |æ\\¢ ≈£î eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ô|≥ºeTì øπ +Á<ä, sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î Ä<˚XÊ\T
C≤Ø #˚dæ+~. á |ü<∏äø£+ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT e+{Ï sêÅcÕº\˝À ∫qï kÕúsTT˝À neT\T ne⁄‘·÷
ñ+&˚~. Ç|ü
&ÉT á |ü<øä∏ +£ nìï sêÅcÕº\˝À neT\T ne⁄‘√+~. bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ #·<Tä e⁄‘·Tqï 14 ø√≥¢eT+~
|æ\¢\T Á|üdüTÔ‘·+ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ‹+≥THêïs¡T. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T á |ü<∏äø±ìï neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ
ìsêø£]+∫q|ü
&ÉT Hê´j·T kÕúq+ |üs´¡ y˚øå£D $<ÛëHêìï ≈£L&Ü HÓ\ø=*Œ+~. n˝≤π> kÕúìø£+>± |ü+&ç+∫q
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT ñ|üjÓ÷–+#ê\ì, y˚&ç>± e+&ç ô|{≤º\ì (n|üŒ{Ï<ëø± nH˚ø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\T ˝Ò<ë ‹qTã+&Üsê\T Ç#˚Ã$), n~ X¯óÁuÛÑ+>±, b˛wüø±Vü‰s¡+>± (dæbòÕs¡düT #˚dæq ø±\Ø\T
ñ+&˚˝≤) ñ+&Ü\ì, yês¡+˝À Á|ü‹s√E y˚πs«s¡T |ü<ësêú\T ô|{≤º\+≥÷ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø±ìï
yÓTs¡T>±Z neT\T |üs¡#·{≤ìøÏ nH˚ø£ dæbòÕs¡düT\T Hê´j·TkÕúq+ #˚dæ+~. ÄVü‰s¡+ e+&É≥+˝À <ä[‘·T\≈£î,
$<Ûäe\≈£î, @ Ä<Ûës¡+˝Òì eTVæ≤fi¯\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«\ì Hê´j·TkÕúq+ Ä<˚XÊ\T C≤Ø#˚dæ+~.
Á|ü|+ü #·+˝À¬ø˝≤¢ Ç<˚ n‘·´+‘· ô|<ä› bÕsƒX¡ Ê\ uÛÀ»q |ü<øä∏ +£ . á |ü<øä∏ ±ìøÏ &ÉãT“\T düeT≈£Ls¡TÃø√{≤ìøÏ
|üqTï\T $~Û+#·eTì ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘ê«ìï Hê´j·TkÕúq+ Ä<˚•+∫+~. Ç|ü
&ÉT Ä+>∑Héyê&û\˝Àì
|æ\¢\≈£î ≈£L&Ü y˚&ç>± e+&çq ÄVü‰s¡+ ô|&ÉT‘·THêïs¡T.
b˛wüø±Vü‰s¡ kÕúsTT
∫e]>± ô|<ä\› T, |æ\\¢ T rdüT≈£î+≥Tqï ÄVü‰s¡+ dü]b˛‘√+<√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ yêfi¯¢ b˛wüø±Vü‰s¡
kÕúsTT #·÷<ë›+. ô|’q #·]Ã+∫q |ü<∏äø±\T düeTs¡∆+>± |üì #˚düTÔHêïjÓ÷, ˝Ò<√, düeTkÕ´‘·àø£ s¡+>±\T
@$T{À ≈£L&Ü Ç~ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.
X¯Øs¡+ nìï $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ` X¯øøÔÏ ,Ï m<äT>∑T<ä\≈£î, Äs√>∑´+>± ñ+&É{≤ìøÏ, s√>±\‘√
b˛sê&É{≤ìøÏ ` ÄVü‰s¡+ ø±yê*. eTq+ ‹H˚ ÄVü‰sêìï øÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]kÕÔs¡T:
|æ+&ç |ü<ësêú\T: >√<ÛäTeT\T, _j·T´+, sê>∑T\T, C§qï\T, q÷HÓ\T, |ü+#·<ës¡, ø=e⁄« |ü<ësêú\T
e+{Ï yê{Ï<ë«sê Ç$ X¯øÏÔì n+~kÕÔsTT.
e÷+düø£è‘·TÔ\T: ∫≈£îÿfi¯ó¢, |ü|ü
\T, e÷+dü+, >∑T&ÉT¢, _j·T´+, >√<ÛäTeT\T e+{Ï$ XÊØs¡ø£
m<äT>∑T<ä\≈£î, ø£DC≤\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
$≥$TqT¢: |üfi¯ó¢, Ä≈£î≈£Ls¡\T, yÓTT\ø£\T, eTT&ç _j·T´+ e+{Ï yê{Ï <ë«sê X¯ØsêìøÏ s¡ø£åD Ç∫Ã
nH˚ø£ ø°\ø£ eédüú\T |üì #Ój·T´{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
Kì» \eD≤\T: s¡ø£Ô+ @s¡Œ&É{≤ìøÏ ÇqTeTT˝≤>± nH˚ø£ eTTKýÓTÆq $<ÛäT\≈£î Ç$ ‘·≈£îÿe
yÓ÷‘ê<äT˝À ø±yê*. Ç$ Ä≈£î≈£Ls¡\T, sê>∑T\T e+{Ï yê{Ï<ë«sê n+<äT‘êsTT.
Ç+‘·≈£î eTT+<äT bÕsƒê\˝À e÷~] Á|ü»\T ˇø£ s√E˝À @$T ‹+{≤s√ n&ç– yêfi¯ó¢ ‹+≥Tqï
ÄVü‰s¡+ >∑T]+∫ ˇø£ düπs« <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. Bì <ë«sê ô|’q ù|s=ÿqï nìï ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT
Á|ü»\T ‹+≥THêïs√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. nsTT‘˚ ≈£î≥T+ã+˝Àì ˇø=ÿø£ÿs¡T m+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À
|æ+&ç|ü<ësêú\T, $≥$TqT¢, e÷+düø£è‘·TÔ\T, Kì» \eD≤\qT rdüT≈£î+≥THêïs√ K∫Ã‘·+>±
‘Ó\TdüTø√e≥+ ø£wüº+. Á|ü»\T b˛wüø±Vü‰s¡+ rdüT≈£î+≥THêïs√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ yêfi¯¢ m‘·TÔ,
ãs¡Te⁄qT dü÷∫ø£>± ñ|üjÓ÷–+#˚ $<ÛëHêìï b˛wüø±Vü‰s¡ XÊÅdüÔE„\T s¡÷bı+~+#ês¡T. #ê˝≤
m≈£îÿeeT+~ $esê\T rdüT≈£îì, >∑D≤+ø£ XÊÅdüÔ |ü]C≤„q+‘√ Ä<Ûës¡|ü&É<ä–q ÁbÕe÷DÏø£ |ü]<ÛäT\qT
b˛wüø±Vü‰s¡ XÊÅdüÔE„\T ‘·j·÷s¡T#˚XÊs¡T. Bì‘√ e´≈£îÔ\qT b˛\Ã≥+ kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. Bì <ë«sê
Á|ü»\ b˛wüø±Vü‰s¡kÕúsTT >∑T]+∫ K∫Ã‘·+>± n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ.
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝Àì C≤rj·T b˛wüø±Vü‰s¡ dü+düú <˚Xy¯ ê´|üÔ+>± |ü\T sêÅcÕº\˝À #˚dæq b˛wüø±Vü‰s¡
düπs« uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À b˛wüø±Vü‰s¡ kÕúsTT Ä+<√fi¯qø£s¡+>± ñ+<äì yÓ\¢&ç #˚k˛Ô+~. >∑‘· ‘·s¡>∑‘·T\˝À
ù|<ä]ø±ìøÏ, b˛wüø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìøÏ dü+ã+~Û+∫ yêdüeÔ |ü]dæ‹ú ì ‘Ó*j·T#˚ùd ñ<ëVü≤s¡D\T #·÷XÊ+.
e´≈£îÔ\ >∑T]+∫ ‘Ó*j·T#Ój·T´ì á >∑D≤+ø±\qT |ü]o*+#·≥+ ≈£L&Ü m+‘√ eTTK´+. Ç˝≤+{Ï
|ü]dæ‘ú T· \T #ê˝≤ ns¡T<äT>± ñ+≥THêïj·÷, ˝Ò<ë kÕ<Ûës¡D <Û√s¡D>Ï ± ñ+<ë nì ns¡+ú #˚dTü ø√{≤ìøÏ
Ç~ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. düŒwüº+>± yÓ\¢&ç ø±ì, <ë– ñqï n+XÊ\qT #·÷&É{≤ìøÏ ≈£L&Ü Ç~
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
ô|’q ù|s=ÿqï≥Tº>± |æ\¢\ b˛wüø±Vü‰s¡kÕúsTTì |ü]o*+#·{≤ìøÏ m‘·TÔ, ãs¡Te⁄ ø=\‘·\qT
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Ä+>∑Héyê&û πø+Á<ëìøÏ yÓ[¢ Bìì m˝≤ #˚kÕÔs√ #·÷&É+&ç. |æ\¢\T #ê˝≤ y˚>∑+>±
m<äT>∑T‘ês¡T ø±ã{Ïº ô|<äy› êfi¯˝¢ ≤ ø±≈£î+&Ü ej·TdüT‘√bÕ≥T yêfi¯¢ ãs¡Te⁄ ô|s¡T>∑T‘·T+≥T+~. ej·TdüT‡,
ãs¡Te⁄ K∫Ã‘·+>± ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ á dü÷∫ø£ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Ç˝≤ rdüT≈£îqï ø=\‘·\qT
b˛wü ø ±Vü ‰ s¡ XÊÅdü Ô E „ \ T
π s U≤∫Á‘· + 5: Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ˝ À |æ \ ¢ \ b˛wü D kÕú s TTì
s¡ ÷ bı+~+∫q #ês¡ T º ˝ À ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ Ä+>∑Héyê&û\˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ ãs¡Te⁄ #ês¡Tº
bı+<ä T |ü ] ùdÔ Ä |æ \ ¢ \ T •X¯óe⁄
kÕ<Ûës¡D |ü]~Û˝À ñHêïsê ô|s¡T>∑T<ä\qT
düe÷#ês¡ |ü{øºÏ £
˝Ò<ë <ëì ~>∑Teq ñHêïsê dü÷∫+#˚ πsK

nH˚~ ‘Ó\TdüTÔ+~.
eTT+<äT>±
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£
Information Box
eTTÁ~+∫q
|æ\¢yê&ç ãs¡Te⁄ n‘·&ç ⁄
÷eT÷ \T ãsT¡ e Earlier ô|s¡T>∑T<ä\
ej·TdüT‡≈£î m<äTs¡T>± á e πsK\T
ÿe ã s T
¡ e⁄ printed
#ês¡T˝º À >∑T]ÔùdÔ n‘·&TÉ ‘·≈î£ ÿe ·≈£î growth lines
ø=~›>± ‘ >∑T]Ô+∫q #·Tø£ÿ
ãs¡/ weight
ãs¡Te⁄˝À ñHêï&√, ˝Ò<√ ˝Ò<ë bÕsTT+{Ÿ

Te⁄
n‹ ‘·≈î£ ÿe ãs¡Te⁄
‘Ó\TdüT+Ô ~. Ç~ ˇø£ |æ\y¢ ê&ç
Y nø£+å Yàxis
Identified dot
$es¡+. ‘Ó\¢ì Bs¡È
#·‘·Ts¡Ádü >∑&ç
White
rectangular box
X nø£å+ ` ej·TdüT‡
C≤rj·T b˛wüø±Vü‰s¡ dü+düú #˚dæq düπs« @+ ‘Ó*j·T#˚k˛Ô+~? <˚X¯+˝Àì |ü\T sêÅcÕº\˝À düπs«
#˚dæq 1`5 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüTqï 7000 |æ\¢˝À¢ 45% eT+~ ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ ñHêïs¡T. n+fÒ
kÕ<Ûës¡D ÁbÕe÷DÏø±\ Á|üø±s¡+ ñ+&Ée\dæq <ëìø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ãs¡Te⁄ ñHêïs¡T. á |æ\\¢ T yêdüyÔ êìøÏ
dü]|ü&Ü ÄVü‰s¡+ <=s¡ø£ø£ Äø£*‘√ ñ+≥THêïs¡T. yêfi¯ó¢ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ ñ+fÒ ‘·|æŒ+∫
#·÷&É>±H˚ >∑T]Ô+#·≥+ ø£wüº+. eTq ˝Àø£ eéVü‰s¡+‘√ <˚X¯+˝À n~Ûø£ dü+K´˝À |æ\¢\T ‘·≈£îÿe
ãs¡Te⁄ ñHêïs¡ì >∑T]Ô+#·≥+ ø£wüº+. Ç≥Te+{Ï |æ\¢\qT #·÷&É≥+ n\yêf…Æb˛sTT Ç<˚ ªdüVü≤»+μ nì
nqT≈£î+{≤+. á düπs« eTq kÕ<Ûës¡D n_ÛÁbÕj·÷\qT ã<ä›\T>={Ïº <˚X¯+˝Àì <ë<ë|ü⁄ dü>∑+eT+~
|æ\¢\ m<äT>∑T<ä\, kÕeTsêú´\qT rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+<äì >∑T]Ô+#˚˝≤ #˚düTÔ+~.
á ìy˚~ø£ Ç˝≤ ù|s=ÿ+{À+~:
ªªyÓTT‘·Ô+>± 45% |æ\¢\T ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ ñHêïs¡T, 1`3 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\‘√ b˛*ùdÔ, 3`5
dü+e‘·‡sê\ |æ\¢˝À¢ Ç~ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~. >∑T»sê‘Y (58%), eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ (56.9%),
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ (53.2%) e+{Ï sêÅcÕº\˝À Ç~ 50 XÊ‘·+ $T+∫ ñ+~. ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ ñ+&É≥+
nìï{Ïø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± πøs¡fi¯ sêÅwüº+ (24%)˝À ñ+~...
ªªãs¡Te⁄ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñqï rÁe |ü]dæú‹ yÓTT‘·Ô+ MT<ä 16% |æ\¢˝À¢ ñ+~...μμ
düeTs¡ú+>± |üì#˚ùd Ä+>∑Héyê&û ã&ç˝À #˚sπ ej·TdüT‡ sêì |æ\\¢ ≈£î b˛wüø±Vü‰s¡ XÊÅdE
Ôü \„ T
π ø +Á<ä + á |ü ] dæ ú ‹ ì m˝≤ eT÷&ÉT #ês¡Tº\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á eT÷&ÉT y˚s¡T y˚s¡T
dü]~<ä›>∑\<äT? #·]Ã+#·+&ç. dü÷∫ø£\T eTq≈£î |æ\\¢ b˛wüø±Vü‰s¡ kÕúsTTøÏ dü+ã+~Û+∫ |üP]Ô
$esê\qT n+~kÕÔsTT. yê{Ïì øÏ+<ä Ç#êÃ+.
dü÷∫ø£ kÕ<Ûës¡D kÕúsTTø£+fÒ MT e÷≥˝À¢ <˚X+¯ ˝À m+‘·eT+~
øÏ+<ä ñqï |æ\¢˝À¢ $e]+#·+&ç |æ\¢\T á ø√e˝ÀøÏ
@eTe⁄‘√+~ ekÕÔsT¡
ej·TdüT‡≈£î m<äTs¡T>±
ãs¡Te⁄ #·÷|æ+#·≥+ ‘·≈î£ ÿe ãs¡Te⁄ 45%
ej·TdüT‡≈£î m<äT>∑T<ä\ ≈£î∫+#·T≈£î Bs¡Èø±˝+bÕ≥T |æ\¢\T 41%
m<äTs¡T>± m‘·TÔ b˛sTT+~ b˛wüø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìøÏ
#·÷|æ+#·≥+ >∑Ts¡sTT‘˚ yê] meTTø£\T
Á|üu≤Û $‘·+ ne⁄‘êsTT.
Ç≥Te+{Ï |æ\¢\T yêfi¯¢
ej·TdüT‡≈£î ‘·–q m‘·TÔ ñ+&ÉsT¡ .
Ä ‘·s¡Tyê‘· Bìì dü]
#˚j·T≥+ ≈£î<äs¡<äT.
m‘·T≈Ô î£ m<äTs¡T>± ãø£ÿ ∫ø£ÿ≥+ Ç{°e˝Ò ãs¡Te⁄ ø√˝ÀŒe{≤ìï 21%
ãs¡Te⁄qT #·÷|æ+#·&+É Ç~ dü÷∫düTÔ+~. yÓ+≥H˚ ‘·–q+‘·
ÄVü‰s¡+ ÇùdÔ á dæ‹ú qT+∫
ø√\Tø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
á >∑D≤+ø±\ qT+∫ m≥Te+{Ï ìsê∆s¡D\≈£î
ekÕÔs¡T? ˇø£ ù|sê sêj·T+&ç.
ejÓ÷»qT˝…q’ Åd,Ô” |ü⁄s¡Twüß\˝À b˛wüø±Vü‰s¡ kÕúsTTì X¯Øs¡ ãs¡Te⁄dü÷∫ø£ (BMI)‘√ ø=\TkÕÔsT¡ .
Bì >∑T]+∫ Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T.
BMI = (ãs¡Te⁄ øÏ˝À\˝À/ MT≥s¡¢˝À m‘·TÔ es¡Z+).
á dü÷∫ø£qT ˇø£ |ü]~Û‘√ b˛*Ã ˇø£ e´øÏÔ ãs¡Te⁄ ‘·≈£îÿe ñ+<√, kÕ<Ûës¡D ãs¡Te⁄ ñ+<√,
m≈£îÿe ãs¡Te⁄ ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. á dü÷∫ø£ m≈£îÿe>± ñ+fÒ ø=e⁄«m≈£îÿe>± ñ+<äì, ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+fÒ ñ+&Ée\dæq <ëìø£+fÒ ø=e⁄« ‘·≈£îÿe>± ñ+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. C≤rj·T b˛wüø±Vü‰s¡ dü+düú düπs«
Á|üø±s¡+ Åd”Ô, |ü⁄s¡Twüß\ |ü]dæú‹ Ç˝≤ ñ+~:
ªª|ü⁄s¡Twüß\˝À rÁe X¯øÏÔ ˝À|ü+ (BMI <18.5) 35%, n~Ûø£ ãs¡Te⁄/ }ãø±j·T+ (BMI >25)
10%>± ñ+~.
ªª35% eTVæ≤fi¯\˝À rÁe X¯øÏÔ˝À|ü+ ñ+&É>± 14% eTVæ≤fi¯\˝À n~Ûø£ ãs¡Te⁄/ }ãø±j·T+,
ø£ì|ædüTÔ+~. rÁe X¯øÏÔ ˝À|ü+ ˇ&çXÊ, >∑T»sê‘Y, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ sêÅcÕº\˝À n‘·´~Ûø£+>± ñ+~, Ä
‘·s¡Tyê‘· ø£sêï≥ø£, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, eTVü‰sêÅwüº, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À 33`38% eTVæ≤fi¯˝À¢
rÁe X¯øÏÔ˝À|ü+ ñ+~...μμ
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£L Bìø° >∑\ dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï?
#·rÔdt>∑&Ûé˝À Á|üC≤ yÓ’<ä´XÊ\≈£î ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ ñqï s√>∑T\T
Á|ü‹ s√p ô|<ä› dü+K´˝À ekÕÔsT¡ . nø£ÿ&ç &Üø£sº T¡ á |ü]dæ‹ú ì
$e]+#ês¡T. ≈£î≥T+u≤ìøÏ HÓ\≈£î πswüqT <äTø±D+ <ë«sê
\_Û+#˚ 35 øÏ˝À\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T nsTT<äT>∑Ts¡T ñqï
≈£î≥T+ã+˝À 11 s√E\≈£î dü]b˛‘êsTT. $T–*q s√E\≈£î
yêfi¯ó¢ ‘êeTT |ü+&ç+∫q ÄVü‰s¡+ô|’Hê ˝Ò<ë e÷¬sÿ{À¢ ø=qï
<ëìô|’Hê Ä<Ûës¡|ü&Ü*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î _˝≤dt|üPsY˝À ]øå±‘=πøÿ e´øÏÔ s√E≈£î
70`80 s¡÷bÕj·T\T dü+bÕ~kÕÔ&ÉT. n‘·&çøÏ Ç+{Ï n<Ó›≈£î
∫Á‘·+ 11.2: πswüHé <äTø±D+
400 s¡÷bÕj·T\T, ø£¬s+≥TøÏ 100 s¡÷bÕj·T\T Ks¡TÃ
ne⁄‘êsTT. n‘·&ÉT ãs¡Te⁄ø√˝ÀŒ≥+, ø£åj·T≈£î >∑T]ø±e≥+ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+#·<äT.
n+fÒ á >∑D≤+ø±\T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü÷∫ø£\T. #·rÔdt>∑&Ûé &Üø£ºs¡T Ç˝≤ #Ó|ü⁄‘·THêïs¡T:
ªªdü]|ü&Ü ÄVü‰s¡+ ñ+fÒ mes¡÷ ñ+&Ée\dæq <ëìø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ãs¡Te⁄ø±˙, ‘·≈î£ ÿe m‘·TøÔ ±˙
ñ+&ÉsT¡ . <˚ìø¬ H’ ê ìs¡÷|üD yêdüeÔ +˝À ø£q|ü&Ü*. Á|üC≤ |ü+|æDÏ° eédüú kÕeTs¡´ú +, ÄVü‰s¡ |ü+≥\qT
|ü+&ç+#·{≤ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·. Á|ü»\ ø=qT>√\TX¯øÏÔ e+{Ï yê{Ïqìï+{Ï˙ Á|ü»\ m‘·TÔ, ãs¡Te⁄ e+{Ï
dü÷∫ø£\ Ä<Ûës¡+>± n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ˇø£ e´øÏÔ m‘·TÔ <ë«sê n‘·ìøÏ / ÄyÓT≈£î
u≤\´+˝À dü]|ü&Ü ÄVü‰s¡+ n+~+<√ ˝Ò<√ #Ó|üŒe#·TÃ. ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄, ‘·≈£îÿe m‘·TÔ ñqïyêfi¯ó¢
b˛wüø±Vü‰s¡˝ÀbÕìøÏ >∑Ts¡j·÷´s¡ì ù|s=ÿ+{≤s¡T. ø±ì ªÄø£*μøÏ >∑Ts¡j·÷´s¡q≥+ dü¬s’q<äì Hê
n_ÛÁbÕj·T+.μμ
kÕsê+X¯+
á bÕsƒ¡+, yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+˝À <˚X¯+ yÓTT‘êÔìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· nH˚ n+XÊìï
|ü]o*+#ê+. ÄVü‰s√‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ @+ #˚j·÷\H˚ eTTKýÓTÆq Á|üX¯ï ‘·s¡Tyê‘· ÄVü‰s¡ \uÛÑ´‘·qT
m˝≤ >∑DÏ+#ê* nH˚ $wüj·T+ #·]Ã+#ê+. ‘·\dü] ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ n+<äTu≤≥T nH˚$ yêdüÔe+˝À
ô|s¡>∑ø£b˛>± n~ ‘·–Zb˛e&ÉeTH˚~ u≤<Ûëø£s¡yÓTÆq yêdüÔe+.
ñ‘·Œ‹Ô nsTTq <Ûëq´+ Á|ü»\+<ä]ø°Ï n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø=q&É+ <ë«sê
ø±ì, #Íø£ <Ûäs¡\ <äTø±D+ qT+&ç>±ì, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ e+{Ï |ü<∏äø±\ <ë«sê >±ì ÄVü‰s¡+
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê*. n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T yê]øÏ ø±e*‡q <ëìø£+fÒ ‘·≈£îÿe ø±\Ø\T
rdüTø=+≥THêïs¡T. Ç~ ù|<äyê]˝À #ê˝≤ m≈£îÿe. |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, e÷+dü+, >∑T&ÉT¢ e+{Ï
yê{Ï $ìjÓ÷>∑+ #·÷ùdÔ πø\Ø\ ø°D å ‘· Ä+<√fi¯qø£s¡+>± ñ+~. Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú nedüs¡yÓTÆq
#√≥ Á|üu≤Û ee+‘·+>± |üì#˚jT· &É+ ˝Ò<Tä . |æ\˝¢ À¢qT, ejÓ÷»qT˝À¢qT ‘·≈î£ ÿe ãs¡Te⁄ düeTdü´ rÁe+>±
ñ+<äì b˛wüø±Vü‰s¡ ìy˚~ø£\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. Á|ü»\T rdüTø√yê*‡q ÄVü‰s¡+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
rdüT≈£î+≥THêïs¡T. <˚X¯+˝À dü]|ü&˚+‘· ÄVü‰s¡ ì\«\T ñqï|üŒ{Ïø° #ê˝≤ eT+~ Á|ü»\T Äø£*‘√
ñ+≥÷ b˛wüø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. Ç~ ÄyÓ÷<ä˙j·T+ ø±<äT. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä·‘· düeTdü´qT
|ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ C≤Á>∑‘·Ô>± Ä˝À∫dü÷Ô ô|’q #·]Ã+∫q nìï ø√D≤\˝À Á|üj·T‹ï+#·e\dæ ñ+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
ñ‘·Œ‹Ô \uÛÑ´‘· n+<äTu≤≥T b˛wüø±Vü‰s¡+
ã|òüsY ì\«\T Äø£* Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
1. ‘·|ü
yêø±´\qT dü] #˚j·T+&ç
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì e÷Á‘·y˚T ô|+∫‘˚ dü]b˛‘·T+~.
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ˇπø |ü+≥kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ ñqï Á|ü»\˝À ‘·≈£îÿe ø±\Ø\ $ìjÓ÷>∑+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·qT kÕ~Û+#·≥+˝À #·≥º düuÛÑ\ ÁbÕ<Ûëq´‘· m≈£îÿe.
|æ\¢˝À¢ b˛wüø±Vü‰s¡˝ÀbÕìï dü]#Ój·T´{≤ìøÏ Á|üC≤ |ü+|æD° eédüúqT ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
2. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ø±\Ø\ $ìjÓ÷>∑+ >∑‘· ø=~› ø±\+>± .............. 2004`05˝À

‘·\dü] dü>≥∑ T ø±\Ø\ $ìjÓ÷>∑+ nedüsy¡ TÓ qÆ <ëìø£+fÒ ..............ñ+~. |ü≥Dº ÁbÕ+‘·+˝À
ñ+≥Tqï e´øÏÔøÏ s√E≈£î ø£˙dü+ 2100 ø±\Ø\T nedüs¡+. |ü≥ºD ÁbÕ+‘·+˝À 2004`05˝À
ø±\Ø\ nedüs¡+.............. $ìjÓ÷>∑+ eT<Ûä´ n+‘·s¡+ ..............
3. Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ e\¢ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô ‘·–Z+<äì nqT≈£î+<ë+. Ä
dü+e‘·‡s¡+˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛÑ´‘· ô|s¡>∑{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ @ #·s¡´\T rdüTø√yê*?
4. ãs¡Te⁄ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É{≤ìøÏ, ÄVü‰s¡ n+<äTu≤≥T≈£î eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒjT· {≤ìøÏ
MT ÁbÕ+‘·+qT+∫ ˇø£ }Vü‰»ì‘· ñ<ëVü≤s¡DqT Çe«+&ç.
5. yês¡+ s√E\ MT ≈£î≥T+ã ÄVü‰s¡ n\yê≥¢qT $X‚w¢ +æ #·+&ç. <ë+{À¢ì b˛wüø±\qT $e]+#·{≤ìøÏ
ˇø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T#Ój·T´+&ç.
6. ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡>∑{≤ìøÏ, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î eT<Ûä´ >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]+#·+&ç.
7. ªªÁ|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüú Á|ü»\≈£î ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ñ+&˚˝≤ #·÷&É>∑\<äT.μμ á yêÚ≤´HêìøÏ
eT<ä›‘·T>± yê<äq\T ù|s=ÿq+&ç.
˚yT˝§ÿq+&ç.
eTq˝À Á|ü‹ @&ÉT>∑T]˝À
ˇø£sT¡ Äø£*‘√ ìÁ<ä b˛‘·THêïs¡T.
Ç˝≤ ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
8. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· >∑T]+∫ Ç≥Te+{Ï<˚ ˇø£ b˛düºs¡T ‘·j·÷s¡T#Ój·T´+&ç.
ÁbÕC…≈£îº
neTà nH˚ øÏ+<ä ø£$‘· #·<äe+&ç. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ @<√ ˇø£ n+X¯+ô|’q MTs¡T ≈£L&Ü
ˇø£ ø£$‘· sêj·T+&ç.
neTà
ù|>∑T\ ns¡T|ü⁄\qT |ü{Ïº+#·Tø√≈£î+&Ü bısTTéTT+<äT ≈£Ls¡TÃì
m+&çq >=+‘·T, ô|<ë\‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷ ˙ meTTø£\H˚ ø±*Ãq
Á|üeVæ≤+#˚ ø£˙ï{Ïì Ä|ü⁄‘·÷ ìqTï #·÷XÊqT ...
‘·{≤ø±˝…’q ø£fi¯¢‘√ ìqTï #·÷XÊqT ...
n+<ä] Çfi¯¢˝À¢ ã≥º\T ñ‘·T≈£î‘·÷,
qTe⁄« e÷Á‘·+ dü>∑y˚T ‹+≥÷, n+≥T¢ ‘√eTT‘·÷
n+<ä]ø° ‹q{≤ìøÏ ñ+&Ü\ì yêfi¯ó¢ bÕπsdæ+~ ˙≈£î ÇùdÔ
ˇø£ s=f…º, Ç+ø=+#Ó+ |üs¡e÷qï+>± rdüT≈£îqï
@<√ #Ój·T´{≤ìøÏ ìqTï #·÷XÊqT ...

bÕsƒ¡+
düe÷q‘· ` düTdæús¡ n_Ûeè~∆ 12
n_Ûeè~∆ì eTs=ø£kÕ] #·÷<ë›+...
n_Ûeè~∆øÏ ø=\ã<ä>› ± ‘·\dü] Ä<ëj·T+, dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô (GDP)\ ø£+fÒ e÷qe n_Ûeè~∆
dü÷∫ø£ (HDI) yÓTs¡T¬>’q~ (¬s+&Ée bÕsƒ¡+ #·÷&É+&ç). ˇø£ <˚X¯+˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï edüTÔe⁄\T,
ùde\ $\TeqT GDP dü÷∫düTÔ+~, nsTT‘˚ n_Ûeè~∆ì πøe\+ edüTÔe⁄\T, ùde\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ |ü]$T‘·+
#ÓjT· ´˝Ò+. ñ‘·Œ‹Ô, Ä<ëj·÷\T ˇø£y|’Ó ⁄ü q y˚>+∑ >± ô|s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° Ç+ø√yÓ|’ ⁄ü q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À˝≤>±
n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√q÷, $<ä´, yÓ<’ ä´ dü<äTbÕj·÷\T n+<äì |ü]dæú‘·T\T
ñqï|ü&ÉT eT]+‘· Ä˝À∫+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. n_Ûeè~∆˝À kÕe÷õø£ dü÷∫ø£˝…’q $<ä´, yÓ’<ä´+
e+{Ï$ #√≥T #˚düT≈£îH˚˝≤ HDI #˚düTÔ+~.
nsTT‘˚ $düÔ]+∫q á n_Ûeè~∆ ø=\e÷q+ ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ì n+XÊ\T Ç+ø±
mH√ï ñHêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø±]àø£es¡Z+˝À 90 XÊ‘êìøÏ ô|’>± neéd”úø£è‘·· s¡+>∑+˝À ñ+~,
nø£ÿ&ç |üì |ü]dæú‘·T\T @e÷Á‘·+ u≤>∑T+&Ée⁄. neéd”úø£è‘· s¡+>∑+˝Àì dü«j·T+ ñbÕ~Û, s√EyêØ
≈£L©\ Ä<ëj·T+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+{À+~ (eT÷&Ée bÕsƒ¡+ #·÷&É+&ç). ÁXÊ$Tø£ es¡Z+˝À n~Ûø£
XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ e#˚Ã ñbÕ~Û˝À ñqï|ü&ÉT GDP ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+&É≥eT+fÒ ô|s¡T>∑T‘·Tqï
nH˚ø£ edüTeÔ ⁄\T, ùde\ e\¢ ø=~›eT+~ e÷Á‘·yT˚ Á|üj÷Ó »q+ bı+<äT‘·THêïs¡ì ns¡+ú . n~Ûø£ Ä<ëj·T+,
dü+|ü<ä ñqïyêfi¯ó¢ @~ ø±yê\Hêï ø=qTø√ÿ>∑\, $ìjÓ÷–+#·Tø√>∑\ dæú‹˝À ñHêïs¡T (10e bÕsƒ¡+
#·÷&É+&ç). ø=+‘·eT+~ Á|ü|ü+#·kÕúsTT uÛÀ>∑ uÛ≤>±´\˝À ‘·T\‘·÷>∑T‘·÷ ñ+&É>± n~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T
dü¬s’q ñ<√´>∑+ ˝Òø£, #ê*q+‘· Ä<ëj·÷\T ˝Òø£
>ös¡eÁ|ü<+ä >± J$+#·{≤ìøÏ nedüse¡ Tj˚T´ ø£˙dü Ä<ëj·T+ (s¡÷bÕj·T\˝À)
17 \ø£å\ ô|’q 30 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\ dü+K´
nedüsê\T ≈£L&Ü n+<äì |ü]dæú‹˝À ñHêïs¡T. 31 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\Tdü+K´
17`3.4 \ø£å\ eT<Ûä´
Á|ü»\ Ä<ëj·÷\T, neø±XÊ\˝À Ç+‘· n+‘·s+¡
7 ø√≥¢
ñ+&É≥+ düeTdüe÷C≤ìøÏ Ä<Ûës¡+ ø±uÀ<äT. 10 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\
1.5`3.4 \ø£å\ eT<Ûä´ dü+K´
Çø£ÿ&É Ç∫Ãq Á>±|òt\ Ä<Ûës¡+>± 13 ø√≥¢ 50
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì n+‘·sê\ >∑T]+∫ \ø£å\
≈£î¢|üÔ+>± sêj·T+&ç. 1.5 \ø£å\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ≈£î≥T+u≤\
dü+K´
Á>±|òt 1 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yê]¸ø£ Ä<ëj·T+

Ä<Ûës¡+>± ≈£î≥T+u≤\ |ü+|æDÏ (\ø£å\˝À)
(2010 düπs«)

Á>±|òt 2: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À X¯‘·ø√{°X¯«s¡T\≈£î Á>±|òt 3: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À X¯‘· ø√{°X¯«s¡T\
ñqï yÓTT‘·Ô+ dü+|ü<ä (_*j·THé s¡÷ˆˆ\˝À) (_*j·T˙s¡¢) dü+K´ ô|s¡T>∑T<ä\
12000 60
11,000 55
10000 50
8000 40
6000 30
4000 20
2000 10 9
1,157
3
212
0 0
1996 2004 2011 1996 2004 2011
∫Á‘·+ 12.1 : eTT+u≤sTT˝Àì

<Ûës¡$ eTT]øÏyê&É. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
|ü≥ºD ÁbÕ+‘· ù|<ä\T ìedæ+#˚ n‹
ô|<ä› ø±\˙˝À¢ Ç~ ˇø£{Ï.
∫Á‘·+ 12.2 : ôV’≤<äsêu≤<é˝À ˇø£

ôVA≥˝Ÿ qT+&ç ø£ì|æ+#˚ ã+C≤sê
Væ≤˝Ÿ‡ <äèX¯´+. Ç~ <Ûäqe+‘·T\T
ìedæ+#˚ ˇø£ ÁbÕ+‘·+.
160 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü düe÷q‘· ` düTdæús¡ n_Ûeè~∆

GDP MT<ä <äèwæº πø+ÁBø£]+#˚ Ä]úø£ n_Ûeè~∆ô|’ |üsêés¡D n+XÊ\ <äècÕº´ ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq
$eTs¡Ù ñ+~. Ä]úø£ n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#˚ Áø£eT+˝À |üsêés¡D eqs¡T\qT Ç+‘·≈£î eTT+<äT ø£˙,
$˙ ms¡>ì∑ Ø‘·T\˝À ñ|üj÷Ó –+#êeTì, HêX¯q+ #˚XÊeTì $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À #·÷XÊ+. n&Ée⁄\qT
q]øÏyjÓ T· ´≥+, H˚\ø√‘·≈î£ >∑T]ø±e≥+, uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T ‘·–bZ ˛‘·T+&É≥+, ø±\Twü´+ ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+,
|ü∫Ãø£ãj·Tfi¯flMT<ä ˇ‹Ô&,ç •˝≤» Ç+<ÛHä ê\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ≥ É +, bÕ]ÁXÊ$Tø£ e´sêú\T, eékÕj·T+˝À
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ $ìjÓ÷>∑+, o‘√wüídæú‹ e÷s¡TŒ e+{Ï$ eTqeTT+<äTqï
eTTKýÓTÆq |üsêés¡D düeTdü´\T. bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D e\¢ ø=+‘·eT+~øÏ nH˚ø£ edüTÔe⁄\T
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃsTT, nsTT‘˚ Bì |ò*ü ‘·+>± Á|ü|+ü #· düV≤ü » eqs¡T\T n+‘·]+∫ b˛‘·THêïsTT,
yê‘êes¡D+ ≈£L&Ü n‘·˝≤≈£î‘·\eTsTTb˛‘√+~. á s¡ø£yÓTÆq eè~∆ m+‘√ ø±\+ ø=qkÕ>∑˝Ò<äT.
á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ n_Ûeè~∆, |üsêés¡D+, Á|ü»\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\qT |ü]o*<ë›+.
Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ $düÔs¡D |üsêés¡D+˝Àì $$<Ûä n+XÊ\qT m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~? Á|üø£è‹
eqs¡T\ô|’ Á|ü»\≈£î >∑\ Vü≤≈£îÿqT, n+<äTu≤≥TqT yêfi¯¢ J$‘ê\qT n_Ûeè~∆ @ s¡ø£+>± Á|üuÛ≤$‘·+
#˚dæ+~? n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚ $_ÛqïyÓTÆq qeT÷Hê\T ñHêïj·÷? Á|üdüTÔ‘· n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>±, Á|ü»\
J$‘· nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê á Á|üXï¯ \≈£î düe÷<ÛëHê\qT nH˚«wæ<ë›+. uÛÖ‹ø£ edüTeÔ ⁄\T, ùde˝Ò ø±≈£î+&Ü
Á|ü»\+<äs¡÷ (Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡+ / sêqTqï ‘·sê\T ≈£L&Ü), düJe, ìØ®e |üsêés¡D+ nH˚ ns¡ú+ ≈£L&Ü
e#˚Ã˝≤ n_Ûeè~∆ì $düÔ è‘·+ #˚j·÷*.
|üsêés¡D+, n_Ûeè~∆
n_Ûeè~∆˝À |üsêés¡D+ bÕÁ‘· @$T{À eTT+<äT>± eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ #˚düT≈£î+<ë+. ñ‘·Œ‹Ô
Á|üÁøÏj·T˝À uÛÑ÷$T, ˙s¡T, KìC≤\T, #Ó≥¢qT+∫ e#˚Ã ñ‘·Œ‘·TÔ\T, |üX¯óe⁄\T e+{Ï düVü≤» eqs¡T\T
m+‘√ eTTKýÓTÆq$. eékÕj·T+, >∑qT\ ‘·e«ø£+ e+{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢H˚ ø±≈£î+&Ü
‘·j·÷Ø, Ç+<Ûäq s¡+>±\˝À ≈£L&Ü
düV≤ü » eqs¡T\ MT<ä ñ‘·Œ‹Ô Á|ü<ëÛ q+>± uÛ≤s¡rj·T eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\≈£î dü+ã+~Û+∫
‘=$Tà<äe ‘·s¡>∑‹ bÕsƒê\qT eTs=ø£kÕ] #·÷&É+&ç.
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. Ä]úø£ eédü˝ú Àì Ç‘·s¡
s¡+>±\T ≈£L&Ü $$<Ûä kÕúsTT\˝À düV≤ü » á ¬ s +&É T dü + <ä s ê“¤ \ ˝Àq÷ eqs¡ T \ |ü + |æ D ° ,
n+<äTu≤≥T≈£î dü+ã+~Û+∫ ndüe÷q‘·\qT n$ m˝≤
eqs¡T\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsTT. á
#·]Ã+#êsTT?
eqs¡T\qT n+~+#·≥+˝À |üsêés¡D
|üsêés¡D düeTdü´\ <ë«sê n_Ûeè~∆ nH˚ uÛ≤eqqT m˝≤
kÕeTsêú´ìï ª|üsêés¡D eqs¡T\ düs|¡ süò ê Á|ü•ï+#ês√ >∑T]Ô+#·+&ç.
$~Ûμ (Environment’s Source Function)
ªVü≤]‘· $|ü¢e+μ $düÔ]+#·≥+ e\¢ m≥Te+{Ï |üsêés¡D
n+{≤s¡T. eqs¡T\qT $ìjÓ÷–dü÷Ô düeTdü´\T @s¡Œ&Ü¶sTT? BìqT+∫ uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î eTq+
ñ+&É≥+ e\¢, ˝Ò<ë n$ ø±\TcÕ´ìøÏ m≥Te+{Ï >∑TDbÕsƒê\T H˚s¡TÃø√yê*?
>∑T]ø±e≥+ e\¢ á kÕeTs¡ú´+ ‘·>∑TZ‘·÷
ñ+≥T+~.
|üsêés¡D+ ìs¡«]Ô+#˚ eTs=ø£ $~Û ≈£L&Ü ñ+~. n~ $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê $&ÉT<ä\j˚T´
e´sêú\qT X¯ó~∆#˚dæ, Á|üe÷<äs¡Væ≤‘·+>± #˚j·T≥+. ñ‘·Œ‹Ô, $ìjÓ÷>±\˝À ìs¡T|üjÓ÷>∑yÓTÆq ñ|ü
ñ‘·Œ‘·TÔ\T` ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ç+»q¢ qT+&ç yÓ\Te&˚ bı>∑, X¯óÁuÛÑ+ #Ój·T´{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–+∫q
˙fi¯ó¢, bÕπsdæq |üìøÏsêì n≥ºô|f…º\T, edüTÔe⁄\T e+{Ï yê{Ïì |üsêés¡D+ X¯óÁuÛÑ+ #˚düTÔ+~. Ç~
#ê˝≤ eTTKýÓTÆq $~Û. ø±\TcÕ´ìï |üsêés¡D+ Á>∑Væ≤+∫ Á|üe÷<äs¡Væ≤‘·+>± e÷πsÃ X¯øÏÔì ªX¯ó
~∆#ù˚ d $~Ûμ (Environment Sink Function) ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~. |üsêés¡D+ X¯ó~∆ #ÓjT· ´>∑*–q <ëìø£+fÒ
m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À e´s¡ú |ü<ësêú\T ñ‘·ŒqïeTÚ‘·÷ ñ+fÒ |üsêés¡D≤ìøÏ Bs¡øÈ ±\ qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~.
>∑‘· j·÷uÛ…’ dü+e‘·‡sê\ n_Ûeè~∆˝À |üsêés¡D+ jÓTTø£ÿ á ¬s+&ÉT $<ÛäT\qT |ü]$T‹øÏ
$T+∫ ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. Bì e\¢ |üsêés¡D+ eT<ä›‘·T Ç#˚Ã kÕeTs¡ú´+, n+fÒ uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À Ä]úø£
ñ‘·Œ‹Ô, $ìjÓ÷>±\≈£î eT<ä›‘·T Çe«>∑\ kÕeTs¡ú´+ Á|üuÛ≤$‘·+ nsTT´+<äì n+{≤s¡T. Bìì ø=ìï
ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê #·÷<ë›+.
ñ<ëVü ≤ s¡ D 1: kÕ+Á|ü < ëj· T eékÕj· T +˝À
yêq\‘√bÕ≥T uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\qT ‘·&ç ô|≥º&ÜìøÏ ˝Ò<ë ø=~›
$d” Ô s êí ì ï kÕ>∑ T #Ó j · T ´{≤ìøÏ $ìjÓ ÷ –+#˚ y êfi¯ ó ¢ .
ñ<ëVü≤s¡D≈£î yÓ÷≥u≤$‘√ 2`3 mø£sê\T e÷Á‘·yT˚ kÕ>∑T
#˚ùd yêfi¯ó.¢ eékÕj·T+ yêHêø±˝≤ìøÏ |ü]$T‘·+ nj˚T´~,
n~Ûø£ ÁbÕ+‘·+ esê¸<Ûës¡+>± ñ+&˚~. ø±\Áø£eT+˝À ø=‘·Ô
Ç+<Ûäq eqs¡T\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+e\¢ ô|Á{À\T/
&ûõ\T ˝Ò<ë $<äT´‘·TÔ‘√ |üì#˚ùd yÓ÷{≤s¡T|ü+|ü⁄\T
yê&ÉTø£˝ÀøÏ e#êÃsTT. Bì Á|üuÛ≤e+ ¬s+&ÉT <äX¯\˝À ∫Á‘·+ 12.3 : sê»kÕúHé˝À ˙{Ï bÕs¡T<ä\ eékÕj·T+
(1957 ◊ø£´sê»´ dü$T‹ bò˛{À)
#· ÷ &Ü*: yÓ T T≥º y Ó T T<ä ≥ >± e÷qe ÁX¯ e T ‘· – Z + ~.
uÛ÷Ñ $TqT+∫ ˙fi¯ó¢ ô|ø’ Ï ‘√&É≥+ yÓ÷{≤s¡T‘√ ‘˚*ø£sTT´+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á <äX˝¯ À uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\T
<ä+&ç>± ñHêïsTT. kÕ<Ûës¡D u≤e⁄\˝À 10`15 n&ÉT>∑T\˝À ˙fi¯ó¢ ñ+&˚$, eTVü‰ nsTT‘˚ 100
n&ÉT>∑T\T ˝À‘·T˝À ñ+&˚$. $<äT´‘·T,Ô &ûõ\T yÓ÷≥s¡‘¢ √ uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\T ‘√&É≥+ yÓTT<ä˝q’… ‘·sT¡ yê‘·
n$ ø=ìï e+<ä\ n&ÉT>∑T\ ˝À‘·TøÏ yÓ[¢b˛j·÷sTT. ˝À|ü* qT+∫ ‘√&ÉTø√{≤ìøÏ eTT+<äT>±
˙fi¯ó¢ ˝À|ü*øÏ Ç+ø±* ø£<ë. BìH˚ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ ª|ü⁄qs¡T<ä∆s¡Dμ n+{≤s¡T. uÛÑ÷$T ˝À|ü* eT{Ïº,
sêfi¯>¢ T∑ +&Ü uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\T Á|üeVæ≤kÕÔsTT. ˝À|ü*øÏ Ç+πø ˙{Ïø+£ fÒ ‘√&˚˙fi¯ó¢ m≈£îÿyÓ‘’ ˚ ø=+‘·ø±˝≤ìøÏ
‘√&É{≤ìøÏ ˙fi¯ó¢ ñ+&Éeqï~ ‘˚*ø£>± ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ eqs¡T\≈£î dü+ã+~Û+∫ Ç{°e* >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝Àì
nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À M{Ïì n~Ûø£+>± $ìjÓ÷–+#·≥+ e\¢ rÁe dü+øå√uÛÑ+˝À ñHêïeTì yÓ\¢&ç
ne⁄‘√+~. <˚X+¯ ˝À eT÷&Ée e+‘·T ÁbÕ+‘·+˝À uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\ |ü⁄qs¡T<äs∆ D ¡ ø£+fÒ Ä ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+
m≈£îÿe>± ñ+~. düTe÷s¡T>± 300 õ˝≤¢˝À¢ >∑‘· 20 dü+e‘·‡sê\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\T 4 MT≥s¡¢ y˚Ts¡
|ü&çb˛j·÷sTT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ïì #ê˝≤ m≈£îÿe>± yê&ÉT≈£î+≥THêïeTqï~ Ç~ ‘Ó*j·T#˚k˛Ô+~.
eékÕj·T|üs¡+>± dü+|üqï+>± ñqï |ü+C≤uŸ, |ü•ÃeT ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ\˝ÀqT, eT<Ûä´, <äøÏåD
|” s ƒ ¡ u Û Ñ ÷ eTT\˝Àì sê‹ ÁbÕ+‘ê\˝Àq÷, ø=ìï ø√kÕÔ uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ »˝≤\qT m≈£ î ÿe>±
ÁbÕ+‘ê\˝Àq÷, y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝Àq÷ ‘√&É≥+ düTdæús¡ |ü<ä∆‹ m+<äT≈£î
uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ $ìjÓ÷>∑+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~. ø±<äT?
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT n~Ûø£+>± yê&É≥+ e\¢ <ëì ì\«\T n+‘·]+∫ b˛‘·THêïsTT. uÛÑ÷>∑s¡“
»˝≤\T #ê˝≤ y˚>∑+>± øÏ+~øÏ, Ç+ø± øÏ+~øÏ |ü&çb˛‘·THêïsTT.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T ‘·–Zb˛e≥y˚T ø±<äT, yê{Ï HêD´‘· ≈£L&Ü ‘·–Zb˛‘√+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì
59% õ˝≤¢˝À¢ #˚‹|ü+|ü⁄\˝Àì ˙fi¯ó¢ ‘ê>∑{≤ìøÏ |üìøÏsêe⁄. |ü]ÁX¯eT\T, eékÕj·T+ qT+∫ e#˚Ã
s¡kÕj·Tìø£ e´sêú\T uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ø£\Twæ‘·+ #Ój·T´≥+ e\q Ç˝≤ »s¡T>∑T‘√+~. n˙ï e´s¡ú,
$wü|üP]‘· |ü<ësêú\qT ˙{Ï˝À |ü&˚düTÔHêïs¡T. á |ü]dæú‹ì ‘˚*ø£>± dü]~<ä›˝Ò+. Bì |ü]D≤e÷\qT
‘·s¡Tyê‹ ñ<ëVü≤s¡D˝À #·÷<ë›+.
á s¡ø£yÓTÆq n_Ûeè~› dü]>±Z düTdæús¡ n_Ûeè~∆øÏ $s¡T<ä∆yÓTÆq~. düTdæús¡ n_Ûeè~› n+fÒ uÛÑ$wü´‘·TÔ
‘·sê\T ‘·eT nedüsê\qT rs¡TÃ≈£îH˚ kÕeTsêú´ìï <Óã“rj·T≈£î+&Ü Á|üdüTÔ‘· ‘·sê\ nedüsê\qT
rs¡TÃø√e≥+. y˚πse÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ düTdæús¡ n_Ûeè~∆ n+<ä]ø° ` Á|üdüTÔ‘·, sêuÀj˚T ‘·sê\≈£î
HêDýÓTÆq JeHêìï ø√s¡T≈£î+≥T+~.
nsTT‘˚, Á|üdTü ‘Ô +· eTq+ eqs¡T\qT ñ|üj÷Ó –düTqÔ ï rs¡T #·÷ùdÔ ns¡T<Óq’ eqs¡T\˝À uÛ$Ñ wü´‘·TÔ
‘·sê\T ‘·eT Hê´j·TyÓTÆq yê{≤qT bı+<˚ neø±XÊ\T <Óã“‹+≥THêïsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü eTq+
ñ|üj÷Ó –+#˚ eqs¡T\ Á|üu≤Û e+ |üsêés¡D+ô|’ |ü&ç <ëì kÕeTsêú´ìï XÊX¯«‘·+>± <Óã“rùd neø±X¯+
ñ+~.
ñ<ëVü≤s¡D 2e : Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |ü<ä∆‘·T˝À¢ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT bı+<ä{≤ìøÏ |ü+≥\≈£î
|ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T yê&É≥+ #ê˝≤ eTTK´+. nsTT‘˚ s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T yê&É≥+e\¢
|üsêés¡D+ô|’ Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤e+ ñ+≥T+<äì |üsêés¡Dy˚‘·Ô\T #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·y˚T
>∑T]Ô+#ês¡T. ˇø£ kÕúsTTì $T+∫ $wü|ü<ësêú\qT |üsêés¡D+ J]í+#·Tø√˝Ò<äT.
<√eT\ ìj·T+Á‘·D ø√dü+ &ç&ç{Ï |æ∫ø±]#Ój·T´≥+ e\¢ eTqTwüß\ô|’,
|ü≈îå£ \ô|’ |ü&˚ Á|üu≤Û e+ >∑T]+∫ sê#Ó˝Ÿ ø±s¡‡Hé nqï eTVæ≤fi¯ 1962˝ÀH˚ ªôd˝’ +… {Ÿ
ÅdæŒ+>¥μ (ìX¯Ùã› edü+‘·+) nqï |ü⁄düÔø£+˝À sêXÊs¡T. |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\˝Àì
uÛ≤s¡˝ÀVü‰\T |üsêés¡D+˝À ø£]– b˛≈£î+&Ü Je⁄\˝À ù|s¡T≈£îì b˛‘êsTT.
&ç&{ç Ï ñqï ˙fi¯ó¢ #ÓsT¡ e⁄\˝ÀøÏ #˚] ø£\Twæ‘+· #˚dqæ |ü
&ÉT &ç&{ç ˝Ï Àì $wü|<ü ës¡+ú
Ä #ÓsT¡ e⁄˝À¢ì #˚|˝ü À¢ ù|s¡Tø√e≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. á $wüy÷Ó ‘ê<äT ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+&ç #˚|ü\T #·ìb˛e⁄. ø±ì ˇø£ |üøÏå nH˚ø£ #˚|ü\qT ‹qï|ü
&ÉT yê≥ìï{Ï˝À
ñ+&˚ $wüyÓ÷‘ê<äT Ä |üøÏåì #·+|ü{≤ìøÏ dü]b˛‘·T+~. <√eT\e+{Ï |ü⁄s¡T>∑T\T
&ç&ç{ÏøÏ ‘·«s¡>± ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ô|+#·T≈£î+{≤j·Tì ≈£L&Ü sê#Ó˝Ÿ ø±s¡‡Hé
#·÷|æ+#ês¡T. e÷qe #·s¡´\T dü]~<ä›˝Òì $<Ûä+>± Á|üø£è‹ì, e÷qe⁄\H˚ Ç~
HêX¯q+ #˚düTÔ+<äì ÄyÓT ø£qT>=qï n+XÊ\T ìs¡÷|ædüTÔHêïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À m+&√dü˝≤Œ¤Hé nH˚ s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT Vü‰ìø±s¡ø£ Á|üu≤Û yêìï #·÷XÊs¡T.
1976˝À J&çe÷$T&ç ‘√≥\qT |ü⁄s¡T>∑TqT+∫ s¡øÏå+#·{≤ìøÏ πøs¡fi¯ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ôV≤*ø±|üºs¡¢‘√
15000 mø£sê˝À¢ á |ü⁄s¡T>∑TeT+<äTqT |æ∫ø±Ø #˚sTT+∫+~. øπ s¡fi˝¯ Àì ñ‘·sÔ ¡ ÁbÕ+‘·yTÓ qÆ ø±düs>Y √&é
õ˝≤¢˝À Ç˝≤ »]–+~. á |üì 25 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ø=qkÕ>∑{+‘√ >±*, ˙fi¯ó,¢ yÓTT‘·+Ô |üsêés¡D+
m+&√dü˝≤Œ¤Hé‘√ ø£\Twæ‘·eTj·÷´sTT. Bì |æ∫ø±Ø e\¢ kÕúìø£ Á|ü»\˝À, Á|ü‘˚´øÏ+∫ eékÕj·T
≈£L©\˝À #ê˝≤ rÁe Äs√>∑´ düeTdü´\T |üsêés¡D≤ìï ªdüV≤ü » ô|≥Tºã&çμ nì≈£L&Ü n+{≤s¡T.
‘·˝…‘êÔsTT. Bì e\¢ ø£˙dü+ 5,000 eT+~ 9e n<Ûë´j·T+˝À ô|≥Tºã&ç ìs¡«#·Hêìï eTs=ø£kÕ]
#·ìb˛j·÷s¡T. n+‘·ø£+fÒ mH√ï¬s≥¢ m≈£îÿe #·÷&É+&ç. |üsêés¡D≤ìï düVü≤» ô|≥Tºã&ç nì
eT+~ nej·Te˝ÀbÕ\ e\¢, ø±´q‡sY e\¢ m+<äT≈£î n+{≤s¡T?
eTs¡ D + ø£ + fÒ <ës¡ T DyÓ T Æ q J$‘êìï ˙{Ïì ñeTà&ç Ädæú>± m+<äT≈£î |ü]>∑DÏ+#ê*?
>∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T. m+&√dü ˝ ≤Œ¤ H é $ìjÓ ÷ >±ìï ì*|æ y Ó j · T ´{≤ìøÏ
Ç{° e \ ø±\+˝À Hê´j· T kÕú q + Hê´j·TkÕúHêìøÏ m+<äT≈£î yÓfi≤¢*‡ e∫Ã+~?
Ä<˚XÊ\ |òü*‘·+>± ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± m+&√dü˝≤Œ¤Hé yê&Éø±ìï ìùw~Ûdü÷Ô Hê´j·TkÕúq+
m+&√dü˝≤Œ¤Hé |æ∫ø±Ø Äù|XÊs¡T. Áø£eT+>± C≤Ø#˚dæq Ä<˚XÊ\˝À Ä |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT yê&Éø£+
s√>±\T ‘·–,Z Á|ü»\ Äs√>∑´+ yÓTs¡T>∑e⁄‘√+~. J$+#˚ Vü ≤ ≈£ î ÿ≈£ î (sêC≤´+>∑ + ˝Àì 21e
Ç~ Ä ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆq ˇø£ n~Ûø£s¡D≤ìøÏ) uÛÑ+>∑+ ø£*–+∫+<äì ù|s=ÿ+~.
ñ<ëVü ≤ s¡ D e÷Á‘· y ˚ T ø±<ä T . Ä<Û ä T ìø£ J$+#˚ Vü ≤ ≈£ î ÿ≈£ î m+&√dü ˝ ≤ŒHé m˝≤ uÛ Ñ + >∑ +
eékÕj· T +˝À |ü ⁄ s¡ T >∑ T eT+<ä T \qT ø£*–+∫+<√ $e]+#·+&ç.
$#·Ã\$&ç>± yê&É{≤ìï |üsêés¡D+ MT<ä,
Á|ü»\MT<ä <ëì Á|üuÛ≤yêìï >∑T]+∫ nH˚ø£ n<Ûä´j·THê\T yÓ\¢&ç #˚XÊsTT. $#ês¡ø£s¡yÓTÆq $wüj·T+
@$T≥+fÒ ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT˝À ˇø£ÿ XÊ‘·y˚T |ü⁄s¡T>∑T MT<ä Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~ `
$T–*+~ ÄVü‰s¡+, ˙fi¯ó¢, |üsêés¡D+ <ë«sê ‹]– eTq˝Àπø #˚s¡T‘·T+~.
|üsêés¡D+ô|’ Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\T
Ä<ÛäTìø£ n_Ûeè~∆ e\¢ ô|<ä› m‘·TÔq |üsêés¡D düeTdü´\T @s¡Œ&çq nH˚ø£ ñ<ëVü≤s¡D\T á
s√E eTqeTT+<äTHêïsTT. ô|<ä› Äqø£≥º\ ìsêàD+ BìøÏ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D, Bì |ü]D≤e÷\T #ê˝≤
rÁe+>± ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À qsêà<ë ˝Àj·T n_Ûeè~∆ |ü<∏äø£+ n‹ ô|<ä› Äqø£≥º. Ç~ Á|ü|ü+#·+˝Àì n‹
ô|<ä› »\ $<äT´‘·TÔ ÁbÕC…≈£îº˝À¢ ˇø£{Ï. Bì e\¢ $<äT´<äT‘·Œ‹Ô, kÕ>∑T˙{Ï edü‹, es¡<ä\ ìj·T+Á‘·D
e+{Ï Á|üjÓ÷»Hê\T düeT≈£Ls¡‘êj·Tì ù|s=ÿHêïs¡T. á ÁbÕC…≈£îº ˝Àì 3000 ô|<ë›, ∫Hêï Äqø£≥º\
e\¢ |üsêés¡D≤ìøÏ »]π> qwüº+ ø£+fÒ m+‘√ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ì]à+∫q Äqø£≥º\˝À¬ø˝≤¢
düsê›sY düs√esY n‹ ô|<ä›~. Bìe\¢ 37,000 ôV≤ø±ºs¡¢ n&É$, eékÕj·T uÛÑ÷$T eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]
ne⁄‘·T+~, nsTT<äT \ø£å\≈£î ô|’>± Á|ü»\T Bìe\¢ ìsê«dæ‘·T\T ne⁄‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚
n‘·´+‘· kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\T Bìe\¢ HêX¯q+ ne⁄‘êsTT. y˚˝≤~ mø£sê\˝À n≥M ÁbÕ+‘·+,
eékÕj·T uÛ÷Ñ $T eTT+|ü⁄q≈£î >∑T] ø±e≥+ e\¢ Je yÓ$’ <Û´ä ‘·, e÷qe J$‘ê\T <Û«ä +dü+ nj·÷´sTT.
ìsê«dæ‘·T˝…’q yêfi¯¢˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ Ä~yêd”\T, <ä[‘·T\T.
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì s¡aãTyê õ˝≤¢, »\dæ+~Û Á>±e÷ìøÏ #Ó+~q u≤yê eTVü≤*j·÷ 1994˝À
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ eTTKéT+Á‹øÏ á øÏ+~ ñ‘·Ôsêìï sêXÊ&ÉT. Ç~ –]»q uÛ≤wü _Û˝≤˝≤˝À ]ø±s¡T¶
#˚j·T>±, Væ≤+B˝ÀøÏ nqTe~+#ês¡T. Ä ñ‘·Ôs¡+˝Àì ø=+‘· uÛ≤>±ìï Çø£ÿ&É ÇdüTÔHêï+. Ç~ n_Ûeè~∆
nH˚ uÛ≤eqH˚ Á|ü•ïk˛Ô+~.

Á|æj·TyÓTÆq ~–«»jYTdæ+>¥ >±s¡T,
s¡aãTyê õ˝≤¢˝Àì »\dæ+~Û Á>±eT Á|ü»˝…’q y˚TeTT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ eTTKéT+Á‹jÓÆTq MT≈£î á
ñ‘·Ôs¡+ sêdüTÔHêï+.
y˚T+ qB rs¡ Á|ü»\+, ñ‘·TÔ+>∑ qs¡à<ë rsêq y˚T+ ñ+{≤+. á dü+e‘·‡s¡+ (1994), düsê›sY
düs√esY Äqø£≥º e\¢ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝À eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ yÓTT<ä{Ï Á>±eT+ »\dæ+~ÛjÓÆTq e÷ Á>±eT+.
e÷‘√bÕ≥T kÕø£sê®, ø£ø£sY•˝≤, nø±&çj·÷ e+{Ï Hê\T¬>’<äT Ç‘·s¡ Á>±e÷\T ≈£L&Ü eTTì–b˛‘êsTT... e÷
}fiÀ¢øÏ ˙fi¯ó¢ e∫Ã, Çfi¯ó¢, bı˝≤\T eTTì–q|ü&ÉT y˚T+ ≈£L&Ü eTTì–b˛‘ê+ ` Ç~ e÷ >∑{Ïº ìs¡íj·T+.
eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±qTqï »\dæ+~Û Á>±e÷ìøÏ #Ó+~q Ä~yêd” Á|ü»\T ‘êeTT ≈£L&Ü eTTq>∑{≤ìøÏ
m+<äT≈£î dæ<ä∆eTÚ‘·THêïs√ ‘Ó*j·T#Ój·T´{≤ìøÏ MT≈£î á ñ‘·Ôs¡+ sêdüTÔHêï+.
MTs¡T, MT˝≤>± |ü≥ºD≤˝À¢ ñ+&˚ yêfi¯¢+<äs¡÷ ø=+&É˝À¢ ìedæ+#˚ y˚TeTT ù|<äyêfi¯¢eTì, n&Ée⁄˝À¢ì
ø√‘·T\ e÷~] J$düTÔHêïeTì nqT≈£î+{≤s¡T. ªª>∑T»sê‘Y˝Àì yÓTÆ<ëHê\˝ÀøÏ yÓfi¯+¢ &ç. MT |ü]dæú‹
yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~, MTs¡T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘ês¡T,μμ n+≥÷ e÷≈£î dü\Vü‰\T ÇkÕÔs¡T. ø±˙ y˚T+ mì$T~
dü+e‘·‡sê\qT+∫ b˛sê&ÉT‘·THêï+ ` y˚T+ ˝≤Øƒ <Óã“\T ‹Hêï+, nH˚ø£kÕs¡T¢ C…’\T≈£î yÓfi≤¢+. n+»qes¡
Á>±eT+˝À b˛©düT\T e÷MT<ä ø±\TŒ\T ≈£L&Ü »]bÕs¡T, e÷ Çfi¯¢qT <Ûä«+dü+ #˚XÊs¡T... >∑T»sê‘Y yÓ[‘˚
e÷ |ü]dæú‹ u≤>∑T|ü&˚≥≥Tº nsTT‘˚ Ç|ü&ÉT ≈£L&Ü e÷˝À n+<äs¡÷ nø£ÿ&çøÏ yÓfi¯¢{≤ìøÏ m+<äT≈£î dæ<ä∆+>±
˝Òs¡T?
MT n~Ûø±s¡T\T, |ü≥ºD+˝À ñ+&˚ Á|ü»\T @≥yê\T\‘√ ñ+&˚ ø=+&É\T ìyêkÕìøÏ n+‘· nqTe⁄>±
ñ+&Éeì uÛ≤$kÕÔs¡T. ø±˙ n&Ée⁄\‘√ qs¡à<ëq~ rsêq e÷ uÛÑ÷eTT\T ñ+&É≥+ e÷≈£î m+‘√ u≤>∑T+~.
mH√ï ‘·sê\qT+∫ y˚T+ Çø£ÿ&É ìedædüTÔHêï+. á uÛÑ÷$TMT<˚ e÷ |üPØ«≈£î\T n&Ée⁄\qT q]ø±s¡T,
<˚e‘·\qT |üPõ+#ês¡T, H˚\qT yÓTs¡T>∑T|ü]#ês¡T, »+‘·Te⁄\qT eT∫Ãø£ #˚düT≈£îHêïs¡T, Á>±e÷\qT @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. n<˚ uÛÑ÷$Tì y˚T+ áHê{Ïø° kÕ>∑T#˚düTÔHêï+. y˚T+ ù|<äyêfi¯¢eTì MTs¡T nqT≈£î+{≤s¡T. y˚T+
ù|<äyêfi¯+¢ ø±<äT. y˚T+ ñ+&˚#√≥ e÷ Çfi¯q¢ T y˚Ty˚T dü«j·T+>± ø£≥Tº≈î£ Hêï+. y˚T+ s¬ ‘’ T· \+. e÷ eékÕj·T+
Çø£ÿ&É u≤>∑T+≥T+~. y˚T+ H˚\qT <äTìï ã‘·T≈£î‘ê+. ‘·≈£îÿe esê¸\‘√H˚ e÷≈£î ø±e\dæq ÄVü‰sêqï+‘ê
|ü+&ç+#·T≈£î+{≤+. ‘·*¢ yÓTTø£ÿC§qï e÷ ø£&ÉT|ü⁄\T ì+|ü⁄‘·T+~. kÕ>∑TuÛÑ÷$T˝À ø=+‘· }]˝Àq÷, ø=+‘·
n&É$˝Àq÷ ñ+≥T+~. n&É$ uÛÑ÷$T˝À dü»®\T, C§qï\T, yÓTTø£ÿC§qï, uÀ&ç, uÒ{Ÿ, kÕìdt, ø±Á~, X¯q>∑\T,
$T{Ï¬ø\T, $TqTeTT\T, qTe⁄«\T, |ü©¢\T |ü+&çkÕÔ+.
e÷≈£î nH˚ø£ s¡ø±˝…’q |ü+≥\T ñHêïsTT. M{Ïì y˚T+
e÷s¡Tdü÷Ô ñ+{≤+. e÷ ÄVü‰s¡+ n+‘ê M{Ï qT+#˚
edüTÔ+~.
>∑T»sê‘Y˝À @$T kÕ>∑T#˚kÕÔs¡T? >√<ÛäTeT\T,
C§qï\T, ø£+<äT\T, ø=+‘· |ü‹Ô. ‹q{≤ìøÏ ‘·≈£îÿe,
ãC≤s¡T˝À neTàø±ìøÏ m≈£îÿe. y˚T+ ‹+&çø√dü+
|ü+≥\T |ü+&çkÕÔ+. ã≥º\T e+{Ï$ ø=qTø√ÿ{≤ìøÏ
e÷Á‘·y˚T n<äq+>± ñqï~ neTTà‘ê+.

e÷ ÁX¯eT‘√ y˚T+ nH˚ø£ s¡ø±˝…’q ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT |ü+&çkÕÔ+. e÷≈£î &ÉãT“‘√ |üì˝Ò<äT. y˚T+ e÷
$‘·ÔHê\H˚ yê&É‘ê+, e÷ |üX¯óe⁄\ qT+∫ e#˚Ã ms¡Te⁄ì yê&É‘ê+ ` M{ÏqT+∫ e÷≈£î eT+∫ |ü+≥
\_ÛdüTÔ+~. >∑T»sê‘Y˝À eékÕj·÷ìøÏ #ê˝≤ &ÉãT“\T ø±yê*. n+‘· &ÉãT“ e÷≈£î mø£ÿ&ç qT+∫ edüTÔ+~?
nø£ÿ&É e÷≈£î mes¡T ‘Ó\TdüT? @ e&û¶ yê´bÕs¡düTÔ&ÉT e÷≈£î n|ü ÇkÕÔ&ÉT? eT+∫ |ü+≥\T |ü+&Éø£b˛‘˚,
e÷ <ä>∑Zs¡ &ÉãT“\T ˝Òø£ e÷ uÛÑ÷eTT\qT ‘êø£≥Tº ô|{≤º*‡ edüTÔ+~.
Çø£ÿ&É y˚T+ yê>∑T\≈£î ø±\e\T #˚dæ e÷ |ü+≥\≈£î ˙fi¯ó¢ ô|≥Tº≈£î+{≤+... e÷≈£î $<äT´‘·TÔ kÂø£s¡´+
ñqï≥¢sTT‘˚ qs¡à<ëq~ qT+∫ ô|’øÏ ˙fi¯ó¢ ‘√&ç o‘êø±\+ |ü+≥ ≈£L&Ü kÕ>∑T#˚dæ ñ+&˚yêfi¯¢+. kÕ«‘·+Á‘·´+
e∫Ã q\uÛ…’ nsTT<äT dü+e‘·‡sê\T >∑&ç∫Hê >±˙ qBrs¡ Á>±e÷\≈£î $<äT´‘·TÔ ˝Ò<äT, qB »˝≤\‘√
kÕ>∑T˝Ò<äT.
... e÷≈£î n&É$˝À Á|üeVæ≤+#˚ ˙fi¯ó¢, #·ø£ÿ{Ï y˚T‘· ñHêïsTT. eékÕj·T+ ø£+fÒ ≈£L&Ü e÷≈£î |üX¯ó
dü+|ü<ä m+‘√ eTTK´+. y˚T+ ø√fi¯ó¢, >=Á¬s\T, Äe⁄\T, π><Ó\qT ô|+#·T≈£î+{≤+. ø=+‘·eT+~øÏ 2`4 π><Ó\T
ñ+fÒ, ø=+‘·eT+~øÏ 8`10 ñ+{≤sTT. <ë<ë|ü⁄ Á|ü‹ ˇø£ÿ]øÏ |ü~ ` Çs¡yÓ’ ` q\uÛ…’ y˚Tø£\T ñ+{≤sTT.
>∑T»sê‘YqT+∫ eTqTwüß\T e∫Ã e÷ ø=+&É˝À¢ ‘·eT |üX¯óe⁄\qT y˚T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. Çø£ÿ&É y˚T‘·, ˙fi¯ó¢ n+‘·
düeTè~∆>± <=s¡T≈£î‘êsTT.
... n&Éy˚ e÷≈£î n|ü*düTÔ+~, n&Éy˚ e÷≈£î u≤´+≈£î. ø£wüºø±\+˝À y˚T+ n&É$øÏ yÓfi¯‘ê+. n&É$˝À
<=]πø fÒ≈£î, yÓ<äTs¡T‘√ y˚T+ Çfi¯ó¢ ø£≥Tº≈£î+{≤+. ì+>=+&ç, Væ≤j·÷© s¡ø£+ yÓ<äTs¡TqT N*Ã ‘·&çø£\T
n\T¢‘ê+. n&É$˝Àì edüTÔe⁄\‘√ ãT≥º\T, eT+#ê\T, Hê>∑*, >=Ás¡T e+{Ï$ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔ+... y˚T+
n&É$˝Àì Ä≈£î\qT ‹+{≤+. Ç|üŒ|üP\T, eTTq>∑, ∫+‘·, ÇeT÷¢ e+{Ï nH˚ø£ kÕúìø£ #Ó≥¢ Ä≈£î\qT
‹+{≤+. ≈£s¡Te⁄ dü+uÛÑ$ùdÔ n&É$˝Àì y˚fi¯ó¢, <äT+|ü\T ‹ì ã‘·T≈£î‘ê+. y˚T+ »ãT“|ü&çq|ü&ÉT e÷
yÓ’<äT´\T n&É$qT+∫ Ä≈£î\T, y˚fi¯T¢, u…s¡&ÉT e+{Ï$ ‘Ó∫Ã qj·T+#˚kÕÔs¡T... e÷≈£î n&É$˝Àì Á|ü‹ #Ó≥Tº,
bı<ä, yÓTTø£ÿ ù|s¡T ‘Ó\TdüT; yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\T ‘Ó\TdüT. n&Ée⁄\T˝Òì ÁbÕ+‘·+˝À y˚T+ ìedæ+#ê*‡eùdÔ
mH√ï ‘·sê\T>± ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ edüTÔqï á C≤„qeT+‘ê ñ|üjÓ÷>∑+˝Ò≈£î+&Ü nsTTb˛‘·T+~. yÓT\¢>±
Ç<ä+‘ê eTs¡∫b˛‘ê+.
...qB bÕ≥qT bÕ&É≥+ <ë«sê e÷ <˚e⁄fi¯¢qT ø=\TkÕÔ+. Hêe˝Ÿ, ~edü |ü+&É>∑\|ü&ÉT á Á|ü|ü+#·+
m˝≤ @s¡Œ&ç+~, eTqTwüß\T m˝≤ |ü⁄{≤ºs¡T, á q~ mø£ÿ&çqT+∫ e∫Ã+~ e+{Ï$ $e]dü÷Ô y˚T+ qB
bÕ≥qT bÕ&É‘ê+... y˚T+ ‘·s#¡ T· #˚|*ü ï ‹+{≤+. nqTø√≈£î+&Ü n‹<ÛTä \T eùdÔ #˚|\ü T m|ü&É÷ n+<äTu≤≥T˝À
ñ+{≤sTT. ô|q’ T+∫ q~ ˇ+Á&ÉTeT{Ïº ‘Ó∫Ã ˇ&ÉT\¶ ≈£î y˚T≥ y˚dTü +Ô ~... e÷ |æ\\¢ T qB rs¡+˝À Ä&ÉT≈£î+{≤s¡T,
q~˝À á‘·ø=&É‘ês¡T, kÕïq+ #˚kÕÔs¡T. á q~ dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê bÕs¡T‘·÷H˚ ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº e÷
|üX¯óe⁄\≈£î m|ü&É÷ ˙fi¯ó¢ <=s¡T≈£î‘êsTT. qB ‘·*¢ #·\¢ì ø£&ÉT|ü⁄˝À y˚T+ dü+‘·è|æÔø£s¡yÓTÆq J$‘ê\T
>∑&ÉT|ü⁄‘·THêï+. y˚T+ Çø£ÿ&É mH√ï ‘·sê\ qT+∫ J$düTÔHêï+. á qs¡à<ëq~ MT<ä, e÷ n&Ée⁄\ MT<ä
e÷≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+<ë, ˝Ò<ë? MT Á|üuÛÑT‘·«+ á Vü≤≈£îÿqT >∑T]ÔdüTÔ+<ë, >∑T]Ô+#·<ë?
|ü≥ºD+˝À MTs¡T y˚s¡Ty˚s¡T Çfi¯¢˝À¢ ñ+{≤s¡T. ˇø£] düTK<äT:U≤\T ˇø£]øÏ |ü≥ºe⁄. y˚TeTT e÷
e+X¯+‘√, e÷ ã+<ÛäTe⁄\‘√, nsTTqyêfi¯¢‘√ ñ+{≤+: y˚T+ n+<äs¡+ ø£*dæ ø£wæº+∫ ˇø£ÿs√E˝À Ç\T¢
ø£≥Tº≈£î+{≤+, bı˝≤˝À¢ ø£\T|ü⁄ rkÕÔ+, m<äT¬s’q ∫Hêï, ô|<ë› |üqT\qT |üP]Ô#˚kÕÔ+. >∑T»sê‘Y˝À mes¡T

e÷≈£î düVü‰j·T+>± e∫Ã e÷ |üìuÛ≤sêìï ‘·–ZkÕÔs¡T? ô|<ä› ¬s’‘·T\T e∫Ã e÷ bı˝≤˝À¢ ø£\T|ü⁄rkÕÔsê, e÷
Çfi¯ó¢ ø£{Ïº ô|&É‘êsê? Çø£ÿ&É e÷ Á>±e÷\˝À, e÷‘√{Ï yêfi¯¢qT+∫ Ç+‘· düVü‰j·T+ m+<äT≈£î \_ÛdüTÔ+~?
m+<äTø£+fÒ y˚TeT+‘ê ˇπø˝≤>± ñHêï+, e÷<ä+‘ê ˇø£fÒ ne>±Vü≤q. ø=~›eT+~ e÷Á‘·y˚T Çø£ÿ&É
øö\T<ës¡T\T ñHêïs¡T; Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° uÛÑ÷$T ñ+~. @ ˇø£ÿ]ø° m≈£îÿe uÛÑ÷$T˝Ò<äT, ø±˙ n+<ä]ø° ø=+‘·
ñ+~. y˚T+ >∑T»sê‘Y≈£î yÓ[‘˚ ô|<ä› ¬s’‘·T\T eTeTà*ï nD∫y˚kÕÔs¡T. q\uÛ…’`j·÷uÛ…’ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·y˚T
nø£ÿ&É ñ+&˚ Ä~yêd”\ uÛÑ÷$Tì yêfi¯T¢ ˝≤π>düT≈£îHêïs¡T. Ç|üŒ{Ïø° Ç~ ø=qkÕ>∑T‘√+~. y˚Ty˚TyÓ÷ nø£ÿ&É
ø=‘·Ôyêfi¯¢+ e÷≈£î nø£ÿ&ç uÛ≤wü ‘Ó*j·T<äT, dü+Á|ü<ëj·÷\T ‘Ó*j·Te⁄; ô|‘·ÔqeT+‘ê yêfi¯¢<˚. m≈£îÿe
&ÉãT“\T nedüs¡eTj˚T´ eékÕj·÷ìï #Ój·T´˝Òq|ü&ÉT e÷ uÛÑ÷eTT\qT yêfi¯¢≈£î ‘êø£≥Tº ô|{≤º*,
yêfi¯ó¢ yÓT\¢>± yê{Ïì ø£u≤® #˚kÕÔs¡T. nø£ÿ&É ñqï Ä~yêd”\ uÛÑ÷y˚T rdüT≈£îqï|ü&ÉT e÷ uÛÑ÷$T m+<äT≈£î
rdüTø√s¡T? n|ü&ÉT e÷≈£î Ç+ø√ uÛÑ÷$T me]kÕÔs¡T? á uÛÑ÷$T e÷ |üPØ«≈£î\~. Bì MT<ä e÷≈£î
Vü≤≈£îÿ ñ+~. Bìì ø√˝ÀŒ‘˚ e÷ #˚‹øÏ bÕs¡\T, |ü\T>∑T\T ‘·|üŒ Ç+πøMT sêe⁄...
e÷ }] <˚e⁄fi¯¢+<äs¡÷ Çø£ÿ&É ñHêïs¡T. e÷ |üPØ«≈£î\ C≤„|üø±s¡ú+ ñ+∫q sêfi¯ó¢ n˙ï Çø£ÿ&É
ñHêïsTT. y˚T+ ø±˝À sêH√, sêC≤ bÕ+‘√, Ç+~ sêC≤\qT |üPõkÕÔ+. ÄsTT U≤&Ü, uÛÒ&ÉT u≤sTTì ≈£L&Ü
|üPõkÕÔ+. sêDÏ ø±CÀ˝Ÿ e÷ ô|<ä› <˚e‘·. ÄyÓT, ≈£î+u≤sTT, ≈£î+<äT sêD°\ ø=+&É\T eT<Ûë«&É˝À ñ
HêïsTT. Mfi¯¢+<ä]ì $&ç∫ yÓ[‘˚ e÷≈£î ø=‘·Ô <˚e‘·\T mø£ÿ&çqT+∫ ekÕÔs¡T? Ç+<ä˝Ÿ, ~edü, ~yê* e+{Ï
|ü+&É>∑\T »s¡T|ü⁄ø√{≤ìøÏ nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T Çø£ÿ&çøÏ ekÕÔs¡T. uÛÑ+>√]j·÷≈£î y˚TeT+‘ê dü+‘·≈£î
yÓfi¯‘ê+, nø£ÿ&É e÷ j·TTe‘· ‘·eT J$‘· uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT dü«j·T+>± m+#·T≈£î+{≤s¡T. >∑T»sê‘Y˝À e÷
<ä>∑Zs¡≈£î mes¡T ekÕÔs¡T?
>∑T»sê‘Y˝À uÛÑ÷$T e÷≈£î ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+ ø±<äT. MT qwüº|ü]Vü‰s¡+ e÷≈£î ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+ ø±<äT.
qs¡à<ëq~ ø£&ÉT|ü⁄˝À+∫ y˚T+ |ü⁄{≤º+, <ëì ˇ&ç˝À #·ìb˛{≤ìøÏ uÛÑj·T|ü&É+.
y˚T+ eTTì–b˛‘ê+ ø±˙ Çø£ÿ&ç qT+∫ ø£<ä\+!
u≤yê eTVü‰*j·÷
n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T nqï n<Ûë´j·T+˝À ˇø£]øÏ n_Ûeè~∆ nsTTq~ eTs=ø£]øÏ n_Ûeè~›
ø±ø£b˛e#·Ãì #·~yê+. Bìì $$]+#·{≤ìøÏ u≤yê eTVü‰*j·÷ ñ‘·Ôsêìï ñ|üjÓ÷–+#·+&ç.
–]»qT\≈£î y˚sπ sêÅw+ºü ˝À |ü⁄qsêyêdü+ ø£*ŒùdÔ ~>∑Te ù|s=ÿqï $wüj÷· ˝À¢ Á|üdTü ‘Ô · n\yê≥¢˝À
@$T e÷s¡‘êjÓ÷ #·÷|æ+#·{≤ìøÏ ˇø£ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç: ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢, eékÕj·T+,
Ä]úø£ n+XÊ\T, n&É$‘√ dü+ã+<Ûä+, eT‘· Ä#êsê\T, Ç\T¢ ø£≥Tºø√e≥+, kÕe÷õø£
dü+ã+<Ûë\T.
Je yÓ’$<Ûä´‘· ø√˝ÀŒ{≤ìï ñ‘·Ôs¡+˝À m˝≤ ù|s=ÿHêïs¡T?
–]»qT\˝À JeH√bÕ~Û, dü+düÿè‹, kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\T n&É$‘√ $&ÉBj·Tsêì dü+ã+<Û+ä
ø£*– ñHêïsTT. Bìì $$]+#·+&ç.
»\dæ+~Û Á>±eT+˝Àì Á|ü»\≈£î Á|üdüTÔ‘·+ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ñ+<ë?
ô|q’ ù|s=ÿqï |ü]dæ‘ú T· \˝À MTs¡T ìedædTü +Ô fÒ |ü⁄qsêyêdü+ bı+<ë\qï|ü&ÉT m˝≤ düŒ+~kÕÔsT¡ ?

düsê›sY düs√esY Äqø£≥º e+{Ï n_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\T y˚˝≤~ Á|ü»\ J$‘ê\qT, JeH√bÕ<ÛäT\qT
∫Hêï_Ûqï+ #˚XÊsTT. M{Ï e\¢ Ä<ÛäTìø£ n_Ûeè~∆øÏ nedüs¡yÓTÆq $<äT´‘·TÔ, kÕ>∑T˙s¡T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
e#êÃj·Tqï~ ì»y˚T. ø±˙ M{Ïe\¢ ìsê«dæ‘·T˝…’q Á|ü»\≈£î ` Mfi¯ó¢ \ø£å\ dü+K´˝À ñHêïs¡T `
nHê´j·T+>±qT, $<Ûä«+düø£s¡+>±q÷ Ç$ ñHêïsTT. Ä<ÛäTìø£ n_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\ e\¢ Mfi¯¢≈£î
n‹eTTKýÓTÆq eq¬s’q kÕúìø£ |üsêés¡D+ n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. Ç<˚ $wüj·÷ìï
u≤yê eTVü‰*j·÷ eT∞¢ eT∞¢ Á|ükÕÔ$+#ês¡T. kÕúìø£ |üsêés¡D+ ˝Òø£b˛‘˚ yêfi¯¢ J$‘ê\T X¯SqýÓTÆ
b˛‘êsTT. dü«j·T+ düeTè<ä∆ <äX¯qT+&ç ˇø£ÿkÕ]>± ø=s¡‘·˝ÀøÏ $dæ]y˚j·Tã&É‘ês¡T. Ç|ü&ÉT yêfi¯ó¢
ˇø£ÿ |ü+≥ nsTTHê |ü+&ç+#·>∑\T>∑T‘·THêïs¡T, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À kÕ>∑T˙{Ï edü‹ @s¡Œ&ç‘˚ |ü\T |ü+≥\T
|ü+&ç+#·e#·Ãqï ÄX¯‘√ ñHêïs¡T. ø±˙, ìsê«dæ‘·T˝…’‘˚ yêfi¯¢ J$‘ê\T ãj·T{Ï X¯≈£îÔ\MT<ä
Ä<Ûës¡|ü&É‘êsTT, yêfi¯ó¢ ù|<ä]ø£+˝ÀøÏ HÓ≥ºã&É‘ês¡T.
Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&˚ #ê˝≤ eT+~ Á|ü»\ J$‘ê\≈£î |üsêés¡D≤ìø°, eT<Ûä´ ã\yÓTÆq
dü+ã+<Ûä+ ñ+~. |üsêés¡D+ n+<äTu≤≥T˝À ñqï|ü&ÉT <ëìqT+∫ yêfi¯¢ nH˚ø£ nedüsê\T
(ÄVü‰s¡+, ø£f…º|ü⁄\¢\T, |üX¯óÁ>±dü+, Ä]úø£+>± $\TyÓ’q edüTÔe⁄\T e+{Ï$) rs¡‘êsTT, n<˚ ˝Òø£b˛‘˚
M{ÏøÏ &ÉãT“\T #Ó*¢+#ê*‡ edüTÔ+~. ìsê«dæ‘·T˝…’q+<äTe\¢ |üsêés¡D+ n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò≈£î+&Ü
b˛sTTHê, ˝Ò<ë n~ ø£\Twæ‘·yÓTÆHê, $<Ûä«+düyÓTÆHê m≈£îÿe>± qwüºb˛j˚T~ ù|<äyêfi‚¢. |üsêés¡D+,
düTdæús¡‘· nqï n+XÊ\T düe÷q‘· nqï n+X¯+‘√ ã\+>± eTT&ç|ü&ç ñHêïsTT.
kÕúìø£ |üsêés¡D+ qT+∫ ìsê«dæ‘·T\T ø±e≥+ e\¢ qwüºb˛j˚T~ Á|ü»\T ˇø£ÿπs ø±<äqï~
eTTK´+>± >∑T]Ô+#ê*. Á|ü»\‘√bÕ≥T kÕ+Á|ü<ëj·T C≤„q+ e÷j·TyÓTÆb˛‘·T+~, düTdü+|üqïyÓTÆq
|üsêés¡D Je yÓ’$<Û´ä ‘· n+‘·]+∫b˛‘·T+~. á C≤„q+mH√ï ‘·sê\˝À @s¡Œ&ç ô|+bı+<äT‘·÷
e∫Ã+~. Ç≥Te+{Ï kÕ+Á|ü<ëj·T C≤„q+ u≤yê eTVü‰*j·÷ e+{Ï yêfi¯˝¢ À ñ+~. ªªe÷≈£î n&É$˝Àì
Á|ü‹ #Ó≥Tº, bı<ä, yÓTTø£ÿ ù|s¡T ‘Ó\TdüT; yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\T ‘Ó\TdüT. n&Ée⁄\T ˝Òì ÁbÕ+‘·+˝À y˚T+
ìedæ+#ê*‡ eùdÔ mH√ï ‘·sê\T>± ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ edüTÔqï á C≤„qeT+‘ê ñ|üjÓ÷>∑+ ˝Ò≈£î+&Ü
nsTTb˛‘·T+~. yÓT\¢>± Ç<ä+‘ê eTs¡∫b˛‘ê+.μμ |üsêés¡D+ nH˚ø£ s¡ø±\T>± eTT|ü≈£î ˝Àqe⁄‘·Tqï
Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡TD+˝À <ëìì u≤>± ns¡ú+ #˚düT≈£îqï Ç≥Te+{Ï düeT÷Vü‰\ bÕÁ‘· m+‘√ eTTKéTì
+› >∑T]Ô+#ê*.
¡s <åÏ ë
ø ¡ø<
å Ï ë ›+
˙{
ìÏ Tì s ⁄ü \T\qëT›+ düsê›sY düs√esY≈£î, qsêà<ë˝Àj·T˝À
uÛÑ÷$ | s ¡øÏ å <
Çy˚ |ü]D≤e÷\Tqï Ç‘·s¡ Äqø£≥º\≈£î
ñqï e´‹πsø£‘· ˇø£ kÕe÷õø£ ñ<äéT
s¡÷|ü+ <ë*Ã+~. Bìì ªqs¡à<ë ã#êy√
Ä+<√fi¯Héμ (qs¡à<äqT ø±bÕ&˚ ñ<äéT+)
n+{≤s¡T. Bì >∑T]+∫, Bì #·T≥÷º
@s¡Œ&çq ìsê«dæ‘T· \, |üsêés¡D ñ<äé÷\
>∑T]+∫, Ç≥Te+{Ïy˚ Ç‘·s¡ ñ<äé÷\
>∑T]+∫ MTs¡T ªkÕe÷õø£ ñ<äé÷\Tμ nqï
∫Á‘·+ 12.5 : |üsêés¡D+ H˚|ü<Ûä´+˝À BìøÏ ˇø£ n<Ûë´j·T+˝À ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
o]¸ø£ kı+‘·+>± sêj·T+&ç.
∫b˛ÿ ñ<äéT+
ñ‘·sÔ êK+&é˝Àì >∑&yéÛ ê˝Ÿ ø=+&É\˝À 1970 Äs¡+uÛ+Ñ ˝À yÓTT<ä˝q’…
∫b˛ÿ ñ<äéT+ eTs=ø£ eTTKýÓTqÆ |üsêés¡D ñ<äéT+. qs¡à<ë˝Àj·T˝Àì
–]»q Á|ü»\≈£î e÷~]>±H˚ Çø£ÿ&ç ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ì Á|ü»\ eTqT>∑&≈É î£
n&Ée⁄\T m+‘√ ø°\ø£yÓTÆq$. Ç$ Á|ü‘·´ø£å+>± ÄVü‰s¡+, ø£f…º|ü⁄\¢\T,
|üX¯óe⁄\ y˚T‘· Çe«≥y˚T ø±≈£î+&Ü |üs√ø£å+>± H˚\, ˙{Ï eqs¡T\qT
düTdæsú ¡ |üs#¡ ≥
· +˝À Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. yê´bÕs¡+, |ü]ÁX¯eT\ ø√dü+
n&Ée⁄\qT q]øÏyj Ó T· ´≥+ rÁes¡÷|ü+ <ë\Ã{+‘√ ‘·eT JeH√bÕ<ÛTä \qT
ø±bÕ&ÉTø√{≤ìøÏ Bìì nVæ≤+kÕj·TT‘· |ü<‹∆ä ˝À e´‹πsøÏ+#ê\ì Á|ü»\T
#Ó≥¢qT Vü≤‘·TÔ≈£îHêïs¡T. BìqT+#˚ á ñ<äéT+ ù|s¡T e∫Ã+~, ∫b˛ÿ
n+fÒ Vü≤‘·TÔø√e≥+. #Ó≥¢qT |ü˝…¢yêdüT\T Vü≤‘·TÔø=ì >∑T‘ÓÔ<ës¡¢ >=&É¶fi¯fl≈£î
n&ÉT¶>± ì*#ês¡T. á ñ<äéT+˝À Á>±MTD eTVæ≤fi¯\T Á|ü<Ûëq+>±
bÕ˝§ZHêïs¡T. á ñ<äéT+ ø±s¡D+>± m+‘√eT+~ |üsêés¡D düTdæús¡‘·
>∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. ∫Á‘·+ 12.6
á nìï ñ<äé÷\ H˚|ü<Ûä´+˝À ø=+‘· ‘˚&Ü ñqï|üŒ{Ïø° eTÚ*ø£+>± Çe˙ï |üsêés¡D+ô|’
kÕúìø£ Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\ø√dü+ b˛sê&ÉT‘·THêïsTT. #Ó≥q¢ T qs¡ø{£ ≤ìï n&ÉT≈¶ î£ ì, >∑T‘˚<Ô ës¡q¢ T+∫ eTT|üqT
m<äTs=ÿ+≥Tqï ‘·eT kÕ+Á|ü<ëj·T n≥M Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ ∫b˛ÿ ñ<äéT+ yÓTT<ä\sTT´+~. uÛÑ÷$T,
n&Ée⁄\T, q~ô|’ Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ qs¡à<ë ã#êy√ ñ<äéT+ b˛sê&ÉT‘√+~.
ªn_Ûeè~∆ uÛ≤eq\Tμ nqï n<Ûë´j·T+˝À MTs¡T ª≈£î&É+≈£îfi¯+ nDT $<äT´‘·TÔ ø£sêà>±sêìøÏ ìs¡düq\
>∑T]+∫ #·~yês¡T. Çø£ÿ&É ‘Ó\TdüT≈£îqï yê{Ï Ä<Ûës¡+>± Ä ìs¡düq\qT $e]+#·+&ç.
ªª|üsêés¡D |ü]s¡ø£åD Á|ü‘·´ø£å+>± Á|üuÛ≤$‘·T\j˚T´ düeT÷Vü‰\πø ø±ø£ eTq+<ä]ø° ≈£L&Ü m+‘√
ø°\ø£yÓTÆq~.μμ ø=ìï ñ<ës¡D\‘√ Bìì $e]+#·+&ç.
mì$T<äe ‘·s¡>∑‹˝Àì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì KìC≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q n<Ûë´j·÷\qT eTs=ø£kÕ]
#·÷&É+&ç. bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· ≈£î, KìC≤\T ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædTü qÔ ï Á|ü»\≈£î eT<Û´ä m≥Te+{Ï
yÓ’s¡T<Ûë´\T #√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT?
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ $<Ûëq+˝À düs¡∞ø£s¡D, |ü{øºÏ £ : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø=ìï ø°\ø£ KìC≤\ ‘·e«ø£+
Á|ü|ü+Nø£s¡D #√≥T #˚düT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· (y˚\ ≥qTï\˝À)
kÕúìø£ nedüsê\≈£î, m>∑TeT‘·T\≈£î KìC≤\ Kì»+ 1997`98 2008`09
‘·e«ø£+ y˚>∑+>± ô|]–+~. |üø£ÿq Ç∫Ãq u≤¬ø‡Ì {Ÿ 6,108 15,250
|ü {Ï ºø£ ˝Àì >∑D≤+ø±\ Ä<Ûës¡+>± á u§>∑TZ 2,97,000 4,93,000
yêÚ≤´Hêìï $e]+#·+&ç.
ÇqT|ü Kì»+ 75,723 2,23,544
>∑qT\ ‘·e«ø£+ y˚>+∑ >± eè~∆ #Ó+<ä{+ e\¢
|üsêés¡D≤ìøÏ, eTqTwüß\≈£î @ $<ÛäyÓTÆq Áø√yÓTÆ{Ÿ 1,515 3,976
qcÕº\T »s¡T>∑T‘êsTT?
düe÷q‘·‘√ ≈£L&çq düTdæús¡ n_Ûeè~∆
$<ÛëHê\qT ìs¡sí TT+#˚yêfi¯ó¢ #ê˝≤ ø±\+ |üsêés¡D n+XÊ\qT ìs¡ø¢ ´å£ + #˚XÊs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
e+{Ï n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚X¯+˝À ù|<ä]ø£+ ñ+~ ø±ã{Ïº Ä]úø±_Ûeè~∆ nedüs¡+ nì yêfi¯ó¢
yê~+#˚yêfi¯ó¢. mìï $|üØ‘· |ü]D≤e÷\T ñHêï n_Ûeè~∆ e÷Á‘·+ ‘·|üŒìdü] nì uÛ≤$+#ês¡T.
ù|<ä]ø±ìï ‘·–+Z #·{≤ìøÏ, Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T |üs#¡ {· ≤ìøÏ Ä<ÛTä ìø£ |ü]ÁX¯eT\˝Àq÷,
õ&ç|æ ˝Àq÷ n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·≥+ ‘·|Œü ìdü] nH˚yêfi¯ó.¢ Ä<ÛTä ìø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eékÕj·T n_Ûeè~∆øÏ
Ç+<Ûqä +‘√ düV‰ü Á|üøè£ ‹ eqs¡T\qT m≈£îÿe>± $ìjÓ÷–+#ê* ø±ã{Ïº á eqs¡T\T n+‘·]+∫b˛e&É+,
yê‘êes¡D ø±\TcÕ´ìøÏ <ë]‹j·T´≥+ }Væ≤+∫q |ü]D≤e÷˝Ò. n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·{≤ìøÏ á ‘ê´>∑+
#Ój·÷´*‡ ñ+≥T+<äì yêfi¯ó¢ #Óù|Œyêfi¯ó¢. n~Ûø£ Ä]úø£ n_Ûeè~∆, dü+|üqï‘· kÕ~Û+∫q ‘·s¡Tyê‘·
ø±\TcÕ´ìï, |üsêés¡D ø°åD‘·qT |ü]wüÿ]+#·e#·Ãì uÛ≤$+#ês¡T. &ÉãT“ Ks¡TÃ#˚dæ q<äT\qT, >±*ì
X¯óÁuÛÑ|üs¡#·e#·TÃ, d”kÕ\˝Àì ˙fi¯ó¢ ‘ê>∑e#·TÃ, Ç+<ÛäHêìï bı<äT|ü⁄>± $ìjÓ÷–+#˚ ø±s¡¢qT
s¡÷bı+~+#·e#·TÃ nì yê~+#˚yêfi¯ó¢. n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T ≈£L&Ü >∑‘·+˝À Ç<˚ e÷sêZìï
nqTdü]#êsTT nì #Óù|Œyêfi¯ó¢.
á yê<äq\˝À nH˚ø£ ˝ÀbÕ\T ñHêïsTT. nH˚ø£ bÕsêÙ«\˝À |üsêés¡D+ rÁe ø°åD‘·≈£î
>∑Ts¡sTT´+<äì MTs¡T ábÕ{ÏøÏ >∑T]Ô+#˚ ñ+{≤s¡T. n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\ e÷~] eTq+ ≈£L&Ü
eè~∆ kÕ~Û+∫ eqs¡T\qT, Ç+<ÛHä êìï $ìjÓ÷–ùd,Ô |üsêés¡D≤ìï ø£\Twæ‘+· #˚ùdÔ uÛ÷Ñ $T $HêX¯HêìøÏ
˝Àqe⁄‘·T+~. |üsêés¡D≤ìøÏ »]–q Vü‰ìì ‹]– dü]~<ä›>∑\ dæú‹˝À eTq+ ñ+&É+. »]–q
qcÕºìï |üsêés¡D+ ‘·q+‘·≥ ‘êqT dü]#˚düT≈£î+≥T+<äqï uÛ≤eq dü¬s’q~ ø±<äT. <ëìì
|ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·{≤ìøÏ eTT+<˚ |üsêés¡D+ HêX¯q+ nsTTb˛e{≤ìï eTq+ ø√s¡Tø√e≥+˝Ò<Tä . uÛ$Ñ wü´‘·TÔ
‘·sê\T »]–q qcÕºìï dü]~<ä>› *∑ –Hê Ç|ü&ÉT #˚dqæ ø±\TcÕ´ìï ‘=\–+#·{≤ìøÏ ø√{≤¢~ s¡÷bÕj·T\T
Ks¡TÃ #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq q<äT\T, eTT]øÏ
ø±\e\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·{≤ìøÏ &ÉãT“\T Ks¡TÃ #˚j·T≥y˚T ø±≈£î+&Ü
n$ ‹]– ø±\TcÕ´ìøÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*. Á|üøè£ ‹ eqs¡T\qT
<Û«ä +dü+ #˚dæ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ‘·sê\≈£î ø°D
å +Ï ∫q dæ‹ú ˝À yê{Ïì n+~+#˚
n_Û e è~∆ $<Û ë Hêìï eTq+ nqTdü ] +#ê˝≤? eTT+<ä T >±
düeTdü´\≈£î ø±s¡DyÓTqÆ Jeq $<ÛëHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫, Ä ‘·sT¡ yê‘·
M{Ïì dü]#ÓjT· ´{≤ìøÏ ø√{≤¢~ s¡÷bÕj·T\T Ks¡TÃ #ÓjT· ´≥+˝Àì
yÓ’s¡T<Ûä´+ eTq≈£î uÀ<Ûä|ü&É≥+ ˝Ò<ë?
y˚>∑yÓTÆq Ä]úø£ n_Ûeè~∆ e\¢ nH˚ø£ s¡+>±\˝À Ç|üŒ{Ïπø
eTq+ e´‹πsø£ |ü]D≤e÷\qT #·$ #·÷düTHÔ êï+ ` uÛ÷Ñ >∑s“¡ »¤ ˝≤\T,
s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ düeTdü´\T Ç+<äT≈£î Á|ü‘·´ø£å
ñ<ëVü≤s¡D\T. |üsêés¡D+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç nH˚ø£ y˚\ düeT÷Vü‰\T
ìedædüTÔHêïsTT. |üsêés¡D≤ìï $<Ûä«+dü+ #Ój·T´≥eT+fÒ á
düeT÷Vü‰\qT eT≥Tº ô|≥º≥y˚T. n_Ûeè~∆øÏ ù|<ä Á|ü»\qT eT÷\´+ ∫Á‘·+ 12.7 : #·]Ã+∫q n+XÊ\ H˚|ü<Ûä´+˝À
#Ó*¢+#·eTq≥+ Hê´j·T+ ø±<äT. á ∫Á‘êìøÏ ˇø£ o]¸ø£ sêj·T+&ç.
Bì ns¡ú+ eTq+ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#·>∑÷&É<äì ø±<äT. Á|ü>∑‹‘√ bÕ≥T |üsêés¡D n+XÊ\qT
<äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*. düe÷q‘·, Hê´j·T+ nqï uÛ≤eq\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*. ù|<ä]ø£+
qT+∫ ãj·T≥|ü&{É ≤ìøÏ |üsêés¡D Ø‘ê´ düTdæsú ¡ e÷sêZìï ø£qT>=Hê*. Ç~ n‘·´+‘· ‘˚*ø¬ q’ |üìø±<äT.
nsTT‘˚ Ç|üŒ{Ïπø Ä ~X¯>± Á|üj·T‘êï\T yÓTT<ä\j·÷´sTT.
1. |üsêés¡D+ô|’ kÕúìø£ Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ $$<Ûä ãè+<ë\T m˝≤ |üì#˚düTÔHêïjÓ÷
#·÷XÊ+. Á|ü»\˝À |üsêés¡D #Ó’‘·Hê´ìï ø£*–+#·{≤ìøÏ, düTdæús¡ n_Ûeè~∆ ~X¯>± eTfi¯¢{≤ìøÏ
yêfi¯ó¢ m+‘·>±H√ ø£èwæ #˚XÊs¡T.
2. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ nsTTq J$+#˚ Vü≤≈£îÿ˝À uÛ≤>∑+>± Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq |üsêés¡D≤ìøÏ Vü≤≈£îÿ
ñ+≥T+<äì Hê´j·TkÕúHê\T nH˚ø£ rs¡TŒ\T Ç#êÃsTT. 1991˝À sêC≤´+>∑+˝Àì n~Ûø£s¡D+˝Àì
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ˝Àì J$+#˚ Vü≤≈£îÿ˝À J$‘êìï |üP]Ô>± Äq+~+#·{≤ìøÏ ø±\Twü´ s¡Væ≤‘· ˙{Ïì,
>±*ì bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ñ+≥T+<äì düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ Ç∫Ã+~. ø±\TcÕ´ìï n]ø£≥º&ÜìøÏ nqTyÓ’q
#·{≤º\T, $<ÛëHê\T s¡÷bı+~+#˚ u≤<Ûä´‘· Á|üuÛÑT‘ê«ì~, ø±\Twü´ ø±s¡≈£î\≈£î uÛ≤Ø »]e÷Hê\T
$~Û+#ê*. ìj·T+Á‘·D bÕÁ‘·qT b˛wæ+#·{≤ìøÏ nH˚ø£ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\qT HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
∫Á‘·+ 12.8 : yêVü≤Hê\ qT+∫ yÓ\Te&˚ bı>∑ |üsêés¡D ø±\TcÕ´ìøÏ ˇø£
Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. (1998 qT+∫ yÓTT<ä\Tø=ì) düTÁ|”+ø√s¡Tº yÓ\Te]+∫q nH˚ø£
Ä<˚XÊ\˝À Á|üC≤ s¡yêD≤ yêVü≤Hê\˙ï &ûõ˝ŸqT+∫ |”&ÉHêìøÏ >∑T]#˚dæq
düVü≤»yêj·TTe⁄≈£î (dæmHéõ) e÷sê\ì ù|s=ÿ+~. &ûõ˝Ÿ‘√ b˛*ùdÔ á Ç+<Ûäq+
e\¢ ø±\Twü´+ ‘·≈£îÿe. á #·s¡´\ e\¢ &Ûç©¢e+{Ï q>∑sê\˝À yêj·TTø±\Twü´+
>∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~. nsTT‘˚ Ç{°e\ ø±\+˝À &ûõ˝Ÿ‘√ q&ç#˚ Åô|Ìy˚≥T ø±s¡T\
dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|s¡>∑{+‘√ yêj·TT ø±\Twü´+ eT∞¢ ô|]–+~. ø±s¡¢
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T &ûõ˝Ÿ‘√ q&ç#˚ ø±s¡¢qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ, neTà≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T!
düTdæús¡ n_Ûeè~∆ eTT+<äT ñqï düeTdü´ n+‘·‘˚*¬ø’q~ @MT ø±<äT.
3. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ e+{Ï n+XÊ\˝À ñeTà&ç ìs¡íj·÷\T rdüTø√{≤ìøÏ $$<Ûä <˚XÊ\T
Á|üjT· ‹ïdüTHÔ êïsTT. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ e\¢ nìï <˚XÊ\T, Á|ü»\T n+<äs÷¡ kÕúsT÷ uÒ<ëÛ \‘√ Á|üu≤Û $‘·+
ne⁄‘ês¡T. á e÷s¡TŒ\˝À nH˚ø£+ eTq+ ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚ dæú‹˝À ˝Ò+, #ê˝≤yê{Ïì eTT+<äT>±
}Væ≤+#·˝Ò+. Vü≤]‘·>∑èVü≤ yêj·TT ñ<ëZsê\qT ‘·–Z+#·{≤ìøÏ ˇø£ <˚X¯+ ìs¡ísTT+#·Tø√e#·TÃ. nsTT‘˚
Ç‘·s¡ <˚XÊ\T ‘·eT ñ<ëZsê\qT ìj·T+Á‹+#·Tø√ø£b˛‘˚ Ä <˚X¯ |üsêés¡D ø°åD‘· ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚
ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº Á|ü|ü+#·kÕúsTT˝À nìï <˚XÊ\T ø£*dæ #˚|üfÒº |ü]cÕÿsê\T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT.
4. Á|ü»\ kÕúsTT˝À Á|ü»\‘√ |üì#˚dTü qÔ ï nH˚ø£ dü+|ò÷ü \T düTdæsú ‘¡ ,· düe÷q‘· kÕ~Û+#˚ $<Û+ä >±
nH˚ø£ bÕ‘· |ü<ä∆‘·T\qT ‹]– ø£qT>=HêïsTT, ø=‘·Ô |ü<ä∆‘·T\qT ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#êsTT. #˚|ü\
ô|+|üø+£ , >∑qT\ ‘·e«ø£+, s¡yêD≤, Ç+<Ûqä +, eékÕj·T+, |ü]ÁX¯eT\e+{Ï |ü\T s¡+>±\˝À Ç≥Te+{Ï
|ü<ä∆‘·T\T mH√ï ñHêïsTT. düe÷C≤ìøÏ n‘·´+‘· eTÚ*ø£ nedüs¡yÓTÆq ÄVü‰s¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷ù|
ø=ìï Á|üj·T‘êï\qT |ü]o*<ë›+.
eékÕj·T s¡+>∑+˝À MTs¡T ùd+Á~j·T eékÕj·T+, ùd+Á~j·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ >∑T]+∫ $ì
ñ+{≤s¡T. ùd+Á~j·T ¬s’‘·T\T s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\qT $ìjÓ÷–+#·s¡T. Ç+<äT≈£î
ã<äT\T>± |ü+≥ e÷]Œ&ç, ô|+≥b˛>∑T ms¡Te⁄, |ü⁄s¡T>∑T\ C…’$ø£ ìj·T+Á‘·D e+{Ï düVü≤» |ü<ä∆‘·T\qT
Mfi¯T¢ ne\+_kÕÔs¡T. ùd+Á~j·T eékÕj·T+˝À eTTKýÓTÆq ˇø£ \ø£åD+ kÕúìø£ eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·≥+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ |ü⁄s¡T>∑T\qT ‹H˚ Je⁄\qT (|ü≈îå£ \T, kÕ©fi¯ó,¢ y˚T\T#˚ùd |ü⁄s¡T>∑T\qT) Áb˛‘·‡Væ≤+#·{+,
b˛wüø±\qT yÓTTø£ÿ\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#˚Ã H˚\˝Àì dü÷ø£åàJe⁄\qT (¬s’CÀ_j·T+, n»{§u≤ø£ºsY e+{Ï$)
ô|+bı+~+#·≥+. ø£èÁ‹eT s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësêú\ $ìjÓ÷>±ìï kÕ<ÛäýÓTÆq+‘·>± ‘·–ZkÕÔs¡T. n˝≤π> ˇø£{Ï ¬s+&ÉT
|ü+≥\T e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&É nH˚ø£ |ü+≥\qT kÕ>∑T #Ój·T´{+ e\¢ Je yÓ’$<Ûä´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä<ÛäTìø£
eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\‘√ kÕ~Û+∫q ñ‘·Œ‹Ôì á |ü<ä∆‘·T\‘√q÷ bı+<äe#·TÃ.
Á|üdüTÔ‘·+ ùd+Á~j·T eékÕj·T nedüsêìï, <ëì kÕeTsêú´ìï nH˚ø£ sêÅcÕº\T >∑T]Ô+#êsTT. kÕúìø£+>±
#˚|ü{Ïºq #=s¡e\T Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHêìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT. dæøÏÿ+ Á|üuÛÑT‘·«+ sêÅwüº+˝À s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T,
|ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\qT ìùw~Û+#˚ kÕVü≤k˛ù|‘·yÓTÆq ìs¡íj·÷ìï rdüT≈£î+~. 2015 Hê{ÏøÏ yÓTT‘·Ô+>± ùd+Á~j·T
eékÕj·÷ìøÏ e÷sê\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îqï yÓTT<ä{Ï sêÅwüº+ <˚X¯+˝À Ç<˚. 100 XÊ‘·+ ùd+Á~j·T sêÅwüº+>±
e÷πs Ç<˚ |ü+<∏ëì ñ‘·ÔsêK+&é ≈£L&Ü nqTdü]k˛Ô+~.
c
a
∫Á‘·+ 12.9: 2013 dü+e‘·‡s¡+˝À ªªyêfi¯ó¢ n+‘·]+∫

b˛j˚TeTT+<äTμμ (_bò˛sY <˚ bÕdt ny˚) nqï u§eTà\ |ü⁄düÔø£+
Á|ü#·T]‘·eTsTT´+~. á |ü⁄düÔø£+ eTqøÏ n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò<äT.
b n+‘·]+∫b˛j˚T Á|üe÷<äeTTqï dü+#ês¡ C≤‘·T\qT s¡#·sTT‘·
1. ¬øHê´˝Àì eTkÕ‡sTT jÓ÷<ÛäT\T >∑T]Ô+#ês¡T. (Çø£ÿ&É Ç∫Ãq u§eTà\T y˚s¡T y˚s¡T #√≥¢qT+∫
2. K»øÏkÕÔHé≈£î #Ó+~q j·TTsêÔ –]»qT\T bı+~q$.) á u§eTà\qT #·÷dæ düTdæús¡ n_Ûeè~∆ m+<äT≈£î
3. {Ïu…{Ÿ˝Àì øÏj·÷+>¥ –]»qT\T eTTKýÓTÆq<√ Ä˝À∫+#·+&ç. á dü+#ês¡ C≤‘·T\T
4. <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àì >ö#= ‘Ó>∑yês¡T n+‘·]+∫b˛‘·THêïj·Tì s¡#·sTT‘· m+<äT≈£î uÛ≤$+#ês¡T?
düTdæsú ¡ |ü<‘∆ä T· ˝À¢ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô, <ëì düe÷q |ü+|æDø° Ï eTs=ø£ #·øÿ£ ì ñ<ëVü≤s¡D Á|ü‘êé÷ïj·T
Á|üC≤ |ü+|æD°Ï eédüú. Bìì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì »V”≤sêu≤<é ÁbÕ+‘·+˝À Á|üC≤ ãè+<ë\T #˚|ü{≤ºsTT.
Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ kÕ>∑TuÛÑ÷$T˝À 9.2 ø√≥¢ ôV≤ø±ºs¡T¢ esê¸<Ûës¡+ ø±>± 5.1 ø√≥¢ ôV≤ø±ºs¡T¢
kÕ>∑T˙{Ï øÏ+<ä ñ+~. Bì ns¡ú+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT e+‘·T\ uÛÑ÷$T esê¸<Ûës¡+>± ñ+&ç
kÕ>∑T˙{Ï eékÕj·÷ìøÏ nqTyÓ’q~ ø±<äT. kÕ+Á|ü<ëj·T+>± á ÁbÕ+‘ê\˝À esê¸<Ûës¡+>± |ü+&˚ nH˚ø£
|ü+≥\qT ø£*|æ kÕ>∑T #˚ùdyês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À 16 s¡ø±\ |ü+≥\qT ø£*|æ ˇπøkÕ]
$‘˚Ôyêfi¯ó¢. Ç$ |ü+≥øÏ e#˚Ã ø±\+ y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+&É≥+ e\¢ |üì ~Hê\T bı&ç–+|üã&ç Ä<ëj·÷\T/
ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ düs|¡ süò ê m≈£îÿe ø±\+bÕ≥T ñ+≥T+~. Bìe\¢ |ü+≥ qcÕº\qT+∫ ≈£L&Ü s¡øD å£ \_ÛdTü +Ô ~,
Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\˝À ø£˙dü+ ˇø£ |ü+≥ nsTTHê ~>∑Tã&çìdüTÔ+~. $TÁX¯eT |ü+≥\ e\¢ ˇø£
|ü⁄s¡T>∑T rÁe qwü+º ø£*–+#˚ kÕúsTTøÏ #˚s≈¡ î£ +&Ü ìs√~Û+|üã&ÉT‘·T+~. kÕ>∑T#˚ùd |ü+≥\T H˚\øÏ (H˚\kÕsêìøÏ),
eTqTwüß\≈£î, |üX¯óe⁄\≈£î düeT‘·T\ b˛wüø±Vü‰sêìï Ç#˚Ã˝≤ m+|æø£ #˚kÕÔs¡T.
nsTT‘˚, Vü≤]‘· $|üe¢ + ‘·sT¡ yê‘· e], >√<ÛTä eT\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|]–+~. á |ü+≥\ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´˝Ò
Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú (PDS) <ë«sê #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤\˝À \_Û+#˚$. s√Eyê] ÄVü‰s¡+˝À _j·T´+,
>√<ÛTä eT\ yê&Éø+£ ô|]–+~. kÕúìø£ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\≈£î –sêø° |ü&bç ˛e≥+‘√ ø±\Áø£eT+˝À nH˚ø£ esê¸<ëÛ s¡
uÛ÷Ñ eTT\qT kÕ>∑T#ÓjT· ´≈£î+&Ü e~˝ÒXÊs¡T. Vü≤]‘· $|üe¢ + øÏ+<ä ÄVü‰s¡+˝À dü«j·T+ düeTè~∆ kÕ~Û+#·{≤ìøÏ
e], >√<ÛäTeT\ kÕ>∑TqT $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\ <ë«sê Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± ∫s¡T<ÛëHê´\
kÕ>∑T≈£î m≥Te+{Ï eT<ä›‘·T, Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+#·˝Ò<äT. á ∫s¡T<ÛëHê´\ ~>∑Tã&ÉT\T ô|+#·{≤ìøÏ ‘·–q+‘·
|ü]XÀ<Ûäq ≈£L&Ü »s¡>∑˝Ò<äT. esê¸<Ûës¡ |ü+≥˝…’q ∫s¡T<ÛëHê´\T (C§qï, dü»®, sê– e+{Ï$), q÷HÓ–+»\
~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑Z{≤ìøÏ Ç~ ˇø£ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì yÓT<äø˘ õ˝≤¢ »V”≤sêu≤<é eT+&É\+˝Àì Á>±eTdüTÔ\T ø=qT>√\T #˚dæq _j·T´+,
>√<ÛTä eT\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ≥É + qT+∫ ãj·T≥|ü&Ü¶sT¡ . kÕúìø£ ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢, dü+düÿè‹ì ø√˝ÀŒe≥+ >∑T]+∫
2000 dü+ˆˆ˝À eTVæ≤fi¯\T Ä˝À#·q\‘√ Ç<ä+‘ê yÓTT<ä\sTT´+~. kÕ+Á|ü<ëj·T+>± á ÁbÕ+‘·+˝À
∫s¡T<ÛëHê´\T Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡+>± ñ+&˚$. M{Ï kÕúHêìï _j·T´+ rdüT≈£î+~. b˛wüø±\ Ø‘ê´ #·÷ùdÔ
∫s¡T<ÛëHê´\ ø£+fÒ _j·T´+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+≥T+~. b˛wüø±Vü‰sêìï ø√˝ÀŒe≥y˚T ø±≈£î+&Ü
‘·eT uÛÑ÷eTT˝À¢ |ü+&ç+#˚ |ü+≥\ô|’q ≈£L&Ü ìj·T+Á‘·D ø√˝ÀŒe≥+ Á|ü»\T >∑T]Ô+#ês¡T. nH˚ø£ uÛÑ÷eTT\T
Ç|ü&ÉT ;&ÉT |ü&Ü¶sTT. &Óø£ÿHé &Óe\|tyÓT+{Ÿ kıôd’{° nH˚ dü«#·Ã¤+<ä dü+düú H˚‘·è‘·«+˝À Ç˝≤ ;&ÉT|ü&É¶
uÛÑ÷eTT\qT, ñeTà&ç uÛÑ÷eTT\qT ø£*dæ kÕ>∑T #Ój·÷´\ì Á>±eTdüTÔ\T ìs¡ísTT+#ês¡T. kÕúìø£ |üsêés¡D≤ìøÏ
nqTyÓ’q$ nsTTq+<äTq ∫s¡T<ÛëHê´\qT kÕ>∑T #Ój·÷´\ì düVü≤»+>±H˚ ìs¡ísTT+#ês¡T. ∫s¡T<ÛëHê´\T
yÓTT+&ç yÓTTø£ÿ˝Ò ø±≈£î+&Ü n~Ûø£ b˛wüø±\qT ø£*– ñ+{≤sTT.
esê¸<Ûës¡ uÛÑ÷eTT\qT kÕ>∑T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe≥+ e\¢ Á|ü»\≈£î |üì <=]øÏ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
|ü+≥qT ãj·T≥ neTà≈£î+&Ü Á>±eTkÕúsTT˝À Á|üC≤ <Ûëq´ u≤´+≈£îqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç~ Á|üC≤ |ü+|æDÏ
eédüú e÷~] |üì#˚ùd~. (Á|ü»\≈£î y˚s¡Ty˚s¡T ø±s¡T¶\T ñ+&ç, yê{Ï Ä<Ûës¡+>± me]øÏ m+‘· Çyê«˝À
ìs¡ísTT+#˚ yêfi¯ó¢.) nsTT‘˚ Bìì kÕúìø£+>± ìs¡«Væ≤+#˚yêfi¯ó¢, nø£ÿ&É <=]πø <Ûëq´+ kÕúìø£+>± |ü+&çq~.
<Ûëq´+ mø£ÿ&√ e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ qT+∫ rdüT≈£îsêe\dæq nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü Á>±eT+˝À
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·qT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ kÕúìø£+>± |ü+&ç+∫q ÄVü‰s¡+ Ç|ü&ÉT n+<äTu≤≥T˝À ñ+~.
≈£î|¢ +Ôü >±...

|üsêés¡D düeTdü´\qT Ä<ÛäTìø£ n_Ûeè~∆ rÁe‘·s¡+ #˚dæ+<äì #·÷XÊ+. Bìì á s√E
eTq+ nH˚ø£ $<Ûë\T>±, düŒwüº+>± #·÷&É>∑\T>∑T‘·THêï+. edüTÔe⁄\T, ùde\ ô|s¡T>∑T<ä\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq
n_Ûeè~∆ qT+∫ düe÷q‘·‘√ ≈£L&çq düTdæús¡ n_Ûeè~∆ nqï \ø£å´+ yÓ|’ ü⁄ eTfi≤¢*. á e÷s¡TŒø√dü+
e´≈£î\Ô ÷, ø£+ô|˙\÷, s¬ ‘’ T· \÷, Á|üuTÑÛ ‘ê«\÷, Hê´j·TkÕúHê\÷, dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú ÷, Á|üC≤dü+|ò÷ü \÷,
Á|ü|ü+#· kÕúsTT dü+düú\÷ ` Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·eT e+‘·T ø£èwæ #˚j·÷*.
ø°\ø£ |ü<ë\T
düTdæús¡ n_Ûeè~∆ |üsêés¡D+ eqs¡T\ eT÷\+
Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\T düe÷q‘·
1. MTs¡T ‹H˚ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\˝À |ü~+{Ïì rdüT≈£îì MT e<ä›≈£î #˚s¡{≤ìøÏ ñ‘·Œ‹Ô nsTTq düú\+ qT+∫
m+‘· <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏ+#êjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
Áø£.dü+. ÄVü‰s¡ |ü<ës¡ú+ Á|üj·÷DÏ+∫q <ä÷s¡+
1 _j·T´+
2 e+≥q÷HÓ
3 ns¡{Ï |üfi¯ó¢
#ê˝≤ eT+~ ÄVü‰s¡+ <ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\T s¡yêD≤ #Ój·T´≥+ ø±≈£î+&Ü kÕúìø£+>± ñ‘·Œ‹Ô #Ój·÷´\ì
n+{≤s¡T. kÕúìø£+>± ÄVü‰s¡+ ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´{≤ìø°, |üsêés¡D≤ìø° dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï? kÕúìø£+>±
ÄVü‰sêìï |ü+&ç+∫, $ìjÓ÷–+#ê\qï ñ<äéT+ >∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüT≈£îì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
#·sêÃ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#·+&ç. (MT≈£î Ç+≥¬sï{Ÿ n+<äTu≤≥T˝À ñ+fÒ j·TT≥÷úŸ˝À øÏ+<ä
*+≈£î˝À ñqï ôV≤˝…Hê Hê¬s“sYZ`Vü‰&é® ñ|üHê´kÕìï $q+&ç:
https:/ www.youtube.comwatch? v=4r06_F2F1KM
2. »\dæ+~Û Á>±eT Á|ü»\T ‘·eT }]qT+∫ ‘·s¡* yÓfi¯¢{≤ìï m+<äT≈£î ‹s¡düÿ]+#ês¡T?
3. ªªÇ~ e÷ |üPØ«≈£î\ uÛÑ÷$T. Bìô|’ e÷≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+~. Bìì ø√˝ÀŒ‘˚ e÷ #˚‹øÏ bÕs¡\T,
>∑&É¶bÕs¡\T ekÕÔsTT ‘·|üŒ Ç+πøMT $T>∑\<äT...μμ nqï u≤yê eTVü‰*j·÷ e÷≥\qT $e]+#·+&ç.

4. ªª∫e]>± (n+‘·e÷Á‘êq Bì ÁbÕeTTK´‘· ‘·≈£îÿy˚MTø±<äT) e´s¡ú |ü<ësêú\T, ø±\Twü´+ ‘·≈£îÿe>±
ñ+&˚˝≤ eTq Jeq düs¡[ì e÷s¡TÃø√e≥+ô|’q |üsêés¡D düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+~.μμ
eTq Jeq XË’* |üsêés¡D≤ìï m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~? MT H˚|ü<∏ä´+ qT+∫ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T
rdüT≈£îì Bìì $e]+#·+&ç.
Á|ü|+ü #·+˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À #Ó‘,Ô· ø±\Twü´ $&ÉT<ä\ düeTdü´\qT n~Ûø$£ TdüTqÔ ï $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \qT
ù|s=ÿq+&ç.
5. KìC≤\T, Ç‘·s¡ düVü≤» eqs¡T\qT y˚>∑+>± dü+Á>∑Væ≤+#·&É+ e\¢ uÛÑ$wü´‘·TÔ n_Ûeè~∆ neø±XÊ\T <Óã“
‹+{≤sTT. MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
6. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ Á|üuÛ≤e+ nìï <˚XÊ\ô|’ ñ+≥T+<äì m+<äTø£qT≈£î+≥THêïs¡T?
7. uÛÑ÷$T dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\qT Á|ü»\+<ä]ø° düVü≤» eqs¡T>± |ü]>∑DÏ+#ê˝≤?
8. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì »V”≤sêu≤<é eT+&É\+˝Àì Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üC≤ |ü+|æDÏ° eédüú qT+∫ @ >∑TDbÕsƒê\T
H˚s¡TÃø√e#·TÃ?
9. ªªkÕúìø£ »q JeHêìøÏ, JeH√bÕ<ÛTä \≈£î, |ü]düsê\‘√ düV≤ü Jeq+ #˚ùd Jeq $<ÛëHêìøÏ |üsêés¡D+
#ê˝≤ eTTKýÓTÆq~.μμ $e]+#·+&ç.
ùd+Á~j·T eékÕj·T+ H˚|ü<Ûä´+˝À MTs¡T ô|+≥b˛>∑T ms¡Te⁄ >∑T]+∫ #·~yês¡T. MT ã&ç˝À, Ç+{Ï
<ä>∑Zs¡ Á|üj·T‹ï+#·{≤ìøÏ ‘˚*¬ø’q |ü<ä∆‹ Ç~>√:
ˇø£ ô|<ä› bÕÁ‘· rdüT≈£îì n~Ûø£+>± ñqï ˙fi¯ó¢ b˛e{≤ìøÏ øÏ+<ä uÛ≤>∑+˝À s¡+Á<Ûë\T #Ój·T´+&ç.
ø=ã“] |”#·T ˇø£ bıs¡ y˚j·T+&ç. n~Ûø£+>± ñqï ˙fi¯ó¢ b˛{≤ìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~.
ˇø£ |ü\#·{Ï eT{Ïº bıs¡‘√ Bìì ø£|üŒ+&ç.
≈£Ls¡>±j·T\ bı≥Tº Ç‘·s¡ e´s¡ú |ü<ësêú\qT ˇø£ bıs¡ ˝≤>± yÓj·T´+&ç.
eTs=ø£ bıs¡ eT{Ïº yÓj·T´+&ç.
≈£Ls¡>±j·T\ e´sêú\qT eT∞¢ bıs¡˝≤>± yÓj·T´+&ç.
eT{Ïº‘√ ø£|üŒ+&ç.
yês¡+ s√E\ ‘·s¡Tyê‘· B+{À¢øÏ yêqbÕeTT\qT Á|üy˚X¯ô|≥º+&ç.
Ç~ ≈£î[¢q ‘·s¡Tyê‘· MT ‘√≥˝À ø±e\dæq yÓTTø£ÿ\T ô|+#·{≤ìøÏ á eT{Ïºì ñ|üjÓ÷–+#·+&ç.

bÕsƒ¡+
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·+
13 1900`1950 : uÛ≤>∑+ ` I
20e X¯‘êã›|ü⁄ Äs¡+uÛÑ+˝À Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤ 160 ø√≥T¢. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+
Á|ü»\ JeH√bÕ~Ûì bı+<˚ $<ÛëHêìï e÷πsÃdæ+~. nsTT‘˚ á e÷s¡TŒ bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝ÀH˚
dü+uÛÑ$+∫+~. á e÷s¡TŒ bı+~q <˚XÊ\˝À Á|ü‘˚´øÏ+∫ Á_≥Hé bÕ]ÁXÊ$Tø£+>± nÁ>∑>±$T>±
ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ $XÊ\ e\dü kÕÁe÷C≤´\T $düÔ]+|ü#˚dæ+~. <˚XÊ\qT
Á|ü|ü+#·+ nqTuÛÑ$düTÔqï bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\T>±qT, M{Ï e\dü <√|æ&û\‘√ eT]+‘· yÓqTø£ã&çq
<˚XÊ\T>±qT Ä]úø±_Ûeè~∆ì $uÛÑõ+#ês¡T.
#·]Á‘·ø±s¡T&Ó’q m]ø˘ Vü‰uŸ‡u≤yéT 20e X¯‘êu≤›ìï ªrÁe dü+#·\Hê\ j·TT>∑+μ>± ù|s=ÿHêï&ÉT.
sê»ø°j·T+>± #·÷ùdÔ Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ Á|ü»\ |ü≥¢ <˚«wü+, ne<ÛäT\T ˝Òì n~Ûø±s¡+‘√ bòÕdæ»+
uÛ≤eC≤\+ rÁe s¡÷|ü+ <ë\TdüTÔqï Áø£eT+˝ÀH˚ Á|ü»\˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ Äø±+ø£å\T ∫>∑Ts¡T\T
‘=&É>∑kÕ>±sTT. n+‘·{≤, n+<ä]ø° nø£åsêdü´‘· kÕúsTT, dü>∑≥T J$‘·ø±\+ nbÕs¡+>± ô|]>±sTT.
dæìe÷\T e+{Ï ø=‘·Ô ø£fi\¯ T Ä$s¡“$¤ +#êsTT. $C≤„q XÊÅd+Ôü ø=‘·Ô •Ksê\qT n+<äT≈£îì |üse¡ ÷DTe⁄,
Je⁄\ s¡Vü≤kÕ´ìï #Û˚~+∫+~. Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤˝À dü>∑+>± ñqï eTVæ≤fi¯\≈£î bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝À
yÓTT<ä≥>± z≥T Vü≤≈£îÿqT á ø±\+˝ÀH˚ ø£*Œ+#ês¡T. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± e+<ä≈£î ô|’>± <˚XÊ\T
kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~ ùd«#êÃ¤yêj·TTe⁄\T |”\ÃkÕ>±sTT. Ç~ >=|üŒ Á|üjÓ÷>±\ ø±\+ ≈£L&Ü:
düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·« dæ<ë∆+‘ê\‘√ q$Tàq düeTdüe÷C≤ìï ì]à+#·{≤ìøÏ ˝Ò<ë Á|ü‘êé÷ïj·T+>±
sê»ø°jT· ùd«#·Ã\¤ ‘√ ñ<ës¡yê<ä Á|üC≤kÕ«e÷´\T, ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ $<Ûëq+ ìsêàD≤ìøÏ Á|üjT· ‘êï\T
ø=qkÕ>±sTT. nsTT‘˚ Ç<˚ düeTj·T+˝À rÁe Ä]úø£ e÷+<ä´+ (Áπ>{Ÿ &çÁô|wüHé) dü+uÛÑ$+∫ Ä]úø£
eédüú ∫Hêï_ÛqïeTsTT´+~, Á|ü»\T ô|<ä› dü+K´˝À ìs¡T<√´>∑T\j·÷´s¡T. ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T
dü+uÛ$Ñ +∫ \ø£˝å ≤~ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T, Ç+ø± mH√ï \ø£\å
eT+~ ìsê«dæ‘·T\j·÷´s¡T. 20e X¯‘êã›+ mH√ï ÄX¯\T,
Á|üj÷Ó >±\T, Á|üe÷<äøs£ ¡ |ü]D≤e÷\ düyT˚ àfi¯q+>± e÷]+~.
á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\≈£î
>∑\ ø±s¡D≤\T, yê{Ï |ü]D≤e÷\T, 1929 Hê{Ï rÁe Ä]úø£
e÷+<ë´ìøÏ eT÷&ÉT Á|ü‹#·s¡´\T, Á|ü|ü+#·XÊ+‹, n_Ûeè~∆øÏ
◊ø£´sê»´dü$T‹ dü+düú\ @sêŒ≥T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
Çø£ÿ&É ø=ìï u§eTà\T ñHêïsTT. M{Ïø° ô|’q
∫Á‘·+ 13.1: n+‘·sê®rj·T eTVæ≤fi¯\ z≥T Vü≤≈£îÿ ù|s=ÿqï n+XÊ\ø° dü+ã+<Ûä+ >∑T]Ô+∫ yê{Ï
ñ<äéT dü+düú ˝À>√, Ç~ 1914˝À @s¡Œ&ç+~. MT<ä ∫qï yê´dü+ sêj·T+&ç.
176 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\ eT<Û´ä Á|ü|+ü #·+ 1900-1950 : uÛ≤>∑+ - I
n Ä
Ç á
∫Á‘·+ 13.2
n) qsY‡u…sZY e<ä› 1934˝À Væ≤≥¢sY HêJbÕØº Á|ü<sä Ù¡ q. MTs¡T #·÷dæq sê»ø°jT· bÕØº\
Á|ü<sä Ù¡ q\‘√ Bìì b˛\Ã+&ç.
Ä) e÷+<ä´ ø±˝+˝À b˛*wt e\dü ø±]à≈£îsê\T bò˛s¬¢ Hé‡ zyÓH‡é bò˛{À. &√]‹j·÷ ñ
˝≤+CŸ rdæq á bò˛{À m+‘√ Á|üU≤´‹>±+∫+~. 1936 e÷]Ã düeTj·T+˝À
ø±*bò˛]ïj·÷˝À ãsƒêDÏ ø√ùdyêfi¯¢ rÁe |ü]dæ‹ú ì Ç~ dü÷∫k˛Ô+~. ÄyÓT @$T
Ä˝À∫dü÷Ô ñ+≥T+~?
Ç) Hê>∑kÕøÏ MT<ä nDT u≤+ãT; á u≤+ãT Á|üu≤Û yêìï ‘Ó*j·T#˚ùd bò˛{À\T á
n<Ûë´j·T+ ∫es¡˝À ñHêïsTT.
á) s¡cÕ´˝À uÀ*¸$ø˘ $|üy¢ êìï dü÷∫dü÷Ô 1920˝À ≈£îk˛ÔByé y˚dqæ ∫Á‘·+. ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT
@+ #Ó|üŒ{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔHêï&ÉT? ô|<ä› Äø±s¡+˝À ñqï Ä e´øÏÔ mes¡T?
ñ) 1929˝À »s¡à˙˝À yÓ\Te&çq e´+>∑´ ∫Á‘·+. <ëì øÏ+<ä ªj·T÷<äT\ qT+∫
ø=q+&ç, MT Á|ü » \≈£ î Á<√Vü ≤ + #Ó j · T ´+&ç μ nH˚ yêÚ≤´q+ ñ+~. Ç~
@ $eø£å‘ê <Û√s¡DÏì #·÷|æk˛Ô+~?
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T: ø=ìï Á|ü‹≈£L\yÓTÆq yêdüÔyê\T
20e X¯‘êã›|ü⁄ Äs¡+uÛÑ+˝À Á|ü|ü+#·+ bÕXÊÃ‘·´ bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~∆ <˚XÊ\T>± (Á_≥Hé,
nyÓT]ø±, »s¡à˙, ÁbòÕHé‡, Ç≥©, »bÕqT, yÓTT<ä˝…’q$), ÄÁ|òæø±, Ädæj·÷\≈£î #Ó+~q e\dü bÕ*‘·
<˚XÊ\T>± $uÛõÑ +|üã&ç ñ+~. e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T Äs¡+uÛ+Ñ qT+&ç kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ b˛sê{≤\T
yÓTT<ä\Tô|{≤ºsTT. nsTT‘˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï >=&Ée\T |ü&TÉ ‘·÷ s¬ +&ÉT ãè+<ë\T>±
N*b˛sTT (»s¡à˙`ÄÁdæºj·÷`Vü≤+>∑Ø, Á_≥Hé`ÁbòÕHé‡`s¡cÕ´) Á|ü|ü+#· Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+, ‘·<ë«sê
e\düÁbÕ+‘ê\T, e÷¬sÿ≥¢ô|’ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+ b˛{°|ü&ÉkÕ>±sTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ 1914˝À
yÓTT<ä\sTT´+~ ` ‘·÷s¡TŒq »bÕqT, #Ó’Hê qT+∫ |ü&ÉeTs¡q nyÓT]ø± es¡≈£î <ë<ë|ü⁄ nìï <˚XÊ\T
B+{À¢ bÕ˝§Zq{+‘√ n~ ì»+>± Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆y˚T. 1918˝À »s¡à˙ <ëì $TÁ‘· <˚XÊ\ z≥$T‘√,
Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡\ >¬ \T|ü⁄‘√ n~ eTT–dæ+~. XÊ+‹ø√dü+ $~Û+∫q wüs‘¡ T· \T yêdüyÔ êìøÏ 1939`1945
eT<Ûä´ eT]+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq j·TT<ë∆ìøÏ |ü⁄Hê<äT\T y˚XÊsTT. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À ≈£L&Ü
ˇø£yÓ’|ü⁄q »s¡à˙ <ëì $TÁ‘·<˚XÊ˝…’q »bÕqT, Ç≥© e+{Ï$ ñ+&É>± eTs=ø£yÓ’|ü⁄ Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡,
#Ó’Hê, s¡cÕ´, nyÓT]ø±\T ñHêïsTT. »s¡à˙ <ëì $TÁ‘·<˚XÊ\ z≥$T‘√ j·TT<ä›+ eTT–dæ+~, ø±˙
ÄbÕ{Ïπø j·TT<ä∆+˝À bÕ˝§Zqï <˚XÊ\˙ï j·TT<ä∆ eTs¡D≤\T 1500 - 1999
rÁe+>± <Óã“‹HêïsTT.
eTs¡D≤\T, $<Û«ä +dü+
Á|ü|ü+#·+ n|üŒ{Ïes¡≈£î #·÷dæq $T*j·Tq¢˝À j·TT<ä∆ eTs¡D≤\T
j·TT<ë∆\ø£+fÒ ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T 1000 eT+~øÏ eTs¡D≤\T($T.˝À)
_ÛqïyÓTÆq$. n+‘·≈£î eTT+<äT ø£˙, $˙
ms¡ T >∑ q +‘· eTs¡ D ≤\T, $<Û ä « +kÕ\T
dü+uÛ$Ñ +#êsTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ˝À
ø√{Ï eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. (B+{À¢ Á_≥Hé
‘·s¡|òü⁄q b˛sê&ç ÄÁ|òæø±, j·T÷s¡|ü⁄˝À
#·ìb˛sTTq 75,000 uÛ≤s¡rj·T ôd’ì≈£î\T
≈£L&Ü ñHêïs¡T.) ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆
|ü ] D≤e÷\T eT]+‘· rÁe+>±
ñHêïsTT. Bì e\¢ 2.2`2.5 ø√≥¢ Á>±|òt 1 j·TT<ä∆ eTs¡D≤\T 1500 ` 1999
ôd’ì≈£î\T #·ìb˛j·÷s¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü j·TT<ä∆ eTs¡D≤\T, $T*j·Tq¢˝À Á|ü‹ yÓsTTéT+~øÏ eTs¡D≤\T
düTe÷s¡T>± 4`5.2 ø√≥¢ bÂs¡T\T ≈£L&Ü
#· ì b˛j· ÷ s¡ T . B+{À¢ ôVA˝Àø±dt º ˝ À
#· ì b˛sTTq 60 \ø£ å \ j· T ÷<ä T \T, Á|ü‹ X¯‘êu≤›ìøÏ j·TT<ë∆\ e\¢ Ä X¯‘êã› »HêuÛ≤˝À
»bÕqT˝Àì Hê>∑kÕøÏ, V”≤s√wæe÷\ô|’ Á|ü ‹ yÓ s TTéT+~˝À m+‘· e T+~ #· ì b˛j· ÷ s√
nyÓT]ø± y˚dæq nDTu≤+ãT e\¢ yÓ+≥H˚ ‘Ó * j· T #˚ d ü T Ô + ~. n+fÒ 16e X¯ ‘ êã› + ˝À Á|ü ‹
#·ìb˛sTTq 1,50,000 qT+∫ 2,46,000 yÓsTTéT+~øÏ q\T>∑Ts¡T ø£+fÒ ‘·≈£îÿeeT+~ #·ìb˛>±
bÂs¡T\T ñHêïs¡T. á nDTu≤+ãT\ e\¢ ∫e] X¯‘êã›+˝À n~ 44 eT+~øÏ ô|]–+~ ` n+fÒ
\T´ø°$Tj·÷, ø±´q‡sY e+{Ï düeTdü´\T düTe÷s¡T 4.5% Á|ü»\T!
<äXÊu≤›\ bÕ≥T ø=qkÕ>±sTT.
n+‘·≈£î eTT+<äT <˚XÊ\ eT<Ûä´ »]–q j·TT<ë∆\T Ç+ø± m≈£îÿe ø±\+bÕ≥T ø=qkÕ–
‘Ó\TdüTø√+&ç: uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` bÕøÏkÕÔH\é eT<Û´ä ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘˚ 20e X¯‘êã›+˝À e÷~] n$
1971˝À j·TT<ä+∆ m+‘·ø±˝+ ø=qkÕ–+~? uÛÖ>√[ø£+>± n+‘·{≤ $düÔ]+#·˝Ò<äT, n+‘· ÁbÕD
á j·TT<ä∆+˝À m+‘·eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T? qcÕºìøÏ <ë] rj·T˝Ò<äT.
n~Ûø±s¡ πø+Á<ë\T
á ø±\+ >∑T]+∫ ¬s+&Ée yêdüÔe+ Á|ü|ü+#·+ C≤rj·T sêC≤´\T>± $uÛÑõ+|üã&ç ñ+&É&É+.
á <˚XÊ\T n~Ûø±s¡ πø+Á<ë\T>± $&çb˛sTT, ≈£L≥eTT\T>± @s¡Œ&ç |üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆ j·TT<ä∆ •_Ûsê\T>±
e÷sêsTT. Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‹˝À MTs¡T 19e X¯‘êã›+˝À ‘·˝…‹Ôq C≤rj·T‘êyê<ä+ >∑T]+∫,
<ëì Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&çq <˚XÊ\T, yê{Ï¬ø’ »]–q ñ<äé÷\ >∑T]+∫ #·~yês¡T. C≤rj·T sêC≤´\T>±
@s¡Œ&˚ Á|üÁøÏj·T‘√, bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\T Á|ü|ü+#·+ô|’ eT]+‘· Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+ <Í‘·´+‘√ b˛{°ì
ô|+#êsTT. á C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&ÉTø√{≤ìøÏ á <˚XÊ\T ôd’Hê´ìï ô|+#·Tø√kÕ>±sTT.
19e X¯‘êã›+ ∫e] Hê{ÏøÏ j·T÷s¡|ü⁄˝Àì $$<Ûä <˚XÊ\T Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£îì
≈£L≥eTT\T>± $&çb˛j·÷sTT. n+‹eT+>± ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq ≈£L≥eTT\T @s¡Œ&Ü¶sTT ` πø+Á<ä sêC≤´\
≈£L≥$T, $TÁ‘· sêC≤´\ ≈£L≥$T. Ç$ ÁbÕ+‘ê\ MT<ä Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+, n~Ûø±s¡+ ø√dü+ b˛{°ì
º ÷· `Ç≥©\ eT<Û´ä , ˝Ò<ë Á_≥Hé`ÁbòÕHé‡\
dü÷∫düTHÔ êïsTT. á b˛{° |ò*ü ‘·+>± >∑‘+· ˝À X¯Á‘·Te⁄˝…q’ ÄÁdæj
eT<Ûä´ nuÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤e+ ô|]– s¡Vü≤dü´ ˇ&É+ã&çø£\≈£î <ë] rdæ+~.
Ç<˚ $<ÛäyÓTÆq ≈£L≥eTT\T ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ø±\+˝Àq÷ ø=qkÕ>±sTT ` nø£å/πø+Á<ä
sêC≤´\ ≈£L≥$TøÏ »s¡à˙ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#·>±, $TÁ‘·sêC≤´\ ≈£L≥$TøÏ Á_≥Hé, nyÓT]ø±,
s¡cÕ´\T Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#êsTT.
ø±\ |ü{Ïºø£ s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\≈£î ø±s¡D≤\T ` b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ 1914 @ ¬s+&ÉT dü+|òüT≥q\÷ ˇπøs¡ø£+>± ñ+&Ée⁄. 20e
ÁbÕs¡+uÛÑ+, Ä>∑düTº1
X¯‘êã›+˝À »]–q ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T dü<äèX¯ýÓTÆq$
s¡cÕ´ $|ü¢e+ 1917
ø±e⁄. M{Ï eT<Ûä´ 21 dü+e‘·‡sê\ eé~Û ñ+~. n+‘˚
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ eTT–+|ü⁄ 1918 ø±≈£î+&Ü Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T, <Í‘·´|üs¡yÓTÆq ≈£L≥eTT\T,
Äj·TT<Ûä kÕeTÁ– e+{Ï yê{Ï˝À mH√ï ‘˚&Ü\T ñHêïsTT.
es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+ 1919 nsTT‘˚ á ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë›\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\qT
HêHêC≤‹ dü$T‹ @sêŒ≥T 1919 ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ yê{Ïì b˛\Ã≥+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>±
ñ+≥T+~. eTT+<äT>± j·TT<ë∆\T #Ó\πs>∑{≤ìøÏ ‘·ø£åD
»s¡à˙˝À Væ≤≥¢sY ÁbÕuÛÑe+ 1933 ø±s¡D≤\qT #·÷dæq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\≈£î
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ Äs¡+uÛ+Ñ 1939 Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\qT |ü]o*<ë›+.
Á|ü ‹ j· T T<ë∆ ì øÏ Bs¡ È ø ±˝+>± eTdü T \T‘· T qï
s¡cÕ´ô|’ »s¡àHé <ä+&Ó‘·Ô≥+ 1942
ø±s¡D≤\‘√ bÕ≥T j·TT<ë∆ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq ‘·ø£åD ø±s¡D≤\T
◊ø£´sê»´dü$T‹ @sêŒ≥T 1945 ø=ìï ñ+{≤sTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆ìøÏ ‘·øD
å£ ø±s¡D+
1914 pHé 28q ÄÅdæºj·÷≈£î #Ó+~q ÄsYÃ&É÷´ø˘ ÁbòÕ+CŸ
s¬ +&ÉeÁ|ü|+ü #·jT· T<ä+∆ eTT–+|ü⁄,Ä>∑dTü º 1945
ô|ò ] ¶ H ê+&é ˇø£ ôd]“j· T Hé ñHêà~ #˚ ‹ ˝À
Vü≤‘·´ø±$+|üã&É≥+. B+‘√ ôd]“j·÷ô|’ ÄÅdæºj·÷ j·TT<ä∆+ Á|üø£{Ï+∫+~. Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, s¡cÕ´
≈£L≥$T˝À ôd]“j·÷ ñ+&É≥+ e\¢ ÄÅdæºj·÷ <ä+&Ó‘·Ô≥+‘√ ôd]“j·÷øÏ eT<ä›‘·T>± Ä <˚XÊ\T
e#êÃsTT. <ë+‘√ ÄÅdæºj·÷ |üøå±q ñqï »s¡à˙, Ç≥©\T ≈£L&Ü j·TT<ä∆+˝À #˚s¡{+‘√ yÓTT<ä{Ï
Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ yÓTT<ä\sTT´+~.
n<˚ $<Ûä+>± ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ 1939 ôdô|º+ãs¡T 1q &Ü+õ+>¥ πse⁄qT »s¡à˙øÏ
n|üŒ–+#·{≤ìøÏ b˛˝≤+&é ìsêø£]+#·≥+ ‘·ø£åD ø±s¡D. Ä yÓ+≥H˚ b˛˝≤+&é˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫,
•øÏå+#·{≤ìøÏ »s¡à˙ j·TT<ä∆ {≤´+≈£î\T, Væ≤≥¢sY ùdq\T <ä+&Ó‘êÔsTT. »s¡à˙˝Àì ¬s+&ÉT uÛ≤>±\ eT<Ûä´
b˛*wt ÁbÕ+‘·+ ñ+~. b˛˝≤+&éqT kÕ«BÛq+ #˚düTø√e≥+ ∫qï ôd’ìø£ #·s¡´ ne⁄‘·T+<äì Væ≤≥¢sY
uÛ≤$+#ê&ÉT. ø±˙ b˛˝≤+&é≈î£ Á_≥Hé‘√ ôdì’ ø£ ˇ|üŒ+<ä+ ñ+&É≥+‘√ b˛˝≤+&é |üø±å q n~ j·TT<ä+∆ ˝À
#˚]+~, s¬ +&Ée s√E ÁbòÕHé‡ ≈£L&Ü j·TT<ä+∆ ˝À #˚]+~. Bì‘√ s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ yÓTT<ä\sTT´+~.
Ç|ü&ÉT, á ¬s+&ÉT Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\≈£î <ë]rdæq Bs¡Èø±*ø£ ø±s¡D≤\qT #·÷<ë›+. yÓTT<ä{Ï
Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆ìøÏ 19e X¯‘êã›+ qT+#˚ s¡+>∑+ dæ<e∆ä TÚ‘√+~. <äTs¡V≤ü +ø±s¡|Pü ]‘· C≤rj·T‘êyê<ä+,
kÕÁe÷»ýê<ä+, s¡Vü≤dü´ ˇ|üŒ+<ë\T, ôd’ìø£ yê<ä+ yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ <ë]rdæq eT÷&ÉT
Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø±s¡D≤\T. Çy˚ ø±s¡D≤\T Á|ü|ü+#êìï eTs√ j·TT<ä∆+ yÓ’|ü⁄øÏ HÓ{≤ºsTT. nsTT‘˚ ¬s+&Ée
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ eT]ø=ìï Bs¡Èø±\ ø±s¡D≤\T ‘√&Éj·÷´sTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ |ü]D≤e÷\
|ü≥¢ »s¡à˙ ndü+‘·è|æÔ #Ó+~ ñ+&É≥+ M{Ï˝À ˇø£{Ï. á Bs¡Èø±\ ø±s¡D≤˝Òy√ ˇø£{§ø£{Ï>±
#·÷<ë›+.
<äTs¡Vü≤+ø±s¡|üP]‘· C≤rj·T‘êyê<ä+
C≤rj·T‘êyê<ä+ nH˚ uÛ≤eC≤\+ ˇø£ eT+∫ Áù|sπ |üD. Ä<ÛTä ìø£ C≤rj·T sêC≤´\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ,
»s¡à˙, Ç≥©\ @ø°ø£s¡D≈£î Ç~ ø±s¡D+ nsTT´+~. nsTT‘˚ á uÛ≤eC≤\+ ‘·eT |ü≥¢ >∑sê«ìï,
Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ <˚«cÕìï ø£*–+#·{≤ìøÏ ≈£L&Ü yê&ÉT≈£îHêïs¡T. j·T÷s¡|ü⁄˝Àì <˚XÊ\ eT<Ûä´ á <˚«wü+
19e X¯‘êã›+˝À Áø£y˚T|” ô|s¡T>∑T‘·÷ e∫Ã+~.
1923 qT+∫ Ç{*˝À bòÕdæ»+, »s¡à˙˝À
HêJ»+ ¬s+&É÷ ≈£L&Ü $<Ûä«+düø£s¡ s¡÷|ü+˝Àì
<äTs¡Vü≤+ø±s¡|üP]‘· C≤rj·T‘êyê<ë\T. bòÕdædüTº\T
<äTs¡Vü≤+ø±s¡|üP]‘· C≤rj·T‘êyê<ëìï ¬s#·Ã>={Ïº,
Á|ü|ü+#êìï »s¡à˙ $CÒ‘·>± bÕ*düTÔ+<äqï ∫Á‘êìï
#·÷|æ+∫ j·T÷s¡|ü⁄˝Àì Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î e´‹πsø£+>±
»s¡àHé Á|ü»\qT düMTø£]+#·kÕ>±s¡T.
kÕÁe÷»ýê<ä+
Á_≥Hé, »s¡à˙ e+{Ï ◊s√bÕ <˚XÊ\˝Àq÷,
nyÓT]ø±˝Àq÷ bÕ]ÁXÊ$Tø£ eT÷\<Ûäq+ n_Ûeè~∆
#Ó+<ä≥+‘√, ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î e÷¬sÿ≥T, eTT&ç
düsT¡ ≈£î\≈£î n+<äTu≤≥T nedüse¡ Tj·÷´sTT. u≤´+≈£î\T,
Ç‘·s¡ Ä]úø£ dü+düú\‘√ ô|≥Tºã&ç eT]+‘·>± b˛>∑T ∫Á‘·+ 13.3 : #·]Á‘·˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] yÓTT<ä{Ï
ã&É≥+‘√ e\dü ÁbÕ+‘ê\˝À ô|≥Tºã&ç ô|fÒº neø±XÊ\ Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À u≤+ãT\T yÓj·T´{≤ìøÏ
$e÷Hê\qT ñ|üj÷Ó –+#ês¡T.
Á>±|òt : 2 Äj·TT<Ûä b˛{° ø√dü+ #·÷&ÉkÕ>±s¡T. <ë+‘√ 19e X¯‘êã›+
450
eTT–ùdHê{ÏøÏ ◊s√bÕ X¯≈î£ \Ô eT<Û´ä e\düÁbÕ+‘ê\
ø√dü + b˛{° yÓ T T<ä \ sTT´+~. Äj· ÷ <˚ X Ê\
397
400 Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·eT ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ ‘·s¡|òü⁄q ‘·eT
$T*j·THé bÂ+&É¢˝À
nBÛq+˝Àì ÁbÕ+‘ê\qT ô|+∫, yêfi¯¢ b˛{°<ës¡T\

350 ÁbÕuÛ Ñ y êìï ‘· – Z + #· { ≤ìøÏ $$<Û ä #· s ¡ ´ \≈£ î
|üPqT≈£îHêïsTT. ø=‘·Ô bÕ]ÁXÊ$Tø£ X¯≈î£ \Ô T (»bÕqT,
300 288 »s¡à˙, Ç≥© e+{Ï$) @s¡Œ&É≥+‘√ Ç$ e\dü
ÁbÕ+‘ê\qT ‹]– $uÛÑõ+#ê\ì ø√s¡T≈£îHêïsTT.
250
nsTT‘˚ bÕ‘· X¯≈£îÔ\T BìøÏ dæ<ä∆+>± ˝Òe⁄. Ç~
205
200
rÁe ˇ‹Ô&ÉT\≈£î, ‘·s¡#·T j·TT<ë∆\≈£î ø±s¡D+
158
ne⁄‘·T+&˚~.
150 132 s¡V≤ü dü´ ˇ|üŒ+<ë\T
100 1870˝À ÁbòÕHé‡ì z&ç+∫q ‘·sT¡ yê‘· »s¡à˙
#Û ê Hé ‡ \sY nsTTq _kÕàsY ÿ <ëìì ˇ+≥]ì
50 #Ój·÷´\ì #·÷kÕ&ÉT. BìøÏ nqT>∑TD+>± n‘·&ÉT
0
ÄÅdæºj·÷‘√ 1879˝Àq÷, Ç≥©‘√ 1882˝Àq÷
1880 1890 1900 1910 1914 s¡Vü≤dü´ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. á s¡ø£åD
1880`1914 eT<Û´ä Á|ü<ëÛ q X¯≈î£ ˝Ô q’… »s¡à˙, ÄÅdj
ºæ ÷· `Vü≤+>∑Ø,
Á_≥Hé, s¡cÕ´, Ç≥©, ÁbòÕHé‡\ ôd’ìø£ Ks¡TÃ (eT÷\+: f…ÆyéT‡
Á|ü|ü+#· #·]Á‘· n{≤¢düT,\+&ÉHé, 1978) bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D Ä<ÛäTìø£ j·TT<ë∆\≈£î m˝≤
<ë] rdæ+~?
ˇ|ü Œ +<ä + ˝À ˇø£ n+X¯ + s¡ c Õ´qT+∫ ‘·eT <˚X¯+ |ü≥¢ Á|ü»\≈£î ñqï Áù|eT Ç‘·s¡
ÄÅdj ºæ ÷· ì, ÁbòÕHé‡qT+∫ Ç≥©ì ø±bÕ&É≥+. <˚XÊ\‘√ j·TT<ë∆ìøÏ <ë] rdüTÔ+<ë?
nsTT‘˚ ÁbòÕHé‡ @ø±øÏ ø±≈£î+&Ü1891˝À ˇø£ <˚X¯+ ¬s+&Ée <˚X¯+‘√ <äTs¡Vü≤+ø±s¡
s¡cÕ´‘√q÷, ø=ìï ∫ø±≈£î\T ‘=\–+∫q |üP]‘·+>± Á|üe]ÔùdÔ, ¬s+&Ée<˚X¯+ ≈£L&Ü n<˚
‘·s¡Tyê‘· 1904˝À Á_≥Hé‘√ dü+ã+<Ûë\T $<Û+ä >± düŒ+~+#ê˝≤? düeTdü´ |ü]cÕÿsêìøÏ
≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. 1907˝À s¡cÕ´, ÁbòÕHé‡, Ç‘·s¡ e÷sêZ\T @eTTHêïsTT?
Á_≥Hé\T eT÷&ÉT $TÁ‘· <˚XÊ\ ≈£L≥$T>± <ä T s¡ V ü ≤ +ø±s¡ | ü P ]‘· C≤rj· T ‘êyê<ä + ,
@s¡Œ&Ü¶sTT. »s¡à˙ Å‘Ó’bÕøÏåø£ ≈£L≥$T, ÁbòÕHé‡ kÕÁe÷»´ yê<ä + , n~Û ø ±s¡ π ø +Á<ë\T,
$TÁ‘· s êC≤´\ e\¢ ◊s√bÕ <˚ X Ê\T $T\≥Øyê<ä+ Ç|ü&ÉT ≈£L&Ü ñHêïj·÷?
ˇø£<ëìH=ø£{Ï X¯+øÏ+#·kÕ>±sTT, ás¡¸´ ñ<ëVü≤s¡D\‘√ ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.
|ü&ÉkÕ>±sTT. á ≈£L≥eTT\T ì»yÓTÆ q >∑ ‘ · |ü ~ dü + e‘· ‡ sê\˝À »]–q ø=ìï
XÊ+‹øÏ <ë] ‹j·T´˝Ò<Tä , n+<äT≈£î $s¡T<ä+∆ >± j·TT<ë∆\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=ì yê{ÏøÏ ô|’
j· T ÷s¡ | ü ⁄ ˝À ªkÕj· T T<Û ä XÊ+‹μ, uÛ Ñ j · T Hê\T>∑T ø±s¡D≤\T m+‘·es¡≈£î <√Vü≤<ä+
yê‘êes¡D+ HÓ\ø=HêïsTT. #˚XÊjÓ÷ #·÷&É+&ç.
ôdì’ ø£yê<ä+
uÛÑÁ<ä‘·≈£î ôd’ìø£ X¯øÏÔ eT+∫ e÷s¡ZeTì, düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ j·TT<ä∆y˚T dü¬s’q $<ÛëqeTì
qeTà{≤ìï ôd’ìø£yê<ä+ n+{≤s¡T. 1880 qT+∫ 1914 Hê{ÏøÏ Äs¡T Á|ü<Ûëq X¯≈£îÔ\ (»s¡à˙, s¡cÕ´,
ÄÅdæºj·÷, Ç≥©, ÁbòÕHé‡, Á_≥Hé) ôd’ìø£ Ks¡TÃ 300 XÊ‘êìøÏ ô|’>± n+fÒ 132 $T*j·THé bÂ+&É¢
qT+∫ 397 $T*j·THé bÂ+&É¢≈£î ô|]–+~. ôd’ìø£yê<ä H˚|ü<Ûä´+˝À eT÷&ÉT eTTKýÓTÆq $wüj·÷\qT
>∑eTì+#ê*. á <˚XÊ\T ô|<ä› dü+K´˝À XÊX¯«‘· ôdH’ ê´ìï ô|+#êsTT, Äj·TT<Ûë\T düeT≈£Ls¡TÃø√e≥+˝À
ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï b˛{° |ü&Ü¶sTT, ‘·eT Á|ü»\qT e÷qdæø£+>± j·TT<ë∆ìøÏ dü+dæ<ä∆+ #˚XÊsTT.
Äj·TT<Ûë\qT ñ‘·Œ‹Ô#˚ùd ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+düú\T Ä$s¡“¤$+∫ <Í‘·´ düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ
j·TT<ë∆ìï ñ|üjÓ÷–+#·{≤ìï Ç$ Áb˛‘·‡Væ≤+#êsTT. kÕ<Ûës¡D+>± j·TT<ë∆\ e\¢ yêfi¯¢ ˝≤uÛ≤\T
mH√ï ¬s≥T¢ ô|]>±sTT.
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚dæq Á|ü‘˚´ø£ n+XÊ\T
es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ 1919˝À es¡‡sTT˝Ÿ‡ XÊ+‹ düe÷y˚X¯+‘√ eTT–dæ+~. Á|ü|ü+#·+˝À
Hê*Z+≥ eT÷&ÉT e+‘·T\ »HêuÛ≤≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+∫q 32 <˚XÊ\ Á|ü‹ì~Û ãè+<ë\T Vü‰»s¡sTTq
n‹ ô|<ä› düe÷y˚X¯+ Ç~. j·TT<ä∆+˝À $CÒ‘·˝…’q n‹ ô|<ä› nsTT<äT <˚XÊ˝…’q nyÓT]ø±, Á_≥Hé,
ÁbòÕHé‡, Ç≥©, »bÕqT\T á düe÷y˚X+¯ ˝À bÕ˝§ZHêïsTT. nsTT‘˚ k˛wü*düTº s¡cÕ´‘√ bÕ≥T z≥$TbÕ˝…q’
»s¡à˙, ÄÅdj ºæ ÷· , ≥Øÿ e+{Ï <˚XÊ\qT á düe÷y˚XÊìøÏ ÄVü‰«ì+#·˝<Ò Tä . <ë+‘√ Á|ü|+ü #· uÛ$Ñ wü´‘·TôÔ |’
#·s¡Ã\T »s¡T|ü⁄‘·Tqï yêfi¯ó¢ á <˚XÊ\ dü\Vü‰\T, uÛ≤yê\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Òø£b˛j·÷s¡T.
Bìe\¢ es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+ ‘·eTô|’ ã\e+‘·+>± s¡T<ä›ã&ç+<ä˙, <ëìì >ös¡$+#ê*‡q u≤<Ûä´‘·
‘·eTô|’ ˝Ò<äì »s¡à˙ uÛ≤$+#·≥+ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+#·<äT. »s¡à˙ì ã\V”≤q |üs¡#·{≤ìøÏ es¡‡sTT˝Ÿ‡
ˇ|üŒ+<ä+ <ëì MT<ä ôd’ìø£ ø√‘·\qT, uÛÖ>√[ø£ |ü]$T‘·T\qT $~Û+∫+~. eTT+<äT>±1880\˝À
ÄÁø£$T+#·T≈£îqï ÄÁ|òæø±˝Àì e\düÁbÕ+‘ê\qT, ÁbòÕHé‡qT+∫ 1871˝À kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îqï Ä˝≤«dt,
˝À¬sH’ é e+{Ï ◊s√bÕ ÁbÕ+‘ê\qT »s¡à˙ e<äT\T≈£îH˚˝≤ #˚XÊs¡T. ‘·sT¡ yê‘·,
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À 9,00,000 ôd’ìø£ ã\>±ìï
1,00,000øÏ ‘·–Z+#·Tø√eTHêïs¡T. n<˚$<Ûä+>± »˝≤+‘·sêZeTT\T
ñ+&É≈£L&É<äì, ˇø=ÿø£ÿ{Ï &É»qT {≤]Œ&√ |ü&Ée\T, $HêX¯ø±s¡T\‘√
10,000 ≥qTï\˝À|ü⁄ ñ+&˚ Äs¡T j·TT<ä∆HÍø£\≈£î $T+#·ì Hê$ø±
<äfi¯+ ñ+&Ü\ì ìπs›•+#ês¡T.
HêHêC≤‹ dü$T‹
uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À j·TT<ë∆\qT ìyê]+#·{≤ìøÏ es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+
HêHêC≤‹ dü$T‹ì @sêŒ≥T #˚dæ+~. á ≈£L≥$T˝À #˚s¡{≤ìøÏ s¡cÕ´,
»s¡à˙\qT ÄVü‰«ì+#·˝<Ò Tä . ≈£L≥$T @s¡Œ&É≥+˝À n<Û´ä ≈£îå &ÉT ñÁ&√$\‡Hé
#·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæ+∫q|üŒ{Ïø° n‘·ì Á|ü‹bÕ<äqqT nyÓT]ø± ø±+Á¬>dt
(bÕs¡¢yÓT+≥T) ÄyÓ÷~+#·{≤ìøÏ ‹s¡düÿ]+#·≥+‘√ n~ ≈£L&Ü düuÛÑ´‘·«+ ∫Á‘·+ 13.4 : Væ≤≥¢sYì XÊ+‹,
bı+<ä˝Ò<äT. Bì |òü*‘·+>± á ≈£L≥$T˝À, <ëì n‘·T´qï‘· <äX¯jÓÆTq j·TT<ä∆ ø±eTT≈£î&ç>± #·÷|æ+∫q
e´+>∑´ ∫Á‘·+
1934˝À ≈£L&Ü 58 eT+~ düuÛÑT´˝Ò ñHêïs¡T. ªñeTà&ç uÛÑÁ<ä‘·μ <ë«sê,
#·s¡Ã\T, dü+Á|ü~+|ü⁄\‘√ <˚XÊ\ eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e≥+ <ë«sê j·TT<ë›\T sê≈£î+&Ü
#Ój·Té#·Ãì Ä•+#ês¡T. Äs√>∑´+, ø±]àø£ dü+πøåeT+ e+{Ï dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\ ø√dü+ nH˚ø£
n+‘·sê®rj·T dü+düú\qT HêHêC≤‹ dü$T‹ @sêŒ≥T #˚dæ+~. <˚XÊ\ eT<Ûä´ $yê<ë\ |ü]cÕÿs¡+
ø√dü+ n+‘·sê®rj·T Hê´j·TkÕúHêìï ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚dæ+~. HêHêC≤‹ dü$T‹ô|’q #ê˝≤ ÄX¯\T
ô|≥Tº≈ £îHêïs¡T, n~ m+‘√ kÕ~ÛdüTÔ +<äì Ä•+#ês¡T. ø±˙ n+‘·sê®rj·T ˇ|üŒ+<ë\qT
ñ\¢+|òæT+#·≈£î+&Ü, Ç‘·s¡ <˚XÊ\ô|’ <ä+&Ó‘·Ô≈£î+&Ü
HêHêC≤‹ dü$T‹˝À @s¡Œ&çq n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ »s¡à˙, Ç≥©\qT Ç~ ìyê]+#·˝Òø£b˛sTT+~.
dü+|òTü + (◊m˝Ÿz), Á|ü|+ü #· Äs√>∑´ dü+düú (&ÉãT¢´ Á|ürø±s¡ ô|‘·Ô+<ëØ‘·q+: »s¡à˙ düyê\T
ôV≤#Y z) e+{Ï$ áHê{Ïø° |üì#˚düTÔHêïsTT. 1919 ∫e]˝À yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À
yê{Ï ø±s¡´Áø£e÷\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îì yê{Ï˝À¢ »s¡à˙ z&çb˛e≥+‘√ j·TT<ë∆ìï yÓTT<ä\Tô|{Ïqº +<äT≈£î
ˇø£<ëì >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç. »s¡ à ˙ì •øÏ å + #ê\ì, eT∞¢ ø√\Tø√≈£ î +&Ü
1919˝À ¬>*∫q <˚XÊ\T »s¡à˙|ü≥¢ n+‘· <Óã“rj·÷\ì ¬>\Tbı+~q $TÁ‘·<˚XÊ\T
ìsê›øÏåD´+>± eéVü≤]+∫ ñ+&Éø£b˛‘˚ ¬s+&Ée uÛ≤$+#êsTT. es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+ ‘·eTô|’ $~Û+∫q
Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ e∫Ã ñ+&˚<ë? wüs¡‘·T\T ‘·eTqT u≤ìdü‘·«+˝ÀøÏ HÓ&ÉT‘·THêïj·Tì
»s¡à˙yêdüT\T uÛ≤$+#ês¡T. B+‘√ »s¡àì˝À
Á|ü‹düŒ+<äq @s¡Œ&ç Væ≤≥¢s¡T, n‘·&ç HêJbÕØº ÁbÕuÛÑe+˝ÀøÏ e#êÃsTT.es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä+ e\¢
‘êeTT ø√˝ÀŒsTTq ÁbÕ+‘ê\qT ‹]– kÕ~+#·Tø√yê\ì, eT<Ûä´ j·T÷s¡|ü⁄ô|’ »s¡à˙ ‹]– Ä~Û|ü‘·´+
bı+<ë\ì, »s¡àqT Äj·TT<Ûë\ô|’ ñqï |ü]$T‘·T\≈£î n+‘·+ |ü\ø±\ì yêfi¯T¢ ø√s¡T≈£îHêïs¡T. HêJ\
øÏ+<ä »s¡à˙ ‹]– y˚>∑+>± bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D #Ó+~+~, j·TT<ä∆+ e\¢ e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑+˝ÀøÏ e#˚Ã
Äj·TT<Ûä |ü]ÁX¯eTqT, n‹ ô|<ä› ôd’Hê´ìï ì]à+#·T≈£î+~.
kÕeTýê<ä+, s¡cÕ´|ü≥¢ uÛÑj·÷\T
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ rÁe |ü]D≤e÷\ e\¢ j·T÷s¡|ü⁄
n+‘·{≤ kÕe÷õø£ ø£˝À¢\+ @s¡Œ&ç+~. ø±]à≈£î\T kÕeTýê<ä+,
ø£eT÷´ì»+ uÛ≤yê\ e\¢ Á|üuÛ≤$‘·T\T ø±kÕ>±s¡T. j·T÷s¡|ü⁄
n+‘·{≤ XÊ+‹ ñ<äé÷\T >=|üŒ Á|üC≤<äsD¡ bı+<ësTT. s¡cÕ´˝À
1917˝À $|ü¢e+ dü+uÛÑ$+∫ nø£ÿ&É ø£eT÷´ìdüTº Á|üuÛÑT‘·«+
@s¡Œ&ç+~. j·TT<ä+∆ ˝À s¡cÕ´ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ñ|üd+ü Vü≤]+#·T≈£îì
XÊ+‹ #·s¡Ã\T #˚|ü≥º≥+ ø=‘·Ô Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïºq ‘=* #·s¡´\˝À
ˇø£{Ï. (s¡cÕ´ 1924˝À k˛$j·T{Ÿ k˛wü*düTº <˚XÊ\ düe÷K´>±
` j·TTmdtmdtÄsY>± e÷]+~.) Á_≥Hé e+{Ï bÕXÊÃ‘·´
ô|≥Tºã&ç<ëØ <˚XÊ\T j·T÷s¡|ü⁄˝Àì Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ≈£L&Ü
Ç˝≤+{Ï $|ü ¢ y ê˝Ò dü + uÛ Ñ $ kÕÔ j · T ì uÛ Ñ j · T |ü & ç k˛$j· T {Ÿ
k˛wü*C≤ìøÏ e´‹πsø£X¯øÏÔ>± ñ+≥T+<äì Væ≤≥¢sY, HêJ\T
∫Á‘·+ 13.5 : 1940\ Hê{Ï &É#Y >√&É|üÁ‘·+ : ã\|ü&{ É ≤ìï yÓTT<ä{À¢ ã\|ü]#êsTT. Væ≤≥¢sìY ªdü+‘·è|æÔ |üs#¡ ≥· +μ
ªHê>∑]ø£‘ê ˝Òø£ Ä≥$ø£‘êμ ...... nH˚ $<ÛëHêìï ne\+_+#êsTT.
nsTT‘˚ 1939˝À »s¡à˙, s¡cÕ´ |üs¡düŒs¡+ <ä+&Ó‘·Ô≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ ˇ|üŒ+<ä+
≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïsTT. Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ ≈£L≥$TøÏ e´‹πsø£+>± Væ≤≥¢sY ì*#ê&ÉT. Ç~ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·
j·TT<ë∆ìøÏ ø±s¡DeTsTT´+~. |ü•ÃeT j·T÷s¡|ü⁄ K+&É+˝Àì n~Ûø£uÛ≤>∑+ô|’ Væ≤≥¢sY ‘·q Ä~Û|ü‘ê´ìï
HÓ\ø=\Œ>∑*>±&ÉT. 1942˝À Væ≤≥¢s¡T s¡cÕ´ô|’ <ä+&Ó‘êÔ\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT. n<˚ dü+e‘·‡s¡+˝À
»s¡à˙ $TÁ‘· <˚X¯yÓTÆq »bÕqT nyÓT]ø±ô|’ <ë&ç #˚dæ+~. <ë+‘√ »s¡à˙øÏ e´‹πsø£+>± j·TT<ä∆+˝À
nyÓT]ø±, s¡cÕ´ ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\j·÷´sTT.
|ü≥+ 1 : ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À »s¡à˙ »s¡à˙ kÕÁe÷»´+˝À ø£\T|ü⁄ ≈£îqï
kÕÁe÷»´+ ÄÁø£$T‘· ÁbÕ+‘ê\T.
Vü ≤ +>∑ Ø (qe+ãs¡ T 1940˝À

ø£\T|ü⁄≈î£ Hêïs¡T), s¡Ty˚Tìj·÷ (1940
qe+ãs¡T˝À ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T),
ã˝Ò Z ] j· ÷ (1941 e÷]Ã˝À
ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T).
j·TT>√ùd¢$j·÷ (1941 @Á|æ˝Ÿ˝À
»s¡à˙), Á^dt (1941 @Á|æ˝Ÿ˝À
Ç≥©), Áø°{Ÿ (1941 y˚T˝À »s¡à˙)
\qT ø£\T|ü⁄≈£îHêïsTT.
|ò æ H é ˝ ≤´+&é (1941 pHé ˝ À
ø£\T|ü⁄≈£îHêïs¡T).
k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé.
$TÁ‘· <˚XÊ\T.
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ |ü]D≤e÷\T

Á|ü|ü+#· sê»ø°j·÷\T, düe÷»+, Ä]úø£eédüúô|’ Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T Bs¡Èø±\+ m˝≤ Á|üuÛ≤e+
#˚XÊjÓ÷ Çø£ÿ&É |ü]o*<ë›+.
ndü+U≤´ø£ ÁbÕD qwüº+
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆›\ ø±s¡D+>± m+‘√eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T, >±j·T|ü&Ü¶s¡T. Ç+‘·≈£î eTT+<äT
ù|s=ÿqï≥Tº>± yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À <ë<ë|ü⁄ ø√{ÏeT+~, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À 2`2.5
ø√≥¢eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. #·ìb˛sTTq yêfi¯¢˝À¢ n~Ûø£ XÊ‘·+ 40 @fi¯¢˝À|ü⁄ |ü⁄s¡Twüß˝‚. á ¬s+&ÉT
j·TT<ë∆\ e\¢ e÷s¡D≤j·TT<Ûë\ b˛{° Á|ü‘˚´øÏ+∫ nDT u≤+ãT\T, s¡kÕj·Tìø£ Äj·TT<Ûë\ b˛{°
ô|]–+~. Ç≥Te+{Ï Äj·TT<Ûë\T Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ ù|*b˛sTTHê |üP]Ô $HêX¯q+, e÷qe qwüº+
»]π> eTT|ü uÛÑj·T+‘√ Á|ü|ü+#·+ áHê{Ïø° J$dü÷Ô ñ+~.
Á|üC≤kÕ«eT´ dü÷Á‘ê\ |ü⁄qs¡T<ëÈ≥q
nÁ|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ e\¢ Á|üe÷<ë\T @$T{À Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\T ‘Ó*j·T#˚j·T≥+‘√
n~Ûø±s¡+ Á|üC≤kÕ«eT´ã<ä+∆ >± ñ+&Ü*‡q ÄeX¯´ø£‘q· T >∑T]Ô+#ês¡T. yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ‘√bÕfÒ
nH˚ø£ kÕÁe÷C≤´\T (ÄÅk˛º Vü≤+π>]j·THé kÕÁe÷»´+, s¡wü´Hé kÕÁe÷»´+, z{Àºe÷Hé kÕÁe÷»´+,
»s¡àHé kÕÁe÷»´+) n+‘·+ nj·÷´sTT. s¡cÕ´ e+{Ï <˚XÊ\˝À k˛wü*düTº $|ü¢yê\T dü+uÛÑ$+#·>±
»s¡à˙ e+{Ï <˚XÊ\T sê#·]ø£+ qT+∫ ãj·T≥|ü&ç yÓe’ TsY >∑D‘·+Á‘·+>± @s¡Œ&Ü¶sTT. ≥Øÿ˝À z{Àºe÷Hé
kÕÁe÷»´+ kÕúq+˝À Á|üC≤kÕ«eT´, ˝ÖøÏø£ Á|üuÛÑT‘·«+ @s¡Œ&ç+~. n<˚$<Ûä+>± yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<ä∆
ø±\+˝À e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘· Á|ü»\ ø√]ø£ y˚Ts¡≈£î e\dü ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü«j·T+ |ü]bÕ\q ÄeX¯´ø£‘·qT
dæ<ë∆+‘·Ø‘ê´ e\dü bÕ\ø£ <˚XÊ\T >∑T]Ô+#êsTT. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· e\dübÕ\q
n+‘·eTj˚T´ Á|üÁøÏj·T yÓTT<ä\T ø±e≥+‘√ Ädæj·÷, ÄÁ|òæø± K+&Ü\˝À |ü<äT\ dü+K´˝À e\dübÕ*‘·
<˚XÊ\T kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~ ø=‘·Ô <˚XÊ\T>± @s¡Œ&Ü¶sTT.
n~Ûø±s¡ düeT‘Í\´+˝À e÷s¡TŒ
yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ eTT–j·T≥+‘√ »s¡àHé, ÄÅk˛º`Vü≤+π>]j·THé, s¡w´ü Hé, ≥]ÿwt kÕÁe÷C≤´\T
≈£L&Ü n+‘·eTj·÷´j·Tì ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. eT<Ûä´, ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄ ÁbÕ+‘·+ C≤rj·T‘·, Ä]úø£
eTqT>∑&É, ôd’ìø£ uÛÑÁ<ä‘· e+{Ïyê{Ï Ä<Ûës¡+>± ‹]– $uÛÑõ+|üã&ç+~. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+
eTT–j·T≥+‘√ ˇø£|ü&ÉT e\dü ÁbÕ+‘ê\T>± ñqï <˚XÊ\T kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+<ä≥+‘√ Á|ü|ü+#· |ü≥+
s¡÷|ü⁄πsK\T eTs=ø£kÕ] e÷sêsTT.
ø=‘·Ô n+‘·sê®rj·T dü+düú\T
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· $uÛÒ<ë\ e\¢ XÊ+‹j·TT‘· |ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ HêHêC≤‹
dü$T‹ @s¡Œ&ç+~, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· ◊ø£´ sê»´ dü$T‹ (j·TTmHéz) @s¡Œ&ç+~. ◊ø£´
sê»´ dü$T‹ Hê\T>∑T dæ<ë∆+‘ê\ Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&çq Á|ü|+ü #· Á|üuTÑÛ ‘·«+
˝≤+{Ï ~ : XÊ+‹ì
HÓ\ø=\Œ≥+, e÷qe
Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É≥+,
n+‘·sê®rj·T #·{≤º\qT
>ös¡$+#·≥+, kÕe÷õø£
Á|ü>∑‹ì Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
u≤\\ n‘· ´ edü s ¡ ì ~Û
(j· T Tìôd|ò t ) , $<ä ´ ,
yÓC’ ≤„ìø£, kÕ+düÿè‹ø£ dü+düú
(j·TTHÓk˛ÿ), Äs√>∑´ dü+düú
(&É ã T¢ ´ ôV≤#Y z ), ø±]àø£
dü+düú (◊m˝Ÿz) e+{Ï
dü+düú\ <ë«sê Ç~ |üì
#˚dTü +Ô ~. M{Ï˝À ø=ìï+{Ï
∫Á‘·+ 13.6 : nDT u≤+ãT y˚j·T{≤ìøÏ eTT+<äT, y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· Hê>∑kÕøÏ |ü≥ºD+ >∑ T ]+∫ MTs¡ T $ì
ñ+{≤s¡T, yê{Ï |üì rs¡T ≈£L&Ü #·÷dæ ñ+{≤s¡T. nyÓT]ø±, s¡cÕ´ e+{Ï ô|<ä› <˚XÊ\ #˚‹˝À
◊ø£´sê»´dü$T‹ ø°\Tu§eTà>± e÷]+<äqï n|üyê<äT\T ñqï|üŒ{Ïø° ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆kÕúsTT
j·TT<ë∆\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü ì\Te]+#·>∑*–+~.
eTVæ≤fi¯\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ
z≥T Vü≤≈£îÿ e+{Ï sê»ø°j·T Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ düTBs¡È b˛sê≥+ ‘·s¡Tyê‘· 1918˝À Á_{Ïwt
eTVæ≤fi¯\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ \_Û+∫+~. Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\ e÷~] Bs¡øÈ ±˝+bÕ≥T »]π> j·TT<äø∆ ±˝+˝À
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô, Ç‘·s¡ ùde\T ø=qkÕ>∑e\dæq nedüs¡+ ñ+~. eT>∑yêfi¯ó¢ j·TT<ä∆uÛÑ÷$T˝À
ñ+&É≥+‘√ bòÕ´ø£ºØ\T, <äTø±D≤\T, ø±sê´\j·÷\T, dü«#·Ã¤+<ä ùde\T, ÄdüT|üÁ‘·T\T, bÕsƒ¡XÊ\\
e+{Ï yê{Ï˝À eTVæ≤fi¯\T |üì#˚j÷· *‡ e∫Ã+~. dü+bÕ<äq|üsT¡ \T ø±e≥+‘√ ô|]–q Ä‘·à$XÊ«dü+‘√
J$‘·+˝Àì nìï n+XÊ\˝À eTVæ≤fi¯\T düe÷q‘ê«ìï ø√s¡kÕ>±s¡T. Ä ~X¯˝À z≥T Vü≤≈£îÿ \_Û+#·{+
nH˚~ ˇø£ ô|<ä› eTT+<ä&ÉT>∑T.
ø°\ø£ |ü<ë\T
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ yÓTÆÁr ˇ|üŒ+<ë\T
<äTs¡Vü≤+ø±s¡|üP]‘· C≤rj·T‘êyê<ä+ ôd’ìø£yê<ä+ bòÕdæ»+ kÕÁe÷»ýê<ä+
1. ‘·|ü yêø±´\qT dü]#˚j·T+&ç.
20e X¯‘êã› Äs¡+uÛÑ+˝À Á|ü|ü+#·<˚XÊ\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\T, $T–*q
<˚XÊ\T>± e´ø£ÔeTj·÷´sTT.
Á|üC≤kÕ«eT´+ |ü⁄+Eø√e{+‘√ bÕ≥T ø=ìï ìj·T+‘·è‘·« <Û√s¡DT\qT, ø=‘·Ô
kÕÁe÷C≤´\T @s¡Œ&É{≤ìï 20e X¯‘êã›+ #·÷dæ+~.
düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ nqï dæ<ë∆+‘ê\ |ü⁄Hê~ô|’ k˛wü*düTº düe÷C≤\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
j·TT<ä∆+˝À bÕ˝§Zqï <˚XÊ\ ôd’ì≈£î˝Ò ø±≈£î+&Ü $$<Ûä <˚XÊ\ ôd’ì≈£î\T b˛sê{≤\˝À
ñHêïs¡T.
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ ø±\+˝À, ˝Ò<ë Ä ‘·s¡Tyê‘· nH˚ø£ <˚XÊ\T sê#·]ø£ bÕ\q qT+∫
Á|üC≤kÕ«eT´ <˚XÊ\T>± e÷sêsTT.
2. Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\˝À $TÁ‘· sêC≤´\, nø£å sêC≤´\, πø+Á<ä sêC≤´\ ≈£L≥eTT\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…’q
<˚XÊ\‘√ ≈£L&çq |ü{Ïºø£qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+: ÄÅùdº*j·÷, j·TT.mdt.mdt.ÄsY.(s¡cÕ´), »s¡à˙,
Á_≥Hé, »bÕHé, ÁbòÕHé‡, Ç≥©, j·TT.mdt.◊.
3. Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\˝À C≤rj·T sêC≤´\T, C≤rj·T‘ê uÛ≤e+ j·TT<ä∆ ø±+ø£åqT m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+
#˚XÊsTT?
4. s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<ë∆\ ø±s¡D≤\ MT<ä ≈£î|¢ +Ôü >± sêj·T+&ç. Á|ü|+ü #·+˝À @<ÓH’ ê <˚XÊ\˝À áHê{Ïø°
á n+XÊ\T @yÓTÆHê ñHêïj·÷? @ s¡÷|ü+˝À?
5. 20e X¯‘êã›|ü⁄ Á|ü<∏äeT ns¡∆uÛ≤>∑+˝À j·TT<ë∆\ jÓTTø£ÿ $$<Ûä Á|üuÛ≤yê\T @$T{Ï?
bÕsƒ¡+
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·+
1900`1950 : uÛ≤>∑+ ` II 14
s¡cÕ´˝À k˛wü*düTº $|ü¢e+
C≤sY\ bÕ\q˝À s¡cÕ´ s¬ +&ÉT K+&Ü\˝À $dü]Ô +∫ j·T÷s√ Ädæj÷· X¯ø>ÔÏ ± $XÊ\ kÕÁe÷»´+>±
ñ+&˚~. #Ó’Hê, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·s¡Tyê‘· 15.6 ø√≥¢ »HêuÛ≤‘√ eT÷&Ée n‹ ô|<ä› <˚X¯+>± ñ+&˚~.
Bì˝À s¡cÕ´, ñÁπøsTTHé, ñC…“øÏkÕÔHé, ø£»ø£kÕÔHé, ‘·õøÏkÕÔHé, ‘·Ts√ÿe÷ìj·÷ e+{Ï |ü\T <˚XÊ\T
ñ+&˚$. s¡wü´q¢˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ eékÕj·T+‘√ JeH√bÕ~Û bı+<˚yês¡T. uÛÑ÷$Tô|’ ìj·T+Á‘·D
$wüj·T+˝À |òüP´&É˝Ÿ uÛÑ÷kÕ«eTT\≈£î, ¬s’‘ê+>±ìø° eT<Ûä´ |òüTs¡¸D\T ‘·˝…‘·TÔ‘·÷ ñ+&˚$. uÛÑ÷eTT˝À¢
n~Ûø£ uÛ≤>∑+ |òüP´&É˝Ÿ uÛÑ÷kÕ«eTT\ øÏ+<ä ñ+&˚$, ¬s’‘ê+>∑+˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ ‘êeTT kÕ>∑T #˚düTÔqï
uÛÑ÷$TøÏ n<Ó› #Ó*¢+#˚yêfi¯ó¢.
Ç‘·s¡ ìj·T+‘·\ e÷~πs C≤sY ìø=˝≤dt II ≈£L&Ü ‘·q $XÊ\ s¡cÕ´ kÕÁe÷C≤´ìï ôd’q´+,
bÕ\Hê~Ûø±s¡T\ düVü‰j·T+‘√ bÕ*+#ê&ÉT ` nsTT‘˚ Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ e\¢ s¡cÕ´ Ä]úø£ |ü]dæú‹
|üP]Ô>± ∫Hêï_ÛqïyÓTÆb˛sTT+~. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ eTT+<äT Á|ü|ü+#·+˝À¬ø˝≤¢ n‹ ô|<ä›
ôd’q´+ s¡cÕ´≈£î ñ+&˚~. nsTT‘˚ 1917 Hê{ÏøÏ 20 \ø£å\ ôd’ì≈£î\T, bÂs¡T\T #·ìb˛sTT yÓTT<ä{Ï
Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À n‘·´~Ûø£ ÁbÕDqwüº+ #·$#·÷dæ+~. j·TT<ä∆s¡+>±ìøÏ ÄVü‰sêìï eT[¢+#·≥+ e\¢
|ü≥ºD≤˝À¢ ø=s¡‘· @s¡Œ&ç+~. 1917 e÷]Ã 8q ùd+{Ÿ |”≥sY‡ãsYZ q>∑s¡+˝À 10,000 eTVæ≤fi¯\T
ìs¡düq }πs–+|ü⁄ #˚|ü{Ïº ªs=f…º, XÊ+‹μ ø±yê\ì ø√sês¡T. á ìs¡düq˝À eTVæ≤fi¯\‘√ bÕ≥T
ø±]à≈£î\T ≈£L&Ü #˚sês¡T. sê»<Ûëì˝Àì á ìs¡düq\‘√ ø£+>±s¡T |ü&çb˛sTTq C≤sY ìø=\dt II
ìs¡düqø±s¡T\qT nDÏ∫yÓj·TéTì, nedüs¡yÓTÆ‘˚ ø±\TŒ\T »s¡|üeTì Ä<˚•+#ê&ÉT. ¬s+&ÉT s√E˝À¢
|ü]dæú‹ m+‘·>± e÷]b˛sTT+<ä+fÒ C≤sY |üsêØ ø±e≥+‘√ sê#·]ø±ìøÏ #Ó+<äì s¡wü´qT¢ ‘ê‘êÿ*ø£
Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. BìH˚
1917˝À dü+uÛÑ$+∫q ‘=* s¡wü´Hé
$|ü¢e+ nì ˝Ò<ë e÷]Ã $|ü¢e+ nì
n+{≤s¡T.
‘·sT¡ yê‘· Ç+‘·ø+£ fÒ ô|<ä› $|üe¢ +
nø√ºãs¡T 1917˝À dü+uÛ$Ñ +∫+~, Ç~
nqTø√≈£î+&Ü »]–+~ ø±<äT. C≤sY
|ü<äM#·T´‘·T&Ó’q ‘·s¡Tyê‘· s¡cÕ´qT
bÕ*düTÔqï ñ<ës¡yê<äT\T, sê#·]ø£
≈£î≥T+u≤\ yêfi¯ó¢ |æ‘è· uÛ÷Ñ $T >ös¡yêìï
ø±bÕ&É{≤ìøÏ j·TT<ë∆ìï ø=qkÕ–+
∫Á‘·+ 14.1 : ¬s&éùdÿ«sY˝À ø£yê‘·T #˚düTÔqï uÀ*¸$≈£îÿ\T, #ê\ì ìs¡ í s TT+#ês¡ T . j· T T<ä ∆ + ˝À
1917˝À s¡cÕ´ $|ü¢e+ z≥eTT\ e˝¢, Ä]úø£ ø=s¡‘·\ e\¢

kÕe÷q´ Á|üC≤˙ø£+ $dæ–b˛sTT j·TT<ë∆ìï s¡cÕ´ $|ü¢e+ ‘˚B
e´‹π s øÏ + #ês¡ T . yêfi¯ ó ¢ k˛$j· T ≥T¢ > ± 1918 |òæÁãe] 1 es¡≈£î s¡cÕ´ E*j·THé ø±´˝…+&ÉsYqT
|æ\eã&˚ dü+|ò÷ü \T>± @s¡Œ&Ü¶sT¡ . ôdì’ ≈£î\T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T, Á>±MTDÁbÕ+‘· nqTdü]+∫+~. n|üŒ{ÏqT+∫ Á|ü|ü+#·eT+‘ê ñ|üjÓ÷–düTÔqï
Á|ü » \T ≈£ L &Ü @s¡ Œ ]∫q k˛$j· T ≥T¢ Á¬>>√]j·THé ø±´˝…+&És¡T≈£î e÷]+~. Á¬>>√]j·THé ‘˚B\T
kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ X¯øÏÔì yÓ\¢&ç #˚kÕsTT. E*j·THé ‘˚B\ø£+fÒ 13 s√E\T eTT+<äT ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº
s¡cÕ´ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº˝À uÀ*¸$≈£îÿ\T nH˚ eTq ø±´˝…+&És¡T Á|üø±s¡+ ª|òæÁãe]μ $|ü¢e+ e÷]Ã 12q,
ˇø£ ãè+<ä+ M{ÏøÏ ~XÊìπs›X¯+ #˚dæ+~. ªnø√ºãs¡Tμ $|ü¢e+ qe+ãs¡T 7q »]>±sTT.
uÀ*¸$≈£ î ÿ\≈£ î yê¢ & ç $ TsY ˝… ì Hé
(1870`1924) Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+#ê&ÉT. wüs‘¡ T· \T ˝Òì XÊ+‹ì yÓ+≥H˚ HÓ\ø=\Œ≥+, uÛ÷Ñ $Tq+‘·{ìÏ
C≤rj·T+ #˚dæ <ëìì ¬s’‘ê+>±ìøÏ |ü+∫ ô|≥º≥+, <Ûäs¡\ ìj·T+Á‘·D, nìï ø£sêà>±sê\T, u≤´+≈£î\
C≤rsT÷ø£s¡D e+{Ï k˛$j·T≥¢ (¬s’‘ê+>∑, ø±]àø£, ôd’ìø£ dü+|òü÷\) &çe÷+&ÉT\qT #˚|ü≥º≥+ e\¢
uÀ*¸$≈£îÿ\T yêfi¯¢ $XÊ«kÕìï #·÷s¡>=q>∑*>±s¡T. ‘ê‘êÿ*ø£ Á|üuÛÑT‘·«+ qT+∫ nø√ºãs¡T`qe+ãs¡T
1917˝À uÀ*¸$≈£îÿ\ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì k˛$j·T≥T¢ n~Ûø±sêìï #˚õøÏÿ+#·T≈£îì j·TT<ë∆ìøÏ n+‘·+
|ü\ø£{≤ìøÏ, uÛÑ÷$Tì |ü⁄q:|ü+|æDÏ #Ój·T´{≤ìøÏ yÓ+≥H˚ #·s¡´\T #˚|ü{≤ºsTT. s¡cÕ´ sê#·]ø£yê<äT\
‘Ó\¢ôd’q´+, ø£eT÷´ìdüTº e´‹πsø£ ôd’ì≈£î\T Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, nyÓT]ø±, »bÕqT\ düVü‰j·T+‘√
bÂs¡j·TT<ë∆ìøÏ ~>∑≥+‘√ s¡cÕ´˝À yÓ+≥H˚ XÊ+‹ HÓ\ø=q˝Ò<äT. 1920 Hê{ÏøÏ á X¯≈£îÔ\˙ï z≥$T
bÕ\j·÷´sTT. uÀ*¸$≈£îÿ\T s¡wü´Hé kÕÁe÷»´+ eTT–dæ+<äì Á|üø£{Ï+∫ <ëìøÏ+<ä ñqï <˚XÊ\T
dü«‘·+Á‘·+>± ñ+&É{≤ìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ês¡T. ø±\ |ü{Ïºø£-I
nsTT‘˚ 1924˝À s¡cÕ´ k˛$j·T{Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+
@sêŒ≥T #˚dæq k˛$j·T{Ÿ k˛wü*düTº ]|ü_¢≈£îÿ\ s¡cÕ´˝À k˛wü*»+ô|’ #·s¡Ã\T
düe÷K´˝À (j·TTmdtmdtÄsY) ˝À>∑&É C≤sY
kÕÁe÷»´+˝À ñqï <˚XÊ\˙ï #˚s¡{≤ìøÏ
n+^ø£]+#êsTT. s¡cÕ´ k˛wü˝Ÿ Á|üC≤kÕ«$Tø£ ø±]à≈£î\
bÕØº @sêŒ≥T
Bì‘√ |òüP´&É˝Ÿ uÛÑ÷kÕ«eTT\T, sêE\T,
ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T e+{Ï <√|æ&<û ës¡T\T ˝Òì <˚XÊìï s¡ø£Ôdæø£Ô Ä~yês¡+ $|ü¢e+
ì]à+#·{≤ìøÏ ˇø£ ãèVü≤‘Y Á|üjÓ÷>∑+
yÓTT<ä\sTT´+~. Ä<ÛäTìø£, bÕ]ÁXÊ$Tø£ düe÷C≤ìï e÷]Ã 2 ` C≤s¡T #·Áø£e]Ô |üsêØ
ì]àdü÷ÔH˚ ndüe÷q‘·\T, |ü⁄≥Tºø£, *+>∑+, uÛ≤wü nø√ºãs¡T 24 ` ô|Á{ÀÁ>±&é˝À
e+{Ï ÁbÕ‹|ü~ø£q $eø£‘å ˝· ìÒ düe÷C≤ìï @sêŒ≥T uÀ*¸$≈£îÿ\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T
#Ój·T´{≤ìøÏ j·TTmdtmdtÄsY Á|üj·T‹ï+∫+~.
n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ kÕº*Hé bÂs¡ j·TT<ä∆+
1924˝À ˝…ìHé #·ìb˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· kÕº*Hé
ø£eT÷´ìdüTº bÕØº Hêj·T≈£î&ÉT nj·÷´&ÉT. ‘·sT¡ yê‘·
<äXÊu≤›\˝À n‘·&ÉT ‘·q |üP]Ô ìj·T+Á‘·DqT ø=$THé≥sYï @sêŒ≥T
kÕ~Û+#·Tø=ì e´‹πsø£‘· nqï~ ˝Ò≈£î+&Ü #˚XÊ&ÉT.
mes¡÷ XÊdæ+#·{≤ìøÏ ˝Òì n~Ûø±s¡+‘√ k˛$j·T{Ÿ uÛÑ÷eTT\ @ø°ø£s¡D ÁbÕs¡+uÛÑ+
s¡cÕ´ì ã\yÓTqÆ Ä]úø£ X¯øÏÔ>± eT*#ê&ÉT.
188 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|Á|üü+|#·+ü j·

#· Tj·
T<ë∆TT<ë∆
\ eT<Û
\ eT<Û ä´ Á|ü´ä |Á|üü+|#·+ü +#·1900-1950 : uÛ:≤>∑uÛ+≤>∑-+ II- I
+ 1900-1950
|òÁæ ãe] $|üe¢ +˝À eTVæ≤fi¯\T 1928˝À |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\‘√
ªªeTVæ≤fi≤ ø±]à≈£î\T ‘·s¡#·T ‘·eT ‘√{Ï |ü⁄s¡Twü ø±]à≈£î\≈£î j·TTmdtmdtÄsY Á|üD≤[ø±ã<ä∆ Ä]úø£
dü÷Œ¤]Ôì Ç#˚Ãyêfi¯ó¢... ˝À¬s+CŸ f…*bò˛Hé ø£sêà>±s¡+˝À e÷sêŒ¤ n_Ûeè~∆ì #˚|{ü +ºÏ ~. Ç~ y˚>e∑ +‘·yTÓ qÆ
yêdæ˝Òyê ˇ+≥]>± $»j·Te+‘·yÓTÆq düyÓTà≈£î |æ\T|ü⁄ì∫Ã+~. bÕ]ÁXÊ$Tø° ø £ s ¡ D , eékÕj· T +˝À
Ä s√E ñ<äj·T+ eTVæ≤fi≤ ~H√‘·‡e+ dü+<äs¡“¤+>± eTVæ≤fi≤ uÛÑ÷eTT\ @ø°ø£s¡D nqï CÀ&ÉT
ø±]à≈£î\T |ü⁄s¡Twüß\≈£î mÁs¡ yÓT&É|{ü \º° qT ãVüQeT‹>± Ç#êÃs¡T... $<ÛëHê\qT ne\+_+∫+~. CÀôd|òt
Ä düeTj·T+˝À $T*¢+>¥ j·T+Á‘· ìsê«Vü≤≈£îsê˝…q’ e÷sêŒ¤ yêdæ˝yÒ ê kÕº*Hé Hêj·Tø£‘«· +˝Àì j·TTmdtmdtÄsY
|üì Äù|dæ n|üŒ{Ïø£|ü&ÉT düyÓTà≈£î |æ\T|ü⁄ì∫Ã+~. nø£ÿ&É ñqï ∫qï, ô|<ä› ¬s‘’ ·T\T ‘·eT uÛÑ÷eTT\qT
ø±]à≈£î\T ÄyÓT≈£î eT<ä›‘·T Ç#êÃs¡T... bò˛sYe÷Hé Ä $wüj·÷ìï e~˝Òdæ ªñeTà&ç πøåÁ‘ê\μ˝À #˚πs˝≤
j·÷»e÷Hê´ìøÏ ‘Ó*j·T#˚dæ ÄyÓT≈£î |üP]Ôs=f…ºqT |ü+|æ+#ê&ÉT. ã\e+‘·+ #˚dæ ∫qï ¬s’‘ê+>∑ ñ‘·Œ‹ÔøÏ
ÄyÓT s=f…º rdüT≈£î+~ ø±˙ |üì ‹]– ÁbÕs¡+_Û+#·˝Ò<äT. |üì dü«dæÔ |ü\ø±\ì Á|üj·T‹ï+∫+~. á
m+<äT≈£î #Ój·T´≥+˝Ò<äì bò˛sYe÷Hé n&ç–‘˚, ªª$T–*q n+<äs¡÷ π ø å Á ‘ê\T Á>±eT+˝Àì uÛ Ñ ÷ eTT\T,
Äø£*‘√ ñ+fÒ H˚qT ˇø£ÿ<ëìH˚ ø£&ÉT|ü⁄ m˝≤ ì+|ü⁄≈£î+{≤qT?μμ |ü]ø£sê\T, j·T+Á‘ê\T, |üX¯óe⁄\qT
nì ÄyÓT ã<äT*∫Ã+~. ø£sêà>±s¡+˝Àì Ç‘·s¡ $uÛ≤>±\˝Àì nìï+{Ïì ñeTà&ç kı‘·TÔ>± #˚XÊsTT.
eTVæ≤fi¯\T e÷sêŒ¤øÏ eT<ä›‘·T>± ÄyÓT #·T≥÷º #˚sês¡T. Áø£y˚T|”
eTVæ≤fi¯\+<äs¡÷ |üì Äù|XÊs¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· |ü⁄s¡Twüß\T ≈£L&Ü n+<ä s ¡ ÷ ø£ * dæ eékÕj· T + #˚ d æ
‘·eT |ü]ø£sê\T e~˝Òdæ düyÓTàøÏ ~>±s¡T. n+<äs¡÷ ãC≤s¡T˝ÀøÏ ñ‘·Œ‹Ôì düuTÑÛ ´\T |ü+#·T≈£îH˚yês¡T. ∫qï
|üs¡T>∑T\T rXÊs¡T.μμ ø£eT‘ê\ eékÕj·÷ìï $&ç∫ô|{Ïº
Ä<Û ä T ìø£ |ü < ä ∆ ‘ · T \T, j· T +Á‘ê\qT
ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îH˚˝≤ ô|<ä› ø£eT‘ê\ eékÕj·÷ìøÏ e÷sê\qï~ ñ<˚X› +¯ . Bìì y˚˝≤~eT+~ s¬ ‘’ ê+>∑+,
Á|ü‘˚´øÏ+∫ ô|<ä› ¬s’‘·T\T e´‹πsøÏ+#·≥+‘√ yêfi¯¢qT C…’\TbÕ\T #˚XÊs¡T, $<˚XÊ\≈£î |ü+|æ+#˚XÊs¡T,
eTs¡D •ø£å\T $~Û+#ês¡T. á ø±s¡D+>± 1929`30˝À rÁe ø£s¡Te⁄ m<äTs¡sTT´ #ê˝≤ ô|<ä› dü+K´˝À
Á|ü»\T #·ìb˛j·÷s¡T. yÓTT<ä{À¢ eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ‘·–HZ ê, ‘·sT¡ yê‘· n~ ô|]– n+‘·≈î£ eTT+<Óqï&É÷
˝ÒìkÕúsTT˝À bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡DqT j·TTmdtmdtÄsY kÕ~Û+∫+~. |ü]ÁX¯eT\T n˙ï Á|üuÛÑT‘·« nBÛq+˝À
ñ+&˚$, nø£ÿ&É ùd«#êÃ¤ e÷¬sÿ≥TºøÏ nqTeT‹ ˝Ò<äT.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT H˚s¡T>± $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î
ny˚Tàyêfi¯ó¢.
nsTT‘˚ y˚>∑e+‘·yÓTÆq ìsêàD+ e\¢ |üì
|ü]dæ‘ú T· \T dü]>± ñ+&˚$ ø±e⁄. e÷–ï{§>√sY‡ÿ nqï
|ü≥D
º +˝À eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À ñ≈£îÿ ø£sêà>±sêìï
ì]à+#ês¡T. ø±]à≈£î\ Jeq |ü]dæ‘ú T· \T #ê˝≤ ø£w+ºü >±
ñ+&˚$, yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+˝ÀH˚ ñ‘·Œ‹Ô 550 kÕs¡T¢
ì*∫b˛sTT+~. Çfi¯¢ $wüj÷· \≈£î eùd,Ô ª#·*ø±\+˝À
ñc˛íÁ>∑‘·\T 40 &çÁ^\≈£î ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚$. Á|ü»\T
Hê\T>∑ T n+‘· d ü T Ô \ T øÏ + <ä ø Ï ~– ãC≤s¡ T ˝À
ne‘·*yÓ’|ü⁄q ñ+&˚ eTs¡T>∑T<=&É¢˝ÀøÏ |ü]¬>‘·Ôe\dæ
∫Á‘·+ 14.2 : ø±]à≈£î\qT ñ<˚›•+∫ e#˚Ã~μ.
Á|üdü+–düTÔqï ˝…ìHé
$dü Ô ] +∫q $<ë´$<Û ë Hêìï nø√ºãs¡T $|üe¢ +, s¡cÕ´ Á>±MTD ÁbÕ+‘·+: s¬ +&ÉT <äèø√ÿD≤\T
s¡÷bı+~+#ês¡T. ø±]à≈£î\T, ¬s’‘ê+>∑+
$X¯ « $<ë´\j· ÷ \˝ÀøÏ Á|ü y ˚ • +#˚ 1) ª1917 nø√º ã s¡ T 25 $|ü ¢ e ‹s¡ T >∑ T u≤≥T≈£ î
@sêŒ≥T¢ #˚XÊs¡T. eTVæ≤fi≤ ø±]à≈£î\ dü+ã+~Û+∫q yês¡Ô\T Á>±e÷ìøÏ Ä eTs¡THê&ÉT #˚sêsTT. Bìì
ø√dü + bò Õ ´ø£ º Ø \˝À •X¯ ó dü + s¡ ø £ å D Á|ü»\T ñ‘ê‡Vü≤+‘√ kÕ«>∑‹+#ês¡T. ‘·eT≈£î ñ∫‘·+>± uÛÑ÷$T
πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ‘·≈£îÿe <=s¡T≈£î‘·T+<äì, j·TT<ä+∆ eTT>∑TdüT+Ô <äì s¬ ‘’ ê+>∑+ Ä•+∫+~...
Ks¡TÃ‘√ Á|üC≤s√>∑´+, dü+s¡øD å£ ø£*Œ+∫, á yês¡Ô e∫Ãq s√Eq uÛÑ÷kÕ«$TøÏ #Ó+~q ø√≥˝≤+{Ï Ç+{Ïì
ø±]à≈£ î \≈£ î Ä<ä s ¡ Ù >∑ è Vü ≤ edü ‹ ì \÷{° #˚ X Ês¡ T , |ü X ¯ ó e⁄\qT ª»|ü ⁄ Ô μ #˚ X Ês¡ T , $XÊ\yÓ T Æ q
|ü+&É¢‘√≥qT q]øÏy˚dæ ø£f…º\T>± ¬s’‘ê+>±ìøÏ n$Tày˚XÊs¡T.
@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTT‘˚, Á|üuÛÑT‘·«+ n+‘·{≤ ñqï n‘·&ç uÛÑeHê\qT ≈£L\>={Ïº, •~Û˝≤\T>±
<ä>sZ∑ ¡ |ü]$T‘·yTÓ qÆ eqs¡T\T ñ+&É≥+‘√ e~˝ÒXÊs¡T. ø=‘·Ô k˛$j·T{Ÿ $<ÛëHêìï nqTdü]+#·{≤ìøÏ dæ<+∆ä >±
Çe˙ï ndüeT+>± ñ+&˚$. ñqï ¬s’‘ê+>±ìøÏ n‘·&ç uÛÑ÷$Tì |ü+∫ô|{≤ºs¡T.μ ô|ò&ÜsY u…˝Àyé
j·TTmdtmdtÄsY bÂs¡T\+<ä]ø° sêdæq ª~ Væ≤düºØ Ä|òt m k˛$j·T{Ÿ ø£˝…øÏºyé bòÕ+μ qT+∫.
|üP]Ô ñbÕ~Û ø£*Œ+#·>∑*–+~, yêfi¯¢ 2) uÛÑ÷$T ñqï ≈£î≥T+ã düuÛÑT´&ÉT mùdº{Ÿ˝À »]–q
Jeq Á|ü e ÷D≤\qT >∑ D ˙j· T +>± $wüj·÷\ >∑T]+∫ ‘·q ã+<ÛäTe⁄øÏ Ç˝≤ sêXÊ&ÉT:
ô|+#·>∑*–+~. n+<ä]ø° nø£åsêdü´‘·, ªìX¯Ùã+>±, XÊ+‹j·TT‘·+>±, m≥Te+{Ï u≤<Ûä ˝Ò≈£î+&Ü
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT n+~+#·>∑*–+~. ªª‹s¡T>∑Tu≤≥Tμμ »]–b˛sTT+~... yÓTT<ä{Ï ø=ìï s√E\T
Ç<˚ ø±\+˝À bÕXÊÃ‘·´ Á|ü|ü+#·+ ªrÁe uÛÑ]+|üsêì$>± ñHêïsTT. $TU≤sTT˝Ÿ $TU≤sTT˝Àì#Y (mùdº≥T
e÷+<ë´ìïμ m<ä T s=ÿ+{À+~. j·T»e÷ì) Á|üXÊ+‘·+>± ñHêï&ÉT ... Ä&Éyêfi¯T¢ ≈£L&Ü... #Ó’s¡àHé
eTsê´<ä>±q÷, dü]>±q÷ Á|üe]Ô+#ê&ÉH˚ #ÓbÕŒ*. e÷≈£î ¬s+&ÉT
ø£sêà>±sê\T eT÷‘·|ü&É≥+‘√ \ø£å˝≤~ Äe⁄\T, s¬ +&ÉT >∑TÁsê\qT ñ+#ês¡T. eTeTà*ï Çã“+~ ô|≥ºe<äì›
ø±]à≈£î\T ‘·eT ñ<√´>±\Tø√˝ÀŒj·÷s¡T. |üìyêfi¯ó¢ yêfi¯¢øÏ #ÓãT‘·T+&˚yêfi¯ó¢, ªªyêfi¯¢ì ã‘·ø£ìe«+&ç. yêfi¯¢
bò Õ ´ø£ º Ø \T eT÷‘· | ü & É ≥ +‘√ ‘· e T uÛÁÑ <ä‘ø· ,Ï ÄdæøÔ Ï e÷~ |üPN. yêfi¯ì¢ kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· e÷qMj·T+>±
ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î –sêø° ˝Òø£ y˚˝≤~ ¬s’‘·T\T #·÷&É+&ç...μμ
‘·eT düs¡T≈£î\ <Ûäs¡\T rÁe+>± ª... nH˚ø£ Á>±e÷\˝À ø£$T{°\qT ‘=\–+∫ mùdº≥Tì
|ü&bç ˛e≥+ #·÷XÊs¡T. á rÁe e÷+<ä´ $TU≤sTT˝Ÿ $TU≤sTT˝Àì#YøÏ ‹]– Çe«{≤ìøÏ Á|üj·T‘êï\T
Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü ñ+&É≥+ »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì |ü⁄ø±s¡T¢ edüTÔHêïsTT. n˝≤ »s¡T>∑T‘·T+<√,
j·TT.mdt.mdt.ÄsY. >=|üŒ>± uÛ≤$+∫+~. ˝Ò<√ n~ e÷≈£î eT+∫<˚H√, ø±<√ Hê≈£î ‘Ó*j·T<äT. ø±˙ e÷
n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥T‘√ Á|ü»\ n+‘·sê‘·à düJe+>± ñ+<äì e÷≈£î dü+‘√wü+>±
ñ+~...μ
j· T T.mdt . mdt . ÄsY . nqTdü + <Û ë qyÓ T Æ
eT÷\+: ôdsY® ôwàe÷Hé sêdæq ªmø√dt Ä|òt m H˚{yÏ é ˝≤´+&é
˝Òq+<äTq á e÷+<ä´+ qT+∫ ` ≥T ôd+#·Ødt Ä|òt m s¡wü´Hé $˝ÒCŸ, (1997) qT+&ç.
‘·|æŒ+#·Tø√>∑*–+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
nø£ÿ&É Á|üD≤[ø± ã<äy∆ TÓ qÆ Ä]úø£ $<Ûëq+ $|ü¢e+ >∑T]+∫ Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ¬s+&ÉT |üøå±\qT
ñ+&˚~ ` @$T ñ‘·Œ‹Ô #Ój÷· ´˝À, m+‘· ô|’q #·<äe+&ç. Ä |òüT≥q\≈£î MTs¡T ≈£L&Ü kÕøÏå>±
ñ‘·Œ‹Ô #Ój÷· ´˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+#˚~. }Væ≤+#·Tø√+&ç. 1) mùdº{Ÿ j·T»e÷ì 2) ∫qï ¬s’‘·T,
3) |üÁ‹ø± $˝ÒK]>± ÄHê{Ï |òTü ≥q\ >∑T]+∫ ≈£î|¢ +Ôü >±
sêj·T+&ç.
190 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|Á|üü+#·|+ü j·#·TT<ë∆
j·TT<ë∆
\ eT<Û
\ eT<Û ä´ Á|ü´ä |Á|üü+#·|+ü #·1900-1950 : uÛ:≤>∑uÛ+≤>∑-+II- I
+ 1900-1950
nø√ºãs¡T $|ü¢e+ Hê{Ï eT<Ûä´ Ädæj·÷: <äèwæº ø√D≤\T Bìe\¢ &çe÷+&ÉT`–sêøÏ eT<Ûä´ düeT‘Í˝≤´ìï
n~ kÕ~Û+#·>∑*–+~.
Á|ü | ü + #· yê´|ü Ô + >± ø£ e T÷´ìdü T º $|ü ¢ y êìï nsTT‘˚, Ç<ä+‘ê ø£eT÷´ìdüTº bÕØº, <ëì
Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ @s¡Œ&çq ªø=$THé≥sYïμ nqï n+‘·sê®rj·T Hêj·T≈£î\ #˚‘·T\˝À n~Ûø±sêìï πø+ÁBø£è‘·+
dü+düú˝À m+ mHé sêjYT eTTK´bÕÁ‘· b˛wæ+#ê&ÉT. 1920\ #˚j·T≥+ <ë«sê kÕ~Û+#ês¡T. bÂs¡T\≈£î
bÂs¡ j·TT<ä∆ø±˝+˝À n‘·&ÉT eT<Ûä´ Ädæj·÷˝À ñHêï&ÉT. kÕ<Ûës¡D Á|üC≤kÕ«$Tø£ ùd«#·Ã¤ ≈£L&Ü Çe«˝Ò<Tä .
n‘·&ÉT Ç˝≤ sêXÊ&ÉT: e´‹πsø£‘·qT ã\+‘√ nDÏ∫y˚XÊs¡T, Á|ü‹|üø£å
ªªÁ>±eT ô|<ä› eè<äT∆&ÉT, m+‘√ eT+∫yê&ÉT. n‘·&çøÏ Hêj·T≈£î\qT ô|<ä› dü+K´˝À #·+ù|XÊs¡T.
düVü‰j·T+>± ñqï j·TTe≈£î&ÉT s¡wü´Hé e÷{≤¢&É>∑*π>yê&ÉT...
$|ü¢e+ >∑T]+∫ n‘·&ÉT $Hêï&ÉT, C≤s¡T bÕ]b˛j·÷&Éì, k˛wü * dü T º ìsêàD+ »s¡ > ±\+fÒ
‘·q dü«kÕúq+ nsTTq øÏsY–CŸì kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îqï j·TTmdtmdtÄsYì |ü&É<=j·T´{≤ìøÏ ìs¡+‘·s¡+
ôdH’ ê´~Û|‘ü T· \T z&çb˛j·÷s¡ì ‘Ó*dæ+~. n+fÒ $|üe¢ + e\¢ Á|ü j · T ‹ïdü T Ô q ï ô|≥Tº ã &ç < ëØ X¯ ≈ £ î Ô \ qT
øÏ]–CŸ dü«‘·+Á‘·+ bı+~+~. ªª$|ü¢e+ e]ú˝≤¢*,μμ n+≥÷ z&ç + #ê\ì, n+<ä T ≈£ î Çe˙ï ‘· | ü Œ eì
Ä j·TTe≈£î&ÉT ìq~+#ê&ÉT, n‘·&ÉT »qà‘·: uÀ*¸$ø˘˝≤>± yê~+#˚yêfi¯ó¢.
ñHêï&ÉT. }s¡T yÓTT‘·Ô+ n‘·&ç‘√ >=+‘·T ø£*|æ+~.μμ
düe÷q‘·, C≤‹ ùd«#·Ã¤ e+{Ï Ä<äsêÙ\
m+.mHé. sêjYT yÓTe÷j·TsY‡ (1964)
|ü≥¢ ìã<ä∆‘·>∑\ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ Á|ü»\+<ä]˝À
k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À 1920˝À ø±\Tô|{Ïºq uÛ≤s¡rj·TT&ÉT j·TTmdtmdtÄsY nqTuÛÑe+ dü÷Œ¤]Ôì ì+|æ+~.
ªe÷ J$‘ê˝À¢ yÓ T T<ä { Ï k Õ] ◊s√bÕyêdü T \T yêfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~ ø£eT÷´ìdüTº\T>± e÷]
Ädæj·÷yêdüT\‘√ ùd«#·Ã¤>± ø£\e≥+ #·÷XÊ+. s¡wü´qT¢ ‘·eT ‘·eT <˚XÊ\˝À ø£eT÷´ìdüTº $|üy¢ ê\ ø√dü+
<˚X¯+˝Àì $T–*q Á|ü»\‘√ ùd«#·Ã¤>± ø£\e≥+ #·÷dæ ø£èwæ #˚XÊs¡T. Á|ü‹|üø£å sê»ø°j·T bÕØº\qT
ì»yÓTÆq düe÷q‘·«+ ñqï <˚XÊìøÏ e#êÃeTqï qeTàø£+ nDÏ∫yÓj·T´≥+ e+{Ï ø£eT÷´ì»+˝Àì ø=ìï
Hê≈£î ≈£î~]+~. ì»yÓTqÆ ùd«#·Ã¤ n+fÒ @$T{À y˚T+ #·÷XÊ+. $<ÛëHê\‘√ @ø°u$ÑÛ +#·ø£ b˛sTTq|üŒ{Ïø° m+mHé
$|ü¢e Á|ür|òü÷‘·Tø£ X¯≈£îÔ\T, kÕÁe÷»ýê<äT\ ø±s¡D+>± sêjYT, {≤>∑÷sY, HÓÁVüA e+{Ï yêfi¯ó¢ <ëì
ù|<ä]ø£+ ñqï|üŒ{Ïø° Á|ü»\T Ç+‘·≈£î eTT+<äT ø£+fÒ qT+∫ Áù|s¡D bı+<ës¡T.
dü+‘√wü+>±q÷, dü+‘·è|æÔ>±q÷ ñHêïs¡T. $|ü¢e+ yêfi¯¢˝À j· T Tmdt m dt Ä sY ˝ À Á|ü ‹ |ü ø å ± ìï
Ä‘·à$XÊ«kÕìï, uÛjÑ T· +˝Òì‘·Hêìï ì+|æ+~. j·÷uÛ’… y˚sT¡ y˚sT¡ Væ≤+kÕ‘·àø£+>± ìs¡÷à*+#·≥+, ãVüQfi¯bÕØº
C≤‘·T\T ñqï á <˚X¯+˝À ì»yÓTÆq e÷qe kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+ Á|üC≤kÕ«eT´+, ùd«#·Ã¤ ˝Òø£b˛e≥+ #ê˝≤
ø£q|ü&ÉT‘·T+~. ˇø£]‘√ ˇø£s¡T ùd«#·Ã¤>± ø£\e{≤ìøÏ yêfi¯¢øÏ <ës¡ T DyÓ T Æ q $wü j · T +>± nH˚ ø £e T+~
eT‘·+, ≈£î\+ e+{Ï Ä{+ø±\T @MT˝Òe⁄. Á|ü‹ e´øÏÔ ˇø£ uÛ≤$+#ês¡T. C≤sY® Ä¬s«˝Ÿ nqï s¡#·sTT‘·
ñ|üHê´dü≈£î&ç>± e÷sê&ÉT. ˇø£ ø±]à≈£î&ÉT, ¬s’‘·T, ˝Ò<ë
ªj·÷ìeT˝Ÿ bòÕ+μ nqï ‘·q Á|üU≤´‘· e´+>∑´
ôd’ì≈£î&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ç e÷~] yê<äq\T $ì|æ+#·≥+
qe\˝À s¡wü´Hé $|ü¢e+˝Àì Ä<äsêÙ\qT
ø£q|ü&ÉT‘·T+~.μ
j· T Tmdt m dt Ä sY ˝ À m˝≤ ˙s¡ T ø±sêÃs√
cÂø£‘Y ñkÕàì, ªVæ≤kÕº]ø˘ Á{Ï|t‡ Ä|òt m ]e\T´wüqØμ qT+&ç.
∫Árø£]+#ê&ÉT.

s¡cÕ´qT+∫ 1930˝À s¡M+Á<äHê<Ûé
{≤>∑÷s¡T Ç˝≤ sêXÊs¡T
ª◊s√bÕ˝Àì Ç‘·s¡ sê»<ÛëqT\‘√ b˛*ùdÔ
e÷k˛ÿ n+‘· X¯óÁuÛ+Ñ >± nì|æ+#·<Tä . ãC≤s¡T˝À
yÓfi¯ó‘·Tqï yêfiË…¢es¡÷ &ÜãTdü]>± ˝Òs¡T. á
Á|ü<˚X¯eT+‘ê ø±]à≈£î\≈£î #Ó+~q~... Çø£ÿ&ç
kÕe÷q´ Á|ü»\T ô|<ä›eTqTwüß\ ø±s¡D+>±
eTs¡T>∑Tq |ü&É˝Ò<äT... mH√ï j·TT>±\T>±
‘Ósy¡ qÓ ø£ ñ+&çb˛sTTqyêfi¯ó¢ Ç|ü&ÉT ãj·T≥≈£î
∫Á‘·+ 14.3 : ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À ªeT]+‘· e#êÃs¡T... Hê <˚X¯+˝Àì ¬s’‘ê+>∑+, ø±]à≈£î\
˝ÀVü≤+, eT]ìï Äj·TT<Ûë\Tμ nì #ê≥T‘·Tqï j·TTmdtmdtÄsY >∑T]+∫ Ä˝À∫+#êqT. Ç<ä+‘ê nπs_j·THé
>√&É|üÁ‹ø£ sêÁ‘·T\ ø£<∏ä\˝Àì uÛÑ÷‘·+ #˚dæq e÷j·T˝≤
dü e ÷q‘· « +, ùd«#· Ã ¤ , dü + |ü < ä \ ‘√ ≈£ L &ç q ø£ì|ædüTÔ+~. ˇø£ <äXÊã›+ ÁøÏ‘·+ es¡≈£î eTq
Á|ü|ü+#êìï ì]à+#·≥+˝À k˛$j·T{Ÿ Á|üjÓ÷>∑+ Á|ü»\ e÷~]>±H˚ Mfi¯S¢ ìs¡ø£åsêdüT´\T>±,
@ y˚Ts¡≈£î $»j· T + kÕ~Û + ∫+<√ n+#· H ê ìdü‡Vü‰j·TT\T>±, Äø£*>=qïyê]>± ñHêïs¡T...
y˚j·T+&ç. á ø=~› dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ |üs¡«‘·+ e+{Ï
Ç≥Te+{Ï Á|üjÓ÷>±\ ø√dü+ y˚˝≤~eT+~ì nC≤„q+, ìdü‡Vü‰j·T‘· ‘=\–+#·ã&É≥+ #·÷dæ
#·+|ü≥+ düeTs¡∆˙j·Ty˚THê? HêuÀ{Ï uÛ≤s¡rj·TT&ç ø£+fÒ m≈£îÿe ÄX¯Ãsê´ìøÏ
ø£eT÷´ìdüTº $<ÛëHê\ô|’ e∫Ãq $eTs¡Ù\T @$T{Ï? mes¡T ˝Àqe⁄‘ês¡T?μ
rÁe e÷+<ä´+
rÁe e÷+<ä´+ 1929 ∫es¡˝À yÓTT<ä\sTT´ <ë<ë|ü⁄ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ yÓTT<ä˝…’q
1939 es¡≈£î ø=qkÕ–+~. á <äXÊã› ø±\+˝À Á|ü+#·yê´|üÔ+>± –sêøÏ |ü&çb˛e≥+ e\¢ <Ûäs¡\T
|ü&çb˛sTT Ä]úø£ |ü]dæú‹ ø°åDÏ+∫+~. –sêøÏ ‘·>∑Z≥+‘√ ø£sêà>±sê\T eT÷‘·|ü&Ü¶sTT, <ë+‘√ Á|ü»\
ø=qT>√\T X¯øÏÔ eT]+‘· ‘·–Z –sêøÏ eT]+‘· ‘·–Z+~. á #·ÁøÏj·T |ü]D≤e÷\ e\¢ ô|<ä› m‘·TÔq
ìs¡T<√´>∑+, ì»yÓTÆq Ä<ëj·÷\T ‘·–Z Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± kÕ<Ûës¡D Á|ü»\T, Á|üuÛÑT‘ê«\T ≈£L&Ü
Á|üuÛ≤$‘·+ nj·÷´sTT. nyÓT]ø±˝À kÕºø˘ e÷¬sÿ{Ÿ ≈£î|üŒ≈£L\≥+‘√ yÓTT<ä˝…’q |ü]D≤e÷\T
nq‹ø±˝+˝ÀH˚ <ë<ë|ü⁄>± nìï <˚XÊ\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT.
nyÓT]ø±˝À ìs¡T<√´>∑T\T 25% XÊ‘êìøÏ ô|]>±s¡T, nH˚ø£ Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À á dü+K´ 33%
<ëø± ñ+~. bòÕ´ø£ºØ\T eT÷‘·|ü&ç yêDÏ»´+ ‘·>∑Z≥+‘√ |ü≥ºD≤\T |ü‘·HêìøÏ πø+Á<ë\T>± e÷sêsTT.
Bìe\¢ eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\T (60% <ëø±) ‘·–Z \ø£å˝≤~ ¬s’‘·T\T ù|<äyêfi¯ó¢>± e÷sês¡T,
yêfi¯ófl kÕ>∑T e÷H˚XÊs¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î Ä<ÛäTìø£ Ä]úø£ $<Ûëq+ #·÷dæq n‘·´+‘· Bs¡Èø±\ ø°åD‘· Ç<˚.
Bì kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\T rÁe+>± ñHêïsTT: ù|<ä]ø£+ ô|]–, ô|<ä› dü+K´˝À Çfi¯ó¢˝Òì yêfi¯fl‘√
ìs¡®q ÁbÕ+‘ê\T>± e÷sêsTT.
192 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|Á|üü+#·|+ü j·#· TT<ë∆
j·TT<ë∆
\ eT<Û
+ 1900-1950
n|üŒ{ÏqT+∫ á ø°Då ‘·≈î£ ø±s¡D≤\ >∑T]+∫, Bìì n~Û>$∑ T+#·{≤ìøÏ >∑\ e÷sêZ\T, |ü⁄qsêeè‘·+
ø±≈£î+&Ü #·÷ùd $<ÛëHê\ >∑T]+∫ Ä]úø£ XÊÅdüÔE„\T, sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\T yê~+#·T≈£î+≥÷H˚ ñ
Hêïs¡T. e÷]ÿ‡düTº Ä]úø£y˚‘·Ô\T á s¡ø£yÓTÆq dü+øå√uÛ≤\T ô|≥Tºã&ç<ë] $<Ûëq \ø£åDeTì k˛wü*»+
@sêŒ≥T‘√H˚ M{Ïì ìs¡÷à*+#·>∑\eTì n+{≤s¡T. Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄q C….m+. ø°Hé‡ e+{Ï Ä]úø£ y˚‘·Ô\T
Ä]úø£ $<Ûëq+ |ü⁄s√>∑$T+#·≥+˝À Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ø°\ø£bÕÁ‘· ñ+<äì, n~ Á|üuÛ≤ee+‘·+>± CÀø£´+
#˚düTø√ø£b˛‘˚ e÷+<ë´ìøÏ <ë]rdüTÔ+<äì n+{≤s¡T. Ä]úø£ |ü]dæú‹ ø°åDÏ+∫ –sêøÏ ø°åDÏdüTÔqï|ü&ÉT
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ì<ÛTä \T Ks¡TÃ #˚dæ ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#ê\ì, Bìe\¢ Á|ü»\≈£î Ä<ëj·T+ düeT≈£L] e÷¬sÿ≥T˝À
edüTÔe⁄\≈£î –sêø° @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì ø°Hé‡ yê~+#ê&ÉT. Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ e\¢ ô|]–q –sêø°‘√ Ä]úø£
|ü]dæú‹ ø√\Tø√{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~ n+{≤&ÉT. nsTT‘˚ 1920\T, 1930\˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ
<˚XÊ\T CÀø£´+ #˚düTø√{≤ìøÏ dæ<ä∆+>± ˝Òø£b˛e≥+‘√ dü+øå√uÛÑ+ rÁes¡÷|ü+ <ë*Ã+~.
nyÓT]ø± n<Û´ä ≈£îå &ç>± mìï¬øq’ s¡÷dty˝Ó Ÿº ø=‘·Ô ˇ|üŒ+<ëìï Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT.Bì Á|üø±s¡+ e÷+<ë´ìøÏ
>∑T¬s’qyê]øÏ |ü⁄qsêyêdü+, Ä]úø£ dü+düú\ dü+düÿs¡D, Ä]úø£ |ü]dæú‹ ‹]– ø√\Tø√{≤ìøÏ #·s¡´\T
#˚|ü{≤ºs¡T. Bìø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ ô|<ä› m‘·TÔq Ks¡TÃ ô|≥ºkÕ–+~. nsTT‘˚ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+
yÓTT<ä\Tø±e≥+‘√ ôd’q´+, Äj·TT<Ûë\ô|’ Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃ ô|]– ø£sêà>±sê\ ñ‘·Œ‹Ô, eékÕj·T
ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î –sêøÏ ˇø£ÿkÕ]>± ô|]>±sTT. nyÓT]ø±˝À m+‘√ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘ê $<ÛëHêìï
≈£L&Ü s¡÷dtyÓ˝Ÿº Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. n+<ä]ø° e]Ô+#˚ |ü<äM $s¡eTD |æ+#Û·qT, ìs¡T<√´>∑ ;e÷,
$ø£˝≤+>∑T\≈£î, ‘·+Á&ç˝Òì ≈£î≥T+u≤\˝À nedüs¡eTTqï |æ\¢\≈£î dü+πøåeT Á|üjÓ÷»Hê\T e+{Ï$
Bìe\¢ düeT≈£LsêsTT. nyÓT]ø±˝Àì dü+πøåeT eédüú≈£î Ç~ ˇø£ #·Á{≤ìï @s¡Œ]∫+~. e÷+<ä´+
yÓTT<ä\Tø±ø£ eTT+<äT yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ø±˝+˝ÀH˚ á ~X¯˝À Á_≥Hé ø=ìï #·s¡´\T #˚|ü{Ïº+~.
ìs¡T<√´>∑ ;e÷, eè<ë∆|ü´ |æ+#Û·qT |ü<∏äø±\qT @s¡Œ]+∫+~. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ eTT–ùdHê{ÏøÏ
Á_≥Hé ≈£L&Ü ìs¡T<√´>∑ uÛÑè‹, nHês√>±´ìøÏ Ks¡TÃ\T, Äs√>∑´ |ü<∏äø±\T, •X¯ó dü+s¡ø£åD e+{Ï
kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘ê#·s¡´\qT $düÔè‘·+>± #˚|ü{Ïº+~. Çe˙ï dü+πøåeT sê»´+ nqï <ëìì @s¡Œs¡#{· ≤ìøÏ
<√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT. Bì Á|üø±s¡+ Á|ü»\+<ä]ø° ø£˙dü JeqkÕúsTT, ÄVü‰s¡+, >∑èVü≤edü‹, Äs√>∑´+,
$<ä´, •X¯ó, eè<ë∆|ü´ dü+s¡ø£åD
kÕºø˘ e÷¬sÿ{À¢ düs«¡ +
e+{Ï eTÚ*ø£ n+XÊ\≈£ î
ø√˝ÀŒj·÷qT. Hê≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ Vü‰MT>± ñ+≥T+~.
&ÉãT“ nedüs+¡ .
100 &Ü\s¡≈¢ î£ á |üì #Ój·T´>∑\ bÂs¡T\+<ä]ø° ñ
ø±s¡T ø=qTø√ÿe#·TÃ.
bÕ~Û ì ø£ * Œ+#˚ u≤<Û ä ´ ‘· q T
#ê˝≤es¡≈î£ Á|üuTÑÛ ‘·«+ rdüT≈£î+~.
á $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·«+ e÷¬sÿ≥T
Ä<Û ë ]‘· ô|≥Tº ã &ç < ëØ
$<Ûëq+˝Àì ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\qT
‘·–Z+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+∫+~.
∫Á‘·+ 14.4 : kÕºø˘ e÷¬sÿ≥Tº ≈£î|üŒ≈£L\≥+‘√ ‘·q dü+|ü<äqT ø√˝ÀŒsTTq
q÷´j·÷sYÿyêdæ ‘·q ø±s¡TqT neTàø±ìøÏ ô|{≤º&ÉT.
ñqï≥Tº+&ç ñ<√´>∑+ ø√˝ÀŒsTT, ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ñ<√´>∑+ <=s¡øì£ ø±]à≈£î\T>± $TeTà*ï
MTs¡T }Væ≤+#·Tø√+&ç. MT J$‘·+˝Àì ˇø£ s√E >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
|ü+&ç+∫q |ü+≥ <Ûäs¡ dü>±ìø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± |ü&çb˛sTTq ¬s’‘·T>± $TeTà*ï }Væ≤+#·Tø√+&ç. MT
düŒ+<äqqT eT÷&ÉT e+<ä\ |ü<ë\˝À sêj·T+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À áHê&ÉT dü+πøåeT sê»´+˝Àì @@ n+XÊ\T neT\T˝À ñHêïsTT?
»s¡à˙˝À HêJ»+ ÁbÕã\´+
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· j·TT<ä∆qcÕº\ #Ó*¢+|ü⁄\T e+{Ïyê{Ï uÛ≤s¡+ e\¢ »s¡à˙
Ä]úø£ |ü]dæú‹ dü+øå√uÛÑ+˝À |ü&ç+~. B+‘√ »s¡à˙
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ô|<ä› m‘·TqÔ ø£s¬ ˙‡ H√≥T¢ eTTÁ~+#·kÕ–+~, Væ≤≥¢sY ñ|üHê´dü+ qT+&ç:
|òü*‘·+>± Á<äy√´\“D+ ô|]–+~. Áu…&ÉT¶ ø=q{≤ìøÏ nìï{Ïø+£ fÒ ã\yÓTqÆ C≤‹øÏ Á|ü|+ü #êìï z&ç+#˚
ãkÕÔ\˝À &ÉãT“\T rdüT¬øfi≤¢*‡ e#˚Ã<äì #ÓãT‘ês¡T! Vü≤≈£îÿ ñ+<äì Væ≤≥¢sY yê~+#˚yê&ÉT.
»s¡à˙øÏ s¡TD≤\T Çe«≥+ <ë«sê, j·TT<ä∆ qcÕº\ ªuÛÑ÷$T me]ø° πø{≤sTT+|üã&ç ˝Ò<äT, me]ø°
#Ó * ¢ + |ü ⁄ \qT yêsTT<ë yÓ j · T ´≥+ <ë«sê ãVüQeT‹>± ø£≥uº {… ˝ºÏ <Ò Tä . ‘·eT Vü≤è<äj÷· \˝À <ëìì
düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ nyÓT]ø± ìs¡ísTT+∫+~. B+‘√ »sTT+#·>∑\ kÕVü≤dü+, <ëìì ø±bÕ&ÉTø√>∑\ ã\+,
1928 Hê{ÏøÏ »s¡à˙ Ä]úø£ |ü]dæú‹ ø=+‘·es¡≈£î <ëìì <äTqï>∑\ ÁX¯eT #ÓjT· ´>∑\ Á|ü»\≈£î <˚e⁄&ÉT
≈£ î <ä T ≥|ü & ç + ~. nsTT‘˚ 1929˝À e÷+<ä ´ + <ëìì ñ<˚›•+#ê&ÉT... Á|ü|ü+#·+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ
yÓTT<ä\sTT´ nyÓT]ø±H˚ rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ nsTT´ <ëìøÏ X¯øÏÔ ñqï+‘·es¡≈£î J$+#·{≤ìøÏ ñqï Vü≤≈£îÿ.
»s¡à˙øÏ düVü‰j·T+ #Ój·T´˝Òø£b˛e≥+‘√ »s¡à˙ eT∞¢ á Vü≤≈£îÿ Ä<Ûës¡+>± ã\yÓTÆq C≤‹ ‘·q »HêuÛ≤øÏ
≈£î<˚\sTT´+~. ‘·–q≥Tº dü]Vü≤<äT›\qT $düÔ]+#·T≈£î+≥T+~!
e÷+<ä´+ e\¢ nìï{Ïø£+fÒ m≈£îÿe>± »s¡à˙
Á|üuÛ≤$‘·+ nsTT´+~. 1932 Hê{ÏøÏ bÕ]ÁXÊ$Tø£
ñ‘·Œ‹Ô 1929 kÕúsTT‘√ b˛*ùdÔ 40 XÊ‘êìøÏ Á|ü|+ü #êìï »sTT+#ê\qï uÛ≤eqqT Væ≤≥¢sY
|ü&çb˛sTT+~. ø±]à≈£î\T ñbÕ~Û ø√˝ÀŒj·÷s¡T, ˝Ò<ë Çø£ÿ&É Á|ü‹bÕ~düTÔHêï&Ü? ã\+, X¯øÏÔ
ñqï yêfi¯¢πø á Á|ü|ü+#·+ #Ó+<ë\ì MTs¡T
yêfi¯¢ y˚‘·Hê\T ‘·>±ZsTT. ìs¡T<√´>∑T\ dü+K´ n+‘·≈£î
nqT≈£î+≥THêïsê?
eTT+<Óqï&É÷ ˝Òq+‘·>± 60 \ø£å\≈£î #˚]+~. »s¡à˙
M<ÛäT\˝À |ü⁄s¡Twüß\T ª@|üì #Ój·T´{≤ì¬ø’Hê dæ<ä∆+μ
nìsêdæ ñqï ø±s¡T\¶ T yÓT&É˝À ‘·–*+#·T≈£îì ø£q|ü&y˚ êfi¯ó.¢ ìs¡T<√´>∑ j·TTe‘· ù|ø±≥‘√ ø±\πø|å +ü
#˚ùdyêfi¯ó¢, ˝Ò<ë M<ÛäT˝À¢ ≈£Ls¡TÃ+&˚yêfi¯ó¢, ˝Ò<ë kÕúìø£ ñbÕ~Û ø£\Œq ø±sê´\j·÷\ e<ä› u≤s¡T\T
rπsyêfi¯ó¢. ñ<√´>±\T e÷j·TyÓTÆb˛e≥+‘√ j·TTe≈£î\T H˚sê\≈£î bÕ\Œ&Ü¶s¡T. ìsêX¯, ìdüŒèVü≤\T
düs¡«Á‘ê n\TeTT≈£îHêïsTT.
á Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ Á|ü»\˝À rÁe uÛÑj·÷\T, Ä+<√fi¯q\T ø£*–+∫+~. ø£¬s˙‡ $\Te
ø√˝ÀŒ≥+‘√ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ Á|ü»\, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ñ<√´>∑dTü \Ô T, |æ+#Ûq· T<ës¡¢ bı<äT|ü⁄\T ø£]–b˛kÕ>±sTT.
‘·eT yê´bÕsê\T <Óã“‹q&É+‘√ ∫qï yê´bÕs¡düTÔ\T, ]fÒ\T es¡Ô≈£î\T, dü«j·T+ ñbÕ~Û˝À
ñqïyêfi¯ó¢ mH√ï ø£cÕº\≈£î ˝Àqj·÷´s¡T. düe÷»+˝Àì á esêZ\T ‘êeTT ù|<äyêfi¯ó>¢ ± e÷s¡‘êeTì,
j·TT<ë∆
\ eT<Û
+ 1900-1950
dæ<ë∆+‘· uÀ<Ûqä
HêJ\T ‘·eT |æ\¢\≈£î yÓTT<ä{ÏqT+∫ ˇπøs¡ø£yÓTÆq Ä˝À#·qqT H˚]Œ+#·kÕ>±s¡T: »s¡àqT C≤‹ >=|üŒ<äqï
HêJ uÛ≤eC≤\+, Væ≤≥¢sY >=|üŒ‘·q+, j·T÷<äT\T, Ç‘·s¡ Á|ü»\ |ü≥¢ <˚«wü+. á dæ<ë∆+‘· uÀ<Ûäq m˝≤
#˚XÊs¡T?
Äs¡T qT+∫ |ü~ dü+e‘·‡sê\ eT>∑|æ\¢\+<äs¡÷ HêJ dæ<ë∆+‘·+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ •ø£åD bı+<˚yêfi¯ó¢. á
•ø£åD |üP]Ô nsTTq ‘·s¡Tyê‘· Væ≤≥¢s¡T |ü≥¢ $XÊ«dübÕÁ‘·‘· ø£qãs¡TkÕÔeTì Ç˝≤ Á|ü‹»„ #˚ùd yêfi¯ó¢, ªªeTq
eTVü‰~ÛH˚‘·≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+>± ì*∫q á s¡ø£Ô πø‘·q+ düeTø£å+˝À Hê X¯≈£î\Ô T, ã˝≤qï+‘·{Ï˙ eTq <˚X¯
s¡ø£å≈£î&Ó’q n&Ü˝ŸŒ¤ Væ≤≥¢sYøÏ n+øÏ‘·+ #˚kÕÔqì Á|ü‹»„ |üPqT‘·THêïqT. n‘·&ç ø√dü+ Hê ÁbÕD≤ìï ≈£L&Ü
‘ê´>∑+ #Ój·T´{≤ìøÏ dæ<ä∆+>± ñHêïqT, B+{À¢ <˚e⁄&ÉT Hê≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT>±ø£.μμ
&ÉãT¢´ wæ¬ssY ª~ ¬s’CŸ m+&é bòÕ˝Ÿ Ä|òt <∏äsY¶ Ø#Yμ qT+&ç.
»s¡àqT ø±]àø£ düe÷K´ Hêj·T≈£î&Ó’q sêãsYº ˝Ò Ç˝≤ #ÓbÕŒ&ÉT: ª|æ\¢yê&çøÏ eT÷&˚fi¯¢ ej·TdüT‡ qT+#˚
yÓTT<ä\Tô|&É‘ê+. n‘·&ç˝À Ä˝À#·q yÓTT<ä\T nsT÷´ø±≈£î+&ÜH˚ }|ü{≤ìøÏ n‘·&çøÏ ˇø£ ∫qï C…+&Ü
ÇkÕÔ+. ‘·s¡Tyê‘· ã&ç˝À Væ≤≥¢s¡T j·TTe‘·, $T\≥Ø ùde ñ+{≤sTT. Ç<ä+‘ê nsTTq ‘·s¡Tyê‘· me]˙
e<ä\+. ø±]àø£ düe÷K´ yêfi¯¢ì n|üŒ{Ï<ëø£ |ü≥Tº≈£îH˚ ñ+≥T+~. yêfi¯¢øÏ Çwüº+ ñHêï ˝Òø£b˛sTTHê yêfi¯ó¢
#·ìb˛j˚Tes¡≈£î e~* ô|≥º+.μ
HêJ»+èTVæ≤fi¯\T
1934 ôdô|º+ãs¡T 8q qT´¬s+ãsYZ bÕØº Á|ü<äs¡Ùq˝À eTVæ≤fi¯\qT ñ<˚›•+∫ Væ≤≥¢sY ‘·q Á|üdü+>∑+˝À
Ç˝≤ ù|s=ÿHêï&ÉT:
ªª|ü⁄s¡Twüß\ Á|ü|ü+#·+˝À, n‘·ì Á|ü<Ûëq s¡+>∑+˝À eTVæ≤fi¯\T CÀø£´+ #˚düTø√e≥+ dü¬s’q~ ø±<äT. á
¬s+&ÉT Á|ü|ü+#ê\T _Ûqï+>± ñ+&É≥+ düVü≤»eTì H˚qT nqT≈£î+≥THêïqT. j·TT<ä∆s¡+>∑+˝À |ü⁄s¡Twüß&ÉT
ø£qã]#˚ kÕVü≤dü+, eTVæ≤fi¯ ‘·q ìs¡+‘·s¡ Ä‘·à‘ê´>∑+, ìs¡+‘·s¡ e´<Û,ä u≤<Û\ä ˝À ø£qãs¡TdüT+Ô ~. á ˝Àø£+˝ÀøÏ
eTVæ≤fi¯ ‘Ó#˚Ã Á|ü‹ dü+‘êqeT÷ ˇø£ j·TT<ä∆y˚T, ‘·q Á|ü»\ ø√dü+ eTVæ≤fi¯ á b˛s¡T dü\T|ü⁄‘√+~.μμ
n<˚ Á|ü<äs¡Ùq˝À Væ≤≥¢sY Ç+ø± Ç˝≤ nHêï&ÉT:
ªªˇø£ C≤‹ì ø±bÕ&É≥+˝À nìï{Ïø£+fÒ dæús¡yÓTÆq n+X¯+ eTVæ≤fi¯j˚T... ˇø£ C≤‹ n+‘·]+∫b˛≈£î+&Ü
ñ+&É{≤ìøÏ eTTKýÓTÆqe˙ï ÄyÓT≈£î u≤>± ns¡úeTe⁄‘êsTT ... m+<äTø£+fÒ á y˚<äq e\¢ eTT+<äT>±
Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´~ ÄyÓT |æ\¢˝Ò... n+<äTπø á b˛sê≥+˝À eTVæ≤fi¯\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ Á|üø£è‹ dæ<ä∆yÓTÆq~,
<Ó’Mø£è‘·yÓTÆq~.
|æ\¢*ï ô|+#˚ÁX¯eT, u≤<Ûä\πø eTVæ≤fi¯\T
|ü]$T‘·+ ø±yê\qï <äèø£Œ<Ûä+‘√ MTs¡T
@ø°uÛÑ$kÕÔsê?
|æ \ ¢ \ ô|+|ü ø £ + , ø£ s êà>±sê\T,
ø±sê´\j·÷\T, bı˝≤˝À¢ |üì #Ój·T´≥+
e+{Ï J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\˝À
Åd”Ô, |ü⁄s¡Twüß\T düe÷q+>± uÛ≤>∑kÕ«eTT\T
ø±>∑\s¡ì MTs¡T nqT≈£î+≥THêïsê?
∫Á‘·+ 14.5 : j·T÷<äT\qT ø±bÕ&Üs¡qï Äs√|üD‘√
ãVæ≤s¡+>∑+>± •øÏå+|üã&ÉT‘·Tqï eTVæ≤fi¯\T
˝Ò<ë ø±]àø£es¡ÁZ X‚DøÏ Ï |ü&bç ˛‘êeTì, ˝Ò<ë Ç+ø± <ës¡TD+>± ø±\|ü{Ïºø£ ` II
ìs¡T<√´>∑T\e⁄‘êeTì uÛÑj·T|ü&Ü¶s¡T. dü+|òüT{Ï‘· ø±]à≈£î\T
e÷Á‘·y˚T m˝≤>√ HÓ≥Tº≈£îsê>∑*>±s¡T, ø±ì düe÷»+˝Àì yÓe’ TsY >∑D‘·+Á‘· sê»´+>± Á|üø£≥q 9,qe+ãsY 1918
ìs¡T<√´>∑+ e\¢ ‘·eT ø√¬sÿ\qT kÕ~Û+#·T≈£îH˚ X¯øÏÔì ø=+‘·
ø√˝ÀŒj·÷s¡T. ô|<ä› yê´bÕs¡düTÔ\T dü+øå√uÛÑ+˝À ñHêïs¡T. Væ≤≥¢sY »s¡à˙øÏ #Ûêq‡\sY »qe]
eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûsä \¡ T |ü&bç ˛e≥+ e\¢ s¬ ‘’ ê+>∑+˝À ø±e&É+ 30, 1933
n~Ûø£ uÛ≤>∑+ Á|üuÛ≤$‘·eTsTT´+~. ‘·eT |æ\¢\ ø£&ÉT|ü⁄\T
ì+|ü˝ìÒ eTVæ≤fi¯\T rÁe ìdüŒèVü≤≈£î ˝Àqj·÷´s¡T. sê»ø°jT· ¬s+&Éb˛˝… +&éô|’ »s¡à˙ <ää+&Ó‘·Ô&É+, ôdô|º+ãsY
e Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ 1, 1939
ndæsÔ ‘¡ «· +‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«+, ‘·sT¡ yê‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ≈£î|üŒ≈£L*b˛sTT
dæús¡yÓTÆq bÕ\q ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. j·TT.mdt.mdt.ÄsY. ô|’ »s¡à˙ pHé
Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À HêJ bÕØº Á|ü#ês¡+‘√ <ä+&Ó‘·Ô&É+ 22, 1941
yÓTs¡T>¬ q’ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ |ü≥¢ Ä bÕØºøÏ ‹s¡T>∑T˝Òì Hêj·T≈£î&ç>±
ñqï Væ≤≥¢sY ÄX¯\T ø£*Œ+#ê&ÉT. 1928˝À »s¡à˙ j·T÷<äT\ô|’ kÕeT÷Væ≤ø£ pHé
Vü≤‘ê´ø±+&É 23, 1941
bÕs¡¢yÓT+≥T Ø#YkÕº>¥˝À HêJ bÕØºøÏ 2.6 XÊ‘·+ z≥¢≈£î
$T+∫ sê˝Ò<äT. 1937 Hê{ÏøÏ 37 XÊ‘·+ z≥¢‘√ n‹ ô|<ä› nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\T &çôd+ãsY
bÕØº>± |ü]D$T+∫+~. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À #˚s¡&É+ 8, 1941
Væ≤≥¢sY n<äT“¤‘·yÓTÆq eø£Ô. n‘·&ç ñ<˚«>∑+, n‘·&ç
k˛$j·T{Ÿ ùdq\T Wwt$&é≈® î£ »qe]
e÷≥\T Á|ü»*ï ø£~*+∫y˚XÊsTT. ˇø£ ã\yÓTÆq <˚XÊìï $eTTøÏÔ ø£*Œ+#·&É+ 27, 1945
ì]àkÕÔqì, es¡‡sTT˝Ÿ‡ ˇ|üŒ+<ä|ü⁄ nHê´j·÷ìï s¡<äT›
#˚kÕÔqì, »s¡à˙ Á|ü»\ >ös¡yêìï ‹]– ì\u…&É‘êqì j·T÷s¡|˝t À ≈£L≥$T>± kÕ~Û+∫q y˚T
n‘·qT #ÓbÕŒ&ÉT. |üì ø±yê* nqT≈£î+≥Tqïyêfi¯¢øÏ |üì, $»j· T + 8, 1945
j·TTe‘·≈£î ã+>±s¡T uÛÑ$wü´‘·TÔ ø£*ŒkÕÔqì yê>±›q+
#Ój·T´kÕ>±&ÉT. nìï $<˚o Á|üuÛ≤yê\qT ‘=\–kÕÔqì, »s¡à˙øÏ e´‹πsø£+>± nìï $<˚o ª≈£îÁ≥\qTμ
‹|æŒø=&É‘êqì n‘·&ÉT #Ó|üŒkÕ>±&ÉT.
sê»ø°j÷· \˝À ˇø£ ø=‘·Ô XË*’ ì Væ≤≥¢sY Á|üyX˚ ô¯ |{≤º&TÉ . ô|<ä› m‘·TqÔ »q düMTø£sD ¡ #ÓjT· ´{+˝À
Ä#êsê\T, n<äT“¤‘· <äèXÊ´\ ÁbÕeTTK´‘·qT n‘·qT >∑T]Ô+#ê&ÉT. Væ≤≥¢sYøÏ ñqï eT<ä›‘·T
‘Ó*j·T#Ój·T´{≤ìøÏ, Á|ü»\ eT<Ûä´ ◊ø£eT‘ê´ìï ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ HêJ\T ô|<ä› ô|<ä› ãVæ≤s¡+>∑
düuÛÑ\qT, Á|ü<äs¡Ùq\qT ìs¡«Væ≤+#·kÕ>±s¡T. dü«dæÔø£ >∑Ts¡TÔ‘√ mÁs¡ »+&Ü\T, Hêõ e+<äq+,
ñ|üHê´kÕ\ ‘·s¡Tyê‘· ‘·|üŒ≥T¢ ø=≥º≥+ e+{Ïe˙ï n‘·&ç nK+&É n~Ûø±s¡+˝À uÛ≤>∑+. Á|ü|ü+#·+ô|’
»s¡à˙ Äs¡´ C≤‹ Ä~Û|ü‘ê´ìï HÓ\ø=\TŒ‘êqqï yê>±›q+‘√, nìï düeTdü´\≈£î j·T÷<äT\Te+{Ï
n\Œdü+U≤´≈£î\T ø±s¡D+>± ù|s=ÿ+≥÷ Væ≤≥¢sY ‘·q eT<ä›‘·T<ës¡T\qT ≈£L&É>∑≥Tºø√kÕ>±&ÉT.
ø£eT÷´ì»+, ô|≥Tºã&ç<ëØ$<Ûëq+ ¬s+&ç+{Ï˙ j·T÷<äT\ ≈£îÁ≥>± ù|s=ÿ+≥÷, Ä ¬s+&ç+{Ï˙ ‹|æŒ
ø=fÒº ã\yÓTÆq <˚XÊìï ì]àkÕÔqì Væ≤≥¢sY #Ó|üŒkÕ>±&ÉT. rÁe e÷+<ä´+, ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+‘√
uÛÑj·T|ü&çb˛sTTq eT<Ûä´‘·s¡>∑‹øÏ Væ≤≥¢sY e÷≥\T m+‘·>±H√ q#êÃsTT. n<˚ düeTj·T+˝À n‘·&ÉT
ø£eT÷´ìdüTº\T, k˛wü*düTº\ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì ÁXÊ$Tø£ es¡Z ñ<äé÷\qT e´‹πsøÏ+#·kÕ>±&ÉT.
Væ≤≥¢sY n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq yÓ+≥H˚ bÕs¡y¢ TÓ +≥T e+{Ï nìï Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü+dü\ú qT ‘=\–+∫
nÁ|üC≤kÕ«$Tø£, ìj·T+‘· bÕ\qqT @s¡Œ]#ê&ÉT. sê»ø°j·T Á|ü‘·´s¡T∆\qT, Á|ü‘˚´øÏ+∫ ø£eT÷´ìdüTº\qT
Çwüº+ e∫Ãq≥T¢ n¬sdüTº #˚dæ ø±q‡+ÁfÒwüHé ø±´+|ü⁄\T (•øå± •_Ûsê\)≈£î |ü+|æ+#˚yês¡T.

j·TT<ë∆
\ eT<Û
+ 1900-1950
ìs¡dqü 1933 e÷]Ã 3q ÄyÓ÷<ä+ bı+~q
HêJ kÕÁe÷»´+ kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ô|’ kÕ–düTÔqï <ës¡TD, ªmH˚_+¢ >¥ j·÷ø˘μº ‘√ »s¡à˙˝À ìj·T+‘·è‘·«+
dü+|òüT{Ï‘· Væ≤+dü|ü≥¢ kÕe÷q´ »s¡àqT¢ eTÚq+ eVæ≤+#·≥+, @s¡Œ&ç+~.bÕs¡y¢ TÓ +≥TqT |ü{+ºÏ #·Tø√≈£î+&Ü
e´‹πsø£‘· ø£q|üs#¡ ø· b£ ˛e{≤ìï ìs¡dqü ø±s¡T&Óq’ bÕdüsº Y ˙yÓTT\¢sY &çÁø°\ <ë«sê bÕ*+#˚ n~Ûø±sêìï Væ≤≥¢søY Ï
>∑eTì+#ê&ÉT. á eTÚHêìï ìs¡dædü÷Ô Ç˝≤ sêXÊ&ÉT: á #·≥º+ ø£≥ºu…{Ïº+~. HêJ bÕØº <ëì
nqTã+<Ûä dü+dü\ú T ‘·|Œæ +∫ $T–*q nìï
ªeTT+<äTyêfi¯ó¢ ø£eT÷´ìdüTº\ ø√dü+ e#êÃs¡T,
sê»ø°j·T bÕØº\qT, ø±]àø£ dü+|òü÷\qT
H˚qT ø£eT÷´ìdüTºì ø±<äT ø£<ë ìùw~Û+#ês¡T. Ä]úø£ |ü]dæú‹, Á|ükÕs¡
n+<äTø£H˚ H˚qT @MT nq˝Ò<äT. kÕ<ÛäHê\T, ôd’q´+, Hê´j·T eédüú\ MT<ä
‘·s¡Tyê‘· yêfi¯ó¢ k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±≥¢ ø√dü+ e#êÃs¡T, Á|üuÛÑT‘·«+ |üP]Ô |ü≥Tº kÕ~Û+∫+~.
H˚qT k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ÿì ø±<äTø£<ë HêJ\T ø√s¡ T ≈£ î qï $<Û ä + >±
n+<äTø£H˚ H˚qT @MT nq˝Ò<äT. düe÷C≤ìï ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ, q&ç#˚˝≤
‘·s¡Tyê‘· yêfi¯ó¢ ø±]àø£ dü+|òü÷\ yêfi¯¢ø√dü+ e#êÃs¡T, #·÷&É{≤ìøÏ Á|ü‘´˚ ø£ ì|ò÷ü , uÛÁÑ <ä‘ê <äfi≤\qT
H˚qT ø±]àø£ dü+|òüT Hêj·T≈£î&çì ø±<äTø£<ë. @s¡ Œ ]#ês¡ T . n|ü Œ {Ï π ø Ä≈£ î |ü # · Ã
Ä ‘·s¡Tyê‘· yêfi¯ó¢ j·T÷<äT\ ø√dü+e#êÃs¡T, j·T÷ìbòÕs¡+˝À ñqï b˛©düT dæã“+~,
H˚qT j·T÷<äTì ø±<äT ` ø±ã{Ïº $Tqï≈£îHêïqT. kÕºsYà Á≥÷|üsY‡ (mdtm) ø±≈£î+&Ü ¬>kÕºb˛
(s¡Vü≤dü´ b˛©düT ãè+<ä+), s¡ø£åD <äfi≤\T
∫e]øÏ Hêø√dü+ yêfi¯ó¢ e∫Ãq|ü&ÉT, (mdtmdt), H˚s¡ $#ês¡D b˛©düT\T, uÛÁÑ <ä‘·
ìs¡düq ‘Ó*j·T#˚ùd yêfi¯ó¢ mes¡÷ $T>∑\≈£î+&Ü ùde\T (mdt&ç) @s¡Œ&Ü¶sTT. á ø=‘·Ô>±
b˛j·÷s¡T.μ @s¡Œ]∫q <äfi≤\ sêC≤´+π>‘·s¡ n~Ûø±sê\T
HêJ dæ<ë∆+‘·+ n~Ûø£kÕ«eT´ dü÷Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç HêJ Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìøÏ uÛ Ñ j · T +ø£ s ¡ y Ó T Æ q
ñ+~. »s¡à˙ »HêuÛ≤˝À j·T÷<äT\T 0.75 XÊ‘·+ H˚ s ¡ | ü P ]‘· Á|ü u Û Ñ T ‘· « +>± >∑ T ]Ô + |ü ⁄ qT
e÷Á‘·yT˚ . j·T÷<äT\H˚ ø±≈£î+&Ü HêJ\qT e´‹πsøÏ+#˚ ‘Ó∫Ãô|{≤ºsTT. Á|ü»\qT Ç|ü&ÉT m≥Te+{Ï
#·≥ºã<ä› $<Ûëq+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ n¬sdüTº
yêfi¯¢qT ≈£L&Ü •øÏå+#˚yêfi¯ó¢. ô|’ ø£$‘·˝À Bìì m˝≤ #Ój·Té#·TÃ, ÇwüºyÓTT∫Ãq≥Tº Væ≤+kÕ
#·÷|æ+#ê&ÉT? •_sê\˝À ñ+#·e#·TÃ, ìs¡“+<Ûä •_sê\≈£î
‘·s*¡ +#·e#·TÃ, ˝Ò<ë <˚X+¯ qT+∫ ãVæ≤wüÿ]+#·
e#·TÃ. m<äTs¡T˝Òì n~Ûø±sêìï b˛©düT <äfi≤\T
düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêïsTT.
á n~Ûø±sê\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì
\ø£å˝≤~ sê»ø°j·T ñ<äéTø±s¡T\qT, ø±]àø£
dü+|òüT Hêj·T≈£î\qT, n\Œdü+U≤´ø£ es¡Z
Á|ü»\qT n¬sdüTº #˚d,æ Væ≤+dæ+#˚yêfi¯ó.¢ n+‘·≈î£
eTT+<Óqï&É÷ ˝Òq+‘·>± <ës¡TD≤\≈£î
ˇ&ç>∑{≤ºs¡T, e´‹πs≈£î\qT uÛÑj·TÁuÛ≤+‘·T*ï
#˚XÊs¡T.
Ä]úø£ |ü⁄q: ìsêàD u≤<Û´ä ‘·qT Ä]úøy£ ‘˚ Ô·
∫Á‘·+ 14.6 :1945˝À C…Hê »s¡à˙ e<ä› ã#ÓHéyê˝Ÿ¶ Vü≤C≤\àsY cÕøÏøº˘ Væ≤≥¢sY n|üŒ–+#ê&ÉT. Á|üuTÑÛ ‘·«
ìs¡“+<Ûä •_s¡+˝À j·T÷<äT u≤ìdü ø±]à≈£î\T ì<ÛäT\‘√ ñbÕ~Û ø£\Œq <ë«sê n‘·&ÉT |üP]Ô
ñbÕ~Û, |üP]Ô ñ‘·Œ‹Ô nqï \øå±´\qT ô|≥Tº≈î£ Hêï&ÉT. ô|q’ ù|s=ÿqï ø°H‡é uÛ≤yê\qT >∑Ts¡T≈Ô î£ ‘Ó#T· Ãø√+&ç.
á |ü<∏äø£+ <ë«sê »s¡à˙˝À yêVü≤Hê\T n‘·´+‘· y˚>∑+>± yÓfi‚¢ s¡Vü≤<ës¡T\qT ì]à+#ês¡T, Á|ü»\
ø±s¡T (y√ø˘‡ yê¬>Hé)qT ñ‘·Œ‹Ô #˚XÊs¡T. á düeTj·T+˝À C≤‘ê´Vü≤+ø±s¡ Á|üuÛÑT‘·« ø√bÕìøÏ >∑T¬s’q
Á|ü»\ |ü]dæ‹ú <ës¡TD+>± ñqï|üŒ{Ïø° »s¡à˙˝Àì ˇø£ es¡Z Á|ü»\ Jeq |ü]dæ‘ú T· \T yÓTs¡T>∑T|ü&Ü¶sTT.
Ä ‘·s¡Tyê‘· eT]+‘· ñbÕ~Û ø£*Œ+#·{≤ìøÏ Äj·TT<Ûä ø£sêà>±sê\˝À ô|<ä› m‘·TÔq ô|≥Tºã&ÉT\T
ô|{≤ºs¡T. nsTT‘˚ bıs¡T>∑Tyêfi¯¢‘√ j·TT<ë∆ìøÏ ~–‘˚ ‘·|æŒ+∫ Ç~ ø=qkÕ>∑{≤ìøÏ M\T˝Òì |ü]dæú‹
@s¡Œ&ç+~. yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ‘·sT¡ yê‘· ø√˝ÀŒsTTq ÁbÕ+‘ê\qT ‹]– kÕ«BÛq+ #˚dTü ø√{≤ìøÏ
Væ≤≥¢sY <äT+<äT&ÉT≈£î $<˚o $<ÛëHêìï ne\+_+#ê&ÉT. ‘·s¡Tyê‘·, 1939˝À n‘·&ÉT b˛˝≤+&éô|’
<ä+&Ó‘·Ô&É+‘√ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ <ë] rdæ+<äì Ç+‘·≈£îeTT+<äT #·÷XÊ+.
j·TT<ä∆+ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï ø±˝+˝À HêJ Á|üuÛÑT‘·«+ »s¡àqT C≤‹ Ä~Û|ü‘ê´ìï ì]à+#·{≤ìøÏ
n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\ <ës¡TD eT÷ø£ Vü≤‘ê´ø±+&É\ ø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|ü{Ïº+~.
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ˙&É˝À »s¡à˙ e÷qe e÷s¡D ôVAe÷ìï #˚|ü{Ïº+~. Bì |òü*‘·+>±
j·T÷s¡|⁄ü ˝À m+|æø£ #˚jT· ã&çq ne÷j·T≈£î˝…q’ bÂs¡T\T ô|<ä› dü+K´˝À #·+|æyj ˚ T· ã&Ü¶sT¡ . #·ìb˛sTTq
yêfi¯˝¢ À Äs¡T ø√≥¢ j·T÷<äT\T, 20 \ø£\å õ|”‡\T, ø√{Ï b˛*wt bÂs¡T\T, e÷qdæø,£ XÊØs¡ø£ yÓø’ \£ ´+>±
ñqïyêfi¯ó¢>± ù|s=ÿqã&çq 70,000 »s¡àqT¢, 10,000 dü«*+>∑ dü+|üs¡Tÿ\T, Ç+ø± nH˚ø£ sê»ø°j·T
Á|ü‘´· s¡T\ú T, $$<Ûä eT‘· $XÊ«kÕ\ Á|ü»\T ñHêïs¡T. Á|ü»\qT #·+|ü{≤ìøÏ HêJ\T n+‘·≈î£ eTT+<Óqï&É÷
˝Òì $<ÛëHê\qT ø£qT>=Hêïs¡T. ñ<ës¡D≈£î Äwæ«{Ÿ® e+{Ï Vü≤‘ê´πø+Á<ë\˝À Á|ü»\qT >∑<äT\˝ÀøÏ
|ü+|æ <ë+{À¢øÏ >±´düT |ü+|æ+#·&É+ <ë«sê #·+ù|ùdyêfi¯ó¢.
z≥$T, n+‘·+
»s¡ à qT ôd’ H ê´\T ‘=\T‘·
$»j· ÷ \T kÕ~Û + ∫Hê, 1943 |ü≥+ 1 : 1942˝À »bÕqT ìj·T+Á‘·D˝À ñqï ÁbÕ+‘·+ uÒ]+>¥
düeTTÁ<ä+
Äs¡+uÛÑ+˝À Á|üU≤´‘· kÕº*HéÁ>±&é eT+ n˝Ò{ÏHé
j·TT.mdt.mdt.ÄsY #÷· Be⁄\T
j·TT<ä∆+˝À z≥$T‘√ n|ü»j·÷\T>± eT+>√*j·T ]j
T·
e÷s¡ k Õ>±sTT. uÛ Ñ j · T +ø£ s ¡ HêJ #ÓH’ ê ø=]j·T
»bÕHé
bÕ\qqT+∫ $eTTøÏ Ô < ë‘· \ T>± {Ï u {
… Ÿ
H˚bÕ˝Ÿ uÛÑ÷{≤Hé |üdæ|òæø˘ düeTTÁ<ä+
k˛$j·T{Ÿ ôdH’ ê´ìøÏ ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|⁄ü
Ç+&çj·÷ ãsêà ‘Ó’yêHé
n+‘·{≤ |òüTqkÕ«>∑‘·+ \_Û+∫+~. Vü‰+>¥ |òæ\ô|’ŒHé eT]j·÷Hê
<∏ëjYT˝≤´+&é
n+‹eT+>± k˛$j·T{Ÿ ôdq’ ´+ »s¡à˙ Áô|ò+#Yø±+>¥ Be⁄\T Be⁄\T e÷s¡¸˝Ÿ

ã+>±fi≤U≤‘·+ Ç+&√#Ó’Hê >∑Tj·÷yéT Be⁄\T
sê»<Ûëì nsTTq u…]¢Héì #˚õøÏÿ+#·T eT\j·÷ HêsYÔ ádtº q÷´ –˝ŸãsYº
dæ+>∑|dPü sY >∑j·÷Hê Be⁄\T
üTeT
≈£ î +~. ìs¡ “ +<Û ä + , $#ês¡ D \qT Á‘·
&É#Y ádtº Ç+&ûdt
‘·|æŒ+#·T ø√{≤ìøÏ Væ≤≥¢sY, n‘·&ç kı˝Àe÷Hé
Be⁄\T
‹yÓ÷sY düeTTÁ<ä+
dü ì ïVæ ≤ ‘· $TÁ‘· T \T Ä‘· à Vü ≤ ‘· ´ »bÕHé ìj·T+Á‘·D˝Àì
ø=s¡˝Ÿ |òæõ
uÛ
÷
Ñ uÛ≤>±\T, edü +‘· ø±\+1942
düeTTÁ<ä+
#˚düT≈£îHêïs¡T. n+‹eT+>± »s¡à˙ ÄÅùdº*j·÷
dü]Vü≤<äT\› T, &çôd+ãsY 1941 q÷´õ˝≤´+&é
¬s+&ÉT>± $uÛÑõ+|üã&ç+~. ‘·÷s¡TŒ
+
MT
{≤dte÷Hé
uÛ ≤ >∑ y Ó T Æ q »s¡ à Hé >∑ D ‘· + Á‘· øÏ . MT
düeTTÁ<ä+
198 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|Á|üü+|#·+ü j·

#· Tj·
T<ë∆TT<ë∆
\ eT<Û
\ eT<Û ä´ Á|ü´ä |Á|üü+|#·+ü #·1900-1950 : uÛ:≤>∑uÛ+≤>∑-+ II- I
+ 1900-1950
Á|üC≤kÕ«eT´+ (õ.&ç.ÄsY) j·TTmdtmdtÄsY Á|üuÛ≤e+ øÏ+<äøÏ, |ü•ÃeT uÛ≤>∑yÓTÆq »s¡àqT >∑D‘·+Á‘·
düe÷K´ (m|òt ÄsY õ) nyÓT]ø± Á|üuÛ≤e+ øÏ+<äøÏ yÓfi≤¢sTT.
‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘·+˝À V”≤s√wæe÷, Hê>∑kÕøÏ\˝À nyÓT]ø± nDTu≤+ãT\T y˚j·T&É+‘√ »bÕqT
˝§+–b˛sTT+~. nyÓT]ø± ôd’Hê´\T »bÕqTì ÄÁø£$T+#·T≈£îHêïsTT, ø±˙ »|ü˙j·TT\ eTH√;ÛcÕºìøÏ
nqT>∑TD+>± »bÕqT #·Áø£e]Ôì ø=qkÕ>∑ì#êÃs¡T.
Væ≤≥¢s¡T dæ<ë∆+‘·+, Ä]úø£ $<ÛëHê\ |òü*‘·+>± nsTT‘˚ Ç+>±¢+&ÉT˝À e÷~]>± sêC≤´+>∑ã<ä∆ sê#·]ø£
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ dü+uÛ$Ñ +∫+<äì m˝≤ bÕ\qqT nø£ÿ&É @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. bÕs¡y¢ TÓ +≥T (&Ó{’ Ÿ)øÏ
#Ó|üŒe#·TÃ? u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#˚ mìï¬øq’ Á|üuTÑÛ ‘·«+ »bÕqT bÕ\qqT
»s¡àqT Á|ü»\ X¯Á‘·Te⁄\T>± Væ≤≥¢sY j·T÷<äT\qT #˚|ü{Ïº+~.
m+<äT≈£î m+|æø£ #˚düT≈£îHêï&ÉT? HêJ ôd’Hê´~Û|ü‘·T\T, Hêj·T≈£î\˝À nH˚ø£
ªôVA˝Àø±dtμº >∑T]+∫, Äwæ«{Ÿ® ‘·sV¡ ‰ü •_sê\ eT+~ì ìs¡“+~Û+∫ Á|üU≤´‘· q÷´¬s+ãsYZ
>∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüT≈£îì yê{Ï Ä<Ûës¡+>± $#ês¡ D \˝À uÀHÓ ø Ï ÿ +#ês¡ T . q÷´¬ s +ãsY Z
ˇø£ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. Hê´j·TkÕúq+ πøe\+ |ü<äø=+&ÉT eT+~ Á|üeTTK
sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\πø eTs¡D•ø£å $~Û+∫+~.
eT] ø=+<ä]øÏ J$‘· U…’<äT $~Û+∫+~.
n+‹eT+>± Hê´j·T+ \_Û+∫+~ ø±˙, HêJ\
H˚sê\ rÁe‘·, dü+K´\‘√ b˛*ùdÔ yêfi¯≈¢ î£ |ü&qç
•ø£å #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+
‘·sT¡ yê‘· »s¡à˙‘√ eéVü≤]+∫q+‘· ø£]qƒ +>±
ákÕ] ≈£L&Ü eéVü≤]+#ê\ì $TÁ‘·<˚XÊ\T
nqTø√˝Ò<äT. yêdüÔyêìøÏ j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘·
»s¡à˙, »bÕqT Ä]úø£ |ü]dæ‹ú ≈£î|üŒ≈£L\≥+‘√
yê{Ï Ä]úø£ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î nyÓT]ø± e÷s¡¸˝Ÿ
∫Á‘·+ 14.7 : (m&ÉeT qT+&ç) j·T˝≤º düe÷y˚X¯+˝À bÕ˝§Zqï Á|ü D ≤[ø£ ‘ √ ì<Û ä T \‘√ eTT+<ä T ø=∫Ã+~.
#·]Ã˝Ÿ, s¡÷dtyÓ˝Ÿº, kÕº*Hé n<˚$<Ûä+>± ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄<˚XÊ\ |ü⁄q
s¡T<ä∆s¡D≈£î j·TTmdtmdtÄsY #˚j·T÷‘·ì∫Ã+~.
20e X¯‘êã›+˝À yÓTT<ä{Ï dü>+∑ V”≤s√wæe÷,
Hê>∑kÕøÏ\ô|’ »]–q uÛj Ñ T· +ø£s¡ nDTu≤+ãT‘√q÷,
◊ø£´sê»´ dü$T‹ @sêŒ≥T‘√ ‘·˝‹… qÔ ÄX¯\‘√q÷
∫Á‘·+ 14.8 : eTT–dæ+~. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘·
(m&ÉeT) Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, »bÕHé, Ç≥©, »s¡à˙\ e\dü
Çs¡Te⁄s¡T
ìj·T+‘·\T - kÕÁe÷C≤´\T ≈£L&Ü n+‘·+ nj·÷´sTT. 1950\
eTTk˛*ì, Hê{Ï ø Ï uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + , #Ó ’ H ê, Ç+&√H˚ d æ j · ÷ ,
Væ≤≥¢sY $j·T‘êï+, áõ|ü⁄º, HÓ’J]j·÷ e+{Ï <˚XÊ\T

kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+<ësTT. j·TT<ë∆ìøÏ eTT+<äT n‘·´+‘· yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· s¡cÕ´,
X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq <˚X¯+>± ñ+&çq Á_≥Hé Ç|ü&ÉT »s¡à˙\ nqTuÛÑyê\qT b˛\Ã+&ç. yê{Ï˝À¢
~«rj·TÁX‚DÏøÏ |ü&çb˛sTT+~. Á|ü|ü+#· s¡+>∑+ MT<ä b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
¬s+&ÉT nÁ>∑sêC≤´\T Ä$s¡“¤$+#êsTT: n$ s¡cÕ´, j·TT<ä∆+, rÁe e÷+<ä´+ ‘·s¡Tyê‘· C≤rj·T
nyÓT]ø±. Væ≤≥¢sY j·TT<ä∆ ‘êøÏ&çøÏ Á|ü<Ûëq+>± n_Û e è~∆ ø Ï nH˚ ø £ qeT÷Hê\T eTT+<ä T ≈£ î
>∑Ts¡sTT´, rÁe Ä]úø£ $<Ûä«+kÕìï #·$#·÷dæq s¡cÕ´ e#êÃsTT. yê{Ïì ù|s=ÿì, yê{Ï |ü]$T‘·T\qT
Áø£yT˚ |” ‘·q Ä]úø£ |ü]dæ‹ú ì yÓTs¡T>∑T|üsT¡ #·Tø√kÕ–+~.
≈£L&Ü ù|s=ÿq+&ç.
nsTT‘˚ s¡cÕ´ kÕ~Û+∫q $»j·T+‘√ Á|ü|ü+#·+˝À
<ëì Á|ü‹wü˜ m+‘√ ô|]–+~. ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄,
#Ó’Hê\‘√ ø£*dæ Ç|ü&ÉT n~ $XÊ\ ªkÕeTýê<ä •_s¡+μ>± |ü]>∑D+Ï |üã&ÉkÕ–+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
k˛wü*»+ ø£eT÷´ì»+ $|ü¢e+ n~Ûø±s¡ πø+ÁBø£s¡D
uÀ*¸$ø˘ uÛÑ÷eTT\ @ø°ø£s¡D |ü⁄qsêyêdü+ ` dü+düÿs¡D ` kÕ«BÛq‘·
dü+πøåeT sê»´+ dæ<ë∆+‘· uÀ<Ûäq Á|ü#ês¡+ C≤‹ Ä~Û|ü‘·´+
1. s¡wü´Hé $|ü¢e+ Ä düe÷»+˝À mH√ï e÷s¡TŒ\qT ‘Ó∫Ã+~. n$ @$T{Ï? yêfi¯ó¢ m<äTs=ÿqï düyêfi¯ó¢
@$T{Ï?
2. rÁe e÷+<ë´ìøÏ ø±s¡D≤\ >∑T]+∫ _Ûqï yê<äq\qT b˛\Ã+&ç. yê{Ï˝À¢ <˚ì‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔs¡T?
ø±s¡D≤\T ù|s=ÿq+&ç.
3. HêJ »s¡à˙\ #˚‹˝À j·T÷<äT\T @$<ÛäyÓTÆq y˚~Û+|ü⁄\≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T? Á|ü‹ <˚X¯+˝Àq÷ ø=+‘·eT+~
‘·eT Á|ü‘˚´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄ ø±s¡D+>± y˚s¡T>± #·÷&Éã&ÉT‘·THêïsê?
4. rÁe e÷+<ä´ |ü]dæú‘·T\˝À dü+πøåeT sê»´+ nqï uÛ≤eq øÏ+<ä #˚|ü{Ïºq $$<Ûä #·s¡´\qT ù|s=ÿq+&ç.
s¡cÕ´˝À #˚|ü{Ïºq dü+düÿs¡D\≈£L, M{Ïø° ñqï b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT ù|s=ÿq+&ç.
5. rÁe e÷+<ä´+‘√ »s¡à˙ m<äTs=ÿqï düyêfi¯ó¢ @$T{Ï? HêJ bÕ\≈£î\T, Væ≤≥¢sY yê{Ïì m˝≤
ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îHêïs¡T?
6. HêJ bÕ\q˝À rdüTø=∫Ãq sê»ø°j·T e÷s¡TŒ\T @$T{Ï? ˇø£ ã\yÓTÆq Hêj·T≈£î&ÉT ñ+fÒ #ê\T <˚X¯
düeTdü´\T r]b˛‘êj·Tì ‘·s¡#·T Á|ü»\T yê~dü÷Ô ñ+{≤s¡T. HêJ »s¡à˙˝À m<äT¬s’q nqTuÛÑyê\
H˚|ü<Ûä´+˝À á yê<äq≈£î m˝≤ düŒ+~kÕÔs¡T?
ÁbÕC…≈£îº
‘·sT¡ yê‘· ù|J˝À Ç∫Ãq ∫Á‘ê\qT #·]Ã+#·+&ç. á ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT]ìï ∫Á‘ê\T ùdø£]+#·+&ç.
200 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü Á|ü|Á|üü+|#·+ü #·j·Tj·

T<ë∆TT<ë∆
\ \eT<ÛeT<Û + 1900-1950: uÛ:≤>∑uÛ+≤>∑-+ II- I
ä´ Á|ü´ä |Á|üü+|#·+ü +#·1900-1950
1e e´+>∑´ ∫Á‘·+˝À
nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q
∫Á‘·ø±s¡T&ÉT
nyÓT]ø±˝À
q\¢C≤rj·TT\‘√
eéVü≤]+∫qfÒ¢
»s¡à˙˝À
j·T÷<äT\‘√
eéVü≤]düTÔqï≥Tº
∫Árø£]+#ê&ÉT.
¬s+&Ée e´+>∑´
∫Á‘·+˝À HêJ »s¡à˙
>∑T]+∫
uÛj
Ñ T· |ü&Ü*‡+~
˝Ò<äì nyÓT]ø±≈£î
Á_{Ïwt Á|ü<ÛëqeT+Á‹
dü\Vü‰ ÇdüTÔHêï&ÉT.
m&ÉeT #˚‹ yÓ’|ü⁄q

ñqï yÓTT<ä{Ï e´+>∑´
∫Á‘·+˝À HêJ
»s¡à˙ Á|ü»\qT
u≤ìdü‘·«+˝ÀøÏ
rdüT¬øfi¯ó‘·Tqï≥Tº
∫Árø£]+#ês¡T. ø±˙
¬s+&Ée e´+>∑´
∫Á‘·+ #·÷|æ+∫q≥Tº
j·T÷<äT\≈£î
e´‹πsø£+>± »s¡à˙
#˚dæq Á|ü#êsêìï
#ê˝≤eT+~ Á|ü»\T qeTTà‘·THêïs¡ì
‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
j·TT<ë∆ìøÏ #ê˝≤ Ks¡TÃ ne⁄‘·T+~,

Á|ü»\ J$‘ê\qT m+‘·>±H√
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. HêJ\ô|’,
j·TT<ä∆+˝À Á|ü»\ düVü‰j·÷ìï
≈£L&É>∑≥º{≤ìøÏ nyÓT]ø±˝À
eTTÁ~+∫q ¬s+&ÉT >√&É |üÁ‹ø£\T
Çø£ÿ&É ñHêïsTT. Çø£ÿ&É ñqï
u§eTà\ >∑T]+∫ yêÚ≤´ì+#·+&ç.

bÕsƒ¡+ e\dü bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À C≤‹
15 $eTTøÏÔ ñ<äé÷\T
e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\qT dü÷∫+#˚ øÏ+~ |ü{≤ìï Á_≥HéøÏ #Ó+~q e\dü\˝À Ädæj·÷˝À ˇø£
ÁbÕ+‘êìï, ÄÁ|òæø±˝À eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìï
#·÷&É+&ç. 19e X¯‘êã›+ Hê{ÏøÏ ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±,
>∑T]Ô+#·+&ç.
ÄÁ|òæø±, Ädæj·÷ <˚XÊ\ô|’ ◊s√bÕ <˚XÊ\T ìj·T+Á‘·D Vü‰˝≤+&éøÏ #Ó+~q ˇø£ Ädæj÷· , ˇø£ ÄÁ|òøæ ±
bı+~q $<Û ë Hêìï MTs¡T mì$T<äe ‘·s ¡> ∑‹ ˝À e\dü ÁbÕ+‘êìï >∑T]Ô+#·+&ç.
#·~yês¡T. á <˚XÊ\T ‘·eT kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ b˛sê&çq ÁbòÕHé‡øÏ #Ó+~q ˇø£ Ädæj·÷, ˇø£ ÄÁ|òæø±
$<ÛëHê\ >∑T]+∫ á n<Ûë´j·T+˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. e\dü ÁbÕ+‘êìï >∑T]Ô+#·+&ç.
øÏ+~ |ü≥+˝À Á_≥Hé e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T }<ë @ <˚XÊìøÏ e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘·+>±˝Òì
s¡+>∑T\q÷, ÁbòÕHé‡øÏ #Ó+~q$ ˙\+ s¡+>∑T˝Àq÷, Ädæj·÷˝À ¬s+&ÉT <˚XÊ\qT, ÄÁ|òæø±˝À ˇø£
Vü‰˝…+&éøÏ #Ó+~q$ ˝Ò‘>· √<ÛTä eT s¡+>∑T˝Àq÷ ñHêïsTT. <˚XÊìï >∑T]Ô+#·+&ç.
Ädæj·÷, ÄÁ|òæø±\˝À ø=ìï <˚XÊ\T dü«‘·+Á‘·+>±H˚ ÄÅùdº * j· ÷ @ <˚ X ÊìøÏ e\dü b Õ*‘·
ñHêïsTT, Ç$ ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À ñHêïsTT. Ä<ÛäTìø£ ÁbÕ+‘·+>± ñ+~?
Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À á <˚XÊ\ìï+{Ï˙ >∑T]Ô+#·+&ç.
|ü≥+ 1 : 1914˝À e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T
202 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À C≤‹ $eTTøÏÔ ñ<äé÷\T

dü«‘·+Á‘· <˚XÊ˝…’q #Ó’Hêe+{Ï$ yêdüÔyêìøÏ nH˚ø£ e\dübÕ\ø£ <˚XÊ\ ìj·T+Á‘·D˝À ñ+&ç
ù|s¡TøÏ e÷Á‘·yT˚ dü«‘·+Á‘·+>± ñHêïsTT. á n<Ûë´j·T+˝À e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ <ës¡TD |ü]dæ‘ú T· \
>∑T]+∫, ◊s√bÕ <˚XÊ\ e\dü ô|‘·ÔHêìøÏ e´‹πsø£+>± yêfi¯¢ b˛sê{≤\ >∑T]+∫ #·<äTe⁄<ë+. á
C≤rj·T‘ê uÛ≤e+ n+fÒ @$T{À, n~ <˚XÊ\˝À #ê˝≤ yê{Ï˝À¢ nH˚ø£ uÛ≤wü\T, nH˚ø£ eT‘ê\T ñqï
m˝≤ s¡ ÷ |ü ⁄ ~<ä T › ≈ £ î +<√ ns¡ ú + $$<Ûä s¡ø±\ Á|ü»\T ñ+&˚yêfi¯ó¢. Mfi¯¢+<ä]ø° ‘êeTT n+‘ê
#˚dTü ø√{≤ìøÏ 9e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±ìï ˇø£ C≤‹ nqï uÛ≤eq n+‘·>± ñ+&˚~ ø±<äT. á ÁbÕ+‘ê\˝À
eTs=ø£kÕ] #·<äe+&ç. kÕ+Á|ü<ëj·T bÕ\≈£î\T>± ñqï sêE\T, #·Áø£es¡TÔ\T
Äj·÷<˚XÊ\ kÕ+Á|ü<ëj·T bÕ\≈£î\T Á|üC≤kÕ«eT´+, ùd«#·Ã¤ e+{Ï uÛ≤eq\≈£î n+‘·>± eT<ä›‘·T
kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ b˛sê&ç ñ+&ç ñ+fÒ |ü*πøyêfi¯ó¢ ø±<äT. ø=‘·Ô ñ<äé÷\T #√≥T#˚düT ø√e≥+‘√
m≥Te+{Ï sê»ø°j·T eédüú\T @s¡Œ&ç
ñ+&˚$? j·T÷s¡|⁄ü ˝À yê´|æ˝Ô À ñqï C≤rj·T‘êyê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+,
e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À @ kÕe÷õø£ ∫e]øÏ k˛wü*»+ e+{Ï ø=‘·Ô uÛ≤eq\‘√ Á|ü»\T dü÷Œ¤]Ô
esêZ\T kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ b˛sê&ÜsTT? bı+<äkÕ>±s¡T. ø=ìï <˚XÊ\˝Àì nqTuÛyÑ ê\qT, e\dübÕ*‘·
düe÷q‘·«+, Á|üC≤kÕ«eT´+ n q ï ÁbÕ+‘ê\ \ø£å˝≤~ Á|ü»\ J$‘ê\˝À e÷s¡TŒqT ns¡ú+
uÛ≤eq\T yêfi¯fl≈£î m+<äT≈£î eTTK´+ #˚düTø√{≤ìøÏ M{Ïì eTq <˚X¯+˝Àì nqTuÛÑyê\‘√ b˛*Ã
nj·÷´sTT? #·÷<ë›+.
#Ó’Hê : ¬s+&ÉT _Ûqï <äX¯\T

20e X¯‘êã›+ Äs¡+uÛÑ+˝À eT+#·÷ e+X¯ #·Áø£es¡TÔ\T #Ó’Hêì bÕ*dü÷Ô ñ+&˚yêfi¯ó¢. nsTT‘˚
bÕXÊÃ‘·´ e\dübÕ\ø£ X¯≈£îÔ\qT+∫ #Ó’Hê Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&É>∑*π> |ü]dæú‹˝À yêfi¯ó¢ ˝Òs¡T. á
e\dü bÕ\ø£ X¯≈£îÔ\T #Ó’Hê˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·eT ªÁbÕuÛÑe ÁbÕ+‘ê\qTμ @s¡Œs¡#·T≈£îì ‘·≈£îÿe
~>∑TeT‹ |üqTï\T #Ó*¢+#·&É+, #Ó’Hê #·{≤º\T ‘·eT≈£î e]Ô+#·ø£b˛e≥+, ôd’ìø£ <äfi≤\qT ø£*–
ñ+&É≥+ e+{Ï $TqVü‰sTT+|ü⁄\qT Ç#˚Ã˝≤ #Ó’Hê #·Áø£es¡TÔ\ô|’ ˇ‹Ô&ç ‘˚>∑*>±s¡T. á |ü]dæú‘·T\
|ü≥¢ #Ó’Hê˝Àì bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T, Á|ü»\T ndü+‘·è|æÔ‘√ ñHêïs¡T. Á|ü»\T nH˚ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ #˚XÊs¡T.
bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T nH˚ø£ dü+düÿs¡D\≈£î Á|üj·T‹ï+#ês¡T.
>∑D‘·+Á‘·+ @sêŒ≥T
eT+#·÷ kÕÁe÷C≤´ìï ≈£L\<√dæ düHéjÓT{Ÿ`ôdHé (1866`1925) ‘·q H˚‘·è‘·«+˝À 1911˝À
>∑D‘·+Á‘· sêC≤´ìï @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. düHéjÓT{Ÿ`ôdHéì Ä<ÛäTìø£ #Ó’Hê ìsêà‘·>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
n‘·&ÉT ù|<ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. n‘·&ÉT #·~$q $TwüqØ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Å¬ø’düÔe eT‘·+‘√{Ï,
Á|üC≤kÕ«eT´ uÛ≤eq\‘√{Ï Á|üuÛ≤$‘·+ nj·÷´&ÉT. n‘·&ÉT yÓ’<ä´XÊÅkÕÔìï nuÛÑ´dæ+#ê&ÉT ø±˙ #Ó’Hê
uÛÑ$wü´‘·TÔ |ü≥¢ m+‘√ Ä+<√fi¯q |ü&˚yê&ÉT. #Ó’Hê düeTdü´\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ ˇø£ ø±sê´#·s¡D
|ü<∏äø±ìï s¡÷bı+~+#ê&ÉT. n‘·&ç ø±s¡´Áø£e÷±ìï ªeT÷&ÉT dæ<ë∆+‘ê\Tμ n+{≤s¡T (düHé, $THé,
#·TsTT). Ç$ @eq>± ªªC≤rj·T‘êyê<ä+μμ` n+fÒ $<˚o bÕ\≈£î\T>± uÛ≤$+|üã&ÉT‘·Tqï eT+#·÷
e+XÊìï, Ç‘·s¡ $<˚o kÕÁe÷»ýê<ä X¯≈£îÔ\qT bÕs¡<√\≥+— ªªÁ|üC≤kÕ«eT´+μμ` n+fÒ Á|üC≤kÕ«eT´
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚jT· &É+— ªªkÕeTýê<ä+μμ` n+fÒ |ü]ÁX¯eT\ô|’ ìj·T+Á‘·D, uÛ÷Ñ $T˝Òì s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ
uÛ÷Ñ $Tì |ü+#·{≤ìøÏ uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T. eT+#·÷ e+XÊìï ‘=\–+∫ >∑D‘·+Á‘êìï Á|üø{£ +Ï ∫q|üŒ{Ïø,°
düHé Hêj·Tø£‘·«+˝Àì >∑D‘·+Á‘· Á|üuÛÑT‘·«+ dæús¡|ü&É˝Òø£b˛sTT+~. ªj·TT<ä∆ Á|üuÛÑTe⁄\Tμ nì |æ\eã&˚
kÕúìø£ ôd’ìø£ X¯≈£îÔ\ ìj·T+Á‘·D˝À <˚X¯+ ñ+~.
kÕe÷õø£, sê»ø°j·T nì•Ã‹
ø=qkÕ–+~.es¡‡sTT˝Ÿ‡XÊ+‹ düe÷y˚X+¯
ìs¡íj·÷\qT ìs¡dædü÷Ô 1919 y˚T 4q
;õ+>¥˝À ˇø£ ìs¡dqü Á|ü<sä Ù¡ q #˚|{ü ≤ºsT¡ .
yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À ¬>\Tbı+~q
Á_≥Hé |ü ø å ± q ñqï|ü Œ {Ï ø ° »bÕqT
ÄÁø£$T+∫q ÁbÕ+‘ê\T #Ó’HêøÏ ‹]–
sê˝Ò<äT. á ìs¡düq ˇø£ ñ<äéT+>±
s¡÷bı+~ ªy˚T Hê\T>∑T ñ<äéT+μ>±
|æ\eã&ÉkÕ–+~.bÕ‘· kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT
‹s¡ d ü ÿ ]+∫ Ä<Û ä T ìø£ $C≤„ q XÊÁdü Ô + ,
Á|üC≤kÕ«eT´+, C≤rj·T‘êyê<ä+ <ë«sê
∫Á‘·+ 15.1 : y˚T Hê\T>∑T ñ<äéT+˝À Á|ü»\ ìs¡düq
#Ó’Hê eTT+<äT≈£î yÓfi≤¢\ì ˇø£ ‘·s¡+
ñ<ä´$T+∫+~. <˚X¯ eqs¡T\qT ìj·T+Á‹düTÔqï $<˚oj·TT\qT ‘·]yÓTj·÷´\ì, ù|<ä]ø±ìï ‘·–Z+∫,
ndüe÷q‘·\qT ‘·–Z+#ê\ì $|ü¢eø±s¡T\T ø√s¡kÕ>±s¡T. kÕ<Ûës¡D uÛ≤wü, *|æ\qT nqTdü]+#·&É+,
eTVæ≤fi¯\ |üsêBÛq‘·, Ä&É|æ\¢\ bÕ<ë\T ø£{ÏºyÓj·T´≥+ (Ä&É|æ\¢\ bÕ<ë\T |üP]Ô>± ô|s¡>∑≈£î+&Ü
ìs√~Û+#˚ Á≈£Ls¡yÓTÆq kÕ+Á|ü<ëj·T+) e+{Ï
yê{Ïì e´‹πsøÏ+#·{+, $yêVü≤+˝À düe÷q‘·«+, j·TTe #Ó’˙j·TT\T bÕ‘· kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT, $<˚o
ù|<ä]ø±ìï n+‘·+ #Ój·T´{≤ìøÏ Ä]úø£ n_Ûeè~∆ X¯≈£îÔ\qT m+<äT≈£î e´‹πsøÏ+#·kÕ>±s¡T?
e+{Ï dü+düÿs¡D\qT yêfi¯T¢ Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. Ç≥Te+{Ï~ @yÓTÆHê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »]–+<ë?
>∑D‘·+Á‘· $|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· <˚X¯+ ˇø£
dü+øå√uÛÑ dæú‹˝ÀøÏ HÓ≥ºã&ç+~. <˚XÊìï ◊ø£´+ #Ój·T´{≤ìøÏ, düTdæús¡‘· kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ø£èwæ #˚ùd Á|ü<Ûëq
X¯≈£îÔ\T>± >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ (C≤rj·T Á|üC≤bÕØº, BìH˚ ¬øm+{Ï
nH˚yêfi¯ó¢), #Ó’Hê ø£eT÷´ìdüTº bÕØº (dædæ|æ) Ä$s¡“¤$+#êsTT.
>∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ sê»ø°j·T dæ<ë∆+‘êìøÏ düHéjÓT{Ÿ `ôdHé uÛ≤eq\T
Ä<Ûës¡eTj·÷´sTT. ≈£L&ÉT, >∑T&É¶, Ç\T¢, s¡yêD≤ nqï$ ªHê\T>∑T
Á|ü<ëÛ q nedüsê\Tμ>± yêfi¯ó¢ >∑T]Ô+#ês¡T. düHj é TÓ {Ÿ `ôdHé #·ìb˛sTTq
‘· s ¡ T yê‘· >∑ T jÓ ÷ $T+&Ü+>¥ Hêj· T ≈£ î &ç > ± ∫j· ÷ +>¥ ¬ ø ’ ù wø˘
(1887`1975) mìïø£j·÷´&ÉT. n~Ûø±sêìï Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düT≈£îqï
ªj·TT<ä∆ Á|üuÛÑTe⁄\μ≈£î, kÕúìø£ Hêj·T≈£î\≈£î e´‹πsø£+>±q÷,
ø£ e T÷´ìdü T º \ qT ìs¡ ÷ à*+#· { ≤ìø° n‘· & É T ôd’ ì ø£ #· s ¡ ´ ≈£ î
|üPqT≈£îHêï&ÉT. <˚XÊìï ôd’ìø£ <˚X¯+>± eT\#·{≤ìøÏ n‘·&ÉT
Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. Á|ü»\T ªø£*dæ |üì#˚ùdμ düVü≤C≤‘· n\yê≥Tì
ô|+bı+~+#·Tø√yê\ì n‘·&TÉ ø√sê&ÉT.
>∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ kÕe÷õø£ eT÷˝≤\T |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ∫Á‘·+ 15.2 : Ä ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝Àì >√&É
ñHêïsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü>∑‹ |ü]$T‘·+>±q÷, ì<ëq+>±q÷ |üÁ‹ø£ : ªbÕ‘· Á|ü|ü+#êìï ≈£L\>=≥Tº, ø=‘·Ô
ñ+~. Ä<ÛTä ìø£ Á|ü>‹∑ øÏ øπ +Á<ë\T>± e÷]q cÕ+ô|Tò Æ e+{Ï q>∑sê\˝À Á|ü|ü+#êìï ì]à+#·Tμnì Ç~ ù|s=ÿ+{À+~.
1919 Hê{ÏøÏ 5 \ø£å\ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£ es¡Z+ @s¡Œ&ç+~. nsTT‘˚ Mfi¯¢˝À¢ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe XÊ‘·+
z&É\ ìsêàD+ e+{Ï Ä<ÛäTìø£ |ü]ÁX¯eT\˝À ñbÕ~Û bı+<ës¡T. M]˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ ªeT<Ûä´‘·s¡>∑‹
|ü≥ºDyêdüT\Tμ (dæj·÷y√ wæ$THé)>± |ü]>∑DÏ+|üã&˚ yê´bÕs¡düTÔ\T, <äTø±D<ës¡T\T ñHêïs¡T. |ü≥ºD
ø±]à≈£î\≈£î, Á|ü‘˚´øÏ+∫ eTVæ≤fi¯\≈£î #ê˝≤ ‘·≈£îÿe y˚‘·Hê\T \_Û+#˚$. yêfi¯ó¢ ø±]àø£ dü+|òü÷\˝À
dü+|òüT{Ï‘·+ ø±kÕ>±s¡T. |üì >∑+≥\T düTBs¡È+>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü |üì |ü]dæú‘·T\T #ê˝≤
<ës¡TD+>± ñ+&˚$. ùd«#êÃ¤ uÛ≤eq\T Ä<äsD ¡ bı+<ä≥+‘√ eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]+∫, düe÷q‘·«+
|ü⁄Hê~ô|’ ≈£î≥T+u≤\qT ì]à+#·≥+, Áù|eT e+{Ï yê{Ï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≥+, #·]Ã+#·≥+
yÓTT<ä\Tô|{≤ºsT¡ . bÕsƒX¡ Ê\\T, $X¯«$<ë´\j·÷\T $dü]Ô +#·≥+‘√ (ô|øÏ+>¥ $X¯«$<ë´\j·T+ 1902˝À
@s¡Œ&ç+~) kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£ e÷s¡TŒ\≈£î }‘·+ \_Û+∫+~. á ø=‘·Ô Ä˝À#·q\ |ü≥¢ ô|s¡T>∑T‘·Tqï
Äø£s¡¸DqT dü÷∫dü÷Ô »s¡ï*»+ $\dæ*¢+~.
á ø±\+˝À Ä$s¡“¤$+∫q eTTKýÓTÆq ∫j·÷+>¥ kÕ+Á|ü<ëj·Tyê~. eTVæ≤fi¯\ bÕÁ‘·
sê»ø°j·T bÕØº\T @$T? Ç+{ÏøÏ |ü]$T‘·yTÓ Æ ñ+<äì, ªbÕ‹Áe‘·´+, s¡÷|ü+, e÷≥,
Ç≥Te+{Ï düMTø£s¡D˝À¢ düuÛÑT´\T mes¡T? |üìμ nqï Hê\T>∑T düT>∑TD≤\ô|’ yêfi¯ó¢ ÁX¯<ä∆ ô|{≤º\ì
n‘·&ÉT uÛ≤$+#˚yê&ÉT. Ä&Éyêfi¯ó¢ <Ûä]+#˚ >öqT\T m+‘·
yêfi¯ó¢ Ä•+∫q kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ\ bı&Ée⁄ ñ+&Ü\qï~ ≈£L&Ü dæbòÕs¡düT #Ój·T´kÕ>±s¡T.
dü«s¡÷|ü+ @$T{Ï? bò Õ ´ø£ º Ø j· T »e÷qT\≈£ î Áb˛‘ê‡Vü ≤ ø£ + >± ø±]àø£
dü+|òü÷\qT nDÏ∫yÓj·T´{≤ìøÏ ≈£L&Ü n‘·&ÉT |üPqT≈£îHêï&ÉT. >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ bÕØº ‘·q dü+≈£î∫‘·
kÕe÷õø£‘·‘·«+ e\q, sê»ø°j·T <ä÷s¡<äèwæº ˝À|æ+#·&É+ e\q <˚X¯+˝À @ø£‘·«+ kÕ~Û+#·&É+˝À
$|òü\yÓTÆ+~. düHéjÓT{Ÿ`ôdHé ø±s¡´Áø£eT+ ˝Àì Á|ü<Ûëq n+X¯yÓTÆq ô|≥Tºã&ç ìj·T+Á‘·D, uÛÑ÷$T
düe÷q |ü+|æDÏ nqï yê{Ïì neT\T #Ój·T´H˚ ˝Ò<äT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\qT,
¬s’‘ê+>±ìï bÕØº |ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT. Á|ü»\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ ã<äT\T
ôd’q´+‘√ XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\qT ø£*Œ+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ês¡T.
#Ó’Hê ø£eT÷´ìdüTº bÕØº Ä$sê“¤e+
1937˝À #ÓH’ êô|’ »bÕqT <ä+&Ó‹qÔ |ü&ÉT >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ yÓqø£&TÉ >∑T y˚d+æ ~. düTBs¡È j·TT<ä+∆
e\¢ #ÓH’ ê ã\V”≤q|ü&+ç ~. 1945`1949 eT<Û´ä ø±˝+˝À <Ûsä \¡ T HÓ\øÏ 30 XÊ‘·+ #=|üq ô|]>±sTT,
B+‘√ kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ J$‘ê\T <äTs¡“s¤ e¡ Tj·÷´sTT. Á>±MTD #ÓH’ ê s¬ +&ÉT dü+øå√uÛ≤\qT m<äTs=ÿ+~:
yÓTT<ä{Ï~ H˚\\T ìkÕ‡s¡+ ø±e≥+, n&Ée⁄\T q]øÏyÓj·T´{+, es¡<ä\ e+{Ï Jyêes¡D |üs¡yÓTÆq~.
¬s+&Ée~ <√|æ&û|üP]‘· uÛÑ÷$T øö\T $<ÛëHê\T, s¡TD uÛ≤s¡+, |ü⁄sê‘·q kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+, n_Ûeè~∆
#Ó+<äì Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\‘√ ≈£L&çq kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ |üs¡yÓTÆq~.
s¡cÕ´ $|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· ø=~›ø±˝≤ìπø 1921˝À #Ó’Hê ø£eT÷´ìdüTº bÕØº @s¡Œ&ç+~. s¡cÕ´
kÕ~Û+∫q $»j·T+ Á|ü|ü+#·+ô|’ ã\yÓTÆq Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æ+~. <√|æ&ûì n+‘·+#˚ùd Á|ü|ü+#·
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T #ÓjT· ´{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ ø=$THé≥sYïì ˝…ìHé e+{Ï Hêj·T≈£î\T 1918 e÷]Ã˝À
kÕú|æ+#ês¡T. $$<Ûä <˚XÊ\˝Àì ø£eT÷´ìdüTº bÕØº\≈£î k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé, ø=$THé≥sYï eT<ä›‘·T
Ç#êÃsTT. nsTT‘˚, |ü≥ºD≤\˝Àì ÁXÊ$Tø£ es¡Z+ <ë«sêH˚ $|ü¢e+ edüTÔ+<äqï kÕ+Á|ü<ëj·T e÷]ÿ‡düTº
ne>±Vü≤q‘√H˚ n$ |üì#˚jT· kÕ>±sTT. dæd|æ æ Hêj·T≈£î&ç>± m~–q e÷y√ C…&Ü+>¥ (1893`1976)
‘·q $|ü¢e ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ ¬s’‘ê+>±ìï Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì _ÛqïyÓTÆq |ü+<∏ëì ne\+_+#·kÕ>±&ÉT.
uÛÑ÷kÕ«e÷´ìï n+‘·+ #Ój·T´{≤ìøÏ b˛sê&˚˝≤ n‘·&ÉT #Ó’Hê ¬s’‘ê+>±ìï dü+|òüT{Ï‘·+ #˚dü÷Ô ¬s’‘ê+>∑
ôd’Hê´ìï ì]à+#·kÕ>±&ÉT. dædæ|æ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì b˛sê≥+˝À uÛÑ÷$T˝Òì ¬s’‘ê+>∑+ \ø£å˝≤~>±
#˚sk¡ Õ>±s¡T. n‘·&ç $»j·÷\T dæd|æ ìæ ã\yÓTqÆ
sê»ø°j·T X¯øÏÔ>± s¡÷bı+~+∫, n+‹eT+>±
>∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ô|’ $»j·T+ kÕ~Û+#˚˝≤
#˚XÊsTT. >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ <ë&ÉT\ qT+∫
s¡ø£åDì#˚Ã õj·÷+>¥øÏ‡ |üs¡«‘ê\˝À 1928
qT+∫ 1934 es¡≈£î ãdü #Ój·T´≥+ e÷y√
C…&Ü+>¥ _ÛqïyÓTÆq |ü+<∏ëì dü÷∫düTÔ+~.
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ uÛ÷Ñ $Tì kÕ«BÛq+ #˚dTü ≈£îì |ü⁄q:
|ü+|æDÏ #Ój·T´≥+ <ë«sê ã\yÓTÆq ¬s’‘ê+>∑
dü+|ò÷ü \qT (k˛$j·T≥¢qT) ì]à+#ê&ÉT. Ç‘·s¡
Hêj·T≈£î\ ˝≤>± ø±≈£î+&Ü dü«‘·+Á‘·+>±
ñ+&˚ Á|üuTÑÛ ‘·«+, ôdH’ ê´\qT e÷y√ ì]à+#ê&ÉT.
eTVæ ≤ fi¯ \ T m<ä T s=ÿ+≥Tqï dü e Tdü ´ \ ∫Á‘·+ 15.3 : 1944˝À j·÷HêHé˝À Á|ü»\qT
|ü ] cÕÿsêìøÏ Á>±MTD eTVæ ≤ fi≤dü + |ò ü ÷ \ ñ<˚›•+∫ Á|üdü+–düTÔqï e÷y√
@sêŒ≥TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT. ô|<ä›\T ≈£î~]Ãq
$yêVü‰\qT ìùw~Ûdü÷Ô, $yêVü≤ ˇ|üŒ+<ä |üÁ‘ê\ ø=qT>√\T, neTàø±\qT ì*|æy˚dü÷Ô, $&Ü≈£î\
$<ÛëHêìï düs¡∞ø£è‘·+ #˚dü÷Ô ø=‘·Ô $yêVü≤ #·{≤ºìï #˚XÊs¡T.
ø£eT÷´ìdüTº\ k˛$j·T≥¢qT >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥ #·Áø£ã+<Ûä+ #Ój·T´{+‘√ bÕØº ‘·eT kÕúesêìï
e÷s¡TÃø√e\dæ e∫Ã+~. B+‘√ ª˝≤+>¥ e÷sYÃμ>± Á|üU≤´‹>±+∫q cÕ+øÏ‡øÏ 6000 yÓTÆfi¯¢ ø£wüºuÛÑ÷sTTwüº
Á|üj÷· D+ (1934`35) yÓTT<ä\sTT´+~. Çø£ÿ&É j·÷HêHé˝Àì ‘·eT ø=‘·Ô kÕúes¡+˝À j·TT<ä∆ Á|üuTÑÛ e⁄\qT
n+‘·yÓTT+~+∫, $<˚o kÕÁe÷»ýê<ä+ô|’ b˛sê&É{≤ìøÏ, uÛÑ÷dü+düÿs¡D\T #˚|ü≥º{≤ìøÏ ‘·eT
ø±s¡´Áø£e÷ìï eT]+‘· rÁe‘·s¡+ #˚XÊs¡T. uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T, C≤rj·Tø£s¡D nqï á ¬s+&ÉT n+XÊ\
ø±s¡D+>± bÕØºøÏ ã\yÓTÆq kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ @s¡Œ&ç+~.
1937`1945 eT<Ûä´ø±\+˝À #Ó’Hêô|’ »bÕqT <ä+&Ó‹Ô #ê˝≤ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï ÄÁø£$T+∫+~.
Á≈£Ls¡, e\dü, ôdì’ ø£ bÕ\qqT »bÕqT neT\T #ÓjT· ´{+‘√ #ÓH’ ê düe÷»+, Ä]úø£ |ü]dæ‹ú <ës¡TD+>±
Á|üuÛ≤$‘·eTj·÷´sTT. »bÕqT ÄÁø£eTDqT Á|ü‹|òüT{Ï+#·{≤ìøÏ >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥, dædæ|æ #˚‘·T\T
ø£*bÕsTT. 1945 Ä>∑düTº˝À nyÓT]ø±øÏ »bÕHé <ëk˛Vü≤+ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· #Ó’Hêô|’ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+
>∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥, dæd|æ \æ eT<Û´ä |üP]ÔkÕúsTT j·TT<ä+∆ »]–+~. n+‹eT+>± #ÓH’ ê Á|ü<ëÛ q uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ô|’
|ü≥Tº kÕ~Û+#·≥+˝À dæd|æ æ $»j·TeTsTT´+~. >∑TjÓ÷$T+&Ü+>¥øÏ ‘Óy’ êHé B$˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T#˚ùd
|ü]dæú‹ ø£*–+~.
q÷‘·q Á|üC≤kÕ«eT´+ @sêŒ≥T : 1949`1954
1949˝À #Ó’Hê Á|ü»\ >∑D‘·+Á‘·+ @s¡Œ&ç+~. Ç~ ªq÷‘·q Á|üC≤kÕ«eT´+μ nqï dæ<ë∆+‘·+ô|’
@s¡Œ&ç+~. uÛÑ÷kÕ«eT´ $<ÛëHêìï, kÕÁe÷»ýê<ëìï e´‹πsøÏ+#˚ kÕe÷õø£ esêZ\˙ï á dæ<ë∆+‘·+
Ä<Ûës¡+>± @ø£eTj·÷´sTT. Ä]úø£ $<Ûëq+˝Àì ø°\ø±+XÊ\qT Á|üuÛÑT‘·« ÄBÛq+˝À ñ+#ês¡T.
n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· dædæ|æ ô|<ä› m‘·TÔq uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T neT\T #˚dæ+~ ` n+fÒ
uÛÑ÷kÕ«eTT\ uÛÑ÷$Tì »|ü⁄Ô #˚dæ ù|<ä ¬s’‘ê+>±ìøÏ |ü+∫ô|{≤ºs¡T. eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD≈£î, yêfi¯¢ Vü≤≈£îÿ\≈£î,
ãVüQ uÛ≤s¡´‘·« ìùw<ÛëìøÏ ≈£L&Ü ø=‘·Ô Á|üuÛÑT‘·«+ #·{≤º\T#˚dæ+~. Bìe\¢ eTVæ≤fi¯\T $$<Ûä s¡+>±\˝À
|ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷q ôVA<ë bı+<ä>∑*>±s¡T.
uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T
Á>±MTD |ü]dæú‹ì ns¡ú+ #˚düTø√e≥+, ¬s’‘ê+>∑ dü+|òü÷\ ìsêàD+ e+{Ï yê{Ï‘√ ¬s+&ÉT
dü+e‘·‡sê\T XÊ+‹j·TT‘·+>± >∑&ç∫q ‘·s¡Tyê‘· 1950`51˝À uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ neT\T
yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. Á>±e÷\˝À ñ+≥Tqï n+<ä] esêZ\qT
>∑T]Ô+#·{+, ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷kÕ«eTT\ uÛÑ÷$T, Ç‘·s¡ ñ‘êŒ<äø£
ÄdüTÔ\qT kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îì ‹]– |ü+#·≥+ e+{Ï$ B+{À¢
eTTKýÓTÆq <äX¯\T. á Á|üÁøÏj·T˝À Á|ü<Ûëq uÛÑ÷$Tø£qT ªªÁbÕ+‘·
Fig.
kÕúsTT uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ dü+|òüT+μμ |ü+|æ+∫q |üì ãè+<ë\T
b˛wæ+#êsTT. ¬s’‘ê+>∑ dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T #Ój·T´≥+, kÕúìø£
Hêj·Tø£‘·« kÕúHê\≈£î yê{ÏqT+∫ ÁøÏj·÷o\ø£ düuTÑÛ ´\qT m+|æø£
#Ój·T´≥+ M{Ï eTTK´ $<ÛäT˝À¢ uÛ≤>∑+>± ñ+&˚~. á ø=‘·Ô
Hêj·Tø£‘·«+ Á|ü<Ûëq+>± ù|<ä, eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ ¬s’‘ê+>∑+ qT+∫
@s¡Œ&ç+~. |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·eT HÓ’|ü⁄D≤´\ ø±s¡D+>±
eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ ¬s’‘ê+>∑+ Ä~Û|ü‘·´+˝ÀøÏ e∫Ã+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Á|üC≤ düe÷y˚XÊ\T, ãVæ≤s¡+>∑ $#ês¡D\ <ë«sê uÛ÷Ñ kÕ«eTT\≈£î
e´‹πsø£+>± Á>±eT+ n+‘·{ìÏ düMTø£]+#·{≤ìøÏ |üì ãè+<ë\T
∫Á‘·+ 15.4 : uÛÑ÷$T ]ø±s¡T¶\qT
Á|üj·T‹ï+#êsTT.
‘·>∑\u…&ÉT‘·Tqï Á|ü»\T á |ü<ä∆‘·T\ e\¢ uÛÑ÷kÕ«eTT\T Á|üC≤ nee÷Hê\≈£î
>∑Ts¡j·÷´s¡T. $#ês¡D\˝À á es¡Z+ yêfi¯¢≈£î eTs¡D•ø£å
$~Û+#ês¡T. á $<Ûä+>± á esêZìøÏ #Ó+~q 10`20 \ø£å\ eT+~ì #·+|æ ñ+{≤s¡T.
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>± #ÓH’ ê kÕ>∑TuÛ÷Ñ $T˝À 43 XÊ‘êìï Á>±MTD Á|ü»\˝À
60 XÊ‘êìøÏ |ü+∫ô|≥º&É+˝À uÛÑ÷dü+düÿs¡D\T $»j·T+ kÕ~Û+#êsTT. ù|<ä¬s’‘·T\ øÏ+<ä uÛÑ÷$T
>∑D˙j·T+>± ô|]–+~. nsTT‘˚ eTT+<äTqT+∫ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ s¬ ‘’ ê+>∑+ ã\yÓTqÆ dæ‹ú ˝À ñqï+<äTe\¢
n~ m≈£îÿe Á|üjÓ÷»q+ bı+~+~.
bÕ‘· dü+|üqï esêZìøÏ #Ó+~q n~Ûø±s¡+, Ä]úø£ eqs¡T\qT rùddüTø√>± Ç+ø√yÓ’|ü⁄q dædæ|æ
j·TT<ä+∆ ˝À >¬ \e{≤ìøÏ dæd|æ øæ Ï uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\T <ë«sê sê»ø°jT· s¡+>∑+˝ÀøÏ e∫Ãq ù|<ä, eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ
m˝≤ <√Vü≤<ä|ü&Ü¶sTT? #Ó+~q Á>±eT ø±s¡´ø£s¡Ô\ qT+∫ ø=‘·Ô ≈£î©q es¡Z+
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À neT\T nsTTq uÛ Ñ ÷ @s¡Œ&ÉkÕ–+~. uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\‘√bÕ≥T sê»ø°j·T
dü+düÿs¡D\qT #ÓH’ ê˝À »]–q yê{Ï‘√ b˛\Ã+&ç. $<ä´, nø£så êdü´‘·\qT yê´|æ+|ü#j Ó T· ´{≤ìøÏ ô|<ä› m‘·TqÔ
yê{Ï eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT ù|s=ÿq+&ç. ejÓ÷»q ¬s’‘ê+>∑ bÕsƒ¡XÊ\\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
<˚X¯ n_Ûeè~∆øÏ, kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ Åd”Ô, |ü⁄s¡Twüß\≈£î Bì‘√bÕ≥T Á>±e÷˝À¢ì ∫qï |æ\¢\≈£î, ô|<ä›yêfi¯¢≈£î
düe÷q neø±XÊ\T, yêfi¯¢ düe÷q uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
nedüs¡eTqï <äèø£Œ<∏ä+‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê? $|ü¢e ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T
neT\T#Ój·T´≥+˝Àq÷, n+<ä]ø° ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT n+~+#·{+˝Àq÷ kÕ~Û+∫q $»j·÷\T
#Ó’Hê uÛÑ$wü´‘·TÔ Á|ü>∑‹øÏ ã\yÓTÆq |ü⁄Hê~>± ì*#êj·Tì y˚T<Ûëe⁄˝+‘ê kÕ<Ûës¡D+>± @ø°uÛÑ$kÕÔs¡T.
dædæ|æ bÕ\q Áø£y˚T|” @ø£ bÕØº bÕ\q≈£î <ë]rdæ+~. dædæ|æøÏ
#Ó+~q n~ÛHêj·T≈£î\T, ˝Ò<ë ª#Ó’s¡àHéμ #ê˝≤ X¯øÏÔeT+‘·T\T>±
m~>±s¡T. Á|ü‹|üø£å ø±s¡´ø£˝≤bÕ\î nD>∑<=ø£ÿã&Ü¶sTT.
$j·T‘êï+ : Ç<ä›s¡T e\dü bÕ\≈£î\≈£î e´‹πsø£+
e\dübÕ\q nqTuÛeÑ +
19e X¯‘êã› eT<Û´ä ø±\+ Hê{ÏøÏ Áô|+ò ∫ Á|ü‘´· ø£å bÕ\q øÏ+<äøÏ
$j·T‘êï+ e∫Ã+~. Áô|ò+∫ bÕ\≈£î\T $j·T‘êï+ #·Áø£e]Ôì ‘·eT
#˚‹˝À ø°\Tu§eTà>± #˚düT≈£îì uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Á_{Ïwt yêfi¯ó¢
bÕ*+∫qfÒ¢ bÕ*+#ês¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï Á_≥Hé Á|üu≤Û $‘·+ #˚dqæ fÒ¢
$j·T‘êïMTj·TT\ J$‘ê\˝À nìï n+XÊ\qT Áô|ò+∫ yêfi¯ó¢
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊs¡T.
m>∑TeT‘·T\T, uÛÑ÷kÕ«eTýê<ä+, ¬s’‘ê+>∑+
$j·T‘êï+ì e]ì m>∑TeT‹ #˚ùd <˚X¯+>± n_Ûeè~∆
#Ój÷· ´\ì Áô|+ò ∫ #ê˝≤ ÄdüøÔÏ ø£qã]∫+~. Ç+<äT≈£î n~ eT÷&ÉT
m‘· T Ô > ∑ & É \ qT nqTdü ] +∫+~ ` kÕ>∑ T ˙{Ï dü < ä T bÕj· ÷ ìï
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≥+, uÛÑ÷kÕ«eTT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·{+, e], s¡ã“s¡T
e+{Ï eékÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥øÏ düV≤ü ø£]+#·≥+. yÓTø±+>¥
&Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+˝À kÕ>∑T $d”Ôsêíìï ô|+#·{≤ìøÏ Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ ;&ÉT
uÛÑ÷eTT\ qT+∫ ˙{Ïì ‘√&ç ø±\e\ ìsêàD+ #˚|ü{≤ºs¡T. á
$düèÔ ‘· kÕ>∑T˙{Ï |üqT\˝À eTTK´+>± ø±\e\T, ø£sø¡ ≥£ º ìsêàD+˝À |ü≥+ 2 : $j·T‘êï+
ã\e+‘·+>± |üì#˚sTT+∫ yê{Ïì |üP]Ô #˚XÊs¡T. Bì |òü*‘·+>± e] ñ‘·Œ‹Ô ô|]– n+‘·sê®rj·T
e÷¬sÿ{À¢ <ëìì m>∑TeT‹ #Ój·T´≥+ kÕ<ÛäéTsTT´+~. $j·T‘êï+ ‘·q e] ñ‘·Œ‹Ô˝À eT÷&ç+≥
¬s+&ÉT e+‘·T\T m>∑TeT‹ #˚j·TkÕ–+~. 1931 Hê{ÏøÏ $j·T‘êï+ Á|ü|ü+#·+˝À eT÷&Ée n‹ ô|<ä›
_j·T´+ m>∑TeT‹<ës¡T>± m~–+~. Bì‘√bÕ≥T yêDÏ»´ düsT¡ ≈£î\ s¡yêD≤ ø√dü+, ôdì’ ø£ øπ +Á<ë\qT
‘·s¡*+#·{≤ìøÏ, yÓTT‘·Ô+ ÁbÕ+‘êìï ‘·eT n<äT|ü⁄˝À ô|≥Tºø√e&ÜìøÏ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT (s√&ÉT¢,
¬s’\T e÷sêZ\) n_Ûeè~∆ #˚kÕs¡T. $j·T‘êï+ ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD ÁbÕ+‘ê\qT, #Ó’HêqT ø£*ù| Ç+&√`#Ó’Hê
K+&Ü+‘·s¡ ¬s’\Te÷s¡Z ìsêàD≤\qT yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T.
$j·T‘êï+ e\dübÕ*‘· Ä]úø£ |ü]dæ‹ú Á|ü<ëÛ q+>± Áô|+ò ∫, ø=+‘·eT+~ dü+|üqï $j·T‘êïMTj·TT\
nBÛq+˝À ñqï e] ñ‘·Œ‹Ô, s¡ã“s¡T kÕ>∑Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. s¡ã“s¡T ‘√≥\˝À yÓ{Ïº ø±]à≈£î\qT
ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚yêfi¯ó¢. Ä]úø£ eédüú bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D #Ó+<ä{≤ìøÏ Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ @MT #Ój·T´˝Ò<äT.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ô|]– ô|<ä› ô|<ä› uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T ∫qï s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ eTT\qT #˚õøÏÿ+#·T≈£îì
yê]‘√ øö\T ¬s’‘·T\T>± |üì #˚sTT+#·T≈£îH˚yêfi¯ó¢. |òü*‘·+>± ¬s’‘ê+>∑ JeqÁ|üe÷D+ |ü&çb˛sTT+~.
<äXÊu≤›\ bÕ≥T kÕ–q uÛÑ ÷ |üsêsT÷ø£s ¡D, Áô|ò +∫yêfi¯¢≈ £î/ yêfi¯ ¢ |ü øå±q ì*∫q
$j·T‘êïMTj·TT\≈£î ø=ìï n+XÊ\˝À $TqVü‰sTT+|ü⁄\T Çe«≥+ e\¢ uÛ÷Ñ $T ô|<ä,› dü+|üqï uÛ÷Ñ kÕ«eTT\
#˚‘·T˝À¢ πø+ÁBø£è‘·+ ø±kÕ–+~. uÛÑ÷$T ˝Òø£b˛e≥+, ˝Ò<ë HêeTe÷Á‘·+>± ñ+&É≥+‘√ $j·T‘êï+
s¬ ‘’ ê+>∑+ n|ü\ $wü e\j·T+˝À ∫≈£îÿ≈£îb˛sTT ãj·T≥|ü&˝É øÒ £ b˛j˚T~. Á>±eT ô|<ä˝› q’… uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T
$~Û+#˚ n~Ûø£ |üqTï\T, n~Ûø£ øö\T, n~Ûø£ e&û¶ uÛ≤s¡+ øÏ+<ä ¬s’‘ê+>∑+ q*–b˛kÕ–+~. 1930
Hê{ÏøÏ uÛÑ÷$T˝Òì‘·q+, uÛÑ÷ j·÷»e÷Hê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q >∑D≤+ø±\T $j·T‘êï+ ¬s’‘ê+>∑+
m<äTs=ÿ+≥Tqï <ës¡TD |ü]dæú‘·T\qT yÓ\¢&ç #˚XÊsTT. nHêï+ nH˚ ÁbÕ+‘·+˝À düTe÷s¡T>± 53%
$j· T ‘êï+˝À ¬ s ’ \ T e÷sêZ \ qT, ø±\e\qT ≈£î≥T+u≤\≈£î ndü\T @e÷Á‘·+ uÛÑ÷$T ˝Ò<äT.
{ÀHéøHÏ ,é ø=∫Hé∫Hê˝À düTe÷s¡T>± 58%, 79%
Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ m+<äT≈£î n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T? ≈£î≥T+u≤\≈£î ns¡+>∑Tfi¯+ uÛÑ÷$T ≈£L&Ü ˝Ò<äT.
uÛÑ÷$T˝Òì ¬s’‘ê+>±ìø°, uÛÑ÷$T˝Òì ø±]à≈£îìø° 1930\˝À uÛÑ÷$T ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À n‘·´~Ûø£
eT<Ûä´ ‘˚&Ü @$T{Ï? XÊ‘·+ Äø£*øÏ >∑Ts¡j·÷´s¡+fÒ uÛÑ÷$T˝Òì ≈£L©\
Á_{Ïwt bÕ\q˝Àì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ¬s’‘ê+>∑ |ü]dæú‹ |ü]dæú‹ @$T{À }Væ≤+#·Tø√+&ç!
>∑T]+∫ MTs¡T #·~yês¡T. $j·T‘êï+ s¬ ‘’ ê+>∑ dæ‹ú ø°, uÛÑ÷kÕ«eTT\ qT+∫ uÛÑ÷$T rdüT≈£îqï
Bìø° b˛*ø£\T @$T{Ï? ¬s’‘ê+>∑+ <ëìøÏ øö\T #Ó*¢+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü
uÛÑ÷kÕ«$T bı˝≤˝À¢q÷, yêfi¯¢ Çfi¯¢˝Àq÷ |üì #˚j·÷*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü yêfi¯ó¢ Çwüº+e∫Ãq≥Tº $~Û+#˚
nH˚ø£ s¡ø±\ |üqTï\qT ≈£L&Ü #Ó*¢+#ê*. M{Ïe\¢ uÛÑ÷kÕ«eTT\qT+∫ ¬s’‘ê+>∑+ _j·T´+, &ÉãT“
n|ü>± rdüTø√ø£ ‘·ù|Œ~ ø±<äT. <ë+‘√ yêfi¯ó¢ eT]+‘·>± s¡TD ã+<Ûë\˝À ≈£Ls¡T≈£îb˛j˚Tyêfi¯ó¢.
ªªHê>∑]≈£î\T>± #˚ùd u≤<Ûä´‘·μμ
Á_{Ïwt yêfi¯¢˝≤>±H˚ Áô|ò+∫ e\dü bÕ\≈£î\T ≈£L&Ü e\dü bÕ*‘· Á|ü»\T nHê>∑]≈£î\ì ‘·eT
bÕ\q‘√ Ä<ÛTä ìø£ Hê>∑]ø£‘· |ò˝ü ≤\qT n+~+#·≥+ ‘·eT ø£seÔ¡ éTì yêfi¯ó¢ uÛ≤$+#ês¡T. ªkÕúì≈£î\qTμ
Hê>∑]≈£î\T>± #Ój·T´{≤ìøÏ $<ä´ ˇø£ e÷s¡Z+>± uÛ≤$+#ês¡T. Áô|ò+∫ yêfi¯¢≈£î #·<äTe⁄≈£îqï ø±]à≈£î\
nedüs¡+ ñ+~ ø±˙ $<ä´ e\¢ düeTdü´\T ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êj·Tì uÛÑj·T|ü&ÉkÕ>±s¡T. ˇø£kÕ]
$<ëé+‘·T˝…q’ ‘·sT¡ yê‘· $j·T‘êïMTj·TT\T e\dü bÕ\≈£î\ Ä~Û|‘ü ê´ìï Á|ü•ï+#·e#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
$j·T‘êï+˝À ñ+≥T Áô|ò+∫ bÂs¡T\T #˚düTÔqï {°#·s¡T¢, <äTø±D<ës¡T\T, b˛©düT\T e+{Ï ñ<√´>±\qT
$<ëé+‘·T˝…q’ $j·T‘êïMTj·TT\T ˝≤π>düT≈£î+{≤s¡ì uÛj Ñ T· |ü&kÉ Õ>±s¡T. ø±ã{Ïº Mfi¯ó¢ $j·T‘êïMTj·TT\≈£î
|üP]Ô Áô|ò+∫$<ä´qT n+~+#˚ $<ÛëHê\qT e´‹πsøÏ+#·kÕ>±s¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À $j·T‘êïMT
uÛ≤wüqT H˚]Œq|üŒ{Ïø° ñqï‘·$<ä´ n+‘ê Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À ñ+&˚~. »HêuÛ≤˝À #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñqï
$j·T‘êï+ dü+|üqTï\ |æ\\¢ T e÷Á‘·yT˚ Áô|+ò ∫ ã&ç˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á_{Ïwüßyêfi¯ó¢ nqTdü]+∫q #˚s¡>∑*π>yêfi¯ó¢. n˝≤ ã&ç˝À #˚]q yêfi¯¢˝À #ê˝≤
$<ÛëHêìï >∑Ts¡TÔ#˚düTø√{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. ø=~›eT+~ e÷Á‘·y˚T bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ |üP]Ô #˚ùd
|üØø£å˝À ñrÔs¡Tí\T nj˚Týêfi¯ó¢. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á_{Ïwüßyêfi¯ó¢, $j·T‘êï+˝À Áô|ò + ∫yêfi¯ ¢ q T bı>∑ T &É T ‘· ÷ , e\dü b Õ\qqT
Áô|ò + ∫yêfi¯ ó ¢ nqTdü ] +∫q e\dü b Õ\q
düeT]ú+#˚$.
$<ÛëHê\qT b˛\Ã+&ç. yê{Ï eT<Ûä´ b˛*ø£\T,
@$T{Ï, ‘˚&Ü\T @$T{Ï? $j·T‘êï+ C≤rj·T‘êyê<ä Ä$sê“¤e+
Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ Ç∫Ãq bÕsƒê´+XÊ\qT {°#·s¡T¢,
$<ë´s¡Tú\T >∑T&ç¶>± nqTdü]+#·˝Ò<äT. ø=ìïkÕs¡T¢ Bìì ãVæ≤s¡+>∑+>±, ø=ìïkÕs¡T¢ eTÚq+>± ìs¡düq
e´ø£Ô+ #˚ùdyês¡T. øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À $j·T‘êï+ {°#·s¡¢ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+‘√ yê] uÀ<ÛäqqT
ìj·T+Á‹+#·≥+ ø£wºyü ÓTÆb˛sTT+~. bÕsƒê\T #Óù|Œ≥|ü&ÉT $j·T‘êï+ {°#·s¡T¢ bÕsƒê\˝À ñqï<ëìì
e÷]Ã Áô|ò+∫ Á|üuÛÑT‘ê«ìï $eT]Ù+#˚ yês¡T. ø±sê´\j·÷\˝À ñ<√´>±\≈£î $j·T‘êïMTj·TT\qT
nqs¡TΩ\T>± #˚ùd$<Û+ä >± ñqï e\dü Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üjT· ‘êï\qT $<ë´s¡T\ú T Á|ü‹|òTü {Ï+#·kÕ>±s¡T. <˚Xu¯ øÑÛ ÔÏ
uÛ≤e+‘√ düe÷» Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ b˛sê&É≥+ ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T\T>± eTVæ≤fi¯\T
$<ëé+‘·T\ $~Û nqï qeTàø£+‘√ yês¡T Áù|s¡D
bı+<ës¡T. B+‘√ yêfi¯ó¢ ‘·eT kÕúHêìøÏ eTT|ü $j·T‘êï+ eTVæ≤fi¯\T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ øÏ+~ esêZ\ yês¡T
yê{Ï\T¢‘·T+<äì uÛÑj·T|ü&˚ Áô|ò+∫ bÕ\≈£î\‘√q÷, kÕ+Á|ü<ëj·T+>± |ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷q‘ê«ìï nqTuÛ$Ñ +#˚
kÕúìø£ dü+|üqTï\‘√q÷ |òüTs¡¸D |ü&Ü*‡q |ü]dæú‹ yêfi¯ó.¢ nsTT‘˚ Á|üC≤ J$‘·+˝À yêfi¯¢ bÕÁ‘· ñ+&˚~ ø±<äT,
@s¡Œ&ç+~. 1920\ Hê{ÏøÏ $<ë´s¡T\ú T j·TTe nHêï+ ‘·eT uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T ìs¡sí TT+#·T≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ ñ+&˚~ ø±<äT.
bÕØº e+{Ï sê»ø°j·T bÕØº\qT @sêŒ≥T#˚dæ C≤rj·T‘ê ñ<äéT+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ‘·s¡TD+˝À
ªnHêïMTdt dü ÷ º & Ó + {Ÿ μ e+{Ï |ü Á ‹ø£ \ qT eTVæ ≤ fi¯ \ ôVA<ë >∑ T ]+∫ Ä˝À#· q yÓ T T<ä \ sTT´
Á|ü#·T]+#·kÕ>±s¡T. Åd”Ô‘·‘ê«ìøÏ ø=‘·Ô s¡÷|ü⁄ nq«sTT+#·kÕ>±s¡T. kÕe÷õø£
20e X¯‘ê_› Äs¡+uÛ+Ñ ˝À Ä<ÛTä ìø£ $<ä´ø√dü+ ìj·Te÷\qT e´‹πsøÏ+∫q eTVæ≤fi¯\qT s¡#·sTT‘·\T,
$j·T‘êï+ $<ë´s¡Tú\T »bÕqT yÓfi¯¢kÕ>±s¡T. yêfi¯¢˝À¢ sê»ø°j·T y˚T<Ûëe⁄\T ø=ìj·÷&ÉkÕ>±s¡T. 1930\˝À
#ê˝≤eT+~ Á|ü<Ûëq ñ<˚›X¯+ $j·T‘êï+qT+∫
Áô|ò+∫yêfi¯¢qT ‘·]yÓTj·T´≥+, ø°\Tu§eTà #·Áø£e]Ôì Hê*Hé sêdæq qe\˝À ˇø£ eTVæ≤fi¯ ã\e+‘·|⁄ü ô|[¢ qT+∫
‘=\–+∫ n+‘·≈£îeTT+<äT Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ |ü&É<√dæq ãj·T≥≈£î e∫Ã ‘·q≈£î q∫Ãq e´øÏìÔ ` n‘·qT C≤rj·T
mHé > ∑ T jÓ T Hé e+XÊìï ‹]– n~Û ø ±s¡ + ˝ÀøÏ ñ<äéT+˝À |üì#˚düTÔHêï&ÉT ` ô|[¢ #˚düT≈£î+≥T+~. á
rdüT≈£îsêe≥+. qe\ Äs√E˝À¢ ô|<ä› dü+#·\q+ ø£*–+∫+~. kÕe÷õø£
#Ó’Hê˝À düHé j·T{Ÿ`ùdHé >∑D‘·+Á‘· $|ü¢e+ ìj·Te÷\ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T $j·T‘êï+ düe÷»+˝À q÷‘·q
kÕ~Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· $j·T‘êï+˝À ≈£L&Ü >∑D‘·+Á‘·, eTVæ≤fi¯ Ä$sê“¤yêìï dü÷∫düTÔ+~.
Á|üC≤kÕ«$Tø£ bÕ\qqT @sêŒ≥T #˚jT· {≤ìøÏ nø£ÿ&ç
Á|ü»\T Áù|s¡D bı+<ës¡T. #ê˝≤eT+~ $<ë´s¡Tú\T Ä ø±˝+˝À ø=‘·Ô sê»ø°j·T uÛ≤yê\ >∑T]+∫
‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ #Ó’Hê, ÁbòÕHé‡, s¡cÕ´ <˚XÊ\≈£î yÓfi¯¢kÕ>±s¡T.
1930\ Hê{Ï Ä]úø£ e÷+<ä´+ $j·T‘êï+ô|’ rÁe Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æ+~. s¡ã“s¡T, _j·T´+
<Ûäs¡\T |ü&çb˛sTT Á>±MTD s¡TDuÛ≤s¡+, ìs¡T<√´>∑+ ô|]–b˛j·÷sTT. |òü*‘·+>± Á>±MTD Á|ü»\T
‹s¡T>∑Tu≤≥T #Ój·T´kÕ>±s¡T. M{Ïì Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ ñ≈£îÿbÕ<ä+‘√ nDÏ∫yÓj·T´kÕ>±s¡T. ìs¡düqø±s¡T\ô|’
$e÷Hê\‘√ u≤+ãT\T ≈£L&Ü y˚XÊs¡T.
1930 |òæÁãe]˝À ôVA ∫ $THé (n‘·&ÉT ø=Hêïfi¯ó¢ ÁbòÕHé‡˝Àq÷, s¡cÕ´˝Àq÷ ñHêï&ÉT)
|üs¡düŒs¡+ b˛{°|ü&ÉT‘·Tqï C≤rj·T‘ê ãè+<ë\qT ø£*|æ $j·T‘êï+ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ($j·T‘êï+
ø±+>¥ kÕHé &Ü+>¥)ì @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘· Bì ù|s¡T Ç+&√`#Ó’˙dt ø£eT÷´ìdüTº bÕØº>±
e÷sêÃs¡T. ◊s√bÕ˝Àì ø£eT÷´ìdüTº bÕØº\
$T*f…+{Ÿ Á|ü<sä Ù¡ q\‘√ n‘·&TÉ dü÷Œ¤]Ô bı+<ë&ÉT. _j·T´+ <Ûsä \¡ T |ü&bç ˛e≥+‘√ Á>±MTD s¡TDuÛ≤s¡+
Äπ > ïj· T Ädæ j · ÷ ô|’ ‘· q Ä~Û | ü ‘ · ´ + m+<äT≈£î ô|]–+~?
kÕ~Û+#ê\qï kÕÁe÷»ýê<ä ø±+ø£å˝À uÛ≤>∑+>± $j· T ‘êï+, #Ó ’ H ê\˝À C≤rj· T ‘êyê<ä +
»bÕqT 1940˝À $j·T‘êï+qT ÄÁø£$T+∫+~. @s¡Œ&É≥+˝À j·TTe‘·, $<ë´s¡Tú\T eTTK´ bÕÁ‘·
<ë+‘√ C≤rj·Tyê<äT\T Áô|ò+∫yêfi¯¢H˚ ø±≈£î+&Ü b˛wæ+#ês¡T. M{Ï eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT
»|ü˙j·TT\qT ≈£L&Ü e´‹πsøÏ+#ê*‡ e∫Ã+~. #·]Ã+#·+&ç.
nsTT‘˚ n|üŒ{Ïøπ s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ˝À Væ≤≥¢sY dü«‘·+Á‘· $j·T‘êï+ Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï yÓTT<ä{Ï
ÁbòÕHé‡ yÓTT‘êÔìï ÄÁø£$T+#·≥+ e\¢ Áô|ò+∫yês¡T #·s¡´\˝À uÛÑ÷$T øö\T ‘·–Z+#·≥+ ˇø£{Ï. á
ã\V”≤qdæú‹˝À ñHêïs¡T. $j·T‘êï+ kÕ«‘·+Á‘· #·s¡´ m+<äT≈£î #˚|ü{≤ºs¡T?
dü$T‹ ` ($j·T‘YHê+ &Üø˘ ˝≤|t &Ü+>¥ $THé) Bìì $j·T‘Y$THé>±
|æ\TkÕÔs¡T ` »|ü˙j·TT\ ÄÁø£eTD≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê&ç 1945
ôdô|º+ãs¡T˝À Vü≤HêjYTì ‹]– kÕ«BÛq+ #˚düT≈£î+~. $j·T‘êï+
Á|üC≤kÕ«eT´ >∑D‘·+Á‘·+ @s¡Œ&ç+~. ôVA∫$THé <ëìøÏ #Ós’ à¡ Hé nj·÷´&ÉT.
1945 Ä>∑dTü ˝º À $j·T‘Y$THé n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq yÓ+≥H˚ uÛ÷Ñ $T øö\TqT
25 XÊ‘·+ ‘·–Z+#ês¡T. e÷s¡T øö\TøÏ Çe«{≤ìï ìùw~Û+#ês¡T. 1945
Ä>∑düTº Hê{ÏøÏ ñqï øö\T<ës¡¢ øö\T ãø±sT÷\ yÓTT‘êÔìï e÷|ò” #˚XÊs¡T.
ñeTà&ç uÛÑ÷$Tì, Áô|ò+∫yêfi¯¢ nBÛq+˝À ñqï uÛÑ÷$Tì, $j·T‘êï+
$Á<√VüQ\ uÛÑ÷$Tì Á|ü»\≈£î |ü+#·kÕ>±s¡T.
$j·T‘êï+˝À q÷‘·q >∑D‘·+Á‘· eédüú
ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq á >∑D‘·+Á‘· <˚X¯+ nH˚ø£ düyêfi¯¢qT m<äTs=ÿ+~.
∫Á‘·+ 15.5 : ôVA∫$THé
#·Áø£e]Ô u≤y√ <ësTTì ø°\Tu§eTà>± #˚dæ $j·T‘êï+ô|’ ìj·T+Á‘·DqT
‹]– kÕ~Û+#·{≤ìøÏ Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ Á|üj·T‹ï+#ês¡T. Áô|ò+∫ <ë&ÉT\ H˚|ü<Ûä´+˝À $j·T‘Y$THé düuÛÑT´\T
ø=+&É\˝À ‘·\<ë#·Tø√e\dæ e∫Ã+~. mì$T~ dü+e‘·‡sê\ j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· 1954˝À &ûHé ;Hé
|ò⁄ü e<ä› Áô|+ò ∫ z&çb˛sTT+~. 16,000 Áô|+ò ∫ ôdì’ ≈£î\T, n~Ûø±s¡T\qT j·TT<ä∆ U…B’ \T>± |ü≥Tº≈î£ Hêïs¡T.
Áô|ò+∫yêfi¯ó¢ z&çb˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· C…˙yê˝À »]–q XÊ+‹ dü+Á|ü~+|ü⁄\˝À <˚XÊìï ¬s+&ÉT>±
$uÛõÑ +#·{≤ìøÏ $j·T‘êï+ Á|ü»\qT ˇ|æŒ+#ês¡T. <˚X+¯ ñ‘·sÔ ,¡ <äøD åÏ uÛ≤>±\T>± s¬ +&ÉT>± @s¡Œ&ç+~.
ôVA∫$THé, ø£eT÷´ìdüT\º T ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤>∑+˝À n~Ûø±sêìøÏ e#êÃs¡T. <äøD åÏ uÛ≤>±ìøÏ |ü⁄sê‘·q #·Áø£e]Ôì
n~Û|‹ü >± #˚XÊs¡T. nsTT‘˚ nq‹ø±˝+˝ÀH˚ n‘·&ìç |ü&<É √dæ mHé>√ &çHé &û+ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e#êÃ&ÉT.
n‘·&ÉT nD∫y˚‘·, ìj·T+‘·è‘·«|ü⁄ Á|üuÛÑT‘ê«ìï @s¡Œ]#ê&ÉT. n‘·&çì e´‹πsøÏ+∫q yêfi¯¢q+<ä]˙
C…’\TbÕ\T #˚XÊ&ÉT. n‘·&ç ìj·T+‘·è‘·« bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± ªªC≤rj·T $eTTøÏÔ düe÷K´μμ
(mHé.m˝Ÿ.m|òt.) nH˚ ù|s¡T‘√ Á|ü»\T b˛sê&ÉkÕ>±s¡T.
ñ‘· Ô s ¡ $j· T ‘êï+˝À á ø±\+ es¡ ≈ £ î
Ç≥Te+{Ï uÛ Ñ ÷ dü + dü ÿ s¡ D \T $j· T ‘êï+ uÛ÷Ñ $Tøö\T ‘·–+Z #·{+ ô|q’ , Áô|+ò ∫ ˝Ò<ë »|ü˙j·TT\
düe÷»+ô|’ m≥Te+{Ï Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æ |ü ø å ± q ãVæ ≤ s¡ + >∑ + >± ì*∫q uÛ Ñ ÷ kÕ«eTT\
ñ+{≤sTT? Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì $$<Ûä uÛ÷Ñ eTT\qT e÷Á‘·yT˚ kÕ«BÛq+ #˚dTü ø√e≥+ô|q’ <äèwæº
kÕe÷õø£ esêZ\ <äècÕº´ Bìì #·]Ã+#·+&ç. ô|{Ïºq+<äT e\q uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ ø√dü+ |ü≥Tº
#Ó’Hê, $j·T‘êï+, uÛ≤s¡‘· <˚XÊ\˝Àì uÛÑ÷ |ü ≥ º ˝ Ò < ä T . nsTT‘˚ , 1954 ‘· s ¡ T yê‘· ñ‘· Ô s ¡
dü+düÿs¡D\ rs¡TqT b˛\Ã+&ç. $j·T‘êï+˝À uÛÑ÷dü+düÿs¡D\˝À ø=‘·Ô j·TT>∑+
yÓTT<ä\sTT´+~. uÛÑ÷kÕ«eTT\ uÛÑ÷$Tì kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îì uÛÑ÷$T˝Òì ¬s’‘ê+>±ìøÏ, ù|<ä ¬s’‘·T\≈£î
uÛÑ÷$Tì |ü+#ês¡T. kı+‘· uÛÑ÷$T nH˚ j·TT>∑j·TT>±\ ¬s’‘·T\ ø£\qT ì»+ #Ój·T´≥+‘√ $j·T‘êï+
¬s’‘ê+>∑+ |üP]Ô eT<ä›‘·T yêfi¯¢≈£î \_Û+∫+~.
j·TT<ä∆+˝ÀøÏ ~–q nyÓT]ø±
ñ‘·Ôs¡ $j·T‘êï+˝Àì ôVA∫$THé Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+‘√ <˚XÊìï @ø£+ #Ój·T´{≤ìøÏ mHé m˝Ÿ
m|òt b˛sê&ÉkÕ–+~. á |ü]D≤e÷\‘√ nyÓT]ø± uÛÑj·T|ü&ÉkÕ–+~. ø£eT÷´ìdüTº\ ÁbÕã\´+
@C…+{Ÿ Ä¬s+CŸ : n‘·´+‘· $wü |ü<ës¡ú+
@C…+{Ÿ Ä¬s+CŸ Ä≈£î\T sê*b˛j˚T˝≤ #˚dæ yÓTTø£ÿ*ï #·+ù| $wü+. Hê]+» |ü{°º ñqï Á&ÉeTTà\˝À
ì\« #Ój·T´≥+ e\¢ <ëìøÏ Ä ù|s¡T e∫Ã+~. 1961`1971 eT<Ûä´ ø±\+˝À nyÓT]ø± ø±s√Z j·TT<ä∆
$e÷Hê\T $j·T‘êï+ô|’ 500 \ø£å\ ©≥s¡¢ á $wü|üP]‘· s¡kÕj·THêìï #·˝≤¢sTT. n&Ée⁄\qT, bı˝≤\qT
ìs¡÷à*+#·{+ <ë«sê Á|ü»\T <ëø√ÿ{≤ìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈£î+&Ü #˚dæ yêfi¯¢ì ‘˚*ø£>± #·+bı#·Ãqï~
nyÓT]ø± Á|üD≤[ø£. <˚X+¯ ˝Àì 14 XÊ‘·+ kÕ>∑TuÛ÷Ñ $T á $wü|Pü ]‘· s¡kÕj·Tq+ e\¢ Á|üu≤Û $‘·+ nsTT´+~.
Bì Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ rÁe+>± ñ+~. áHê{ÏøÏ ≈£L&Ü Á|ü»\ô|’ <ëì Á|üuÛ≤e+ ñ+~. @C…+{Ÿ Ä¬s+CŸ˝Àì
s¡kÕj·Tìø£ n+X¯yÓTÆq &Ó’ÄøÏ‡Hé |æ\¢˝À¢ yÓT<ä&ÉT <Óã“‹q{≤ìøÏ, ø±´q‡sYøÏ ø±s¡ø£+. á eT+<äT |æ∫ø±Ø
#˚dqæ ÁbÕ+‘ê˝À¢ |æ\˝¢ ˝À nej·Te˝À bÕ\T n~Ûø+£ >± ñ+&É{≤ìøÏ á $wüyT˚ ø±s¡DeTì ˇø£ n<Û´ä j·Tq+
yÓ\¢&ç #˚dæ+~.
s¡kÕj·Tìø£ Äj·TT<Ûë\‘√ düVü‰ nyÓT]ø± CÀø£´+˝À uÛ≤>∑+>± (Á|ü<Ûëq+>± bÂs¡T\qT \ø£å´+>±
#˚düT≈£îì) $j·T‘êï+ô|’ y˚dæq u≤+ãT\ yÓTT‘·Ô+ ãs¡Te⁄ s¬ +&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ø±\+ yÓTT‘·Ô+˝À ø£+fÒ
m≈£îÿe.
ô|s¡T>∑T‘·T+<äqï Ä+<√fi¯q‘√ ôd’Hê´ìï,
Äj·TT<Ûë\qT ñ‘·Ôs¡ $j·T‘êï+≈£î |ü+|æ+∫
n~ Á|ü‘·´ø£å CÀø±´ìøÏ ìs¡ísTT+#·T≈£î+~.
j· T T<ä ∆ + ˝À nyÓ T ]ø± CÀø£ ´ +
#˚ d ü T ø√e≥+ e\¢ $j· T ‘êïMTj· T T\π ø
ø±≈£î+&Ü nyÓT]ø±øÏ ≈£L&Ü #ê˝≤ uÛ≤s¡+>±
|ü]D$T+∫+~. 1965 qT+∫ 1972 eT<Ûä´
ø±˝+˝À $j·T‘êï+ j·TT<ä∆+˝À 34,00,000
nyÓT]ø± ôdì’ ≈£î\T bÕ˝§ZHêïs¡T. nyÓT]ø± e<ä›
Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+, #·ø£ÿì yÓ’<ä´
dü<Tä bÕj·÷\T ñqï|üŒ{Ïø° ôdì’ ≈£î\ eTs¡D≤\T
m≈£îÿe>±H˚ ñHêïsTT. á j·TT<ä∆ø±\+˝À
yÓ T T‘· Ô + 47,244 eT+~ ôd’ ì ≈£ î \T
#· ì b˛j· ÷ s¡ T , 3,03,704 eT+~
>±j·T|ü&Ü¶s¡T. (Ç˝≤ >±j·T|ü&çq yêfi¯¢˝À
23,014 eT+~ 100 XÊ‘·+ yÓø’ \£ ´+ bı+~q
yêfi¯ó¢>± yÓ{Ïs¡Hé‡ n&çàìÅùdºwüHé ù|s=ÿ+~.)
nyÓT]ø±‘√ »]–q á j·TT<ä∆ø±\+
#ê˝≤ <ës¡ T DyÓ T Æ q ~. y˚ ˝ ≤~ nyÓ T ]ø±
ôd’ì≈£î\T X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq Äj·TT<Ûë\T, j·TT<ä∆
{≤´+≈£î\‘√ e#˚Ãyêfi¯ó¢, yêfi¯¢øÏ n+&É>±
ÄHê{ÏøÏ n‘·´+‘· X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq yÓ’e÷ìø£ ∫Á‘·+ 15.6 : (n) n&Ée⁄\ MT<ä $wü s¡kÕj·Tìø±\qT #·\T¢‘·Tqï
u≤+ãs¡T¢ nsTTq _52 $e÷Hê\T ñ+&˚$. ªªÁ|ünyÓ T]ø± j·TT<ä∆ $e÷Hê\T, (Ä) á u§eTà≈£î ndü\T yê´K´:
‹<ëìø° ˇø£ ñ|üjÓ÷>∑+.μμ á u§eTà˝À ˇø£ ne÷àsTT Á&ÉeTTàì
ô|<ä› m‘·TÔq kÕ–q <ë&ÉT\T, s¡kÕj·Tìø£ <=]¢+#·T≈£î+≥÷ yÓfi¯ó‘√+~. á ˝ÀVü‰ìï ∫qï &Éu≤“\T, >∑]≥\T
Äj·TT<Ûë\ $ìjÓ÷>∑+‘√ ` HêbÕ\+ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
(eTqTwüß\≈£î rÁe qwüº+ ø£*–+#˚ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq u≤+ãT), @C…+{Ÿ Ä¬s+CŸ (Ç~ #Ó≥T¢, yÓTTø£ÿ\qT
#·+ù|dæ uÛ÷Ñ $Tì #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ;&ÉT>± e÷]Ã+~), uÛ≤dü«s¡+ u≤+ãT\‘√ nH˚ø£ Á>±e÷\T
$<Ûä«+düeTj·÷´sTT, n&Ée⁄\T HêX¯qyÓTÆb˛j·÷sTT. ô|<ä› dü+K´˝À bÂs¡T\T #·ìb˛j·÷s¡T.
Á|ü‹|òüT≥qøÏ, Çfi¯ó¢, ≈£î≥T+u≤\qT ‘ê´>∑+ #ÓjT· ´{≤ìøÏ, <ës¡TD |ü]dæú‘·T\˝À J$+#·{≤ìøÏ,
kÕ«‘·+Á‘·+ ø√dü+ b˛sê&É{≤ìøÏ M\T>± Á|ü»\≈£î C≤rj·T‘êuÛ≤e+ Ç#˚Ã Áù|s¡DqT nyÓT]ø±
$<Ûëqø£s¡Ô\T ‘·≈£îÿe n+#·Hê y˚XÊs¡T. Á|ü|ü+#·+˝À¬ø˝≤¢ n‘·´+‘· Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ ñqï
n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊìï Á|ü‹|òüT{Ï+#·≥+˝À ˇø£ ∫qï <˚XÊìøÏ ñ+&˚ X¯øÏÔì n+#·Hê yÓj·T´≥+˝À
yêfi¯ó¢ bıs¡ã&Ü¶s¡T. uÛÑ÷kÕ«eTT\ #˚‘·T\˝À ‘·sê\bÕ≥T <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡sTT´ Ç{°e˝Ò ø=+‘· uÛÑ÷$Tì
bı+~q \ø£å˝≤~ ù|<ä ¬s’‘ê+>∑ ìã<ä∆‘·ì yês¡T ‘·≈£îÿe n+#·Hê y˚XÊs¡T. C≤rj·T‘êuÛ≤e+‘√ Áù|s¡D
bı+~, uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\‘√ ñ‘ê‡Vü≤+ bı+~q á ù|<ä s¬ ’‘ê+>∑+ Á|ü|ü+#·+˝À¬ø˝≤¢ y˚T{Ï ôd’Hê´ìï
z&ç+#·≥+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~.
bÂs¡T\ô|q’ , n&Ée⁄\ MT<ä HêbÕ\+, @C…+{Ÿ
á j·TT<ä∆ Á|üuÛ≤e+ nyÓT]ø±ô|’ ôd’‘·+ |ü&ç+~.
Ä¬s+CŸ e+{Ï s¡kÕj·Tìø£ Äj·TT<Ûë\qT
‘·q≈£î dü+ã+<Û+ä ˝Òì j·TT<ä+∆ ˝À CÀø£´+ #˚dTü ≈£îqï+<äT≈£î
nyÓT]ø± ñ|üjÓ÷–+#·≥+ dü¬s’q<˚Hê?
Á|üuÛÑT‘ê«ìï #ê˝≤eT+~ $eT]Ù+#ês¡T. j·TT<ä∆+ ø√dü+
nyÓT]ø± n+‘·{Ï ã\yÓTqÆ <˚XÊìï $j·T‘êï+ j·TTe‘·qT ôd’q´+˝ÀøÏ rdüTø√e≥+‘√ nø£ÿ&É e´‹πsø£‘·
e+{Ï ∫qï <˚X¯+ m˝≤ m~]+#·>∑*–+~? Ç+ø± ô|]–+~. j·TT<ä∆+ Bs¡Èø±\+ ø=qkÕ>∑≥+‘√
$j·T‘êï+ qT+∫ nyÓT]ø± Á|üuÛÑT‘·«+ nyÓ T ]ø±˝À <ëì |ü ≥ ¢ ã\yÓ T Æ q ìs¡ d ü q \T
$s¡$T+#·Tø√e≥+˝À Ä <˚X¯+˝Àì XÊ+‹ yÓ \ T¢ y Ó ‘ · Ô k Õ>±sTT. Á|ü u Û Ñ T ‘· « $<Û ë Hêìï dü s ¡ « Á‘ê
ñ<äéT+ bÕÁ‘· @$T{Ï? Á|ü • ï+#· { +‘√ n+‹eT+>± j· T T<ä ∆ eTT–+|ü ⁄
dü+Á|ü~+|ü⁄\T #˚|fü ˝ºÒ ≤ #˚d+æ ~. 1974 »qe]˝À bÕ]dt˝À XÊ+‹ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø±\T #˚XÊs¡T.
B+‘√ nyÓT]ø±‘√ j·TT<ä∆+ eTT–dæ+~. nsTT‘˚ ôd’>±Hé Á|üuÛÑT‘·«+, mHém˝Ÿm|òt eT<Ûä´ |òüTs¡¸D Ç+ø±
ø=qkÕ–+~. 1975 @Á|æ˝Ÿ 30q C≤rj·T $eTTøÏÔ düe÷K´ (mHém˝Ÿm|ò)t ôd>’ ±Hé˝Àì n<Û´ä ø£å uÛeÑ Hêìï
kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îì n+‹eT+>± $j·T‘êï+\qT ˇø£{Ï>± #˚XÊs¡T.
HÓ’J]j·÷ : e\dü bÕ\≈£î\≈£î e´‹πsø£+>± @ø£+ ø±e≥+
Ç|ü &É T ÄÁ|ò æ ø ±˝Àì e\dü b Õ\q,
|ü≥+ 3 : HÓ’J]j·÷ |ü≥+ C≤rj·T‘êyê<ë\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ Ä K+&É
|ü•ÃeT rsêq ñqï HÓJ’ ]j·÷qT n<Û´ä j·Tq+ #˚<ë›+.
á <˚XÊìï |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç. á <˚X¯+ >∑T]+∫
Vü≤ÖkÕ ` |ü⁄˝≤ì Á|ü»\T mì$T<äe ‘·s¡>∑‹˝À #·~$q~ >∑Ts¡TÔ #˚düTø√+&ç.
Á_{Ïwt e\dübÕ\q, ˇø£ C≤‹ @sêŒ≥T
Á|ü|+ü #·+˝À $T–*q ÁbÕ+‘ê˝À¢ e÷~]>±H˚ ÄÁ|òøæ ±˝À
≈£L&Ü C≤rj·T sêC≤´\T nqï uÛ≤eq ø=‘·~Ô . ‘·s#¡ T· >± –]»q
jÓTTs¡Tu≤
áuÀ C≤‘·T\T ‘Ó>∑\ ñìøÏ >∑T]Ô+|ü⁄ kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü»\qT ˇø£{Ï>± ñ+#˚~.
e\dü bÕ\≈£ î \T ø=+‘· ÁbÕ+‘êìï ÇcÕº q TkÕs¡ + >± ‘· e T
ìj·T+Á‘·D˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ HÓ’J]j·÷>± eTq≈£î ‘Ó*dæq
<˚XÊìï Á_{Ïwüßyês¡T @s¡Œ]#ês¡T. HÓ’»sY qB eédüú øÏ+<ä $$<Ûä ‘Ó>∑\T
ñ+≥Tqï y˚s¡T y˚s¡T ÁbÕ+‘ê\qT ˇø£{Ï>± #Ój·T´≥+ <ë«sê Bìì @s¡Œ]#ês¡T. ñ‘·Ôs¡ HÓ’J]j·÷˝À
Vü≤ÖkÕ`|òü⁄˝≤ì Á|ü»\T n~Ûø£+>± ñHêïs¡T. Ms¡T eTTK´+>± eTTdæ¢eTT\T. Äπ>ïj·T HÓ’J]j·÷˝À
áuÀ ‘Ó>∑, HÓ’s¡T‹ uÛ≤>∑+˝À jÓTTs¡Tu≤ ‘Ó>∑\ Á|ü»\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïs¡T. nH˚ø£ dü+e‘·‡sê\
$TwüqØ\ Á|ü#ês¡ ø±s¡D+>± <äøÏåD ÁbÕ+‘ê\˝À Å¬øÌdüÔe eT‘·düTÔ\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïs¡T.
nsTTq|üŒ{Ïø° –]»q eT‘· qeTàø±\T ñqïyêfi¯ó¢ ≈£L&Ü m≈£îÿe >±H˚ ñHêïs¡T. á eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\
eT<Ûä´ |òüTs¡¸D\T, ñeTà&ç Á|üC≤kÕ«$Tø£ sê»ø°j·T eédüúqT @s¡Œs¡#ê\qï Á|üj·T‘êï\‘√ Ä<ÛäTìø£
HÓJ’ ]j·÷ ø£<ä∏ ì+&ç ñ+~. Ä <˚X¯ düV≤ü » eqs¡T\ô|,’ Á|ü‘´˚ øÏ+∫ #·eTTs¡Tô|’ j·T÷s¡|⁄ü ìj·T+Á‘·D‘√
e\dü bÕ\q yês¡dü‘·«+ Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~.
ÄÁ|òæø±˝À n~Ûø£ »HêuÛ≤ kÕ+Á<Ûä‘·>∑\ <˚XÊ\˝À HÓ’»sYqB ÁbÕ+‘·+ ˇø£{Ï. Ç~ nH˚ø£ s¡ø±\
e\dü bÕ\q‘√ <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡sTT´+~. 16e X¯‘êã›+ Hê{ÏqT+∫ nyÓT]ø±≈£î u≤ìdü\qT düs¡|òüsê
#Ój·T´≥+˝À Ç~ Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+>± ñ+&ç+~. ÄÁ|òæø± ˝À|ü*qT+∫ ¬s’‘ê+>∑ –]»qT\qT |ü≥Tº≈£îì
◊s√bÕ u≤ìdü es¡Ô≈£î\≈£î ny˚Tàyêfi¯ó¢. 19e X¯‘êã›+˝À u≤ìdü\ yê´bÕsêìï ìùw~Û+#·≥+‘√ á
ÁbÕ+‘·+˝Àì eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫ ø√ø√, bÕe÷sTT˝Ÿ |ü≥¢ e\dü bÕ\≈£î\ ÄdüøÏÔ
ô|]–+~. rs¡ÁbÕ+‘ê\ô|’ 1861˝À Á_≥Hé ‘·q bÕ\qqT @sêŒ≥T#˚dæ+~. |ü•ÃeT ÄÁ|òæø±˝Àì
˝≤>√dtì $<ä´, yê´bÕs¡+, |ü]bÕ\q\≈£î Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+>± s¡÷|ü⁄ ~~›+~. n~ e\dü bÕ\qô|’
e´‹πsø£‘·≈£î, HÓ’J]j·÷ C≤rj·T‘êyê<ëìøÏ, K+&Ü+‘·s¡ ÄÁ|òæø± yê<ëìøÏ ≈£L&Ü πø+Á<ä+>± ñ+~.
19e X¯‘êã›+ ∫es¡, 20e X¯‘êã›+ Äs¡+uÛ+Ñ ˝À Á_{Ïwt e\dü kÕÁe÷»´+˝À C≤‘ê´Vü≤+ø±s¡+
‹]– #√≥T #˚düT≈£î+~. $<ëé+‘·T˝…’q ÄÁ|òæø± yêdüT\qT dæ$˝Ÿ ùde\≈£î nqTeT‹+#·˝Ò<äT,
ÄÁ|òæø± yê´bÕs¡y˚‘·Ô\ |ü≥¢ $eø£å‘· #·÷ù|yêfi¯T¢. n<˚ düeTj·T+˝À Á|ü»\ô|’ eT]+‘· ìj·T+Á‘·DqT
kÕ~Û+#·{≤ìøÏ M\T>± –]»q ‘Ó>∑ Hêj·T≈£î\T, dü+|üqTï\‘√ dü+ã+<Ûë\T HÓ]|æ+~.
e\dübÕ\≈£î\ $<ÛëHê\ e\¢ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À Ä<ÛäTìø£ $<ä´≈£î, |ü]bÕ\q Ä<ÛäT˙ø£s¡D≈£î
Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+#·>± ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝À |üPs¡« kÕ+Á|ü<ëj·÷\T ø=qkÕ>±sTT. |òü*‘·+>± 20e
X¯‘êã›+ ∫e]Hê{ÏøÏ ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\T ô|]>±sTT, ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+ Ä<ÛäTìø£ $<ä´qT bı+~q
kÕe÷õø£ esêZìï @s¡Œs¡T#·Tø√˝Òø£b˛sTT+~. 1939˝À Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T |ü•ÃeT, ‘·÷s¡TŒ HÓ’J]j·÷
ÁbÕ+‘ê\qT @s¡Œ]∫ jÓTTs¡Tu≤, áãT ‘Ó>∑\ eT<Ûä´ ≈£L&Ü $uÛÑ»q\T düèwæº+#ês¡T. Ä $<Ûä+>±
ª$uÛÑõ+∫, bÕ*+#·Tμ nqï dæ<ë∆+‘êìøÏ nqT>∑TD+>± eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq –]»q ‘Ó>∑\ eT<Ûä´ b˛{°ì,
|òüTs¡¸Dì Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T.
Bìì e´‹πsøÏdü÷Ô bÕXÊÃ‘·´ $<ä´ bı+~q K+&Ü+‘·s¡ ÄÁ|òæø±yê<ä+
ø=+‘·eT+~ y˚T<Ûëe⁄\T ñeTà&ç HÓ’J]j·÷ <˚X¯+ <˚X¯, ‘Ó>∑ ‘˚&Ü\T ˝Ò≈£î+&Ü ÄÁ|òæø± Á|ü»\+<ä]˙
nqï uÛ≤eqqT ø£*–+∫ Á_{Ïwt bÕ\≈£î\≈£î ˇø£ { Ï > ± #Ó j · T ´{≤ìøÏ K+&Ü+‘· s ¡ ÄÁ|ò æ ø ±yê<ä +
e´‹πsø£+>± b˛sê&ÉkÕ>±s¡T. HÓ’J]j·÷˝À yÓTT<ä{Ï Á|üjT· j·T‹ïdüT+Ô ~. á ◊ø£eT‘·´+‘√ e\dübÕ\qqT, C≤‹
sê»ø° j · T bÕØº j Ó Æ T q HÓ ’ J ]j· ÷ C≤rj· T $eø£å‘·qT e´‹πsøÏ+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü düe÷q‘·«+,
Á|üC≤kÕ«$Tø£ bÕØº (mHé mHé &ç |æ) ì 1923˝À kÕe÷õø£ Hê´j·T+, e÷qe >ös¡e+ nqï dü÷Á‘ê\
ôV≤¬s“sYº eTø±˝Ò kÕú|æ+#ê&ÉT. 1923, 1928,
1933˝À »]–q mìïø£\˝À mHé mHé &ç |æ nìï Ä<Ûës¡+>± ÄÁ|òæø± K+&É+˝Àì nìï ‘Ó>∑\T, Á|ü»\
kÕúHê\q÷ >¬ \T#·T≈£î+~. 1930\˝À Á_{Ïwt e\dü dü e T÷Vü ‰ \ eT<Û ä ´ ◊ø£ e T‘· ´ + kÕ~Û + #· { ≤ìøÏ
Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ rÁeyê<ä <ë&ÉT\qT ≈£L&Ü eTø±˝Ò Á|üj·T‹ï+∫+~. |òüTHê kÕ«‘·+Á‘· jÓ÷<ÛäT&ÉT ø±«yÓT
düeT]∆+#ê&ÉT. 1936˝À mHé q+~ nõøÏyÓ nH˚ HéÁ≈£îe÷ B+{À¢ Á|üeTTKbÕÁ‘· b˛wæ+#ê&ÉT.
e´øÏÔ ªªHÓ’J]j·÷ j·TTe ñ<äé÷ìïμμ (mHé yÓ’ m+) kÕú|æ+#ê&ÉT. kÕ+düÿè‹ø£ H˚|ü<Ûä´+‘√ dü+ã+<Ûä+
˝Ò≈£î+&Ü HÓ’J]j·÷ Á|ü»\+<ä]˙ n~ Äø£]¸+#·kÕ– nq‹ø±\+˝ÀH˚ n~ ã\yÓTÆq sê»ø°j·T ñ
<äéT+>± m~–+~. 1944˝À eTø±˝Ò, mHé yÓ’ m+
Hêj·T≈£î&ÉT mHé q+~ nõøÏyÓ ø£*dæ HÓJ’ ]j·÷, ø±yÓTs¡÷Hé\
C≤rj· T dü + |ò ü ÷ ìï (mHé d æ m Hé d æ ) @s¡ Œ s¡ # · { ≤ìøÏ
n+^ø±sêìøÏ e#êÃs¡T. Áø£yT˚ |” mHé q+~ nõøÏyÓ Á|üeTTK
C≤rj·T Hêj·T≈£î&ç>± m~>±&ÉT. K+&Ü+‘·s¡ ÄÁ|òøæ ±yê<ä+,
K+&Ü+‘·s¡ HÓJ’ ]j·÷yê<ä+ Ä<Ûë]‘· C≤rj·T ñ<äé÷ìøÏ
n‘·&ÉT eT<ä›‘·T ‘Ó*bÕ&ÉT.
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· HÓ’J]j·÷ Ä]úø£
|ü]dæ‹ú ø£cÕº\≈£î ˝Àqe≥+‘√ HÓJ’ ]j·÷ C≤rj·T‘êyê<ä+
rÁeyê<ä uÛ≤yê\≈£î >∑Ts¡sTT´ <ëìøÏ Á|ü»\ Ä<äsD ¡ ô|]–
ã\+ |ü⁄+Eø√kÕ–+~. s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ˝À Á_≥Hé
‘·s¡|òü⁄q b˛sê&ç ‹]– e∫Ãq ôd’ì≈£î\T, ø±]àø£ dü+|òüT
Hêj·T≈£î\T á ñ<äé÷ìøÏ yÓqTï<äqTï>± ì*#ês¡T.
1945˝À n‹yê<ä C≤rj·T ‘êyê<ä ø±]àø£ dü+ |òüT
Hêj· T ≈£ î \ Ä<Û ä « s¡ ´ +˝À C≤rj· T kÕ<Û ë s¡ D dü y Ó T à
∫Á‘·+ 15.7: mHé q+~ nõøÏyÓ ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
HÓ’J]j·÷ C≤rj·T‘ê yê<ä+ eTT+<äT ¬s+&ÉT
C≤rj·T‘êyê<ëìø°, K+&Ü+‘·s¡ ÄÁ|òæø± ø£s¡Ôyê´\T ñHêïsTT: Á_{Ïwt bÕ\≈£î\≈£î e´‹πsø£+>±
uÛ≤yêìøÏ eT<Û´ä ‘˚&Ü\T @$T{À #·]Ã+#·+&ç. b˛sê&É≥+— |òüTs¡¸D |ü&ÉT‘·Tqï $$<Ûä ‘Ó>∑\ eT<Ûä´
C≤rj· T ‘êyê<ä + nqï~ |ü ] $T‘· y Ó T Æ q ◊ø£eT‘ê´ìï kÕ~Û+#·≥+. ñ‘·sÔ ¡ ÁbÕ+‘·+˝À ø£+fÒ u≤>±
n_Ûeè~∆ #Ó+~q <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À C≤rj·T ñ<äéT+
uÛ≤ee÷? u≤>± ã\+>± ñ+&É≥+‘√ ñ‘·sÔ `¡ <äøDåÏ ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä
ˇø£ X¯‘êã› ø±\ e\dübÕ\q e\¢ ÁbÕ+‘ê\ ‘˚&Ü\T bı&Édü÷|ükÕ>±sTT. <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À ≈£L&Ü
eT<Û ä ´ ndü e ÷q‘· \ T HÓ \ ø=HêïsTT. jÓTTs¡Tu≤, áã÷ ‘Ó>∑\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D\T C≤rj·T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ≈£L&Ü Á_{Ïwt bÕ\q˝À ø√kÕÔ ñ<äé÷ìï |”&+ç #·kÕ>±sTT. 1950\ Hê{ÏøÏ á eT÷&ÉT
ÁbÕ+‘ê˝…’q u…+>±\T, eTÁ<ëdüT, u§+u≤sTT ÁbÕ+‘ê\˝À e\dü bÕ\qqT e´‹πs øÏdü÷Ô eT÷&ÉT
e+{Ï $ y˚ > ∑ + >± n_Û e è~∆ #Ó + <ësTT. ÁbÕ+rj·T bÕØº\T @s¡Œ&Ü¶sTT: ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝À
n_Ûeè~∆˝À Ç˝≤ ndüe÷q‘·\T m+<äT≈£î ªªkÕ+Á|ü<ëj·T uÛ≤yê\‘√ ≈£L&çq ñ‘·sÔ ¡ Á|ü»\ ø±+Á¬>dtμμ
#√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT? (mHé|ædæ), ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘·+˝À ªªHÓ’J]j·÷, ¬øeTs¡÷q¢
C≤rj·T dü+|òüT+μμ (mHédæmHédæ), |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+˝À j·÷ø£¸Hé Á>∑÷|ü⁄ (mõ).
kÕ«‘·+Á‘·´+, ã\V”≤q Á|üC≤kÕ«eT´+
C≤rj·T ñ<äéT rÁe‘·qT >∑T]Ô+∫q Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T HÓJ’ ]j·Tq¢≈î£ n~Ûø±sêìï n|üŒ–+#ê\ì
ìs¡ísTT+#·T≈£îHêïs¡T. Ç+<äT≈£î eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq ÁbÕ+‘ê\ dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôì >∑T]Ôdü÷Ô dü+øÏ¢wüº düe÷K´
eédüúqT HÓ\ø=˝≤Œs¡T. 1963 nø√ºãs¡T 1q HÓ’J]j·÷ kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~+~. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ
Á|üC≤kÕ«$Tø£, Hê´j·T|üP]‘· düeT‘·T\´+ kÕ~Û+#·˝Òø£b˛e≥+ e\¢ nq‹ø±\+˝ÀH˚ HÓ’J]j·÷˝À
bÂs¡ j·TT<ä∆+ #Ó\πs–+~. |òü*‘·+>± ôd’ìø£ bÕ\q @s¡Œ&ç+~. ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘· Ä~Û|ü‘·´ <Û√s¡DÏì Ç~
ø=qkÕ–+∫+~. bÂs¡, Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT
@sêŒ≥T #ÓjT· ´{≤ìøÏ mH√ï Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT
ø±˙ Çe˙ï $|òü\eTj·÷´sTT. ôd’ìø£ bÕ\q˝À
n$˙‹, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òüTq ø=qkÕ>±sTT.
n$˙‹ bÕ\≈£î\≈£î eT<ä›‘·T Ç#˚Ã ãVüQfi¯C≤‹
#·eTTs¡T ø£+ô|˙\T, ôd’ìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T B+{À¢
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ nj·÷´sTT.
düTBs¡È ôd’ìø£ ìj·T+‘·è‘·« bÕ\q ‘·s¡Tyê‘·
1999˝À HÓ’J]j·÷ Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìï
mqTï≈£î+~. Á|üC≤kÕ«$Tø£ HÓ’J]j·÷qT ì]à+#˚ ∫Á‘·+ 15.8: u…’bòÕ]j·THé j·TT<ä∆+
dü y ê\TqT Ç~ m{≤¢ m<ä T s=ÿ+≥T+<√ y˚ ∫
#·÷&Ü*‡ ñ+~.
#·eTTs¡T, |üsêés¡D+, sê»ø°j·÷\T
HÓ’»sY &Ó˝≤º˝À 1950\˝À #·eTTs¡TqT ø£qT>=Hêïs¡T. á
#·eTTs¡TqT yÓ*øÏrùd Vü≤≈£îÿ\qT &É#Y ôw˝Ÿ ø£+ô|˙ H˚‘·è‘·«+˝Àì
$$<Ûä ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙\T bı+<ësTT. Á|üdTü ‘Ô +· Ç~ HÓJ’ ]j·÷øÏ
eTTKýÓTqÆ eqs¡T. #·eTTs¡T u≤e⁄\˝À nH˚ø+£ ãVüQfi¯C≤‹ dü+dü\ú
nBÛq+˝À ñHêïsTT. Ç$ #·eTTs¡Tì yÓ*øÏrdæ ‘·eT ˝≤uÛ≤˝À¢ ø=+‘·
XÊ‘êìï ôd’ìø£ bÕ\≈£î\‘√ |ü+#·T≈£îHêïsTT. kÕ<Ûës¡D Á|ü»\≈£î
Bìe\¢ m≥Te+{Ï Á|üj÷Ó »qeT÷ ˇq>∑÷&É˝<Ò Tä . n+‘˚ø±<äT $<˚o
#·eTTs¡T ø£+ô|˙\T |üsêés¡D≤ìï |ü{Ïº+#·Tø√≈£î+&Ü j·T<Û˚#·Ã¤>± ∫Á‘·+ 15.9: #·eTTs¡T‘√
ø£\Twæ‘·yÓTÆq »˝≤\T
#·eTTs¡TqT yÓ*øÏ rj·T≥+ e\¢ rs¡ÁbÕ+‘· yê‘êes¡D+˝À nH˚ø£
düeTdü´\T @s¡Œ&Ü¶sTT. #·eTTs¡T u≤e⁄\ qT+∫ düeTTÁ<ä|⁄ü ˙{Ï˝À ø£*ùd #·eTTs¡T
e\¢ Çø£ÿ&ç Jyêes¡D eédüú rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·eTsTT´+~. Á|ü‘˚´øÏ+∫ eT&É
n&Ée⁄\T #·eTTs¡TøÏ ‘·≥Tºø√˝Òe⁄. á #·eTTs¡T H˚\˝ÀøÏ Ç+øÏ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+
eTT+|ü⁄øÏ >∑T¬s’q|ü&ÉT ‹]– ˙{Ïô|’øÏsêe≥+ e\¢ #ê˝≤ $d”Ôs¡í+˝À eT&É
n&Ée⁄\T n+‘·]+∫b˛j·÷sTT. HÓ’J]j·÷˝Àì eT&É n&Ée⁄\T Jyêes¡D
eédüú˝À 5`10 XÊ‘·+ es¡≈£î q]øÏyÓj·T´ã&É≥+ e\¢>±˙, #·eTTs¡T }≥\
e\¢>±˙ qwüºb˛j·÷j·Tì n+#·Hê. á #·eTTs¡T e\¢ H˚\\T, uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\T
ø£\Twæ‘e· TsTT´ |ü+≥\T, #˚|\ü ô|+|üø+£ e+{Ï$ <Óã“‹+≥THêïsTT. ‘ê>∑T˙fi¯ó
¢ ≈£L&Ü ‘·s¡#·T ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·THêïsTT. kÕúìø£ ˙{Ï eT&ÉT>∑T˝˝À |ü\#·{Ï
q÷HÓ õ&ÉT¶ ø£q|ü&ÉT‘·T+≥T+~. ‘ê>∑T˙fi¯ó¢ ø£\Twæ‘·+ ø±e{+‘√ Äs√>∑´+ô|’
yÓ+≥H˚ Á|üu≤Û e+ ø£q|ü&øÉ b£ ˛sTTq|üŒ{Ïø,° Bs¡øÈ ±\+˝À ø±´q‡sY e+{Ï düeTdü´\T ∫Á‘·+ 15.10: ¬øHé kÕs√ $yê
@s¡Œ&Ée#·TÃ. düeTTÁ<ä »˝≤˝À¢ #·eTTs¡T }≥\T #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&ç, rs¡ÁbÕ+‘· |üsêés¡D+
Á|üuÛ≤$‘·eTsTT´ kÕúìø£+>± #˚|ü\ ñ‘·Œ‹Ô |ü&çb˛‘·T+~.

HÓ’J]j·÷˝Àì #·eTTs¡T eqs¡T\˝À n~Ûø£ 1990\ ø±\+˝À Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ HÓ ’ » sY &Ó ˝ ≤º
uÛ≤>∑+ Äπ>ïj·T uÛ≤>∑+˝À ñHêïsTT. #·eTTs¡T ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü»\ Ä+<√fi¯q Áø£yT˚ |” ô|s¡>k∑ Õ–+~. kÕúìø£
˝≤uÛ≤\˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>∑+ ‘·eT≈£î #Ó+<ë\ì –]»q ‘Ó>∑\T dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡ã&ç »]–q Jyêes¡D
áã÷\T uÛ≤$kÕÔs¡T. #·eTTs¡T dü+|ü<ä‘√ qcÕºìøÏ |ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+#ê\ì, ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝Àì
ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘êìï n_Ûeè~∆ #Ój·T´{≤ìï #·eTTs¡T eqs¡T\ô|’ ‘·eT≈£î ìj·T+Á‘·D ø±yê\ì
yêfi¯ó¢ e´‹πsøÏdüTÔHêïs¡T.á düeTdü´≈£î dü¬s’q, b˛sê&ÉkÕ>±sTT. á Ä+<√fi¯q yÓTT<ä≥ C≤‹ Ä<Ûës¡+>±
Hê´j·T|üP]‘·yÓTÆq |ü]cÕÿs¡+ @$T{Ï? düuÛÑT´\˝À ◊ø£eT‘·´+ kÕ~Û+∫ XÊ+‹j·TT‘·+>± ñqï~.
Á|üeTTK e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø±s¡´ø£s,Ô¡ |üsêés¡Dyê~ nsTTq
ø¬ Hé kÕs√ $yêì n+‘·sê®rj·T ìs¡dqü \ eT<Û´ä $T\≥Ø Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTs¡D•ø£å yÓjT· ´{+‘√ |ü]dæ‘ú T· \T
rÁes¡÷|ü+ <ë˝≤ÃsTT.
ˇø£ C≤‹>± @s¡Œ&É{≤ìøÏ, düTdæsú ¡ Á|üC≤kÕ«$Tø£ eédüqú T kÕú|+æ #·{≤ìøÏ, ‘·q uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ô|’
ìj·T+Á‘·DqT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ HÓ’J]j·÷ Ç+ø± Á|üj·T‘êï\T #˚dü÷ÔH˚ ñ+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T uÛÑ÷kÕ«eTýê<ä+ q÷‘·q Á|üC≤kÕ«eT´+ yÓ{Ïº ø±]à≈£î\T
s¡kÕj·Tìø£ Äj·TT<Ûë\T ã\V”≤q Á|üC≤kÕ«eT´+ K+&Ü+‘·s¡ ÄÁ|òæø± yê<ä+
1. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|sü #¡ +· &ç
düHéj·T{Ÿ`ôdHé <˚XÊìï ôd’ìø£ <˚X+¯ #˚XÊ&ÉT
∫j·÷+>¥ ø¬ ù’ wø˘ |üsêés¡D ñ<äéT+
e÷y√ C…&Ü+>¥ C≤rj·T‘êyê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+, kÕeTýê<ä+
ø¬ Hé kÕs√ $yê s¬ ‘’ ê+>∑ $|üe¢ +
2. <äXÊu≤›\ ø±˝+˝À #ÓH’ ê˝À eTVæ≤fi¯\ bÕÁ‘·˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT >∑T]Ô+#·+&ç. s¡cÕ´, »s¡à˙˝À dü+uÛ$Ñ +∫q
e÷s¡TŒ\≈£L, M{Ïø° ‘˚&Ü\T, b˛*ø£\T @$T{Ï?
3. sê#·]ø£ bÕ\qqT |ü&<É √dæq ‘·sT¡ yê‘· #ÓH’ ê˝À s¬ +&ÉT s¡ø±\ bÕ\q\T @s¡Œ&Ü¶sTT. M{Ï eT<Û´ä b˛*ø£\T,
‘˚&Ü\T @$T{Ï?
4. á n<Ûë´j·T+˝À #·]Ã+∫q <˚XÊ\˙ï Á|ü<ëÛ q+>± eékÕj·T+ ô|’q Ä<Ûës¡|&ü qç y˚. n+<äT˝Àì |ü<‘∆ä T· \T
e÷s¡Ã{≤ìøÏ á <˚XÊ\˝À m≥Te+{Ï Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT?
5. ô|’q #·]Ã+∫q <˚XÊ\˝À |ü]ÁX¯eT\T me] nBÛq+˝À ñHêïsTT? á |ü<‘∆ä T· \qT e÷s¡Ã{≤ìøÏ m≥Te+{Ï
Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT. b˛\Ã{≤ìøÏ ˇø£ |ü{øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T#ÓjT· ´+&ç.
6. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , HÓJ’ ]j·÷\˝Àì C≤rj·T ñ<äé÷\qT b˛\Ã+&ç. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Ç~ m+<äT≈£î ã\+>±
ñ+&ç+~?
7. dü«‘·+Á‘· HÓJ’ ]j·÷ <˚X+¯ m<äTs=ÿqï düyêfi¯ó¢ @$T{Ï? dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ m<äTs=ÿqï düyêfi¯‘¢ √ b˛*ø£\T,
‘˚&Ü\T @$T{Ï?
8. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , $j·T‘êï+\ ˝≤>± kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ HÓJ’ ]j·÷ eTØ n+‘· ø£w|ºü &ü Ü*‡ sê˝Ò<Tä . BìøÏ ø=ìï
ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
9. ô|’q #·]Ã+∫q <˚XÊ\˝Àì C≤rj·T ñ<äé÷\˝À bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´ bÕÁ‘· @$T{Ï?
10. á <˚XÊ\ kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê{≤\˝À bÕ\≈£î\ô|’ j·TT<ë∆\T #˚XÊs¡T. yê{Ï Á|üu≤Û yêìï ≈£î|¢ +Ôü >± $e]+#·+&ç.
bÕsƒ¡+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ C≤rjÓ÷<äéT+ ` <˚X¯ $uÛÑ»q,
16 kÕ«‘·+Á‘·´+ : 1939`1947
C≤rjÓ÷<äéT ∫e] <äX¯ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $uÛÑ»q≈£î <ë] rdæq |ü]dæú‘·T\T
@$T{À ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï<ë›+. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ <˚X¯ Á|ü»\T mH√ï øÏ¢wüºyÓTÆq Á|üX¯ï\qT
m<äTs=ÿHêïs¡T. ø±\Áø£eT+˝À yê{ÏøÏ #ê˝≤ ø£]ƒqyÓTÆq düe÷<ÛëHê\qT n+^ø£]+#·e\dæ e∫Ã+~.
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ uÛ≤s¡rj·TT\T eT<ä›‘·T ‘Ó\bÕ˝≤? 1939`42
MTs¡T Ç+‘·≈£î eTT+<äT ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ >∑T]+∫ #·~yês¡T. á j·TT<ä∆+ 1939˝À
yÓTT<ä\sTTq|ü&ÉT <˚X¯+˝Àì |ü\T sêÅcÕº\T ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«bÕ\q˝À ñHêïsTT. uÛ≤s¡rj·TT\≈£î
dü«j·T+ |ü]bÕ\q dæ<ë∆+‘êìï n~Ûø±s¡+ ø=+‘·yT˚ s¡ø¬ H’ ê Çyê«\ì Ä+π>j ¢ T· Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+^ø£]+∫+~.
1935˝À Á_{Ïwßü bÕs¡y¢ TÓ +≥T uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« #·{≤ºìï ÄyÓ÷~+∫+~. á #·≥+º Á|üø±s¡+ sêÅcÕº\˝À
mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫ M{Ï˝À ¬>*∫q bÕØº\T Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚ z≥T y˚ùd
n~Ûø±sêìï »HêuÛ≤˝À #ê˝≤ ø=~›eT+~πø Ç#êÃs¡T ` sêÅwüº XÊdüqdüuÛÑ\≈£î 12%, πø+Á<ä düuÛÑ≈£î 1%
Á|ü»\πø z≥T Vü≤≈£îÿ \_Û+∫+~. Á_{Ïwt Ç+&çj÷· ˝Àì
1935 #· ≥ º + Ç∫Ãq n~Û ø ±sê\≈£ î
11 sêÅcÕº\˝À 1937˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫q|ü&ÉT
uÛ≤s¡rj·TT\T Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü≥¢ ø£è‘·»‘„ ê
ø±+Á¬>dt bÕØº |òTü q $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. 11 sêÅcÕº\≈£î uÛ≤e+ ø£*– ñ+&Ü˝≤?
8 sêÅcÕº\˝À ø±+Á¬>dt ªÁ|ü<ëÛ q eT+Á‘·T\Tμ mìïø£j÷· ´s¡T, uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê{≤ìï
Mfi¯T¢ Á_{Ïwt >∑es¡ïsY |üs¡ý˚ø£åD˝À |üì #˚j·TkÕ>±s¡T. |üø£ÿq ô|{Ïº ùd«#êÃ¤j·TT‘· Á|ü|ü+#·+ô|’ <äèwæº
ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\ eTT+<äT ˇø£ ô|<ä› düeTdü´ π ø +ÁBø£ ] +#ê*‡q+‘· > ± Væ ≤ ≥¢ s Y ã\+
e∫Ã|ü&ç+~. »s¡à˙, »bÕHé, Ç≥©, Ç‘·s¡ <˚XÊ\ |ü⁄+E≈£îì e÷qyê[ ùd«#·Ã¤≈£î eTT|ü
≈£L≥$TøÏ (nø£å sêC≤´\) e´‹πsø£+>± Ä+π>¢j·TT\T ø£*–+#˚yê&Ü?
#˚düTÔqï j·TT<ë∆ìøÏ düVü‰j·T|ü&Ü˝≤? ø±+Á¬>dt ¬ s +&É e Á|ü | ü + #· j· T T<ä ∆ + ˝À Á_≥Hé ì
Á|üuÛÑT‘ê«\qT ø£˙dü+ dü+Á|ü~+#· ≈£î+&ÜH˚ Á_≥qT düeT]∆+#·{≤ìøÏ, düeT]∆+#·øb£ ˛e{≤ìøÏ MT
j·TT<ä ∆ +˝À uÛ ≤s¡‘ ·< ˚X¯+ bÕ\T|ü+#·T≈£ î+≥T+<äì ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+~.j·TT<ä∆+˝À düVü‰j·T|ü&É{≤qøÏ,
|ü&Éø£b˛e{≤ìøÏ nH˚ø£ ø±s¡D≤\T ñHêïsTT.
á düeTdü´\‘√ ø±+Á¬>dt dü‘·eT‘·yÓTÆ b˛sTT+~. nH˚ø£eT+~ ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T Væ≤≥¢sYì,
eTTk˛‡*ìì, bòÕdæC≤ìï e´‹πsøÏ+#ês¡T. Ç‘·s¡ dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\qT »sTT+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï
bòÕdædTü º X¯≈î£ \Ô qT m<äTs√ÿyê\qï ø£è‘·ìX¯Ãj·T+‘√ yêfi¯ó¢ ñHêïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ dü+|üPs¡í kÕ«‘·+Á‘·´+
(ø£˙dü+ e÷≥ nsTTHê) Çe«≈£î+&Ü bòÕdædüTº\ô|’ ‘·eT b˛sê≥+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<ä›‘·T Çyê«\ì
ø√s¡Tø√e≥+˝À ne\+_düTqÔ ï <ä«+<ä« Á|üe÷D≤\qT Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑T]ÔdTü +Ô <äì ø±+Á¬>dt Ä•+∫+~.
218 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ C≤rjÓ÷<äéT+ ` <˚X¯ $uÛ»Ñ q, kÕ«‘·+Á‘·´+ : 1939`1947

n&Ü˝ŸŒ¤ Væ≤≥¢sYøÏ ñ‘·Ôs¡+ Á_{Ïwt yês¡T Bìì >∑T]Ô+#ês¡T. ø±˙
‘êeTT ì]à+∫q kÕÁe÷C≤´ìï
ôV≤sY Væ≤≥¢sY
e<äT\Tø√e≥+ yêfi¯¢øÏ #ê˝≤ ø£wüº+>±
u…]¢Hé, nì|æ + ∫+~. Á_≥Hé ˝ À $$<Û ä
»s¡à˙ sê»ø°j·T bÕØº\T ñHêïsTT. j·TT<ä∆
|Á j æ T· yÓTqÆ $TÁ‘e· ÷, düeTj·T+˝À ø£q‡πs«{Ïyé bÕØºøÏ #Ó+~q
e÷qyê[ø√dü+ ˙≈£î ñ‘·sÔ +¡ sêj·TeTì $TÁ‘T· \T qqTï ˇ‹Ô&ç $HédHºü é #·]Ã˝Ÿ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± dü+ø°sí¡
ô|&ÉT‘·THêïs¡T. Hê qT+∫ ñ‘·Ôs¡+ ndü+<äs¡“¤+>± ñ+≥T+<äqï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ñ+&˚~. kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘·ø±\+
n_ÛÁbÕj·T+‘√ yê] nuÛÑ´s¡úq\qT ‘√dæ|ü⁄#·TÃ‘·÷ e#êÃqT. nsTT‘˚ ‘·eT kÕÁe÷C≤´ìï ì\T|ü⁄ø√yê\ì
H˚qT ˝…øÿ£ \T y˚jT· ≥+ e÷ì Hê $qïbÕìï MT≈£î ‘Ó*j·T#˚j÷· *. ø£ q ‡π s «{Ï y é \ T Á|ü j · T ‹ï+#ês¡ T .
e÷qyê[ì Ä≥$ø£ <äXø¯ Ï ~>∑C≤πsÃ j·TT<ë∆ìï ìyê]+#·>\∑ ø£q‡πs«{Ïyé\‘√ b˛*ùdÔ uÛ≤s¡rj·TT\T
e´øÏÔ Á|ü|ü+#·+˝À MTs¡T ˇø£ÿπs nqï~ düŒwüº+>± ñ+~. kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+<ä{≤ìøÏ ˝ÒãsY bÕØº
MT ÄX¯jT· + MT≈£î m+‘· eTTKýÓTqÆ ~ nsTTq|üŒ{Ïø° <ëìøÏ m≈£îÿe düTeTTK+>± ñ+~.
Ç+‘·{Ï eT÷\´+ #Ó*+¢ #ê˝≤? Væ≤+düqT ø±yê\ì ‹s¡dÿü ]+∫ m+‘√ Á_{Ï w t kÕÁe÷»´+ øÏ + <ä
ø=+‘· $»j·÷\T kÕ~Û+∫q e´øÏÔ>± H˚qT #˚düTÔqï $qïbÕìï uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ &=$Tìj·THé Á|ü‹|ü‹Ô
Ä\øÏkÕÔsê? Çe«{≤ìøÏ Á_{Ïwyt êfi¯T¢ dü+dæ<+∆ä >± ñ
Hêïs¡T ø±˙ ø±+Á¬>dt dü+|üPs¡í dü«sê»´+
MT≈£î sêj·T≥+˝À @<ÓH’ ê ‘·|
ü »]–‘˚ eTìï+#·+&ç.
ø√]+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü πø+Á<ä+˝À
MT ≈£L&Ü C≤rj·T Á|üuÛÑT‘ê«ìï yÓ+≥H˚
m+.¬ø. >±+BÛ @s¡ Œ s¡ # ê\ì ø±+Á¬ > dt ø√]+~.
eT÷\+ : eTVü‰‘êà >±+BÛ dü+ø£*‘· s¡#q· \T dü+|ü⁄{Ï 76:31 y˚T, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À nH˚ø£ Ç‘·s¡ düeT÷Vü‰\
1939`15 nø√ºãs¡T, 1939
Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&Ü* ø±ã{Ïº
Á_≥Hé BìøÏ nuÛ Ñ ´ +‘· s ¡ + ô|{Ï º + ~. ø±+Á¬ > dt
Á_≥Hé <äèø£Œ<Û+ä |ü≥¢ ìs¡dqü e´ø£|Ô sü #¡ {· ≤ìøÏ uÛ≤s¡rj·TT\+<ä]øÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#·≥+˝Ò<äì
ø±+Á¬>dt @ #·s¡´ #˚|ü&ç‘˚ u≤>∑T+&˚~?
(ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î eTTdæ ¢ e TT\≈£ î ) Á_≥Hé uÛ ≤ e+.
Á_≥Hé e÷≥ Ç∫Ã uÛ≤s¡rj·TT\ eT<ä›‘·T
m+<ä T ≈£ î bı+<ä ˝ Ò < ä T ? 1939˝À nH˚ø£eT+~ uÛ≤s¡rj·TT\ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±+Á¬>dt
uÛ≤s¡rj·TT\T n&ç–+~ e÷fÒø<£ ë. ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |ü{Ïº+#·Tø√e≥+ ˝Ò<äì yê{Ïì ø±bÕ&Ü*‡q u≤<Ûä´‘·
n+<äs¡÷ #·]Ã+#·+&ç. ‘·eTô|’q ñqï<äì Á_≥Hé uÛ≤$+∫+~.
Á|üuÛÑT‘ê«\T sêJHêe÷ #˚ùdÔ s√EyêØ Á_≥Hé yÓTT+&ç |ü≥Tº‘√ $dæ–b˛sTTq ø±+Á¬>dt
eéVü‰sê\qT mes¡T ìs¡«]ÔkÕÔs¡T? sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\qT+∫ yÓ’<=\>±\ì ìs¡ísTT+∫+~.
1937˝À n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ãq ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘ê«\T
1939 nø√ºãs¡T˝À sêJHêe÷ #˚XÊsTT.
j·TT<ä+∆ ˝À >¬ \e≥+ô|’ <äèwæº øπ +ÁBø£]+#·{≤ìøÏ M\T>± XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
j·TT<ä∆ düeTj·TeTT˝À Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\qT bı+~+~. Á|üuÛÑT‘ê«ìï e´‹πsøÏ+∫q me]HÓ’Hê yÓ+≥H˚

C…’\TøÏ |ü+|æ+∫, ø√s¡TºøÏ yÓfi¯¢≈£î+&Ü ø±e\dæq+‘·ø±\+ Ä düeTj·T+˝À Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
ã+B>± ñ+#·e#·TÃ. yêø˘ kÕ«‘·+Á‘ê´ìï ≈£L&Ü |ü]$T‘·+ e´‹π s ø£ + >± ìs¡ d ü q \qT ø±+Á¬ > dt
#˚XÊs¡T. j·TT<ä∆+ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· bÕ\≈£î\T kÕ«‘·+Á‘·´+ rÁe‘·s¡+ #˚dæ ñqï≥¢sTT‘˚ @+ »]–
Á|üø£{Ï+#˚˝≤ ˇ‹Ô&ç rdüT≈£îsê{≤ìøÏ 1940, 1941 ñ+&˚~? Ç~ kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê{≤ìøÏ
dü+e‘·‡sê\˝À ø±+Á¬>dt nH˚ø£ e´øÏÔ>∑‘· dü‘ê´Á>∑Vü‰\qT ã\+ #˚≈£L]Ã ñ+&˚<ë?
ìs¡«Væ≤+∫+~. ô|<ä› Á|üC≤ ñ<äéT+ @B Ä ø±˝+˝À
#˚|ü≥º˝Ò<äT.
<˚X¯ Á|ü»\≈£î mes¡T ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔsT¡ ?
ìsêX¯‘√ ‘·eT bÕ\qô|’ ‹s¡>∑ã&ÉT‘·Tqï uÛ≤s¡rj·TT\‘√ m˝≤ eéVü≤]+#ê˝À Á_≥Hé≈£î
‘Ó*j·T˝Ò<äT. Á|ü»\ô|’ ø±+Á¬>dt≈£î ñqï |ü≥Tº ã\V”≤q|ü&˚˝≤ #˚dæ <ëìì <ä+&ç+#·{≤ìøÏ >∑\
e÷sêZ\ø√dü+ #·÷XÊs¡T. <˚X¯Á|ü»\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#·{≤ìøÏ ø±+Á¬>dt≈£î @$T n~Ûø±s¡+
ñ+<ä+≥÷ nqTe÷Hê\qT ˝ÒeHÓ‘·ÔkÕ>±s¡T. Ç<˚ n<äqT>± ª$uÛÑõ+∫ bÕ*+#·Tμ nqï dæ<ë∆+‘êìï
yêfi¯ó¢ |üP]ÔkÕúsTT˝À neT\T #˚XÊs¡T.
á ~X¯>± Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«+ eTTdæ¢+ ©>∑T Á|üD≤[ø£\≈£î eT<ä›‘·T Ç∫Ã, Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ø±+Á¬>dtøÏ
Ç#˚Ã ÁbÕeTTK´‘·qT ‘·–Z+#·kÕ–+~. á ø±˝+˝ÀH˚ eTTdæ¢+ ©>∑T, m+. m. õHêï e+{Ï Hêj·T≈£î\T
Á|üC≤sê»ø°j·÷\˝À ÁøÏj·÷o\ bÕÁ‘· b˛wæ+#·kÕ>±s¡T.
∫Á‘·+ 16.1 : Çs¡yê&ç q~ì <ë≥T‘·Tqï sêj·T˝Ÿ ∫Á‘·+ 16.2 : uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À
HÍø±<äfi¯+, 1945. dæ`46 $e÷Hê\˝ÀøÏ düs¡T≈£î\T m‘·TÔ‘·Tqï @qT>∑T\T.
eTTdæ¢+ ©>∑T
á bÕØº 1906˝À @s¡Œ&ç+~. ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ˝Àì eTTdæ+¢ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä +
eVæ≤düTÔqï á bÕØºøÏ 1930\ es¡≈£î ô|<ä›>± Á|ü»\ eT<ä›‘·T ˝Ò<äT. nìï düuÛÑ\˝Àq÷ eTTdæ¢eTT\T
e÷Á‘·yT˚ z≥T #˚ùd Á|ü‘´˚ ø£ kÕúHê\T @sêŒ≥T #˚j÷· \ì Á_≥HéqT n~ ø√s¡kÕ–+~. #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\˝À
Væ≤+<äTe⁄\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïs¡T ø±ã{Ïº Væ≤+<äTe⁄˝Ò mìïø£e⁄‘ês¡ì Á|üuÛÑT‘·«+˝À eTTdæ¢eTT\
Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&É≥+ ø£wüºeTe⁄‘·T+<äì yê~+#·kÕ>±s¡T. ø=ìï kÕúHê\qT eTTdæ¢eTT\≈£î
]»s¡T«#˚dæ Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì eTTdæ¢eTT\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*ŒùdÔ XÊdüqdüuÛÑ\≈£î eTTdæ¢eTT\T mìïø£sTT´
yêfi¯¢ düeTdü´\qT Á|ükÕÔ$+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. á yê<äqqT ø±+Á¬>dt ≈£L&Ü n+^ø£]+#·≥+‘√ 1909
qT+∫ eTTdæ+¢ \≈£î Á|ü‘´˚ ø£ ìjÓ÷»ø£esêZ\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 1937˝À sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î mìïø£\T
»]–q|ü&ÉT <˚X+¯ ˝Àì 482 eTTdæ+¢ ìjÓ÷»ø£ esêZ\˝À eTTdæ+¢ ©>∑T 102 kÕúHê\qT >¬ \T#·T≈£î+~.
nsTT‘˚ ‘·eT~ C≤rj·T bÕØº ø±ã{Ïº Væ≤+<äTe⁄\πø ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#·{+ ˝Ò<ä+≥÷ eTTdæ¢eTT
ìjÓ÷»ø£esêZ\˝À ø±+Á¬>dt ≈£L&Ü b˛{° #˚dæ+~. ø±+Á¬>dt yÓTT‘·Ô+ 58 eTTdæ¢+ ìjÓ÷»ø£esêZ\˝À
b˛{° #Ój·T´>± 28 kÕúHê\˝À ¬>*∫+~.
n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\ uÛÑj·÷\T, düeTdü´\qT
1937 mìïø£\˝À yÓTT‘·+Ô eTTdæ+¢ z≥¢˝À
|ü]wüÿ]+#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘· >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
4.4 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T eTTdæ¢+ ©>∑TøÏ e#êÃsTT.
n~Ûø£ z≥¢‘√ ¬>*#˚ mìïø£\T n\Œdü+U≤´ø£
j·TTHÓ’f…&é ÁbÕ$q‡dt, u≤+uÒ, eTÁ<ëdüT˝À
esêZ\≈£î düV‰ü j·T |ü&˝É eÒ ì m+<äT≈£î uÛ≤$+#ês¡T?
eTTdæ¢+ ©>∑TøÏ ø=+‘· Ä<äs¡D \_Û+∫+~. |ü~
n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\ Á|üj÷Ó »Hê\T ø±bÕ&É{≤ìøÏ
dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· bÕøÏkÕÔHé>± @s¡Œ&çq
Á|ü‘˚´ø£ ìjÓ÷»ø£esêZ\T ˇø£ $<Ûëq+. á
eT÷&ÉT sêÅcÕº\˝À, n+fÒ u…+>±˝Ÿ, HêsYÔ yÓdtº
ñ<˚›X¯+ HÓs¡y˚s¡Ã≥+˝À düVü‰j·T|ü&É>∑\ $<ÛëHê\T
ÁbòÕ+{Ïj·TsY ÁbÕ$Hé‡ (mHé &ÉãT¢´ m|òt |æ),
Ç+πøyÓTHÆ ê ñHêïj·÷? ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTTdæe¢ TT\≈£î
|ü+C≤uŸ\˝À n~ #ê˝≤ ã\V”≤q+>± ñ+~.
dü+ã+~Û+∫q n+X¯ + MT<ä z≥T
dæ+<é˝À ≈£L&Ü n~ Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T
y˚j·T{≤ìøÏ eTT+<äT eTTdæ¢yT˚ ‘·s¡ düuÛÑT´\T ‘·eT
#˚ j · T ˝Ò ø £ b ˛sTT+~. Ä ‘· s ¡ T yê‘· |ü ~
ìjÓ÷»ø£es¡+Z ˝Àì eTTdæe¢ TT\qT dü+Á|ü~+#ê\qï
dü+e‘·‡sê\˝À |ü]dæú‹ e÷] b˛sTT+~.
wüs¡‘·T ô|&ç‘˚ m˝≤ ñ+≥T+~? Ç≥Te+{Ï |ü<ä∆‹
1946˝À ‹]– sêÅwüº, πø+Á<ä düuÛÑ\≈£î mìïø£\T
m|ü&ÉT |üì#˚düTÔ+~? m≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À
»]–q|ü&ÉT eTTdæ+¢ ìjÓ÷»ø£esêZ\˝À eTTdæ+¢
Ç~ $|òü\+ ne⁄‘·T+~?
©>∑T $»j·TuÛÒ] yÓ÷–+∫+~.
1937`1947 eT<Û´ä eTTdæ+¢ \ Ä˝À#·q\T
m+<äT≈£î e÷sêsTT? eTTdæ¢eTT\ |ü≥¢ ø±+Á¬>dt düTìï‘·‘·«+‘√ düŒ+~+#·≥+ ˝Ò<äì nH˚ø£ n+XÊ\qT
eTTdæ¢+ ©>∑T m‹Ô #·÷|æ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î j·TTHÓ’f…&é ÁbÕ$Hé‡˝À m≈£îÿe d”≥¢H˚ ¬>\T#·T≈£îqï eTTdæ¢+
©>∑T‘√ ø£*|æ dü+ø°sí¡ Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìï ø±+Á¬>dt ‹s¡düÿ]+∫+~. ‘·eT düuÛÑT´\T eTTdæ¢+
©>∑T˝À düuÛÑ´‘·«+ rdüTø√e{≤ìï ø±+Á¬>dt ìùw~Û+∫+~. n+‘·≈£îeTT+<äT es¡≈£î ø±+Á¬>dt düuÛÑT´\T
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu˝ÑÛ À ≈£L&Ü düuTÑÛ ´\T>± ñ+&˚ neø±X¯+ ñ+&˚~. eTÚ˝≤Hê ÄC≤<é e+{Ï ø±+Á¬>dt˝Àì
eTTdæ¢+ Hêj·T≈£î\T BìøÏ nuÛÑ´+‘·s¡+ ‘Ó*|æq ‘·s¡Tyê‘· 1938˝À Bìì ≈£L&Ü ìùw~Û+#ês¡T. á
$<Ûä+>± ø±+Á¬>dt eTÚ*ø£+>± Væ≤+<äTe⁄\ bÕØº nì, eTTdæ¢eTT\‘√ n~Ûø±sêìï |ü+#·Tø√{≤ìøÏ n~
düTeTTK+>± ˝Ò<äqï n_ÛÁbÕj·÷ìï eTTdæ¢+ ©>∑T düèwæº+#·>∑*–+~.
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu,ÑÛ ÄsYmdtmdt
á düeTj·T+˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düuÛÑ, sêÅw”ºj·T dü«j·T+ ùdeø˘ dü+|òüT+(ÄsYmdtmdt) Á|ü»\qT
düMTø£]+#·{≤ìøÏ #·Ts¡T≈£î>± |üì #˚XÊsTT. ≈£î\+, esêZ\qT n~Û>∑$T+∫ Væ≤+<äTe⁄\q+<ä]˙ @ø£+
#˚dæ kÕe÷õø£ J$‘·+˝À dü+düÿs¡D\T rdüT≈£îsêyê\ì á dü+|òü÷\T Ä•+#êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+

n~Ûø£ dü+K´˝À ñqï Væ≤+<äTe⁄\ uÛÑ÷$T nqï n_ÛÁbÕj·÷ìï ≈£L&Ü yêfi¯ó¢ ø£*–+#ês¡T. á dü+|òü÷\
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ nH˚ø£eT+~ ø±+Á¬>dtyê<äT\T ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·eTj·÷´s¡T.
‘·eT düuÛÑT´\˝À ˝ÖøÏø£ ne>±Vü≤qqT ô|+#·{≤ìøÏ ø±+Á¬>dt m+‘√ Á|üj·T‹ï+∫+~. eTTdæ¢+
Á|ü»\˝À uÛÁÑ <ä‘êuÛ≤yêìï ô|+∫ eTTdæ+¢ ©>∑T, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu,ÑÛ ÄsYmdtmdt e+{Ï dü+dü\ú ø±s¡´Áø£e÷\T,
dü+<˚XÊ\ <ë«sê yêfi¯¢˝À ø£\T>∑T‘·Tqï ‘·|ü&ÉT n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘=\–+#·{≤ìøÏ ≈£L&Ü ø±+Á¬>dt
Á|üjT· ‹ï+∫+~. Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ+¢ \T s¬ +&ÉT <˚XÊ\ Á|ü»\T ø±<äì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À düeTÁ>∑ uÛ≤>∑eTì
ø±+Á¬>dt yê~+#˚~. nsTT‘˚ Væ≤+<äTe⁄\ Ä~Û|ü‘·´+ >∑T]+∫ eTTdæ¢+ ©>∑TøÏ ñqï uÛÑj·÷\qT Á_≥Hé
ÄdüøÏÔ>± $+≥÷ eTTdæ¢+\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·{≤ìøÏ dü÷#·q\T #˚j·TkÕ–+~.
ªbÕøÏkÕÔHéμ rsêàq+
eTTdæ¢+\T n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À bÕ\q≈£î
Á|ü‘˚´ø£ @sêŒ≥T¢ #˚j·÷\qï uÛ≤eq #ê˝≤eT+~˝À
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY, bÕøÏkÕÔHé ˝Ò<ë
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $uÛÑ»q ª|ü]#·j·T+μ 1940
@s¡Œ&ÉkÕ–+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ªªkÕπs »Vü‰ùd n#êÃ¤
Væ≤+<ä÷kÕÔHé Vü≤e÷sêμμ nqï ø£$‘· sêdæq ñs¡÷› ø£$ bÕøÏkÕÔHqé T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê\q≥+˝À
dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT. Bì >∑T]+∫ Ä˝À∫+#ê\ì
yÓ T TVü ≤ à<é Çø±“˝Ÿ 1930˝À eTTdæ ¢ + ©>∑ T ≈£ î
eTTdæ+¢ \T |ü≥Tºã&É‘ês¡T..... Á_≥Hé ‘·q yês¡d‘ü ê«ìï
n<Û´ä øå√|üHê´dü+ #˚d÷ü Ô ªyêj·Te´ eTTdæ+¢ sêÅwºμü ÄeX¯´ø£‘· n~Ûø£ dü+U≤´≈£î˝…’q Væ≤+<äTe⁄\≈£î n|üŒ–+∫
>∑T]+∫ e÷{≤¢&Ü&ÉT. n\Œdü + U≤´≈£ î \qT yêfi¯ ¢ <ä j · ÷ <ëøÏ å D ≤´\≈£ î
bÕøÏkÕÔHé ˝Ò<ë bÕø˘kÕÔHé (|ü+C≤uŸ, Ä|òHÈü ,é ø±oàs¡T, e~˝Ò d ü ÷ Ô n~Û ø ±sêìï ø£ ≥ º u … ≥ º ˝ Ò < ä T . n~
dæ+<é, ã\T∫kÕÔH\é Ç+^¢wßü nø£så ê\ qT+∫ @s¡Œ&ç+~) kÕÁe÷»ýê<ëìï n+‘·+ #Ój·T´{+ø±<äT. eTs=ø£
nqï ù|s¡TqT øπ +Á_&é˝® Àì |ü+C≤; eTTdæ+¢ nsTTq #Í<äØ s¡÷|ü+˝À kÕÁe÷»ýê<ëìï düèwæº+#·≥+.
s¬ Vü≤à‘Y Ä* s¡÷bı+~+#ê&ÉT. 1933, 1935˝À sêdæq ø£s|¡ Áü ‘ê\˝À á j·TTe $<ë´]ú á sêÅcÕº\≈£î
Á|ü‘´˚ ø£ C≤rj·T Á|ü‹|ü‹ìÔ Ä•+#ê&ÉT. 1930\˝À s¬ Vü≤à‘Y Ä*ì mes¡÷ |ü{+ºÏ #·Tø√˝Ò<Tä . Á|ü‘´˚ øÏ+∫
eTTdæ¢+ ©>∑T, Ç‘·s¡ eTTdæ¢+ Hêj·T≈£î\T <ëìì $<ë´]ú ø£\>± ø={ÏºbÕπsXÊs¡T.
Væ≤+<äTe⁄\ Ä~Û|ü‘·´+ |ü≥¢ eTTdæ¢+ ©>∑T ¬s#·Ã>={Ïºq uÛÑj·÷\qT ‘=\–+#·≥+˝À ø±+Á¬>dt
yÓ’|òü\´+ #Ó+<ä≥+ e\¢, Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T ª$uÛÑõ+∫ bÕ*+#·Tμ nqï $<ÛëHêìï ne\+_+#·≥+ e\¢
sê»ø°jT· yê‘êes¡D+ e÷]b˛sTT+~. 1940 e÷]Ã 23q ñ|üK+&É+˝À eTTdæ+¢ \T n~Ûø£ dü+K´˝À
ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À ø=+‘· dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì ø√s¡T‘·÷ eTTdæ¢+ ©>∑T ˇø£ rsêàHêìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
ndüŒwüº+>± ñqï á rsêàq+ <˚X¯$uÛÑ»qqT ø±˙, bÕøÏkÕÔHéqT ø±˙ ù|s=ÿq˝Ò<äT. nsTT‘˚, Ä
‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡sê\˝À Bìì bÕøÏkÕÔHé rsêàq+>± ù|s=ÿq≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. eTTdæ¢+ ©>∑T
˝ÒeHÓ‹Ôq n+XÊ\qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ Á|ü»\T nH˚ø£ Á|ü‘êé÷ïj·÷\qT dü÷∫düTÔHêïs¡ì, Ä
Á|ü‘êé÷ïj·÷\˝À bÕøÏkÕÔHé nH˚ ø=‘·Ô <˚X+¯ ˇø£≥qï $wüjT· + >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. #·sÃ¡ \T, dü+Á|ü~+|ü⁄\T
yÓTT<ä\sTT´, Ä–b˛e≥+‘√ ø=‘·Ô <˚X¯+>± bÕøÏkÕÔHé @s¡Œ&É{≤ìøÏ eT<ä›‘·T bı+<äkÕ–+~. eTTdæ¢+©>∑T
Hêj·T≈£î&Ó’q m+. m. õHêï &çe÷+&É¢qT ˇ|üø√e≥+ ø±+Á¬>dtøÏ ≈£L&Ü ø£wüºeTsTT´+~.
1940`1946 eT<Ûä´ Á|ü‘˚´ø£ <˚X¯+ ÄeX¯´ø£‘·, <ëì Á|üjÓ÷»Hê\ >∑T]+∫ eTTdæ¢+ Á|ü»\qT
eTTdæ¢+ ©>∑T ˇ|æŒ+#·>∑*–+~. Væ≤+<ä÷ »$T+<ës¡T¢, e&û¶yê´bÕs¡düTÔ\T ‘·eTqT <√#·Tø√ì |ü]dæú‹
>∑T]+∫ ¬s’‘·T\T ø£\\T ø£Hêïs¡T. yê´bÕs¡düTÔ\T, ñ<√´>±s¡Tú\T Væ≤+<äTe⁄\qT+∫ b˛{° ñ+&É<äì
Ä•+#ês¡T. eT]+‘· eT‘· kÕ«‘·+Á‘·´+ ñ+≥T+~. ‘·eT≈£î
eTTdæ¢+ ©>∑T sê»ø°j·÷\ e\¢ ˇq>∑÷πs ø±e\dæq $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘ê«ìï q&ÉT|ü⁄ø√{≤ìøÏ eTTdæ¢+
Á|üjÓ÷»Hê\qT Á|ü»\T @ $<Ûä+>±
n+#·Hê y˚düT≈£îHêïs¡T? yêfi¯¢øÏ @yÓTÆHê dü+|üqTï\ qT+∫ ùd«#·Ã¤ \_ÛdüTÔ+~. 1942`1945
Á|üXï¯ \T ‘·˝‘… êÔj÷· ? @yÓTHÆ ê dü+<˚V‰ü \T eT<Ûä´ø±˝+˝À #ê˝≤eT+~ ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T C…’˝À¢
ñHêïj·÷? #·]Ã+#·+&ç. ñHêïs¡T. Á|ü»\eT<Ûä´ ‘·q Ä<äs¡DqT ô|+#·Tø√{≤ìøÏ
eTTdæ¢+ ©>∑T á ø±˝≤ìï dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡T#·T≈£î+~.
Á_{Ïwtyêfi¯ó¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e~* yÓfi‚¢˝≤ mes¡T #˚kÕÔs¡T?
1941 Hê{ÏøÏ »bÕqT Äπ>ïj·T Ädæj·÷˝ÀøÏ $düÔ]+#·kÕ–+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>±\≈£î
≈£L&Ü eTT|ü @s¡Œ&˚ Á|üe÷<ä+ ñ+~. »bÕqT≈£î e´‹πsø£ j·TT<ä+∆ ˝À uÛ≤s¡rj·TT\T ≈£L&Ü bÕ˝§ZH˝˚ ≤
Á_≥qT #·÷&Ü*‡q |ü]dæú‹. 1942 edü+‘·ø±\+˝À ‘·q eT+Á‘·T\˝À ˇø£¬s’q düsY kÕº|òüsY¶ ÁøÏ|t‡ì
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ |ü+|æ+∫ >±+BÛJ‘√, ø±+Á¬>dt‘√ sêJ ≈£î<äTs¡TÃø√e\dæ+~>± ˇ‹Ô&ìç ô|+∫+~. yÓÁ’ kÕjYT
‘·q ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+˝À s¡ø£åD düuÛÑT´ì>± uÛ≤s¡rj·TT&çì eTT+<äT>± ìj·T$T+#ê\ì ø±+Á¬>dt
|ü≥Tºã≥º&É+‘√ á #·s¡Ã\T $|òü\+ nj·÷´sTT.
ÁøÏ|t‡ <Í‘·´+ $|òü\yÓTÆq ‘·s¡Tyê‘· Á_{Ïwt bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± eTVü‰‘êà>±+BÛ ‘·q eT÷&Ée
eTTKýÓTÆq ñ<äé÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. 1942 Ä>∑düTº˝À yÓTT<ä˝…’q á ñ<äéT+ ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷μ
(uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e~* yÓfi¯¢+&ç). >±+BÛJì yÓ+≥H˚ U…’<äT #˚dæHê j·TTe ø±s¡´ø£s¡Ô\T <˚X¯yê´|üÔ+>±
düyTÓ à\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T, <ë&ÉT\˝À ÄdæqÔ wü+º >±$+#ês¡T. j·TTe‘· ô|<ä› dü+K´˝À ø£fi≤XÊ\ #·<Tä e⁄\T
e~*ô|{Ïº C…’fi¯¢≈£î yÓfi≤¢s¡T. Á|ü‘˚´øÏ+∫ s¡Vü≤dü´ ñ<äéT+˝À ø±+Á¬>dt˝Àì »j·TÁ|üø±XŸ Hêsêj·TDY
e+{Ï k˛wü*düTº düuÛÑT´\T #·Ts¡T>±Z bÕ˝§ZHêïs¡T. |ü•ÃeT+˝À dü‘êsê, ‘·÷s¡TŒ˝À y˚T~ì|üPsY e+{Ï
|ü\T õ˝≤¢˝À¢ ªdü«‘·+Á‘·μ Á|üuÛÑT‘ê«\qT Á|üø£{Ï+#ês¡T. Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T eT]+‘· ã\ Á|üjÓ÷>∑+‘√
X¯øÔÏ e+‘·+>± ñ<äé÷ìï nD∫y˚XÊs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° á ñ<äé÷ìï ì\Te]+#·{≤ìøÏ dü+e‘·‡sêìøÏ
ô|’>± |ü{Ïº+~.
á˝À>± j·TT<ä∆+˝À Á_≥Hé≈£î eT<ä›‘·T Çyê«\ì uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ìs¡ísTT+∫+~. HêJ
ôdq’ ´+ k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THéô|’ <ä+&Ó‘≥ Ô· +‘√ n~ Ä+<√fi¯q #Ó+~+~. Á|ü|+ü #·kÕúsTT˝À Á|üe÷<ëìï
>∑T]Ô+∫, á j·TT<ë∆ìï n~ Á|ü»\ j·TT<ä∆+>± ù|s=ÿ+~. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± >±+BÛJ e+{Ï
yêfi¯ó¢ Á_≥Hé uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $&ç∫ yÓ[¢b˛‘˚ n~ kı+‘·+>± »bÕqTqT m<äTs√ÿ>∑\<äì uÛ≤$+#ês¡T.
nyÓT]ø±, j·T÷s¡|ü⁄\˝À »bÕHé kÕ~Û+∫q $»j·÷\T uÛ≤s¡rj·TT\ô|’ ã\yÓTÆq eTTÁ<ä\T
y˚XÊsTT. ◊s√bÕ e\dübÕ\≈£î\T ‘·«s¡˝ÀH˚ z&ç+|üã&É‘ês¡ì nqTø√kÕ>±s¡T. »bÕqT Ädæj·÷
<˚X+¯ , n~ ◊s√bÕ e\dü bÕ\≈£î\qT m<äTs√ÿ>∑*–+~. ‘êeTT ≈£L&Ü Á_≥Hé≈î£ e´‹πsø£+>± b˛sê&ç,
¬>\e>∑\eTì uÛ≤s¡rj·TT\T nqTø√kÕ>±s¡T. Ä+π>¢j·TT\T ñqï‘· C≤‹øÏ #Ó+~q yêfi¯¢qï ÁuÛÑeT
ã<ä›\sTT´+~.

Á_≥Hé m<äTs=ÿ+≥Tqï ø£wüº
düeTj·÷ìï düTuÛ≤wt #·+Á<ä uÀdt
eT+∫ neø±X¯+>± uÛ≤$+#ê&ÉT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´+ n‘·´+‘·
ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\ n+X¯eTì, Á_{Ïwt
bÕ\≈£ î \qT ‘· ] yÓ T j· T ´{≤ìøÏ
»bÕqT yêfi¯ ¢ dü V ü ‰ j· T +
rdüTø√yê\ì n‘·&TÉ uÛ≤$+#ê&ÉT.
n‘· & É T s¡ V ü ≤ dü ´ +>± »s¡ à ˙øÏ ,
nø£ ÿ &ç q T+∫ »bÕqTøÏ yÓ [ ¢
1942˝À uÛ≤s¡rj·T ôd’ì≈£î\‘√
∫Á‘·+ 16.3 :düTuÛ≤wt #·+Á<ä uÀdt
ˇø£ ôd’Hê´ìï ‘·j·÷s¡T#˚XÊ&ÉT.
áôd’ ì ≈£ î \T mes¡ T ? ãsêà, eT\j· ÷ ‘êeTT u+B\T>± |ü≥Tº≈£îqï ôd’ì≈£î\qT uÀdt ‘·q
<˚XÊ\˝À Á_≥Héì »bÕqT z&ç+∫q|ü⁄&ÉT ôd’q´+˝ÀøÏ rdüTø√e{≤ìï »|ü˙j·TT\T m+<äT≈£î
ã+B\T>± rdüT≈£îqï Á_{Ïwt ôdq’ ´+˝Àì yêfi‚fl nqTeT‹+#ês¡T?
Mfi¯ó¢. uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ôd’q´+ nì ù|s¡Tô|{Ïº uÛ≤s¡‘· ôd’ì≈£î\T uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ôd’q´+˝À m+<äT≈£î
‘·q ôd’q´+˝ÀøÏ uÀdt Mfi¯¢ì rdüT≈£îHêï&ÉT. #˚sês¡T?
‘·sT¡ yê‘· m+‘√eT+~ eTVæ≤fi¯\‘√ düV‰ü Ç‘·s¡ j·TT<ä∆+˝À z&çb˛‘˚ Á_{Ïwt yêfi¯¢ #˚‘·T˝À¢ ∫≈£îÿ‘êeTqï
uÛ≤s¡rj·TT\T ≈£L&Ü á ôd’q´+˝À #˚sês¡T. uÛÑj·T+ uÛ≤s¡rj·T ôd’ì≈£î\≈£î m+<äT≈£î ˝Òø£b˛sTT+~?
Á_{Ïwtyêfi¯T¢ M]ì @$T #˚dæ ñ+&˚yêfi¯ó¢?
nsTT‘˚ uÀdt‘√ >±+BÛJ @ø°uÛÑ$+#·˝Ò<äT,
»|ü˙j·TT\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ $eTTøÏÔ <ë‘·\T
ø±˝Òs¡ì n‘·&ÉT uÛ≤$+#ê&ÉT. ø±˙ düTuÛ≤wt ‘êqT m+#·T≈£îqï e÷s¡Z+˝À eTT+<äT≈£î kÕ>±&ÉT. »bÕqT
ôd’q´+‘√ ø£*dæ ‘·q ôd’q´+‘√ Á_{Ïwtyêfi¯¢≈£î e´‹πsø£+>± <ë<ë|ü⁄ eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\bÕ≥T j·TT<ä∆+
#˚XÊ&ÉT.
n~ n‘·´+‘· øÏ¢wüº, kÕVü≤k˛ù|‘·, Hê≥ø°j·T |ü]D≤e÷\ ø±\+. ˇø£ <äX¯˝À $TÁ‘·|üøå±\T
j·TT<ä+∆ ˝À z&çb˛‘êj·Tì|æ+∫+~. kÕº*HéÁ>±&é˝À ‹s¡T>∑T˝Òì $»j·T+ kÕ~Û+#·{+‘√ s¡cÕ´ HêJX¯≈î£ \Ô
Ä≥ø£{+ºÏ ∫+~. $TÁ‘·≈L£ ≥$T j·TT<ä+∆ ô|’ ‹]– |ü≥Tº kÕ~Û+∫ n+‹eT+>± s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ˝À
$»j·T+ kÕ~Û+∫+~. düTuÛ≤wt #·+Á<ä uÀdt uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ôd’q´+ Á_{Ïwt yêfi¯¢ #˚‘·T˝À¢ z≥$T
bÕ\sTT´+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· |òüT≥q\˝À uÀdt #·ìb˛j·÷&√,
1942`45 eT<Û´ä ø±˝≤ìï düMTøÏ+å #·+&ç.
e÷j·TeTj·÷´&√ K∫Ã‘·+>± ‘Ó*j·Tsê˝Ò<Tä .1944 pHé˝À
n+‘·≈£î eTT+<äT ø£+fÒ Ç|ü&ÉT Á_{Ïwt
j·TT<ä∆+ eTT–+|ü⁄<äX¯qT #˚s¡T≈£î+≥÷ ñ+&É>± Á_{Ïwt bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± uÛ≤s¡rj·TT\
Á|üuÛÑT‘·«+ >±+BÛJì #Ós¡kÕ\qT+∫ $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. Á|ü‹|òüT≥q ã\+ |ü⁄+E≈£î+<ë?
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·´+ >∑T]+∫ eTs=ø£ <äbÕò dü+Á|ü~+|ü⁄\≈£î $e]+#·+&ç.
düeTj·T+ ÄdüqïeTsTT´+~.

Á|ü»\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T ` 1946`48
uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ôd’Hê´ìøÏ #Ó+~q ôd’ì≈£î\qT C…’\TbÕ\T #˚dæ yê]ì •øÏå+#ê\ì Á_{Ïwt
bÕ\≈£î\T ìs¡ísTT+#ês¡T. $Á<√Vü≤ #·s¡´ øÏ+<ä yê]ì $#ê]+∫ ñ]•ø£å $~Û+#ê\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ôd’ì≈£î\ $#ês¡D ø=qkÕ>∑T‘·T+&É>± <˚X¯+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À nXÊ+‹,
ndü+‘·è|æÔ #Ó\πs>∑kÕ>±sTT. C≤rj·T #Ó’‘·q´+‘√
|òTü ≥q\T á $<Ûyä TÓ qÆ eT\T|ü⁄ rdüTø√e≥+ #Ó\sπ –q á Á|üC≤ ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À Væ≤+<äTe⁄èTTdæ+¢ \
e\¢ Á|ü»\ J$‘ê\T @ $<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·yTÓ Æ
>∑T]Ô+|ü⁄, $uÛ»Ñ q sê»ø°j÷· \T e+{Ï$ ÁbÕeTTK´‘·qT
ñ+{≤sTT?
Hêj·T≈£î\T>± Äsê~Û+∫q uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø√˝ÀŒj· ÷ sTT. ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î uÛ ≤ s¡ ‘ · C≤rj· T
ôd’ì≈£î\qT Á_{Ïwt yêfi¯ó¢ $Á<√VüQ\T>± ôd’ì≈£î\˝À $#ê]+|üã&ÉT‘·Tqï yêfi¯¢˝À¢ #ê˝≤eT+~
|ü]>∑D+Ï ∫, $#ê]+∫, ñ] rj·T≥+ Ç‘·s¡ eTTdæ¢+\T, nsTT‘˚ yêfi¯¢ |ü≥¢ Á|ü»\ kÕqTuÛÑ÷‹
uÛ ≤ s¡ r j· T T\qT m˝≤ Á|ü u Û ≤ $‘· + #˚ d æ yÓ*¢$]dæ yêfi¯¢ eT‘·+>∑T]+∫ mes¡÷ Ä˝À∫+#·˝Ò<äT.
ñ+≥T+~? j·TT<ä∆+ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· MTs¡T ñqï≥T¢
}Væ≤ +#·T ≈£î +fÒ <˚X ¯ |ü] dæú‹ ì ‘˚* ø£> ± ns¡ú+
#˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ø=s¡‘·, ÄVü‰s¡ ø√{≤\T, ô|s¡T>∑T‘·Tqï <Ûäs¡\T, nÁø£eT ì\«\T,
q\¢ ãC≤s¡T e+{Ï yê{Ï‘√ Á|ü»˝À¢ rÁe nXÊ+‹ #Ó\sπ –+~. ‘·≈£îÿe y˚‘·Hê\ |ü≥¢ Á|ü»\T ø√|ü+>±
ñHêïs¡T. <Ûsä \¡ ô|’ s¬ ˝’ «Ò , ‘·bÕ˝≤ ñ<√´>∑T\T, Ç‘·s¡ Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>∑T\T nœ\ uÛ≤s¡‘· düyTÓ à #˚|{ü ≤º\qï
Á|üD≤[ø£‘√ ñHêïs¡T.
1946 |òæÁãe] 16q u§+u≤sTT πse⁄˝Àì sêj·T˝Ÿ
HÍø± <äfi¯+˝Àì uÛ≤s¡‘· ôd’ì≈£î\T Hêdæs¡ø£+ ÄVü‰s¡+, ‘·eT
|ü≥¢ Á_{Ïwt n~Ûø±s¡T\ Á|ües¡Ôq |ü≥¢ ìs¡düq>± ìsêVü‰s¡Bø£å
#˚|ü{≤ºs¡T. nq‹ø±\+˝ÀH˚ á düyÓTà u§+u≤sTT˝Àì Ç‘·s¡
Hê$ø± esêZ\≈£î, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì nìï HÍø± <äfi¯ øπ +Á<ë\≈£î
$düÔ]+∫+~. ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T\T HÍø£\ô|’ eT÷&ÉT s¡+>∑T\
»+&Ü, HÓ\e+ø£ »+&Ü, ø£‹Ô, düTrÔ »+&Ü\qT ø£*|æ
m>∑s¡y˚XÊs¡T. m+mdt U≤Hé Hêj·T≈£î&ç>± HÍø±<äfi¯ πø+ÁBj·T
düyÓTà dü+|òüT+ @s¡Œ&ç+~. yÓTs¡T¬>’q ÄVü‰s¡+ Çyê«\ì
‘Ó\¢ôd’ì≈£î\≈£î, uÛ≤s¡rj·Tôd’ì≈£î\≈£î düe÷q y˚‘·Hê\T
∫Á‘·+ 16.4 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ Çyê«\ì, uÛ≤s¡rj·T C≤rj·T ôd’ì≈£î\qT, Ç‘·s¡ sê»ø°j·T
1946˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæq Hê$ø± <äfi≤\ U…B’ \qT $&ÉT<ä\ #˚j÷· \ì, Ç+&√H˚wj æ ÷· qT+∫ uÛ≤s¡rj·T
kÕàs¡ø£ ∫Vü≤ï+ ôd’ì≈£î\qT ñ|ü dü+Vü≤]+#ê\ì á dü+|òüT+ ø√]+~.
á düyTÓ à˝À 78 z&É\T, 20 rs¡ÁbÕ+‘· ø±sê´\j·÷\T, 20,000 eT+~ ôdì’ ≈£î\T bÕ˝§ZHêïs¡T.
á düyÓTà≈£î eT<ä›‘·T>± e+<ä˝≤~ Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+ j·TTe≈£î\T u§+u≤sTT M<ÛäT\˝ÀøÏ e∫Ã
ôd’ì≈£î\‘√{Ï, b˛©düT\‘√{Ï |òüTs¡¸D\≈£î ~>±s¡T. |òæÁãe] 22q u§+u≤sTT˝Àì eT÷&ÉT \ø£å\ $T\T¢
ø±]à≈£î\T ‘·eT |üìeTT≥T¢ e~*ô|{Ïº ¬s+&ÉT s√E\bÕ≥T b˛©düT\T, ôd’ì≈£î\‘√ rÁe |òüTs¡¸D\≈£î
bÕ\Œ&Ü¶s¡T.
1946˝À <˚X+¯ ˝À |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À $T\T¢\T, ø£sêà>±sê\˝À |üì Äù|XÊs¡T, düyTÓ à\T #˚XÊs¡T.
uÛ≤s¡rj·T ø£eT÷´ìdüTº bÕØº, k˛wü*düTº bÕØº\T á ñ<äéT+˝À #·Ts¡T>±Z bÕ˝§ZHêïsTT. Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\T ôd’‘·+ ndü+‘·è|æÔ‘√ s¡>∑T\T≈£îHêïsTT.
u…+>±˝Ÿ˝À ô|<ä› uÛÑ÷kÕ«eTT\qT+∫ uÛÑ÷$Tì kÕ>∑T≈£î rdüT≈£îqï ∫qï, ù|<ä ¬s’‘·T\T Ä+<√fi¯q
#˚j·TkÕ>±s¡T. Ä düeTj·T+˝À øö\TøÏ+<ä ‘·eT≈£î dü>∑+, ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ÇdüTÔ+&É>± ‘·eT
yê{≤ì eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT e+‘·T\≈£î ô|+#ê\ì yêfi¯T¢ ø√sês¡T. Bìì ª‘ÓuÛ≤>∑μ ñ<äéT+ n+{≤s¡T.
BìøÏ Ä sêÅwüº øÏkÕHé düuÛÑ H˚‘·è‘·«+ eVæ≤+∫+~.
ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ‘Ó\+>±DÁbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \ ñ<äé÷ìøÏ Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+∫+~.
‘Ó\+>±D ¬s’‘·T\T uÛÑ÷kÕ«eTT\≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê&ÉT‘·÷ ¬s’‘·T\ s¡TD≤\qT e÷|ò” #Ój·÷´\ì,
yÓ{#ºÏ êøÏ]ì ìs¡÷à*+#ê\ì, <äTH˚ïyê&çøπ uÛ÷Ñ $T <˚X+¯ ˝Àì kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ #·s´¡ \qT düMTøÏ+å #·+&ç.
Çyê«\ì ø√sês¡T. bÕ\≈£î\T, yêfi¯¢ ôd’ì≈£î\≈£î yêfi¯¢ ø√]ø£\T @$T{Ï?
e´‹πsø£+>± ¬s’‘ê+>∑+ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ ô|’q ù|s=ÿqï |ü\T Á|üC≤ ñ<äé÷\˝À eT‘·|üs¡
#˚|ü{Ïº+~. á b˛sê≥+˝À <ë<ë|ü⁄ 3000 ‘˚ & Ü\qT |ü { Ï º + #· T ø√˝Ò < ä ì >∑ e Tì+#ê+. á
Á>±e÷\T bÕ˝§ZHêïsTT. eTs=ø£ kÕj·TT<Ûä ñ<äé÷\˝À Á|ü»\ ◊ø£eT‘ê´ìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï?
b˛sê≥+ Á{≤yÓHøé √sY˝Àì |ü⁄qïÁbÕ ` yêj·T˝≤sY
ÁbÕ+‘·+˝À »]–+~.
eTTdæ¢+ ©>∑T, ø±+Á¬>dt ` n~Ûø±s¡+ ã~©øÏ dü+Á|ü~+|ü⁄\T
1945˝À nÁ>∑Hêj·T≈£î\ eT<Ûä´ sê»ø°j·T dü+Á|ü~+|ü⁄\T ‹]– ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq|ü&ÉT |üP]Ô
kÕ«‘·+Á‘·´+ Çe«{≤ìøÏ eTT+<äT>± yÓ’ÁkÕjYT, ôd’ìø± <äfi≤\ ø£e÷+&ÉsY`ÇHé`N|òt $TqVü‰ πø+Á<ä
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ esêZìï |üP]Ô>± uÛ≤s¡rj·TT\‘√H˚ @s¡Œs¡#·{≤ìøÏ Á_≥Hé dæ<ä∆+ nsTT´+~. á
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+˝À eTTdæ¢+ düuÛÑT´\qT m+|æø£ #Ój·T´{≤ìøÏ eTTdæ¢+ ©>∑TøÏ dü+|üPs¡í n~Ûø±s¡+
ñ+&Ü\ì õHêï |ü≥Tºã≥º&É+‘√ n~Ûø±s¡ ã~©øÏ dü+ã+~Û+∫q #·s¡Ã\T $|òü\eTj·÷´sTT. Bì |ü≥¢
Ç‘·s¡T\T nuÛÑ´+‘·s¡+ e´ø£Ô|ü]#ês¡T. C≤rj·Tyê<ä eTTdæ¢eTT\˝À |ü\Te⁄] eT<ä›‘·T ø±+Á¬>dt≈£î ñ+~.
|ü+C≤uŸ˝Àì j·T÷ìj·TìdüTº bÕØº˝À |ü\Te⁄s¡T eTTdæ¢eTT\T düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T. á ¬s+&ÉT bÕØº\T
eTTdæ¢+ ©>∑T ø√]ø£qT düeT]∆+#·˝Ò<äT. Ä düeTj·T+˝À ø±+Á¬>dt bÕØºøÏ n<Ûä´≈£åî&ç>± eTÚ˝≤Hê nC≤<é
ñ+&É≥+‘√ <ëì Á|ü‹ì~Û ãè+<ëìøÏ n‘·&ÉT H˚‘·è‘·«+ eVæ≤+#ê&ÉT.
1946˝À sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î mìïø£\T »]>±sTT. πø+Á<ä+˝À ]»s¡T« #˚dæq 30 kÕúHê\q÷,
sêÅwüº+˝Àì 569 kÕúHê\˝À 442 kÕúHê\q÷ eTTdæ¢+ ©>∑T ¬>\T#·T≈£î+~. n+fÒ 1946 ∫e]Hê{ÏøÏ
eTTdæ¢+ z≥s¡¢˝À Á|ü<Ûëq bÕØº>± eTTdæ¢+ ©>∑T Ä$s¡“¤$+∫ uÛ≤s¡rj·T eTTdæ¢eTT\ ª@¬ø’ø£ Á|ü‹ì~Ûμì
nqï ‘·q yê<äqqT ì»+ #˚düT≈£î+~. eTTdæ¢+ z≥¢˝À 86 XÊ‘êìøÏ ô|’>± Ä bÕØºøÏ e#êÃsTT.
1946˝À kÕ<Ûës¡D ìjÓ÷»ø£ esêZ\˝À ø±+Á¬>dt bÕØº eTTdæ¢y˚T‘·s¡ z≥¢˝À 91 XÊ‘·+‘√ nK+&É
$»j·T+ kÕ~Û+∫+~.
<˚X¯ $uÛ»Ñ q ` Á|ü‘êé÷ïj·T e÷sêZ\T
eTTdæ+¢ ©>∑T ø√]ø£qT |ü]o*+∫ dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ nqTyÓq’ sê»ø°jT· #·Á{≤ìï dæbÕò s¡dTü
#Ój·T´{≤ìøÏ Á_{Ïwt eT+Á‹es¡Z+ 1946 e÷]Ã˝À eTT>∑TZs¡T düuÛÑT´\ ãè+<ëìï &Ûç©¢øÏ |ü+|æ+∫+~.
á ø±´_HÓ{Ÿ $TwüHé eT÷&ÉT HÓ\\bÕ≥T <˚Xe¯ T+‘ê ‹]– uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï $uÛõÑ +#·≈î£ +&Ü eT÷&É+#Ó\
düe÷K´qT Á|ü‹bÕ~+∫+~. yÓTT<ä{À¢ nìï Á|ü<Ûëq bÕØº\T á Á|üD≤[ø£qT n+^ø£]+#êsTT. nsTT‘˚
á Á|üD≤[ø£qT $$<Ûä bÕØº\T |üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆yÓTÆq |ü<ä∆‹˝À ns¡ú+ #˚düTø√e≥+ e\¢ á ˇ|üŒ+<ä+
m≈£îÿeø±\+ ì\ã&É˝Ò<äT. <ë+‘√ n+‹eT+>± ø±_HÓ{Ÿ $TwüHé Á|ü‹bÕ<äqqT n≥T ø±+Á¬>dt, Ç≥T
eTTdæ¢+ ©>∑T ÄyÓ÷~+#·˝Ò<äT.
‘· e T ø√]ø£ \ T #· s ¡ Ã \
<ë«sê HÓs¡y˚s¡eì ìs¡ísTT+∫q
eTTdæ+¢ ©>∑T Á|ü»\qT M<ÛTä \˝ÀøÏ
s¡eTàì |æ\T|ü⁄ì∫Ã+~. ‘·eT
ø√]ø£ nsTTq bÕøÏ k ÕÔ H é ì
kÕ~Û + #· T ø√{≤ìøÏ ªÁ|ü ‘ · ´ ø£ å
ø±sê´#· s ¡ D μ ≈£ î ~>∑ { ≤ìøÏ
ìs¡ísTT+#·T≈£îì 1946 Ä>∑düTº
16qT ªÁ|ü‘·´ø£å ø±sê´#·s¡D
~q+μ>± Á|üø{£ +Ï ∫+~. Ä s√Eq
ø£\ø£‘êÔ˝À n\¢s¡T¢ #Ó\πs– #ê˝≤
s√E\bÕ≥T ø=qkÕ>±sTT,
∫Á‘·+ 16.5 : kÕ«‘·+Á‘·´ Á|üø£≥q#˚düTÔqï »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA M{Ï ˝ À y˚ ˝ ≤~ eT+~
#·ìb˛j·÷s¡T. 1947 e÷]Ã
Hê{ÏøÏ Væ≤+kÕ‘·àø£ |òüT≥q\T ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìø£+‘·{Ïø° yê´|æ+#êsTT.
ô|<ä› m‘·TÔq #Ó\πs–q á Væ≤+kÕ‘·àø£ #·s¡´\ H˚|ü<∏ä´+˝À 1947 e÷]Ã˝À |ü+C≤uŸì ¬s+&ÉT>±
$uÛÑõ+#·{≤ìøÏ ø±+Á¬>dt n~ÛHêj·Tø£‘·«+ düeTà‹+∫+~. ˇø£ uÛ≤>∑+˝À eTTdæ¢+\T n~Ûø£ dü+K´˝À
ñ+&É>±, $T>∑‘ê dü>u∑ ≤Û >∑+˝À Væ≤+<ä÷, dæ≈î£ ÿ\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïs¡T. Ç<˚ dæ<ë∆+‘êìï u…+>±˝Ÿ≈î£
e]Ô+|ü#Ój·T´{≤ìøÏ ø±+Á¬>dt düeTà‹+∫+~.
1947 |òÁæ ãe]˝À yêyÓ˝Ÿ kÕúq+˝À yÓÁ’ kÕjYT>± eTÚ+{Ÿu≤f…Hé e#êÃ&ÉT. eTT+<äT≈£î yÓfi{¢¯ ≤ìøÏ
eTÚ+{Ÿu≤{ŸHé ÄK] <äbÕò #·sÃ¡ \≈£î ÄVü‰«ì+#ê&ÉT. Ç$ ≈£L&Ü dü|\üò + ø±ø£b˛e≥+‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ
kÕ«‘·+Á‘ê´ìï ÇkÕÔeTì <ëì‘√bÕ≥T ø±+Á¬>dtøÏ ÄyÓT<äjÓ÷>∑´+ø±ì eTTdæ¢+ ©>∑T ø√]ø£\T
<˚ X Êìï $uÛ Ñ õ kÕÔ e Tì ≈£ L &Ü @$T{Ï? ø±+Á¬>dt ù|s=ÿqï ø±s¡D≤\‘√ MTs¡T
Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. eTTdæ¢eTT\T n~Ûø£ @ø°uÛÑ$kÕÔsê?
dü+K´˝À ñqï |ü+C≤ãT ÁbÕ+‘·+, mHé Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·÷\qT 1946 mìïø£\T @$<Ûä+>±
&Éã÷¢´ m|òt |æ, dæ+<é, ã\T∫kÕÔHé, dü÷∫+#êsTT? MT n_ÛÁbÕj·÷\qT ù|s=ÿq+&ç.
‘·÷s¡TŒ u…+>±˝Ÿ\T ø=‘·Ô <˚X¯yÓTÆq
bÕøÏkÕÔHé˝À uÛ≤>∑+>± ñ+{≤sTT. Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«+ qT+∫ bÕøÏkÕÔHé≈£î n~Ûø±s¡ ã~© 1947 Ä>∑düTº
14q, uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ 15q #˚kÕÔeTì Á|üø£{Ï+#ês¡T. Á|ü»\qT dü+e‘·‡s¡ø±\+>± eTT+#Ó‘·TÔ‘·Tqï
n\¢s¡T¢, s¡ø£ÔbÕ‘·+, $<˚«cÕ\≈£î Ç<=ø£ÿfÒ Ä#·s¡D°j·T |ü]cÕÿs¡+>± ø£q|ü&ç+~.
∫Á‘·+ 16.6 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´+ô|’ ~q |üÁ‹ø£ ìy˚~ø£. B+{À¢ @@ n+XÊ\qT >∑T]Ô+#ês¡T? #·]Ã+#·+&ç.

<˚X¯ $uÛ»Ñ q ` e\dü\T
eTTdæ+¢ eT‘· bÕøÏkÕÔHé @sêŒ≥T ø±e{+‘√ #ê˝≤eT+~ Á|ü»\eTT+<äT }Væ≤+#·ì u≤<Ûëø£sy¡ TÓ qÆ
|ü]dæú‹ m<äTs¡sTT´+~. ø=‘·Ô>± ^dæq dü]Vü≤<äT› πsKøÏ ˇø£yÓ’|ü⁄q ñqï Væ≤+<äTe⁄\˝À nuÛÑ¤Á<ä‘ê uÛ≤e+
@s¡Œ&ç e\dü yÓfi¯¢&É+ ‘·|üŒìdü] nsTT´+~. á ø=‘·Ô dü]Vü≤<äT› πsK≈£î Äe*yÓ’|ü⁄q ñqï eTTdæ¢eTT\˝À
≈£L&Ü Ç<˚ |ü]dæú‹. n+<äs¡÷ Bìì ø√s¡T≈£îì ñ+&Éø£ b˛e#·TÃ, Ç~ m+<äT≈£î »s¡T>∑T‘√+<√
n+<ä]ø° ns¡ú+ nsTT ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. ‘·eT Çfi¯ó¢, }fi¯ó¢, |ü≥ºD≤\qT $&ç∫ yÓfi¯¢e\dæ sêe≥+‘√
ˇø£]|ü≥¢ ˇø£]øÏ ø√|ü+, $<˚«cÕ\T #Ó\πs>±sTT. yÓTT‘·Ô+>± 1.5 ø√≥¢ Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæ¢eTT\T
ìsê«dæ‘T· \j·÷´s¡T. Vü≤‘·´\T, <√|æ&,ç <äV≤ü Hê\T j·T<˚#Ã· >¤ ± ø=qkÕ>±sTT. Væ≤+<äTe⁄\T, eTTdæe¢ TT\T
ø£*|æ ¬s+&ÉT qT+∫ nsTT<äT \ø£å\ eT+~ #·+|üã&Ü¶s¡T. yêfi¯ó¢ ø±+~o≈£î\T>± e÷sês¡T, |ü⁄qsêyêdü
•_sê\˝À >∑&çbÕs¡T, ¬s’fi˝¯¢ À¢ ø=‘·Ô Çfi¯¢ nH˚«wüD˝À ãj·T\T<˚sês¡T. XÊ+‹, kÂÁuÛ≤‘·è‘·« dü+<˚XÊ\qT
|ü+#·T‘·÷ >±+BÛJ n\¢s¡¢≈£î >∑T¬s’q Á|ü»\ •_sê\ eT<Ûä´, ÄdüT|üÁ‘·T\˝À >∑&çbÕ&ÉT. ‘·qT Ç+‘·>±
ø£wüº|ü&ç+~ Ç≥Te+{Ï ùd«#·Ã¤, dü«sêC≤´\ ø√dü+ ø±<äT. C≤‹|æ‘· yÓTT<ä{Ï kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e+Hê&ÉT
dü+ãsê\T #˚düTø√≈£î+&Ü ìsêVü‰s¡Bø£å #˚XÊ&ÉT.
>±+BÛJ #=s¡e‘√ ªn\Œdü+U≤´ø£ esêZ\ Vü≤≈£îÿ\μô|’ HÓÁVüA, ø±+Á¬>dt ˇø£ rsêàHêìï #˚XÊsTT.
Ä bÕØº ª¬s+&ÉT <˚XÊ\ dæ<ë∆+‘êìïμ m|ü&É÷ n+^ø£]+#·˝<Ò Tä . ‘·q ÇcÕºìøÏ e´‹πsø£+>± <˚X$¯ uÛ»Ñ q≈£î
ã\e+‘·+>± ˇ|üø√e\dæ e∫Ãq|üŒ{Ïø° ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ eT‘ê\, C≤‘·T\ <˚X¯eT˙, n˝≤π>
ø=qkÕ>±\ìμ $X¯«dæ+∫+~. bÕøÏkÕÔHé m˝≤ ñqï|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ªÁ|üC≤kÕ«$Tø£ ˝ÖøÏø£ sê»´+μ>±
ñ+≥T+~, eT‘· + ‘√ dü + ã+<Û ä + ˝Ò ≈ £ î +&Ü
bÂs¡T\+<ä]ø° sê»´+qT+&ç s¡ø£åD \_ÛdüTÔ+~,
düe÷q Vü≤≈£îÿ\T ñ+{≤sTT.
∫Á‘·+ 16.7 : <˚X¯$uÛÑ»q≈£î dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä
∫Á‘ê\T. á bò˛{À\qT e÷s¡Z¬s{Ÿ uÀsYÿ`yÓ’{Ÿ rXÊs¡T,
Ç$ ˝…’|òt |üÁ‹ø£˝À Á|ü#·T]‘·eTj·÷´sTT.

>±+BÛJ ô|’ |òü÷‘·Tø£+
1947 Ä>∑dTü º 15q u…+>±˝Ÿ˝À n\¢s‘¢¡ √ n‘·˝≤≈£î‘·\yÓTqÆ H√eK©˝À XÊ+‹ì HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ
C≤‹|æ‘· >±+BÛJ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. <˚X¯ sê»<Ûëì nsTTq &Ûç©¢øÏ n‘·&ÉT 1947 ôdô|º+ãs¡T 9q >±ì
sê˝Ò<äT. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·+˝À ô|<ä› m‘·TÔq #Ó\πs–q eT‘· |òüTs¡¸D\‘√ Ä eè<ä∆ H˚‘· ndü+‘·è|æÔ‘√
ñHêï&ÉT, Á|ü»\ uÛj Ñ ÷· \qT <ä÷s¡+ #ÓjT· ´{≤ìøÏ n‘·&TÉ Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT. nsTT‘˚ <˚X+¯ ˝Àì Á|ü»\˝Àì
ˇø£ es¡Z+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»ø°j·÷\˝À >±+BÛ bÕÁ‘·‘√ ø√|ü+>± ñ+~. n‘·&ÉT ìs¡«Væ≤düTÔqï düs¡«eT‘·
ÁbÕs¡úHê düe÷y˚XÊ\qT |ü\Te÷s¡T¢ yêfi¯ó¢ uÛÑ+>∑|]ü #ês¡T. n‘·&çì #·+|ü{≤ìøÏ s¬ +&ÉT s√E\ eTT+<äT
n‘·&çô|’ »]|æq Vü≤‘ê´j·T‘·ï+ $|òü\eTsTT´+~. 1948 »qe] 28q >±+BÛJ ªªˇø£ |æ∫Ãyê&ç
#˚‹˝À ‘·TbÕøÏøÏ H˚qT ã* ø±e\dæ eùdÔ, qe⁄«‘·÷ n+<äT≈£î dæ<ä∆eTe⁄‘êqT. Hê˝À m≥Te+{Ï
ø√|üeT÷ ñ+&É≈£L&É<äT. Hê Vü≤è<äj·T+˝À, ô|<ë\ MT<ä <˚e⁄&˚ ñ+&Ü*,μμ nHêï&ÉT.
<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq Äs¡T HÓ\\˝Àù| 1948 »qe] 30 kÕj·T+Á‘·+ düs¡«eT‘·
ÁbÕs¡úq≈£î yÓfi¯T‘·Tqï C≤‹|æ‘· eT÷&ÉT ãT˝…¢≥¢≈£î
H˚\ø=]>±&ÉT. n‘·&TÉ ø√s¡T≈£îqï≥Tº>±H˚ #·ìb˛{≤ìøÏ
eTT+<äT n‘·&TÉ ªùV≤, sê+μ nHêï&Éì n+{≤s¡T. n‘·&ç
Vü ≤ +‘· ≈ £ î &Ó ’ q Hê<∏ ä ÷ sê+ >±&˚ ‡ nø£ ÿ &ç q T+∫
|üsês¡j·÷´&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· n‘·&çì eTT+ãsTT˝À
|ü≥Tº≈î£ Hêïs¡T. n‘·&TÉ ˇø£|ü &ÉT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düu˝ÑÛ À
düuTÑÛ ´&ÉT. <ë+‘√ Ä dü+|òTü +ô|’ e´‹πsø£‘· yÓ\T¢y‹Ó +Ô ~.
|ò*ü ‘·+>± 1948 |òÁæ ãe] 14q nœ\ uÛ≤s¡‘· Væ≤+<ä÷
eTVü‰düuÛÑ ªsê»ø°j·T ø±s¡´Áø£e÷ìï ‘·´õ+∫ ì»yÓTÆq
dü + kÕú > ∑ ‘ · |ü ì MT<ä <ä è wæ º π ø +ÁBø£ ] +#ê\ìμ
ìs¡ í s TT+∫+~. ˇø£ s¡ ø £ + >± rÁeyê<ä >±&˚ ‡
n+‹eT+>± ‘·q $TÁ‘·T\≈£î, m+#·T≈£îqï |ü+<∏ëøÏ ∫Á‘·+ 16.8 : eTVü‰‘êà >±+~Û n+‹eT j·÷Á‘·
Vü‰ì ø£*–+#ê&ÉT.
dü+kÕúHê\ $©q+
Á_{Ïwt n~Ûø±s¡+ øÏ+<ä $$<Ûä kÕúsTT\˝À düs¡«dü‘êÔø£ bÕ\q‘√ düTe÷s¡T>± 550 dü+kÕúHê\T
ñ+&˚$. Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ yÓ[¢b˛‘·T+&É≥+‘√ á dü+kÕúHê\T ≈£L&Ü dü«‘·+Á‘·+
bı+<äT‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©qeTe⁄‘êjÓ÷, bÕøÏkÕÔHé˝À $©qeTe⁄‘êjÓ÷, ˝Òø£ dü«‘·+Á‘·+>±
ñ+{≤jÓ÷ ìs¡ísTT+#·Tø√eTì á dü+kÕúHê\qT ø√sês¡T. dü+kÕúHê\ Á|ü»\T Á|üC≤ eT+&É\
ñ<äé÷˝À¢ bÕ˝§Zq≥+ <ë«sê yêfi¯ó¢ ‘·eT Á|üC≤kÕ«$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ |ü≥¢ #Ó’‘·q´+ bı+<ës¡T. sê#·]ø£
≈£î≥T+u≤\ bÕ\q ø=qkÕ>±\ì Ä Á|ü»\≈£î ˝Ò<Tä . ôV≤’ <äsêu≤<äT, Á{≤eHéø√sY\˝À bÕ\ø£ »MT+<ës¡≈¢ î£
e´‹πsø£+>± ¬s’‘ê+>∑+ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ #˚|ü{Ïº+~.
dü+kÕúHê\ Á|ü»\ ñ<äé÷\≈£î ø±+Á¬>dt eT<ä›‘·T Çdü÷Ô n$ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©qyÓTÆ ø=‘·Ô
sêC≤´+>∑ ìsêàD+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê\ì ø√]+~. 1947 E˝…’˝À á u≤<Ûä´‘·qT düsê›sY
|üfÒ˝ŸøÏ n|üŒ–+#ês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+ ø±e\dæq ÄeX¯´ø£‘· >∑T]+∫ n‘·&ÉT sê#·]ø£
≈£î≥T+u≤\‘√ #·s¡Ã\T yÓTT<ä\Tô|{≤º&ÉT. yêfi¯ó¢ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT $©q+ ø±ø£b˛‘˚ Ä Á|üÁøÏj·TqT
|üP]Ô #Ój·T´{≤ìøÏ ôd’Hê´ìï |ü+|æ+#ê*‡ ñ+≥T+<äì ≈£L&Ü n‘·&ÉT düŒwüº|ü]#ê&ÉT. 1947 Ä>∑düTº
15 Hê{ÏøÏ ø±oàs¡T, ôV’≤<äsêu≤<äT, EHê>∑&Ûé\T ‘·|æŒ+∫ $T–*q dü+kÕúHê\˙ï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ $©q
ˇ|üŒ+<ä |üÁ‘·+ô|’ dü+‘·ø£+ #˚XÊsTT. ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ á eT÷&ÉT dü+kÕúHê\T
≈£L&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+ nj˚T´≥≥Tº #˚XÊs¡T.
dü+kÕúHê\ Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT kÕ«BÛq+ #˚dTü ≈£îì Äj·÷ sê#·]ø£ ≈£î≥T+u≤\≈£î e´øÏ>Ô ‘∑ · Ks¡TÃ\≈£î
ô|q¸qT eT+ps¡T #˚XÊs¡T. Bìì sê#·]ø£ uÛÑs¡D+ nH˚yêfi¯ó¢. á ÁbÕ+‘ê\qT $©q+ #Ój·T´≥+
<ë«sê ø=‘·Ô>± |ü]bÕ\Hê kÂ\uÛ≤´ì¬ø’ sêÅcÕº\qT @s¡Œ]#ês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø=‘·Ô sêÅcÕº\qT
@s¡Œ]#˚ á Á|üÁøÏj·T 1956 es¡≈£î ø=qkÕ–+~. 1971˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ uÛÑs¡D≤ìï, >∑‘· sê#·]ø£
≈£î≥T+u≤\ _s¡T<äT\qT s¡<äT›#˚dæ+~.
MT≈£î ‘Ó*dæq Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ @s¡Œ&ç+~. 1947˝À n~ ù|<ä <˚X¯+>± ñ+&˚~ ` dü]>±
˝Òì eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\‘√, e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\˝À #ê˝≤ yÓqø£ã&ç ñ+&˚~. ¬s+&ÉT
X¯‘êu≤›\bÕ≥T ø=qkÕ–q e\dübÕ\q <˚X¯ n_Ûeè~∆ì n&ÉT¶≈£îì, <˚X¯ Á|ü»\ Ä‘·à$XÊ«kÕìï <Óã“
rdæ+~. düe÷q‘·‘√ ≈£L&çq dü«j·T+ düeTè<ä∆ Ä<ÛäTìø£ <˚XÊìï ì]à+#·&É+ ˇø£ düyê\T>±qT,
neø±X¯+>±qT ñ+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
sê»´ (&=MTìj·THé) Á|ü‹|ü‹Ô $uÛÑõ+∫ bÕ*+#·T Á|ü‘˚´ø£ ìjÓ÷»ø£es¡Z+
1. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $$<Ûä ãè+<ë\T, e´≈£î\Ô T s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ |ü≥¢ düŒ+~+∫q $<ÛëHêìï b˛\Ã{≤ìøÏ
ˇø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´+&ç. á ãè+<ë\T m≥Te+{Ï dü+~>∑∆‘·≈£î ˝Àqj·÷´sTT?
2. j·T÷<äT\T, Ç‘·s¡ düeT÷Vü‰\ |ü≥¢ »s¡à˙ <ës¡TD+>± eéVü≤]+∫q H˚|<ü ´äÛ +˝À »s¡à˙øÏ>±ì, »bÕqTøÏ>±ì
eT<ä›‘·T Çe«&É+ HÓ’‹ø£+>± dü¬s’q<˚Hê?
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $uÛÑ»q≈£î <ë]rdæq $$<Ûä ø±s¡D≤\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
4. <˚X¯ $uÛÑ»q≈£î eTT+<äT $$<Ûä düeT÷Vü‰\ eT<Ûä´ n~Ûø±sêìï |ü+#·Tø√{≤ìøÏ @@ $<ÛëHê\qT
ne\+_+#ês¡T?
5. Á_{Ïwt e\dübÕ\≈£î\T ‘·eT $uÛÑõ+∫, bÕ*+#·T nqï $<ÛëHêìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À @ $<Ûä+>± neT\T
#˚XÊs¡T? HÓ’J]j·÷˝À ne\+_+∫q $<ÛëHêìø°, Bìø° eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
6. <˚X¯ $uÛÑ»q≈£î eTT+<äT sê»ø°j·÷\˝À eT‘êìï @ @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îHêïs¡T?
7. kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥ ∫e] dü+e‘·‡sê\˝À ø±]à≈£î\qT, ¬s’‘ê+>±ìï @ $<Ûä+>± düMTø£]+#ês¡T?
8. kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ J$‘ê\qT <˚X¯ $uÛÑ»q @ $<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~? $uÛÑ»q ‘·s¡Tyê‘· »]–q
e\dü\≈£î sê»ø°j·T Á|ü‹düŒ+<äq @$T{Ï?
9. ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&çq uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀøÏ $$<Ûä dü+kÕúHê\qT $©q+ #˚ùd Á|üÁøÏjT· ˇø£ düyê\T>± |ü]D$T+∫+~.
#·]Ã+#·+&ç.
bÕsƒ¡+
17 dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ìsêàD+
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |ü⁄q' dü+<äs¡Ùq
eTT+<äT>± 8e ‘·s¡>∑‹ kÕ+|òæTø£ XÊÅdüÔ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+˝Àì 13e n<Ûë´j·T+ #·~$ uÛ≤s¡‘·
sêC≤´+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q øÏ+<ä Ç∫Ãq ø£è‘ê´\qT |üP]+#·+&ç.
uÛ ≤ s¡ ‘ · sêC≤´+>±ìøÏ ``````````````, ````````````````,

```````````, ``````````````` Á|ü<Ûëq+>± <√Vü≤<ä+ #˚XÊs¡T.
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£˝À @ @ eTÚ*ø£ Ä<äsêÙ\T bı+<äT|üs¡#·ã&Ü¶sTT?
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£‘√bÕ≥T øÏ+<ä Ç∫Ãq ¬s+&ÉT <˚XÊ\ Á|üy˚•ø£\qT #·~$
yê{Ï˝À¢ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T ù|s=ÿq+&ç. ‘·eT <˚X¯+ @s¡Œ&É{≤ìøÏ <ë]rdæq sê»ø°j·T
|òüT≥q\qT Á|ü‹_+_+#·{≤ìøÏ Á|ü‹ sêC≤´+>∑eT÷ Á|üj·T‹ïdüTÔ+<äqï $wüj·÷ìï
>∑Ts¡TÔ+#·Tø√+&ç. sêC≤´+>∑+˝À #√≥T #˚düT≈£îqï yê{Ïì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq sê»ø°j·T
|òüT≥q\qT >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. »bÕHé H˚|ü<Ûë´ìï ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ
13e n<Ûë´j·T+˝À»bÕqT >∑T]+∫ eTs=ø£kÕ] #·<äe+&ç. H˚bÕ˝Ÿ H˚|ü<Ûë´ìï ns¡ú+
#˚düTø√{≤ìøÏ 23e ù|J #·÷&É+&ç.
H˚bÕ˝Ÿ eT<Ûä´+‘·s¡ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ 2007
H˚bÕ˝Ÿ Á|ü»\ düs¡«dü‘êÔø£, Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡ yês¡düT\ yÓTÆq H˚bÕ˝Ÿ Á|ü»\+
2007 (1951) eTT+<äTqT+∫ Ç|üŒ{Ïes¡≈£î Á|ü»\T #˚|ü{Ïºq ñ<äé÷\T, #ê]Á‹ø£ b˛sê{≤\ <ë«sê
Á|üC≤kÕ«eT´+, XÊ+‹, Á|ü>∑‹\≈£î nqT≈£L\+>± Á|ü»\ n;ÛcÕºìï >ös¡$dü÷Ô es¡Z, C≤‹eT÷˝≤\T, ÁbÕ+‘·,
*+>∑ e+{Ï n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+∫ sêÅcÕºìï Á|ü>∑‹o\+>± |ü⁄q: ì]à+#·{≤ìøÏ
|üPqT≈£î+{≤eTì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêï+—
b˛{° Ä<Ûë]‘· ãVüQfi¯bÕØº Á|üC≤kÕ«$Tø£ bÕ\Hê eédüú, bÂs¡ùd«#·Ã¤, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, e÷qe
Vü≤≈£îÿ\T, ejÓ÷»qT\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ, Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü mìïø£\T, |üÁ‹ø± s¡+>±ìøÏ |üP]Ô ùd«#·Ã¤, dü«‘·+Á‘·
Hê´j·Teédüú, #·≥ºã<ä∆bÕ\q nqï uÛ≤eq e+{Ï yê≥ìï+{Ï‘√ ≈£L&çq Á|üC≤kÕ«$Tø£ $\Te\T, ìj·Te÷\≈£î
|üP]Ô ìã<ä∆‘· e´ø£Ô|üs¡TdüTÔHêï+—
‘·eT ø√dü+ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#·Tø√{≤ìøÏ, uÛj Ñ T· +˝Òì yê‘êes¡D+˝À sêC≤´+>∑
düuÛÑqT mqTïø√{≤ìøÏ ùd«#êÃ¤|üP]‘·, Hê´j·TyÓTÆq mìïø£\˝À bÕ˝§Zq{≤ìøÏ H˚bÕ˝Ÿ Á|ü»\≈£î ñqï eTÚ*ø£
Vü≤≈£îÿ≈£î Vü‰MT ÇdüTÔHêï+—
232 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ìsêàD+

Á|üC≤kÕ«eT´+, XÊ+‹, n_Ûeè~∆, Á|ü>∑‹o\ kÕe÷õø£`Ä]úø£ e÷s¡TŒ, <˚X¯ düs¡«dü‘êÔø£‘·, düeTÁ>∑‘·,
dü«‘·+Á‘·‘·, >ös¡yê\qT πø+Á<ä+>± ñ+#·T‘·THêï+—
sê#··]ø£ bÕ\qqT s¡<äT› #˚dü÷Ô H˚bÕ˝Ÿì düe÷K´, Á|üC≤kÕ«$Tø£, >∑D‘·+Á‘· sê»´+>± Á|üø£{ÏdüTÔHêï+—
Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ $$<Ûä $|üy¢ ê\T, ñ<äé÷\ <ë«sê kÕ~Û+∫q yê{Ïì dü+kÕú>‘∑ +· #ÓjT· ´{≤ìøÏ sê»ø°jT·
ne>±Vü≤q <ë«sê s¡÷bı+~q H˚bÕ˝Ÿ eT<Ûä´+‘·s¡ sêC≤´+>±ìï 2063 (2007) Á|üø£{ÏdüTÔHêï+, sêC≤´+>∑
düuÛÑ ø=‘·Ô sêC≤´+>±ìï @sêŒ≥T #˚ùdes¡≈£î Ç~ neT\T˝À ñ+≥T+~.
»bÕqT sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ 1946
»bÕqT Á|ü»\yÓTÆq y˚TeTT <˚X¯bÕs¡¢yÓT+≥T (National Diet)˝Àì mìï¬ø’q Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\ <ë«sê
e÷≈£î, sêqTqï ‘·sê\≈£î nìï <˚XÊ\‘√ XÊ+‹j·TT‘· düVü≤ø±s¡ |òü˝≤\qT bı+<ë\qT≈£î+≥THêï+, á
uÛÑ÷$T n+‘·{≤ ùd«#·Ã¤ yÓ*¢$]j·÷\qT≈£î+≥THêï+, Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´\ <ë«sê mqï&É÷ j·TT<ä∆ uÛÑj·÷\T ‹]–
<˚XÊìï ø£eTTàø√eì rsêàìdü÷Ô, düs¡«dü‘êÔø£ n~Ûø±s¡+ Á|ü»\˝À ñ+≥T+<äì ‘Ó*j·T#˚dü÷Ô á sêC≤´+>±ìï
Á|üø£{ÏdüTÔHêï+. Á|üuÛÑT‘·«+ nqï~ Á|ü»\ |ü$Á‘· qeTàø£+, BìøÏ n~Ûø±s¡+ Á|ü»\ qT+&ç dü+Áø£$TdüTÔ+~, Bì
n~Ûø±sê\qT Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ <ë«sê neT\T#˚kÕÔs¡T, Bì |òü˝≤\qT Á|ü»\T nqTuÛÑ$kÕÔs¡T. á e÷qe‘ê
$X¯«dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± á sêC≤´+>∑+ s¡÷bı+~+~. Bì‘√ $uÛÒ~+#˚ nìï sêC≤´+>±\qT, #·{≤º\qT,
ìs¡íj·÷\qT, n~Ûø±]ø£ Á|üø£≥q\qT s¡<äT› #˚dæ, ‹s¡düÿ]düTÔHêï+. »bÕqT Á|ü»\yÓTÆq y˚TeTT m\¢ø±˝≤\≈£î
XÊ+‹ì ø√s¡T≈£î+≥THêï+, e÷qe dü+ã+<Ûë\qT ìj·T+Á‹+#˚ ñqï‘· Ä<äsêÙ\ |ü≥¢ |üP]Ô ne>±Vü≤q‘√
ñHêï+— XÊ+‹ ø±eTT≈£î˝…’q Á|ü|ü+#· Á|ü»\≈£î Hê´j·T+, <Ûäsêà\ô|’ qeTàø±ìï ñ+#·T‘·÷ e÷ uÛÑÁ<ä‘·qT,
eTqT>∑&qÉ T ø±bÕ&ÉTø√yê\ì dæsú +¡ >± ìs¡sí TT+#·T≈£îHêï+. XÊ+‹ì ø±bÕ&É{≤ìøÏ, ìs¡+≈£îX¯‘«· +, u≤ìdü‘«· +,
nD∫y˚‘·, ndüVü≤Hêìï uÛÑ÷MTà<ä ˝Ò≈£î+&Ü XÊX¯«‘·+>± bÕs¡<√\{≤ìøÏ bÕ≥T |ü&ÉT‘·Tqï n+‘·sê®rj·T
düeTT<ëj·T+˝À ˇø£ düeTTqï‘· kÕúHêìï bı+<ë\ì Ä•düTHÔ êï+. XÊ+‹‘√, uÛÑj·T+, ˝Ò$T nqï$ ˝Ò≈£î+&Ü
ñ+&É{≤ìøÏ Á|ü|ü+#· e÷qyê[ n+‘·{Ïø° Á|üXÊ+‘·+>± J$+#·&ÜìøÏ Vü≤≈£îÿ ñ+<äì y˚T+ >∑T]ÔdüTÔHêï+. @
<˚X¯yÓTÆHê düπs <ëì ˇø£ÿ<ëìπø u≤<Ûä´‘·eVæ≤ùdÔ dü]b˛<äT nì y˚T+ qeTTà‘·THêï+: sê»ø°j·T HÓ’‹ø£‘·≈£î
dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T $X¯«»˙qyÓTÆq$— ‘·eT düs¡«dü‘êÔø£‘·qT ø=qkÕ–dü÷Ô, Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ düs¡«dü‘êÔø£
dü+ã+<Ûë\qT düeT]ú+#·T≈£î+≥÷ nìï <˚XÊ\÷ á #·{≤º\qT >ös¡$+#ê*. »bÕqT Á|ü»\yÓTÆq y˚T+
e÷≈£îqï nìï eqs¡T\‘√ á ñqï‘· Ä<äsêÙ\qT kÕ~ÛkÕÔeTì e÷ C≤‹ >ös¡yêìï |üD+>± ô|{Ïº Á|ü‹»„
#˚düTÔHêï+.
á <˚XÊ\ sê»ø°j·T H˚|ü<Ûë´\˝À b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï? n+‘·≈£î eTT+<äT |òüT≥q\T

@$T{Ï? n+‘·≈£î eTT+<äT bÕ\≈£î\T mes¡T?
*+>∑+ nqï |ü<ëìï @ <˚X¯ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ ù|s=ÿ+~?
XÊ+‹ ø±eTTø£‘·qT @ <˚X¯ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£ ø£q|ü]∫+~?

sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£˝À Á|üC≤ ñ<äé÷\T m˝≤ Á|ü‹_+_+#êsTT?
>∑‘·+ |ü≥¢ düMTø£å˝À $$<Ûä Á|üy˚•ø£\˝Àì b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
eT÷&ÉT <˚XÊ˝À uÛÑ$wü´‘·TÔ düe÷»+ >∑T]+∫ m≥Te+{Ï yê>±›Hê\T #˚XÊs¡T?
sê»ø°j·T eédüú dü«s¡÷bÕìøÏ dü+ã+~Û+∫ @ @ yê>±›Hê\T #˚XÊs¡T?
á <˚XÊ\ bÂs¡T\≈£î @ @ yê>±›Hê\T #˚XÊs¡T?
H˚bÕ˝Ÿ H˚|<ü ´ä∏ +
1959˝À sêE eTùV≤+Á<ä C≤Ø #˚dæq sêC≤´+>∑+ øÏ+<ä H˚bÕ˝Ÿ˝À yÓTT<ä{Ï mìïø£\T »]>±sTT. nsTT‘˚
ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ‹]π> ˝À|ü˝Ò mìï¬øq’ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï |ü&<É √dæ n~Ûø±sê\˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ ‹]– sêEøÏ ø£≥uº {… ≤ºsT¡ .
Á|üC≤kÕ«$Tø£ ÁbÕ‹ì<Ûä´ Á|üuÛÑT‘·«+ ø√dü+ Á|ü»\ ìs¡+‘·s¡ b˛sê≥+‘√ n+‹eT+>± 1991˝À mìïø£\T
»]>±sTT. á mìïø£\˝À H˚bÕ˝Ÿ ø±+Á¬>dt bÕØº n‘·´~Ûø£ yÓTC≤]{°‘√ Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚dæ+~. Ç+ø±
sêEøÏ Á|üuÛÑT‘·«+˝À ô|‘·Ô+<ëØ bÕÁ‘· ñqï $<Ûëq+‘√ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä˝Ò<äT. sê#·]ø±ìï s¡<äT›
#Ój·÷´\ì, sê»ø°j·T eédüúqT düeT÷\+>± |ü⁄q: ì]à+#ê\ì yêfi¯ó¢ ø√s¡T≈£îHêïs¡T. á ñ<äéT+ sê#·]ø£
nqT≈£L\, sê#·]ø£ e´‹πsø£ ãè+<ë\ eT<Û´ä kÕj·TT<Ûä |òTü s¡¸D>± e÷]+~. 2007˝À sê#·]ø£+ s¡<Tä › ø±e{≤ìøÏ
á ñ<äéT+ ø±s¡DeTsTT´+~.
#·s¡Ã\qT #·<äe≥+
Á|üuÛÑT‘·«+ m˝≤ |üì #˚düTÔ+~, <˚X¯ uÛÑ$wü´‘·TÔqT m˝≤ s¡÷bı+~kÕÔs¡T e+{Ï n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ @
<˚X¯ sêC≤´+>∑yÓTÆHê ø=+‘· eTÚ*ø£ ìsêàD≤ìï, dæ<ë∆+‘ê\qT n+<ä#˚düTÔ+~. n+fÒ, sêC≤´+>∑+ ¬s+&ÉT
$<ÛäT\T ìs¡«]ÔdüTÔ+<äqïe÷≥: (n) bÂs¡T\ Vü≤≈£îÿ\T, u≤<Ûä´‘·\qT ù|s=ÿq≥+— Á|üuÛÑT‘·«+ <ëì n+>±˝…’q
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£, XÊdüq, Hê´j·T XÊK\ e+{Ïyê{Ï ìsêàD+, n~Ûø±sê\qT ù|s=ÿq≥+— (Ä) Á|üuÛÑT‘·«eT÷,
düe÷»eT÷ ø£*dæ ì]à+#ê*‡q uÛ$Ñ wü´‘·TÔ düe÷» dü«uÛ≤yêìï dü÷∫+#·≥+. n+fÒ <˚X+¯ eTT+<äT≈£î yÓfi{¢¯ ≤ìøÏ
Á|üdüTÔ‘· n+XÊ\qT m˝≤ e÷sêÃ˝À sêC≤´+>∑+ dü÷∫dü÷Ô Á|ü<Ûëq+>± uÛÑ$wü´‘·TÔ #·Á{≤ìï ù|s=ÿ+≥T+~.
H˚bÕ˝Ÿ˝À sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#˚ Á|üÁøÏj·T 2007˝À yÓTT<ä\sTT´+~. ø±˙ 2014 Hê{ÏøÏ ≈£L&Ü
Ç~ |üP]Ôø±˝Ò<äT. BìøÏ ø±s¡D+ nH˚ø£ eTÚ*ø£ n+XÊ\ô|’ H˚bÕ˝Ÿ˝Àì nH˚ø£ sê»ø°j·T <Û√s¡DT\T ˇø£
@ø±_ÛÁbÕj·÷ìøÏ sê˝Òøb£ ˛e&É+. n+fÒ sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#˚ Á|üÁøÏjT· `#·sÃ¡ \T, yê<√|üyê<ë\T, n_ÛÁbÕj·T
uÒ<Ûë\qT |ü]wüÿ]+#·≥+, |üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆ uÛ≤yê\T ñqï yêfi¯¢+<ä]ø° ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑éTj˚T´ #·Á{≤ìï
s¡÷bı+~+#·&É+. á Á|üÁøÏj·T sêC≤´+>∑ ìsêàD Á|üÁøÏj·T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç~ m˝≤ »]–+<√ #·÷<ë›+.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêC≤´+>∑ ìsêàD+
uÛ≤s¡<X˚ ¯ sêC≤´+>±ìï sêC≤´+>∑ düuÑÛ s¡÷bı+~+∫, ÄyÓ÷~+∫+~. Á_{Ïwt e\dü bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>±
kÕ«‘·+Á‘·+ ø√dü+ uÛ≤s¡rj·T Á|ü»\ düTBs¡È b˛sê≥ |òü*‘·+ Ç~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·+ Çyê«\ì Á_{Ïwt
Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTT+#·{+‘√ ‘·eTqT ‘êeTT |ü]bÕ*+#·Tø√{≤ìøÏ, ‘·eT≈£î Bs¡Èø±\ \øå±´\T ìπs›•+#·Tø√{≤ìøÏ
uÛ≤s¡‘· Á|ü»\≈£î ø=‘·Ô sêC≤´+>∑+ nedüs¡eTsTT´+~.
Bìø√dü+ 1946˝À sêÅcÕº\≈£î mìïø£\T »]–q ‘·s¡Tyê‘· sêC≤´+>∑ düuÛÑ≈£î mìïø£\T »]>±sTT.
sêC≤´+>∑ düuÛÑ düuÛÑT´\qT sêÅwüº XÊdüq düuÛÑ\T |üs√ø£å+>± mqTï≈£îHêïsTT. 1946˝À @sêŒf…Æq πø_HÓ{Ÿ $TwüHé
Á|ü‹ sêÅcÕºìøÏ, Á|ü‹ dü+kÕúHêìøÏ ˝Ò<ë
ø=ìï dü+kÕúHê\‘√ ≈£L&çq ãè+<ë\øÏ
sêC≤´+> ∑eT
ø=ìï kÕúHê\qT πø{≤sTT+∫+~. á
u≤Û s‘¡ ·
Á|üø±s¡+ Á_{Ïwt Á|ü‘·´ø£å bÕ\q˝Àì
sêÅcÕº\T 292 düuÛÑT´\qT mqTïø√>±,
T
nìï dü+kÕúHê\T ø£*dæ 93 düuTÑÛ ´\qT
mqTï≈£îHêïsTT. Á|ü‹ sêÅwüº+ qT+∫
mìïø£j˚T´ düuÛÑT´\˝À Ä sêÅcÕº\˝À
Äj· ÷ esêZ \ »HêuÛ ≤ qT ã{Ï º
eTTdæ ¢ e TT\T, dæ ≈ £ î ÿ\T, Ç‘· s ¡ T \T
ñ+&˚˝≤ á mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ∫Á‘·+ 17.1
sêC≤´+>∑ düuÛÑ˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\≈£î
#Ó+~q 26 eT+~ düuTÑÛ ´\T ñ+&˚˝≤ ≈£L&Ü #·÷XÊs¡T. sêÅcÕº\ XÊdüq düu\ÑÛ ˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·>±
dü+kÕúHê\ Á|ü‹ì<ÛäT\qT dü+Á|ü~+|ü⁄\ <ë«sê m+|æø£ #˚XÊs¡T. yÓTT‘·Ô+ MT<ä B+{À¢ ‘=$Tà~ eT+~
e÷Á‘·y˚T eTVæ≤fi¯\T. B+{À¢ 69% d”≥¢‘√ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt n‹ ô|<ä› bÕØº ø±>± Ä ‘·s¡Tyê‘·
kÕúq+˝À eTTdæ¢+\≈£î πø{≤sTT+∫q kÕúHê˝À¢ n~Ûø£ XÊ‘êìï ¬>\T#·T≈£îqï eTTdæ¢+ ©>∑T ñ+~.
yÓTT<ä{À¢ Á_{Ïwt Ç+&çj·÷øÏ #Ó+~q nìï ÁbÕ+‘ê\ düuÛÑT´\T B+{À¢ ñHêïs¡T. nsTT‘˚ 1947 Ä>∑dTü º
14q bÕøÏkÕÔHé, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+>± <˚X¯ $uÛÑ»q »s¡>∑≥+‘√ bÕøÏkÕÔHéøÏ #Ó+~q düuÛÑT´\T bÕøÏkÕÔHé
sêC≤´+>∑ düuÛÑ>± @s¡Œ&Ü¶s¡T.
sêC≤´+>∑ düuÛÑqT ejÓ÷»qT\+<ä]ø° ø£*Œ+∫q kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z≥T Vü≤≈£îÿ <ë«sê
mqTïø√˝Ò<äì MTs¡T #·÷XÊs¡T. BìøÏ mìïø£\T |üs√ø£å+>± »]>±sTT, n+fÒ uÛ≤s¡‘· düe÷»+˝Àì
nìï esêZ\≈£î Ç~ ÁbÕ‹ì<∏ä´+ eVæ≤+#·≥+ ˝Ò<äT. n|üŒ{À¢ »HêuÛ≤˝À 10 XÊ‘·+ Á|ü»\πø sêÅwüº
XÊdüq düuÛÑ\≈£î z≥T y˚ùd Vü≤≈£îÿ ñ+~. n+‘˚ø±<äT, dü+kÕúHê\ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î mìïø£\T »s¡>∑H˚˝Ò<äT,
dü+ã+~Û‘· dü+kÕúHê\‘√ #·s¡Ã\ <ë«sê Mfi¯¢qT m+|æø£ #˚XÊs¡T. kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+<äqTqï H˚|ü<∏äÛ´+˝À
rÁe sê»ø°j·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, Á|ü»\ eT<Ûä´ ô|s¡T>∑T‘·Tqï |òüTs¡¸D\ H˚|ü<Ûä´+˝À á ìs¡íj·T+
rdüT≈£îHêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+
ªdüe÷q‘·μ ªHê´j·T+μ ø±yê\ì dü + kÕú H ê\T Ç+ø±
ìs¡sí TT+#·Tø√˝Ò<Tä , dü«‘·+Á‘· sêC≤´\T>±
ø=qkÕ>∑T‘êeTqï ÄX¯ yêfi¯¢˝À¢ #ê˝≤
eT+~øÏ ñ+&˚ ~ . n+<ä T π ø yê{Ï
Á|ü‹ì<ÛTä \qT sêC≤´+>∑ düu˝ÑÛ À #˚se¡ Tì
n&ç>±s¡T. yÓTT<ä{À¢ eTTdæ¢+ ©>∑TøÏ
#Ó+~q düuÛÑT´\T düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡T
∫Á‘·+ 17.2 : á ∫Á‘·+˝À #·÷|æ+∫q düe÷q‘·, Hê´j·T+ nqï ø±˝Ò<äT, nsTT‘˚ Ä ‘·s¡Tyê‘· Vü‰»s¡T
uÛ≤eqqT #·]Ã+#·+&ç ø±kÕ>±s¡T.
sêC≤´+>∑ düuÛÑ n+<ä]ø° C≤‹ì & ç
∫Á‘·+ 17.3 ·+
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#·q|üŒ{Ïø° nìï Ä < ÛäT˙ø£]+# ´£ ‘≈· î£
·
÷ ìøÏ C≤rjT· dyü TÓ øÆ ·
s¡ø±\ n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ +ü Á|<ü ëj Ófi¯¢+&ç sêÅcÕº\˝À d«ü jT· + ÁbÕ<ëÛ q´‘ ‘·«+
d –y
] Á|ü
‹ | ü
‹ Ô ä
] ø ° düe÷q s¡+&ç
rdüTø√{≤ìøÏ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<∆ä eVæ≤+∫+~. ‹ n+<<√´>+∑ rdüT≈£î
ñ‘·Ôsê\T, yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À yê´kÕ\T, ñ
Ç‘·s¡ e÷sêZ\ <ë«sê nìï s¡ø±\
Á|ü»\T ‘·eT uÛ≤yê\qT ‘Ó*j·T#˚ùd˝≤
‘· q |ü ì øÏ $dü Ô è ‘· Á|ü # êsêìï
ø£*Œ+∫+~. 1946 &çôd+ãs¡T 13q
sêC≤´+>∑ düu˝ÑÛ À »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA
á eTTKýÓTÆq Á|üø£≥q #˚XÊ&ÉT:
ªª... uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ eTq+
ø√s¡T≈£î+≥Tqï uÛÑ$wü´‘·TÔ ˇø£ ãè+<ëìø√ ˝Òø£ ˇø£ esêZìø√, ˝Ò<ë ˇø£ sêÅcÕºìø√ |ü]$T‘·yÓTÆq~
ø±<äT. Ç~ <˚X¯ 40 ø√≥¢ »HêuÛ≤≈£î dü+ã+~Û+∫q~.... Çø£ÿ&É ˝Òìyêfi¯¢qT >∑Ts¡TÔ #˚düTø√e≥+ eTq
$~Û, Çø£ÿ&É ˇø£ bÕØº ø√düyÓ÷, ˝Òø£ ˇø£ ãè+<ä+ ø√düyÓ÷ |üì #Ój·T´{≤ìøÏ ˝ÒeTT— <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+
ø√dü+ eTq+ Ä˝À#·q #Ój·÷´*, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ 40 ø√≥¢ Á|ü»\ dü+πøåe÷ìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*. ...
eTq kÕ«sêú\ qT+∫, bÕØº $yê<ë\ qT+∫ kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· es¡≈£î ãj·T≥|ü&ç eTq eTT+<äTqï ô|<ä›
düeTdü´ >∑T]+∫ n‘··´+‘· $düÔè‘·, düVü≤qo\ Á|üuÛ≤ee+‘· |ü<ä∆‹˝À Ä˝À∫+∫ eTq+ s¡÷bı+~+#˚~
<˚X¯eT+‘·{Ïø° ns¡ΩyÓTÆq~>± ñ+&Ü*. á n‘·´+‘· u≤<Ûä´‘êj·TT‘· ø±s¡´Áø£eT+˝À Á|üe]Ô+#·e\dæq
$<Ûä+>± eTq+ Á|üe]Ô+#êeTì Á|ü|ü+#·+ >∑T]Ô+#˚˝≤ ñ+&Ü*.μμ
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<ÿä sY Hêj·Tø£‘«· +˝À ˇø£ ªeTTkÕsTT<ë dü+|òTü +μ @s¡Œ&ç+~, nìï <äèwæøº √D≤\qT
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì n+‹eT eTTkÕsTT<ëqT
s¡÷bı+~+#˚ u≤<Û´ä ‘· á dü+|ò÷ü ìøÏ n|üŒ–+#ês¡T. ªªuÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|ü»\yÓTqÆ y˚TeTT ...μμ nqï |ü<ë\‘√
sêC≤´+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q eTTKýÓTqÆ n+XÊ\ô|’ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêC≤´+>∑+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
düuÛÑ˝À düTBs¡È+>± #·]Ã+∫ yê{ÏøÏ $düÔè‘· ~XÊ Á|ü » \+<ä ] øÏ ÁbÕ‹ì<Û ä ´ + eVæ ≤ dü T Ô H êïeTì
#Ó|üø√e≥+ düeTs¡∆˙j·Ty˚THê?
ìπs›X¯+ #˚XÊs¡T. #·]Ã+∫, ÄyÓ÷~+#˚ ì$T‘·Ô+
<˚X+¯ yÓTT‘êÔìøÏ sêC≤´+>±ìï s¡÷bı+~+#·≥+˝À
n+‹eT eTTkÕsTT<ëqT sêC≤´+>∑ düuÛÑ eTT+<äT ñ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\+<äs¡÷ bÕ˝§Zq>∑\sê? á
+#ês¡T. n+‹eT+>± á düuÛÑ 1949 qe+ãs¡T Á|üÁøÏj·T˝À ÁøÏj÷· o\+>± bÕ˝§ZHê*‡q nedüs+¡
26q sêC≤´+>±ìï ÄyÓ÷~+∫+~, Ç~ 1950 Á|ü»\+<ä]ø° ñ+<ë ˝Òø£ ø=+‘·eT+~ $E„\≈£î
»qe] 26 qT+∫ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ á u≤<Ûä´‘· n|üŒ–ùdÔ dü]b˛j˚T<ë?
sêC≤´+>∑ + ˝Àì eTTKýÓ T Æ q n+XÊ\T m˝≤ bÕsƒ¡XÊ\ yÓTT‘êÔìøÏ ˇø£ sêC≤´+>±ìï @sêŒ≥T
s¡÷bı+<ëjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ sêC≤´+>∑ düuÛÑ˝Àì #Ój·÷´*‡ ñ+fÒ me¬ses¡T n+<äT˝À
ø=ìï eTTKýÓTÆq #·s¡Ã\qT Ç|ü&ÉT #·÷<ë›+. uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*, m˝≤ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T
ø±yê*?
sêC≤´+>∑ düuÛÑ #·s¡Ã\qT #·<äe≥+
1948˝À sêC≤´+>∑ düuÛÑ eTT+<äT _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ëqT ñ+#ê&ÉT. n‘·&ç
ñ|üHê´dü+˝Àì ø=+‘· uÛ≤>±ìï Çø£ÿ&É Ç#êÃ+. ªªuÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêC≤´+>∑ düuÛÑ Ábıd”&ç+>¥‡μμ nqï <ë+{À¢ Ç~
qyÓ÷<äT nsTT´ ñ+~. ñ|üHê´kÕìï ≈£î¢|”Ôø£]+∫q #√≥... #·Tø£ÿ\‘√ dü÷∫+#·ã&ç ñ+~.
&Üˆˆ n+uÒ<äÿsY eTTkÕsTT<ë Á|ü‹ì ‘·j·÷s¡T#˚ùd Á|üÁøÏj·TqT $e]+#·≥+‘√ yÓTT<ä\Tô|{≤º&ÉT. kÕs¡«Á‹ø£
ejÓ÷»q z≥T Vü≤≈£îÿ‘√ sêC≤´+>∑ düuÛÑ mqTïø√ã&É˝Ò<äT ø±ã{Ïº kÕ<Ûës¡D Á|ü»\T, düuÛÑT´\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+
Ç+<äT˝À bÕ˝§ZH˚˝≤ rdüT≈£îqï #·s¡´\qT >∑eTì+#·+&ç.
1948 qe+ãs¡T 4, >∑Ts¡Tyês¡+ eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+
>ös¡e˙j·T &Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY.... n<Ûä´øå±, eTTkÕsTT<ë dü+|òüT+ ‘·j·÷s¡T#˚dæq eTTkÕsTT<ë
sêC≤´+>±ìï MT eTT+<äT ñ+∫ Bìì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e\dæ+~>± Á|ü‹bÕ~düTÔHêïqT.
sêC≤´+>∑ düuÛÑ rdüT≈£îqï $$<Ûä ìs¡íj·÷\≈£î nqT>∑TD+>±, πø+Á<ä n~Ûø±sê\ dü+|òüT+, πø+Á<ä sêC≤´+>∑
dü+|òüT+, sêÅcÕº\ sêC≤´+>∑ dü+|òüT+, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\T, –]»q ÁbÕ+‘ê\T e+{Ï
yê{Ïô|’ sêC≤´+>∑ düuÛÑ @sêŒ≥T #˚dæq dü\Vü‰ dü+|òü÷\ ìy˚~ø£\ Ä<Ûës¡+>± sêC≤´+>±ìï ‘·j·÷s¡T#˚ùd
u≤<Ûä´‘·qT sêC≤´+>∑ ø£$T{°øÏ n|üŒ–+#ês¡T. ø=ìï $wüj·÷˝À¢ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+, 1935˝Àì n+XÊ\qT
nqTdü]+#ê\ì ≈£L&Ü sêC≤´+>∑ düuÛÑ ìπs›•+∫+~. ... ‘·qøÏ Ç∫Ãq Ä<˚XÊ\qT eTTkÕsTT<ë dü+|òüT+
ìC≤sTTr‘√ bÕ{Ï+∫+<äqï $wüj·÷ìï MTs¡T >∑eTìkÕÔs¡ì Ä•kÕÔqT.
eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ ... #ê˝≤ ô|<ä› |üÁ‘·+. B+{À¢ 315 n~Ûø£s¡D≤\T, 8 ôw&É÷´fi¯ó¢ ñHêïsTT.
eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ n+‘· ô|<ä› sêC≤´+>∑+ ñqï <˚X¯+ eTs=ø£{Ï ˝Ò<äì ˇ|üø√yê*.
á eTTkÕsTT<ë
<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· düTe÷s¡T .................
sêC≤´+>±ìï mì$T~ HÓ\\ bÕ≥T
s√E\≈£î eTTkÕsTT<ë dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
sêC≤´+>∑ düuÛÑ eTT+<äT>±....................................., Á|ü»\ eTT+<äT ñ+#ê+. <ë+{À¢ì
......................, .................e+{Ï eTTU≤´+XÊ\ô|’ n+XÊ\ |ü≥¢ ‘·eT düŒ+<äq\qT
Á|ü‘˚´ø£dü+|òü÷\qT ìj·T$T+∫+~. ‘Ó*j·T#Ój·T´&ÜìøÏ $TÁ‘·T\≈£î,
á ø£$T{°\ ìy˚~ø£\qT &Üˆˆ n+uÒ<äÿsY n<Ûä´ø£å‘·q ñqï $eTs¡ Ù ≈£ î \≈£ î , Á|ü ‘ · ´ s¡ T ú \ ≈£ î
...................... #·]Ã+∫, ø°\ø£yÓTÆq ìs¡íj·÷\qT rdüT≈£î+~. ‘·–q+‘· düeTj·T+ \_Û+∫+~.
&Üˆˆ n+uÒ<äÿsY n<Ûä´ø£å‘·q ................... ø£$T{° rdüT≈£îqï sê»ø° j · T eédü ú ø Ï
ìs¡íj·÷\qT eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+˝À #˚s¡Ã&É+ »]–+~. dü + ã+~Û + ∫ Ç‘· s ¡ <˚ X Ê\
Á_{Ïwt Á|üuÛÑT‘·«+ #˚dæq ...................... n+XÊ\qT ≈£L&Ü nqTuÛÑyê\qT eTq sêC≤´+>∑+
eTTkÕsTT<ë rdüT≈£î+~.
m˝≤ rdüT≈£î+<√ Ç|ü&ÉT #·÷<ë›+.
Ä ‘·s¡Tyê‘· $eTs¡Ù\≈£î, dü÷#·q\≈£î Bìì .......................
HÓ\\ bÕ≥T Á|ü»\ eTT+<äT ñ+#ês¡T. á ñ|üHê´dü+˝À #Ûs’Ó |Y sü ‡¡ Hé nsTTq
eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+˝À ...................... n~Ûø£s¡D\T, &Üˆˆ n+uÒ<äÿsY Ç‘·s¡ sêC≤´+>±\
...................... ôw&É÷´fi¯ó¢ ñHêïsTT. qT+∫ ns¡ T e⁄ rdü T ≈£ î qï
Á|üÁøÏj·TqT $e]düTÔHêï&ÉT. M{Ïì #·<äTe⁄‘·Tqï Áø£eT+˝À eTTkÕsTT<ë˝À
bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ç∫Ãq eékÕú>∑‘· ìsêàD≤ìï >∑T]Ô+#·+&ç.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãq ˇø£ dü+e‘·‡sêìøÏ á ñ|üHê´dü+
Ç#êÃs¡qï~ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√+&ç.
bÕs¡¢yÓT+≥Ø eédüú
ªªsêC≤´+>±ìï #˚‹˝À ô|&ç‘˚ #·{≤ºìøÏ dü+ã+~Û+∫q @ $<ë´]ú nsTTHê
düπs ¬s+&ÉT Á|üX¯ï\T y˚kÕÔs¡T. yÓTT<ä{Ï~, @sêŒ≥T #˚düTÔqï Á|üuÛÑT‘·« s¡÷|ü+
@$T{Ï? ¬s+&Ée~, sêC≤´+>∑ s¡÷|ü+ @$T{Ï? ...H˚qT yÓTT<ä{Ï Á|üX¯ï‘√
yÓTT<ä\Tô|&É‘êqT. ∫Á‘·+ 17.4 :
sêC≤´+>∑ eTTkÕsTT<ë˝À uÛ≤s¡‘· düe÷K´ n~Û|ü‹>± n<Ûä´≈£åî&ÉT &Üˆˆ _.ÄsY . n+uÒ<äÿsY
ñ+{≤s¡T. á ù|s¡T nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&çì >∑Ts¡TÔ≈£î ‘ÓdüTÔ+~. nsTT‘˚ ù|s¡¢≈£î
$T+∫ nyÓT]ø±˝Àì Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ Á|ü‹bÕ~düTqÔ ï Á|üuTÑÛ ‘ê«ìø° @e÷Á‘·eT÷
b˛*ø£ ˝Ò<äT. nyÓT]ø± Á|üuÛÑT‘ê«ìï n<Ûä´ø£å eédüú Á|üuÛÑT‘·«+ n+{≤s¡T. eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+
bÕs¡¢yÓT+≥Ø Á|üuÛÑT‘ê«ìï Á|ü‹bÕ~k˛Ô+~. á ¬s+&ç+{Ïø° eTÚ*ø£ ‘˚&Ü\T ñHêïsTT.
nyÓT]ø±˝Àì n<Ûä´ø£å eédüú Á|üuÛÑT‘·«+˝À ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ esêZìøÏ n~Û|ü‹>± n<Ûä´≈£åî&ÉT
ñ+{≤&ÉT. |ü]bÕ\q u≤<Ûä´‘· n‘·&ç øÏ+<ä ñ+≥T+~. eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+˝Àì n<Ûä´≈£åî&ÉT
Á_{Ïwt sêC≤´+>∑+˝Àì sêE kÕúq+˝À ñ+{≤&ÉT. n‘·&ÉT sêC≤´ìøÏ n~Û|ü‹ ø±˙ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£
esêZìøÏ ø±<äT. n‘·&ÉT <˚XÊìøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔ&ÉT ø±˙ <˚XÊìï bÕ*+#·&ÉT. n‘·&ÉT <˚XÊìøÏ
Á|ürø£. |ü]bÕ\q˝À n‘·&ç kÕúq+ n\+ø±s¡ÁbÕj·T+, n‘·&ç eTTÁ<ä <ë«sê <˚X¯ ìs¡íj·÷\qT
‘Ó*j·T#˚kÕÔs¡T. nyÓT]ø± sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ n<Ûä´≈£åîì øÏ+<ä $$<Ûä XÊK\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤dü÷Ô
ôdÁø£≥Ø\T ñ+{≤s¡T. n<˚$<Ûä+>± uÛ≤s¡‘· düe÷K´ n<Ûä´≈£åîì øÏ+<ä |ü]bÕ\q˝À $$<Ûä XÊK\≈£î
u≤<Ûä´‘· eVæ≤dü÷Ô eT+Á‘·T\T ñ+{≤s¡T. Çø£ÿ&É ≈£L&Ü á ¬s+&ç+{Ïø° eT<Ûä´ eTÚ*ø£yÓTÆq ‘˚&Ü ñ+~.
‘·q ôdÁø£≥Ø\T Ç#˚Ã dü\Vü‰≈£î nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT ø£≥Tºã&ç ñ+&Ü\ì ˝Ò<äT. ø±˙, uÛ≤s¡‘·
düe÷K´ n<Ûä´≈£åî&ÉT kÕ<Ûës¡D+>± ‘·q eT+Á‘·T\ dü\Vü‰\≈£î ø£≥Tºã&ç ñ+{≤&ÉT. yêfi¯¢ dü\Vü‰\≈£î
$s¡T<ä+∆ >± n‘·&TÉ @MT #˚jT· ˝Ò&TÉ , n<˚
$<Ûä+>± yêfi¯¢ dü\Vü‰ ˝Ò≈£î+&Ü ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘· n<Ûä´≈£åîìøÏ Ç∫Ãq n~Ûø±sê\T ```````````
@MT #˚j·T˝Ò&ÉT. nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT øÏ #Ó+~q ````````````` ø£+fÒ `````````
øÏ #Ó+~q ```````````````` n~Ûø±sê\≈£î
@ ôdÁø£ ≥ ØHÓ ’ H ê, m|ü &Ó ’ H ê <ä>∑Zs¡>± ñHêïsTT.
‘=\–+#· e #· T Ã. bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T˝À uÛ≤s¡‘· n<Ûä´≈£åî&ÉT `````````````` dü\Vü‰\qT
yÓTC≤]{° eT<ä›‘·T ñqï+‘· es¡≈£î bÕ{Ï+#˚˝≤ sêC≤´+>∑ düuÛÑ s¡÷bı+~+∫+~.
uÛ≤s¡‘· düe÷K´ n<Û´ä ≈£îå &çøÏ eT+Á‘·T\qT Á_≥Hé sêE, uÛ≤s¡‘· n<Ûä´≈£åî&ç kÕúHê\˝À ‘˚&Ü @$T{Ï?
‘=\–+#˚ n~Ûø±s¡+ ˝Ò<äT....μμ

düe÷K´ eédüú
ªª#·]Á‘·˝À eTTK´+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\ sêC≤´+>∑ s¡÷bÕ\T ñHêïsTT ` ˇø£<ëìì @ø°ø£è‘·
$<ÛëqeTì, s¬ +&Ée<ëìì düe÷K´ $<ÛëqeTì n+{≤s¡T. @ø°øè£ ‘· sêC≤´+>∑+˝Àì s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ
n+XÊ\T: (1) πø+Á<ä sê»´‘·+Á‘·+ (sê»´‘·+Á‘·+ n+fÒ Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq+ ˝Ò<ë sê»ø°j·T ìsêàD+)
jÓTTø£ÿ düsê«~Ûø£´‘·, (2) ñ|ü düs¡«dü‘êÔø£ sê»´‘·+Á‘ê\T ˝Òø£b˛e≥+. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± düe÷K´
$<Ûëq sêC≤´+>∑+˝À: (1) πø+Á<ä sê»´‘·+Á‘·+‘√ bÕ≥T ñ|ü sê»´‘·+Á‘ê\T ≈£L&Ü ñ+&É≥+— (2)
yê{ÏøÏ øπ {≤sTT+∫q s¡+>±\˝À á s¬ +&É÷ düs«¡ dü‘êÔø‘£ · ø£*– ñ+&É≥+. Ç+ø√ e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ
düe÷K´ eédüú n+fÒ <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘êìï @sêŒ≥T #Ój·T´≥+ (πø+Á<ä, sêÅcÕº\‘√ ≈£L&çq
<ä«+<ä« Á|üuTÑÛ ‘ê«\ $<Ûëq+). eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>±ìï düe÷K´ $<Ûëq sêC≤´+>∑+>± ù|s=ÿqe#·TÃ,
Ç~ <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘êìï @sêŒ≥T #˚düTÔ+~. Á|ü‹bÕ~‘· sêC≤´+>∑+˝Àì <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘·+
øÏ+<ä πø+Á<ä+˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, yê{Ï |ü]<ÛäT˝À¢ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ñ+{≤sTT. sêC≤´+>∑+ M{ÏøÏ
πø{≤sTT+#˚ s¡+>±\˝À n$ düs¡«dü‘êÔø£ n~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+{≤sTT.
ªªá <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘· $<Ûëq+, nyÓT]ø± sêC≤´+>±ìï b˛* ñ+≥T+~. nyÓT]ø±
sê»´‘·+Á‘·+ ≈£L&Ü <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘·y˚T, M{Ï˝À¢ ˇø£<ëìì ô|ò&És¡˝Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+ nì, ¬s+&Ée
<ëìì sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ n˙ n+{≤s¡T. eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+˝À πø+Á<ä, sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ e÷~]
nqïe÷≥. nyÓT]ø± sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ ô|ò&És¡˝Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+ πøe\+ sêÅcÕº\ ≈£L≥$T ø±<äT,
n˝≤π> sêÅcÕº\ bÕ\Hê n+>±\T ô|&ò sÉ ˝¡ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\T ø±e⁄. Ç<˚$<Û+ä >± eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+˝À
Á|ü‹bÕ~+∫q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sêC≤´+>∑+ πøe\+ sêÅcÕº\ ≈£L≥$Tø±<äT, sêÅwüº bÕ\Hê $uÛ≤>±\T πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T ø±e⁄. uÛ≤s¡‘·<˚X¯, nyÓT]ø±
dü e ÷K´ sê»´‘· + Á‘· + ˝À ˇø£ { Ï ø £ + fÒ m≈£ î ÿe sêC≤´+>±\ eT<Ûä´ b˛*ø£ Çø£ÿ&ç‘√ n+‘·+
Á|üuÛÑT‘ê«\T ñ+{≤sTT, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $wüj·T+˝À n$ ne⁄‘·T+~. á s¬ +&ç+{Ïø° eT<Û´ä b˛*ø£\ ø£+fÒ
``````````, ```````````````` ‘˚&Ü\T Á|üdüTŒ¤≥+>± ñHêïsTT....
kÕúsTT\˝À ñHêïsTT. MTs¡T ```````````
sêÅcÕºìøÏ, ```````````` <˚XÊìøÏ #Ó+<äT‘ês¡T. ªªÁ|ü‹bÕ~‘· uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ ˇπø
bÂs¡dü‘·«+‘√ ñ+&˚ <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘·+.
@ s¡ø£yÓTÆq sêC≤´+>∑+ øÏ+<ä πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
m≈£îÿe n~Ûø±sê\T ñ+{≤sTT? yÓ T T‘· Ô + uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ÊìøÏ ˇπ ø bÂs¡ d ü ‘ · « +
ñ+≥T+~. sêÅcÕº\ bÂs¡d‘ü «· + ñ+&É<Tä . Á|ü‹
øπ +Á<ä, sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î K∫Ã‘·yTÓ qÆ n~Ûø±sê\qT uÛ≤s¡rj·TT&ÉT @ sêÅwüº+˝À ñ+≥Tqï|üŒ{Ïø°
@ s¡ø£yÓTÆq sêC≤´+>∑+ ÇdüTÔ+~? ˇπøs¡øy£ TÓ qÆ bÂs¡d‘ü «· Vü≤≈£îÿ\T ø£*– ñ+{≤&ÉT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sêÅcÕº\T @ $<Û+ä >± ªªπø+Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« bÕ\Hê
n+>±\ XÊK\T ø±e⁄μμ? ªªuÛ≤s¡‘· düe÷K´ eédü˝ú À ñqï eTs=ø£
Á|ü‘˚´ø£ n+X¯+ Ç‘·s¡ düe÷K´ eédüú\≈£î
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ s¡÷|üøs£ \Ô¡ T <ä«+<ä« bÂs¡d‘ü «· (<˚X,¯ _Ûqï+>± ì\T|ü⁄‘·T+~. n~Ûø±s¡ |ü+|æD°‘√,
sêÅwüº) $<ÛëHêìï m+<äT≈£î ‹s¡düÿ]+#ês¡T?
Á|ü‘˚´ø£ XÊdüq, ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ , Hê´j·T
n~Ûø±sê\‘√ ñ+&˚ <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘ê\‘√
≈£L&çq düe÷K´ eédüú˝À _Ûqï #·{≤º\T, |ü]bÕ\q, Hê´j·T s¡ø£åD @s¡Œ&É≥+ nìyês¡éTe⁄‘·T+~.
ø=+‘·y˚Ts¡≈£î á yÓ’$<Ûä´‘·qT |ü{Ïº+#·Tø√qedüs¡+ ˝Ò<äT. kÕúìø£ nedüsê\T, kÕúìø£ |ü]dæú‘·T\≈£î
nqT>∑TD+>± Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±sê\qT e÷s¡TÃ≈£îH˚ Á|üj·T‘·ï+>± Bìì kÕ«>∑‹+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ ˇø£
kÕúsTTì <ë{Ï á yÓ’$<Ûä´‘· ñ+fÒ n~ >∑+<äs¡>√fi≤ìï düèwæºdüTÔ+~, n˝≤ nH˚ø£ düe÷K´ <˚XÊ\˝À
>∑+<äs¡>√fi≤ìï düèwæº+∫+~! $yêVü‰ìøÏ, $&Ü≈£î\≈£î, ÄdüTÔ\ yês¡dü‘ê«ìøÏ, ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\≈£î,
ˇ|üŒ+<ë\≈£î, H˚sê\≈£î, ‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\≈£î, _\T¢\T, #Ó≈£îÿ\≈£î, u≤´+øÏ+>∑T, yêDÏC≤´ìøÏ,
Hê´j·T+ bı+<˚ $<ÛëHê\≈£î, |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁbÕe÷DÏø±\T, |ü<ä∆‘·T\≈£î ` düe÷K´˝À
Çs¡y’Ó sêÅcÕº\T ñHêïj·TqT≈£î+fÒ ` Çs¡y’Ó s¡ø±\ #·{≤º\T+fÒ |ü]dæ‹ú m˝≤ ñ+≥T+<√ }Væ≤+#·Tø√+&ç.
Ç≥Te+{Ï eéVü‰s¡+ sêÅcÕº\qT ã\V”≤q|üs¡#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü ˇø£ sêÅwüº+ qT+∫ eTs=ø£ sêÅcÕºìøÏ
yÓfi‚¢ bÂs¡T\qT düVæ≤+#·<äT, Ä bÂs¡T\T ˇø£ sêÅwüº+˝À #·≥ºã<ä∆yÓTÆq~ eTs=ø£ sêÅwüº+˝À ø±<äì
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düe÷K´ eédüú>± ñ+&ç, n<˚ düeTj·T+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ◊ø£´‘·qT
ø±bÕ&É{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq nìï eTÚ*ø£ n+XÊ\˝À kÕs¡÷|ü´‘·qT ø£*– ñ+&˚˝≤ $<ÛëHê\qT,
|ü<ä∆‘·T\qT s¡÷bı+~+#·{≤ìøÏ eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ Á|üj·T‹ï+∫+~. Ç+<äT≈£î eTTkÕsTT<ë
sêC≤´+>∑+ eT÷&ÉT $<ÛëHê\qT ne\+_+∫+~:
(1) ˇπø Hê´j·T eédüú,
(2) bÂs¡, H˚s¡ n+XÊ\˝Àì eTÚ*ø£ #·{≤º\˝À kÕs¡÷|ü´‘·,
(3) eTTKýÓTÆq |ü<äe⁄\˝À ìj·T$T+#·{≤ìøÏ <˚X¯eT+‘·{Ïø° nœ\ uÛ≤s¡‘· dæ$˝Ÿ düØ«dt.
ªªdüe÷K´ eédü˝ú Àì <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘·+‘√ <ä«+<ä« Hê´j·T eédü,ú <ä«+<ä« Hê´j·T dü÷Á‘ê\T,
<ä«+<ä« dæ$˝Ÿ düØ«düT\T nìyês¡´ |ü]D≤eT+>± ñ+{≤sTT. nyÓT]ø±˝À düe÷K´ Hê´j·T eédüú,
sêÅwºü Hê´j·T eédüú s¬ +&É÷ y˚sT¡ — y˚{øÏ $£ dü«‘·+Á‘·yTÓ qÆ $. uÛ≤s¡‘· düe÷K´˝À <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘ê\T
ñqï|üŒ{Ïø°, <ä«+<ä« Hê´j·T eédüú\T ˝ÒH˚˝Òe⁄. ôV’≤ø√s¡Tº, düTÁ|”+ø√s¡Tº ˇπø düeTÁ>∑ Hê´j·T eédüú˝À
uÛ≤>∑+— sêC≤´+>∑ #·≥º+, bÂs¡ #·≥º+, H˚s¡ #·{≤º\ øÏ+<ä nìï $wüj·÷\˝À M{Ï |ü]~Û ñ+&ç,
Hê´j·T+ #˚≈£Ls¡Ãe#·TÃ. Hê´j·T+ #˚≈£LπsÃ $<Ûëq+˝À yÓ’$<Ûä´‘· ˝Ò≈£î+&Ü #Ój·T´{≤ìøÏ Ç˝≤ #˚XÊs¡T.
BìøÏ ¬øq&Ü <˚X¯+ ˇø£ÿfÒ #ê˝≤ es¡≈£î düMT|ü b˛*ø£ ø£*– ñ+~. ÄÅùdº*j·÷ jÓTTø£ÿ $<Ûëq+, ÇB
ˇø£fÒ nì|ækÕÔsTT ø±˙ ˇø£{Ï ø±e⁄. ($es¡D: ø=ìï düe÷K´ <˚XÊ\˝À sêÅcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫q
#·{≤º\˝À sêÅwüº ø√s¡Tº\T Ç∫Ãq rs¡TŒ\qT düTÁ|”+ø√s¡Tº e÷s¡Ã˝Ò<äT. ø±˙ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À øÏ+~ ø√s¡Tº
@<Ó’Hê Ç∫Ãq rs¡TŒô|’ düTÁ|”+ø√s¡Tº $#ês¡D #˚|ü{Ïº rs¡TŒ #Ó|üŒe#·TÃ.)
ªªbÂs¡, yê´bÕs¡ J$‘ê\≈£î eT÷˝≤<Ûës¡+>± ñqï #·{≤º\˝À yÓ’$<Ûä´‘· ˝Ò≈£î+&Ü #Ój·T´{≤ìøÏ
C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê+. bÂs¡ $#ês¡D düàè‹, •øå±düàè‹ e+{Ï bÂs¡, H˚s¡ #·{≤º\ düà è‘·T\T, kÕøå±´\
#·≥+º , ÄdæÔ ã~© #·≥+º , $yêVü≤, $&Ü≈£î\T, yês¡d‘ü ê«ìøÏ dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T ñuÛj
Ñ T· C≤_‘ê˝À
(˝Ò<ë øπ +Á<ä C≤_‘ê˝À) #˚]Ã düe÷K´ eédüú <Óã“‹q≈£î+&Ü á #·{≤º\˝À kÕs¡÷|ü´‘·qT ø±bÕ&Üs¡T.

∫Á‘·+ 17.5 : 1950\ Hê{Ï >∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e ø£yê‘·T, Äø±X¯+qT+∫ rdæq ∫Á‘·+
($es¡D: #·{≤º\T #˚ùd n+XÊ\qT πø+Á<ä C≤_‘ê, sêÅcÕº\ C≤_‘ê, ñuÛÑj·T C≤_‘ê>± $uÛÑõ+#ês¡T.
πø+Á<ä C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ πø+Á<ä+ e÷Á‘·y˚T #·{≤º\T #Ój·T´>∑\<äT, sêÅwüº C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’
sêÅwüº+ e÷Á‘·y˚T #·{≤º\T #Ój·T´>∑\<äT. ñuÛÑj·T C≤_‘ê˝Àì n+XÊ\ô|’ sêÅcÕº\T, πø+Á<ä+ #·{≤º\T
#˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚ πø+Á<ä+ #˚ùd #·{≤ºìøÏ $s¡T<ä∆+>± sêÅwüº+ #·≥º+ #˚ùdÔ πø+Á<ä+ #˚dæq #·≥º+
e÷Á‘·y˚T #Ó\T¢u≤≥e⁄‘·T+~.)
ªªdüe÷K´ eédüú˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&˚ <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘ê\˝À nìï <˚XÊ\˝À <ä«+<ä« ùde\
$<ÛëHêìï ne\+_+#ês¡T. nìï düe÷K´\˝À düe÷K´ dæ$˝Ÿ düØ«düT, sêÅwüº dæ$˝Ÿ düØ«düT ñ
HêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ <ä«+<ä« sê»´‘·+Á‘·+ nsTTq|üŒ{Ïø° á ˇø£ÿ n+X¯+ $TqVü‰sTT+∫ <ä«+<ä«
ùde\T ñ+{≤sTT. Á|ü‹ <˚X+¯ ˝Àq÷ |ü]bÕ\Hê ÁbÕe÷DÏø±\qT ø±bÕ&˚ <äèwæøº √D+ qT+∫ |ü]bÕ\q
eédüú˝À ø=ìï ø°\ø£yÓTÆq |ü<äe⁄\T ñ+{≤sTT. n‹ ô|<ä›, dü+øÏ¢wüºyÓTÆq |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+˝À
Ç≥Te+{Ï |ü<äe⁄\qT >∑T]Ô+#·≥+ ø£wüºy˚T. nsTT‘˚, Ç≥Te+{Ï ø°\ø£ |ü<äe⁄\≈£î ìj·T$T+#˚ e´≈£îÔ\
kÕeTsêú´ìï ã{Ïº |ü]bÕ\Hê ÁbÕe÷DÏø±\T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤j·Tì #Ó|üŒ{+˝À dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT.
nsTT‘˚ n<äèwüºeXÊ‘·TÔ <˚X¯+ yÓTT‘êÔìøÏ ˇπø $<Ûä+>± ñqï >∑‘· bÕ\Hê eédüú qT+∫ á ø°\ø£yÓTÆq
|ü<äe⁄\T @y√ eTqøÏ ‘Ó\TdüT. sêÅcÕº\T ‘·eT≈£î Á|ü‘˚´ø£ dæ$˝Ÿ düØ«düTqT @s¡Œs¡T#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ≈£î
uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·≈£î+&ÜH˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘·{≤ Ç≥Te+{Ï ø°\ø£ |ü<äe⁄\˝À ìj·T$T+{≤ìøÏ ˇπø
ns¡Ω‘·, ˇπø s¡ø£yÓTÆq y˚‘·q+‘√ nœ\ uÛ≤s¡‘· kÕúsTT˝À m+|æø£ nj˚T´ nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT ñ
+≥T+~.μμ [n+uÒ<ÿä sY Çø£ÿ&É |ü_ø¢ ˘ düØ«dt ø£$TwüHé (◊mmdt, ◊|æmdt) @sêŒ≥T >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$düTHÔ êï&ÉT.
sêÅwüº, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\˝Àì eTTKýÓTÆq |ü<äe⁄\≈£î Bì <ë«sê ìj·÷eTø£+ »s¡T>∑T‘·T+~.]
uÛ≤s¡rj·T düe÷K´ eédüú≈£L, nyÓT]ø± düe÷K´ eédüú≈£L eT<Ûä´>∑\ eTTKýÓTÆq ‘˚&Ü\qT
ù|s=ÿq+&ç.
sêÅcÕº\T ‘·eT kı+‘· dæ$˝Ÿ düs¬ «+≥¢qT (n~Ûø±s¡T\qT) ø£*– ñ+&˚ n~Ûø±sêìï uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+
ø£*ŒdüTÔ+<ë?
ˇø£ sêÅwüº+˝Àì n~Ûø±s¡T\+<äs¡÷ sêÅwüº dæ$˝Ÿ düØ«ôddt qT+&ç ìj·T$T+|üã&çq yêfi‚¢Hê?
nyÓT]ø±˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Hê´j·T eédüú, sêÅwüº Hê´j·T eédüú y˚s¡Ty˚s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À πø+Á<ä,
sêÅcÕº\ Hê´j·T eédüú\T düeTÁ>∑ Hê´j·T eédüú˝À uÛ≤>∑+ ` $e]+#·+&ç?
sêC≤´+>∑ düuÛÑ˝Àì #·s¡Ã\˝À $eTs¡Ù\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T

eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ô|’ nH˚ø£ $eTs¡Ù\T ñHêïsTT ` eTÚ˝≤Hê Vü≤Ádü‘Y yÓTTVü‰˙ e+{Ï
yêfi¯ó¢ n~ 1935 #·{≤ºìøÏ qø£\T e÷Á‘·y˚Tqì Äs√|æ+#ês¡T. kÕ«‘·+Á‘· b˛sê≥ düeTj·T+˝À
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ø±´_HÓ{Ÿ $TwüHé e∫Ãq|ü&ÉT uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt e+{Ï sê»ø°j·T ãè+<ë\T
ejÓ÷»qT\+<ä]ø° z≥T Vü≤≈£îÿqT ø√s¡T‘·÷ 1935 #·{≤ºìï e´‹πsøÏ+∫q $wüj·÷ìï yêfi¯ó¢ >∑Ts¡TÔ
#˚XÊs¡T. <ëyÓ÷<äsY dü«s¡÷|t ùd<∏é (&çmdt ùd<∏é) e+{Ï k˛wü*düTº\T Ç{°e* ø±\+Hê{Ï sêC≤´+>±\
qT+∫, ñ<ë: k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé qT+∫ eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>∑+ @MT rdüTø√˝Ò<äì, uÛ≤s¡rj·T
H˚|ü<∏äÛ´+˝À ø°\ø£yÓTÆq Á>±e÷\qT $düà]+#ês¡ì $eT]Ù+#ês¡T. sêC≤´+>∑ düuÛÑ düuÛÑT´\T ejÓ÷»q
z≥T Vü≤≈£îÿ <ë«sê mqTïø√ã&É˝Ò<äì ≈£L&Ü yê~+#ês¡T. n‘·ì $eTs¡Ù\T ‘ÓÓ\TdüT≈£î+<ë+.
&ç mdt ùd<∏é: ªªnj·÷´, eTq uÛ≤s¡‘· >∑D‘·+Á‘·+ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô>∑\ ∫qï ∫qï >∑D‘·+Á‘·
düe÷K´>± ñ+&Ée\dæ+~. ... á $<Ûä+>± eTq<˚X¯+˝À @s¡Œ&çq düe÷K´˝À πø+ÁBø£s¡D≈£î
$E„&q’Ó &Üˆˆ n+uÒ<ÿä sY Ç∫Ãq+‘· ÁbÕeTTK´‘· nedüs+¡ nsTT´ ñ+&˚~ ø±<äT. øπ +ÁBø£sD ¡ eT+∫<˚,
ˇø=ÿø£ÿkÕ] ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡y˚T. ø±˙ eTq+, eTVü‰‘êà>±+~Û ‘·q J$‘·ø±\eT+‘ê #Ó|æŒq≥T¢>±
n~Ûø±sêìï eTØ πø+ÁBø£]ùdÔ n~ eTØ ìs¡+≈£îX¯ n~Ûø±s¡+>± e÷s¡T‘·T+<äì, bòÕdædüTº Ä<äsêÙ\
yÓ’|ü⁄ rdüT¬øfi¯ó‘·T+<äì eTq+ eT]∫b˛‘·THêï+. ìs¡+≈£îX¯‘·«+, bòÕdæ»+ qT+∫ s¡ø£åD bı+<ä{≤ìøÏ
@¬ø’ø£ e÷s¡Z+ n~Ûø±sê˙ï kÕ<ÛäýÓTÆq+‘·es¡≈£î $πø+ÁBø£]+#·≥+. n|ü&ÉT eTq+ Á|ü|ü+#·+˝À
mø£ÿ&Ü ˝Òì$<Ûä+>± Vü≤è<ä j·÷\ ø£\sTTø£‘√
n~Ûø±s¡ πø+ÁBø£s¡DqT kÕ~Û+∫ ñ+&˚yêfi¯¢+. ùd<∏é n_ÛÁbÕj·÷\T, eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>±ìøÏ
nsTT‘˚ #·≥|º sü +¡ >± n~Ûø±sêìï øπ +ÁBø£]ùdÔ <ëì eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
düVü≤» |ü]D≤eT+>± eTq <˚X¯+ Ç+‘·ø±\+ sêC≤´+>±ìøÏ 73e dües¡D #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·
e´‹πsøÏ+∫q bòÕdæ»+yÓ|’ ⁄ü øÏ eTs¡\&ÉyT˚ . áHê{ÏøÏ Á>±e÷\≈£ î m≥Te+{Ï dü « j· T + Á|ü ‹ |ü ‹ Ô
ø£*Œ+#ês√ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
≈£L&Ü <ëìì ã\+>± e´‹πsøÏdüTÔHêïeTì
#Ó|ü≈£î+≥÷ yÓT\¢>± bòÕdæ»+yÓ’|ü⁄πø n&ÉT>∑T\T y˚kÕÔ+...μμ

ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ô|’ #·s¡Ã\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T
düe÷q‘·« Vü≤≈£îÿ H˚|<ü ´ä∏ +˝À ªn+≥sêì‘·q+μ nqï Ä#êsêìøÏ #·≥º |üs+¡ >± n+‘·+ |ü\ø±\ì
ìs¡ísTT+#ês¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ô|’ #·s¡Ã˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\qT #·~$ _Ûqï <äèwæºø√D≤\qT ns¡ú+
#˚düT≈£î+<ë+.
1947, @Á|æ˝Ÿ 25, eT+>∑fi¯yês¡+
n<Ûä´≈£åî&ÉT (>ös¡e˙j·T &Üˆˆ sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é) düe÷y˚X¯+˝À ñHêïs¡T.
l ÁbıeT<∏ä s¡+»Hé sƒê≈£LsY : nj·÷´, ... 6e ø±¢E˝À ªn+≥sêì‘·q+μμ >∑T]+∫ Ç˝≤
ù|s=ÿHêïs¡T:
ªªn+≥sêì‘·Hêìï @ s¡÷|ü+˝ÀHÓ’Hê ìùw~ÛdüTÔHêï+, <ëì Ä<Ûës¡+>± $~Û+#˚ $eø£å‘· H˚s¡+
ne⁄‘·T+~.μμ
≈£î\ eédüúì ìùw~Û+#·≈£î+&Ü n+≥sêì‘·Hêìï m˝≤ ìùw~ÛkÕÔs√ Hê≈£î ns¡ú+ ø±e≥+˝Ò<äT.
n+≥sêì‘·q+ nH˚~ ≈£î\ eédüú nH˚ yê´~Û jÓTTø£ÿ \ø£åD+ e÷Á‘·y˚T. eTq+ ≈£î\ eédüúì
düeT÷˝+>± ìs¡÷à*ùdÔ ‘·|üŒ n+≥sêì‘·HêìøÏ ô|’ô|’ ∫øÏ‘·‡\T #˚dæ Á|üjÓ÷»q+ ˝Ò<äT.
mdt.dæ. u…qØ®: n<Ûä´øå±, ªn+≥sêì‘·q+μ nqï |ü<ëìøÏ eTT+<äT $es¡D Çyê«*. >∑‘· 25
dü+e‘·‡sê\T>± á |ü<ëìï eTq+ ñ|üj÷Ó –düTÔHêï+, nsTTHê áHê{Ïø° n~ @$T dü÷∫k˛Ô+<√
‘Ó*j·Tì rÁe >∑+<äs¡>√fi¯+˝À ñHêï+. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ˇø£ >±¢düT ˙fi¯ó¢ rdüTø√e≥+, ø=ìïkÕs¡T¢
ªVü≤]»qT\≈£îμ Ä\j·T Á|üy˚X¯+ ø£*Œ+#·{+ nqï ns¡ú+˝À yê&É‘ês¡T, ø=ìïkÕs¡T¢ n~ nìï ≈£î˝≤\T
ø£*dæ uÛÀ»q+ #ÓjT· ´{+>± |ü]>∑D+Ï |üã&ÉT‘·T+~, ø=ìïkÕs¡T¢ ≈£î˝≤+‘·s¡ $yêVü≤+>± uÛ≤$+|üã&ÉT‘·T+~.
ªn+≥sêì‘·q+μ >∑T]+∫ m+‘√ ø£èwæ #˚dæq eTVü‰‘êà>±+BÛ <ëìì y˚s¡T y˚s¡T $<Ûë\T>±, y˚s¡T y˚s¡T
dü+<äsê“¤\˝À y˚s¡T y˚s¡T nsêú\‘√ ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. ø±ã{Ïº eTq+ ªn+≥sêì‘·q+μ nqï |ü<ëìï
ñ|üjÓ÷–+∫q|ü⁄&ÉT <ëì ns¡ú+ @$T{À eTq+<ä]ø° düŒwüº+>± ñ+&Ü*. á |ü<ä+ jÓTTø£ÿ |ü]D≤eT
Á|üuÛ≤e+ @$T{Ï?
n+≥sêì‘·HêìøÏ, ≈£î\ $eø£å‘·øÏ eTq+ ‘˚&Ü #·÷|ü≈£L&É<äT. l sƒê≈£LsY #Ó|æŒq≥Tº
n+≥sêì‘·q+ πøe\+ \ø£åD+ e÷Á‘·y˚T, <ëì eT÷\ ø±s¡D+ ≈£î\ $eø£å‘·. eT] eT÷\ø±s¡D≤ìï,
n+fÒ ≈£î\ $eø£å‘·qT ‘=\–ùdÔ ‘·|üŒ, n+≥sêì‘·q+ @<√ ˇø£ s¡÷|ü+˝À ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+≥T+~.
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ @s¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘· n+<äs¡÷ düe÷q kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\qT nqTuÛÑ$+#ê\ì
eTq+ ø√s¡T≈£î+{≤+.
l s√Væ≤DÏ ≈£îe÷sY #Í<ä].... n+≥sêì‘·Hêìï ìs¡«∫+#·{≤ìøÏ, düŒwüº+>± Ç˝≤ ù|s=ÿHê*:
eT‘·+, ≈£î\+, ˝Ò<ë #·≥ºã<ä∆ JeH√bÕ~Û Ä<Ûës¡+>± $eø£å‘· #·÷ù| @ #·s¡´HÓ’Hê ªn+≥sêì‘·q+μ
n+{≤s¡T....
l ¬ø.m+. eTTì¸: nj·÷´, á dües¡DqT H˚qT e´‹πsøÏdüTÔHêïqT. á ìs¡«#·Hêìï ÄyÓ÷~ùdÔ
|ü⁄{Ïºq }s¡T, ≈£î\+, ˝Ò<ë *+>∑+ Ä<Ûës¡+>± #·÷ù| $eø£å‘· ≈£L&Ü ªn+≥sêì‘·q+μ>±
|ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·T+~.

∫Á‘·+ 17.6 : 1950, »qe] 26 Hê{Ï yêsêÔ|üÁ‹ø£. á ù|J˝À @ @ n+XÊ\T ñHêïsTT?
ô|’ #·s¡Ã˝À @ n_ÛÁbÕj·T uÛÒ<ë\T e´ø£ÔeTj·÷´sTT? l BÛπs+Á<äHê<∏é <ä‘·Ô: nj·÷´, l s√Væ≤DÏ
á #·s¡Ã˝À bÕ˝§ZH˚ neø±X¯+ MT≈£î \_ÛùdÔ, MTs¡T ≈£îe÷sY #Í<ä] Ç∫Ãq ìs¡«#·q+ n+^ø£]kÕÔs√,
@ |ü]cÕÿsêìï dü÷∫kÕÔs¡T? ˝Ò < √ ‘Ó * j· T <ä T ø±˙ @<√ ˇø£ ìs¡ « #· q +
á |ü < ëìï sêC≤´+>∑ + ˝À ìs¡ « ∫+#· ≈ £ î +&Ü ñ+&Ü\ì Hê n_ÛÁbÕj·T+. ªn+≥sêì‘·q+μ @
bı+<äT|üs¡#·&É+ ˇø£ eT+∫ Ä˝À#·q nì MTs¡T s¡÷|ü+˝ÀHÓ’Hê H˚s¡y˚Tqì Çø£ÿ&É ù|s=ÿHêïs¡T.
uÛ≤$düTÔHêïsê? MT yê<äq≈£î ø±s¡D≤\qT ‘Ó\Œ+&ç. H˚ s ê\qT |ü ] o*+#˚ yÓ T õÅùdº ≥ T ˝Ò < ë
ªπøe\+ n+≥sêì‘·qy˚T ø±≈£î+&Ü sêC≤´+>∑+ Hê´j·TeT÷]Ô ìs¡«#··q+˝À+∫ #·÷&Ü*‡ eùdÔ,
≈£î\eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï $wüj·÷\≈£î ˇø£ yÓ T õÅùdº ≥ T ˇø£ Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ $wü j · ÷ ìï
n+‘·+ |ü*≈£î+&Ü*‡+~μ nH˚ $wüj·T+‘√ MTs¡T n+≥sêì‘·q+>± uÛ≤$ùdÔ eTs=ø£ yÓTõÅùdº≥T
@ø°uÛÑ$kÕÔsê? Ç~ @ $<Ûä+>± #˚dæ ñ+&Ü*‡+<äì Ç+ø=ø£ $wü j · ÷ ìï n+≥sêì‘· q +>±
MTs¡T nqT≈£î+≥THêïs¡T? uÛ≤$+#·e#·TÃ. |òü*‘·+>±, á H˚sê\‘√
eéVü≤]+#˚ yÓTõÅùdº≥¢ eT<Ûä´ kÕs¡÷|ü´‘·
ñ+&É<äT. πødüT\˝À rs¡TŒ Çe«≥+ Hê´j·TeT÷s¡TÔ\≈£î #ê˝≤ ø£wüº+>± ñ+≥T+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü n+≥sêì‘·qeT+fÒ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ y˚s¡Ty˚s¡T nsêú\T ñHêïsTT. u…+>±˝Ÿ˝À
n+≥sêì‘·qeT+fÒ ˇø£ ns¡ú+ ñ+&É>± $T–*q sêÅcÕº\˝À |üP]Ô>± _ÛqïyÓTÆq ns¡ú+ ñ+≥T+~.
n<Ûä´øå±, ... Hê´j·TkÕúHê\T dü¬s’q •ø£å $~Û+#˚˝≤ ªn+≥sêì‘·q+μ nqï |ü<ëìï πø+Á<ä XÊdüq
düuÛÑ ìs¡«∫düTÔ+<äì Ä•düTÔHêïqT.
n+‹eT+>± sêC≤´+>∑+˝À n+≥sêì‘·HêìøÏ ìs¡«#·q+ Çe«>∑÷&É<ìä , uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À nedüsy¡ TÓ qÆ
#·{≤º\qT #˚ùd u≤<Ûä´‘·qT XÊdüq düuÛÑ≈£î e~*yÓj·÷´\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
sêC≤´+>∑+`kÕe÷õø£ ìsêàD+ (Constitution and Social Engineering)
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ ndüe÷q‘·\T, nHê´j·T+, ˝Ò$T e+{Ï
düeTdü´\qT m<äTs=ÿ+{À+<äì, Ä]úø£ <√|æ&øû Ï bÕ\Œ&çq e\dü bÕ\≈£î\ $<ÛëHê\≈£î ã* nsTT´+<ä˙
>∑T]Ô+#ês¡T. ø±ã{Ïº n_Ûeè~∆‘√bÕ≥T kÕe÷õø£ e÷s¡TŒøÏ ≈£L&Ü sêC≤´+>∑+ <√Vü≤<ä+ #Ój·÷´\ì
>∑T]Ô+#ês¡T. ªª>∑‘· sê»ø°j·T, kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï ‹s¡düÿ]+∫ eTT+<äT≈£î ø£<äT\T‘·÷ ‘·q≈£î ‘êqT
ø=‘·Ô eÅkÕÔ\qT s¡÷bı+~+#·T≈£î+≥Tqï <˚XÊìøÏμμ sêC≤´+>∑ düuÛÑ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔqï≥Tº>±
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA ù|s=ÿHêï&ÉT.
ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ e÷s¡TŒq≈£î <√Vü≤<ä+ #˚ùd nH˚ø£ n+XÊ\T sêC≤´+>∑+˝À ñHêïsTT.
n+≥sêì‘·Hêìï ìùw~Û+#·≥+ >∑T]+∫ MTs¡T #·~yês¡T. BìøÏ ˇø£ eT+∫ ñ<ëVü≤s¡D sêC≤´+>∑+˝À
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\≈£î ]»πs«wüq¢qT ø£*Œ+#·≥+. á esêZ\T ‘·s¡‘·sê\T>± m<äTs=ÿqï
nHê´j·÷\qT n~Û>∑$T+#·{≤ìøÏ, yê] jÓTTø£ÿ z≥T Vü≤≈£îÿ≈£î dü¬s’q nsê∆ìï Çe«&ÜìøÏ πøe\+
düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ ÇùdÔ dü]b˛<äì sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T $X¯«dæ+#ês¡T. yêfi¯¢ Á|üjÓ÷»Hê\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î Á|ü‘˚´ø£ sêC≤´+>∑ #·s¡´\T nedüs¡+. n+<äTø£H˚ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\
Á|üj÷Ó »Hê\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ XÊdüqdüu≤Û kÕúHê\ ]»πs«wüHé e+{Ï nH˚ø£ Á|ü‘´˚ ø£ n+XÊ\qT sêC≤´+>∑
ìsêà‘·\T ø£*Œ+#ês¡T. á esêZ\≈£î Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ ñ<√´>±\˝À ]»πs«wüq¢≈£î ≈£L&Ü sêC≤´+>∑+
neø±X¯+ ø£*Œ+∫+~.

sêC≤´+>∑+˝À ªÁ|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\≈£î Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\Tμ ñHêïsTT. Ç$ Á|üuÛÑT‘·«+ eTT+<äT
Á|ü<Ûëq kÕe÷õø£ eédüú\qT ñ+#êsTT. kÕe÷õø£ Ç+»˙]+>¥ kÕ<Ûäq˝À ˇø£ eTTKýÓTÆq n+X¯+
n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\ Vü≤≈£îÿ\T. HêJ »s¡à˙˝À n\Œdü+U≤´ø£ j·T÷<äT\qT nDÏ∫y˚dæq $cÕ<ä
nqTuÛÑe+ sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\qT Ä˝À∫+|ü#˚dæ+~. n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\≈£î Á|ü‘˚´ø£ s¡ø£åD ø£*Œ+∫
n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\T ‘·eTqT n+#·T≈£î HÓfXºÒ Ês¡qï uÛ≤eq ø£\>∑≈î£ +&Ü #Ój÷· ´\ì yêfi¯ó¢ ìs¡sí TT+#ês¡T.
eT‘·|üs¡ n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\T ‘·eT kı+‘· $<ë´ dü+düú\qT ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·&É+
Ç+<äT≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D. Ç≥Te+{Ï dü+düú\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ì<ÛäT\T ≈£L&Ü πø{≤sTT+#·e#·TÃ.
Á|üdüTÔ‘· sêC≤´+>∑+
#·{≤º\qT n|ü&É|ü&ÉT düe]+#ê*‡q nedüs¡+ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T
>∑T]Ô+#ês¡T. ø±ã{Ïº #·{≤º\qT, sêC≤´+>∑+˝Àì
n~Ûøs£ D¡ ≤\qT düe]+#·{≤ìøÏ ≈£L&Ü n~ neø±X¯+
ø£*Œ+∫+~. XÊdüq düu\ÑÛ ˝À dü>+∑ ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~
ÄyÓ÷<ä+‘√ ‘·s¡#·T #·{≤º\T #Ój·Té#·TÃ. nsTT‘˚
sêC≤´+>∑+˝Àì n~Ûø£s¡D≤\ dües¡DqT bÕs¡¢yÓT+≥T
e÷Á‘·y˚T #˚|ü{≤º*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü sê»´düuÛÑ,
˝Àø˘düuÛÑ\ ¬s+&ç+{Ï˝À eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT e+‘·T\
düuÛÑT´\ ÄyÓ÷<ä+ nedüs¡+. ø=ìï n~Ûø£s¡D≤\qT
sêÅwüº XÊdüq düuÛÑ\T n+^ø£]+∫q ‘·sT¡ yê‘· (˝Ò<ë
sê{Ïô|ò’ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·) e÷Á‘·y˚T düe]+#·e#·TÃ.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ #·{≤º\˝≤π> ø=‘·Ô dües¡D\qT πsU≤∫Á‘·+ 1 : 1950, »qe] 26q sêC≤´+>∑+
<˚X¯ n<Ûä´≈£åî&ÉT ≈£L&Ü ÄyÓ÷~+#ê*‡ ñ+~. neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq Hê{ÏqT+∫ 2013 es¡≈£î <ë<ë|ü⁄
99 dües¡D\T #˚XÊs¡T.
sêC≤´+>±ìøÏ Á|ü<Ûëq e÷s¡TŒ\T 1970\˝À
#˚XÊs¡T. M{Ï˝À¢ yÓTT<ä{Ï~ sêC≤´+>∑ Á|üy˚•ø£˝À uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\≈£î
ªª˝ÖøÏø£μμ, ªªkÕeTýê<äμμ nqï |ü<ë\qT #˚s¡Ã≥+. dü+ã+~Û+∫ MTs¡T >∑T]Ô+∫q ñ<ëVü≤s¡D\T,
Á|üy•˚ ø£˝Àì ªªdüe÷q‘·«+μμ, ªªùd«#·Ãμ¤ μ, ªªHê´j·T+μμ e+{Ï $es¡D\T ù|s=ÿq+&ç.
|ü<ë\T ˝ÖøÏøy£ ê<ä, kÕeTýê<ä $\Te\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
ì#êÃsTT ø±ã{Ïº á |ü<ë\qT #˚sêÃs¡T. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ #·]Á‘·˝À ¬s+&Ée eTTKýÓTÆq |òüT≥º+
πøX¯yêq+<ä uÛ≤s¡‹ πødüT>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q düTÁ|”+ø√s¡Tº rs¡TŒ. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì ø=ìï
n+XÊ\qT m{Ïº |ü]dæú‘·T\˝Àq÷ düe]+#·{≤ìøÏ ˝Ò<äì Ç+<äT˝À yê~+#ês¡T. M{Ï˝À¢ ÁbÕ<Ûä$Tø£
Vü≤≈£îÿ\T ˇø£{Ï. düTÁ|”+ø√s¡Tº πøX¯yêq+<ä uÛ≤s¡‹ πødüT˝À rs¡TŒqT Çdü÷Ô <˚X¯ eTqT>∑&É ø=ìï eTÚ*ø£
dü÷Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äì yê~+∫+~. @$ eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T nqï $wüj·T+˝À
Hê´j·TeT÷s¡TÔ\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\T ñqï|üŒ{Ïø° á øÏ+~yê{Ïô|’ @ø°uÛ≤e+ ≈£î~]+~: Á|üuÛÑT‘·«
ìsêàD+, düe÷K´ \ø£åD+, ñqï‘·yÓTÆq sêC≤´+>∑+, düs¡«dü‘êÔø£ <˚X¯+, Hê´j·T+, dü+πøåeT sê»´+
e+{Ï$ @sêŒ≥T #˚j·T≥+.
ø°\ø£ |ü<ë\T
eTTkÕsTT<ë dü+|òüT+ sêC≤´+>∑ düuÛÑ Á|üy˚•ø£
ñuÛÑj·T |ü<äT› @ø°ø£è‘·, düe÷K´ dæ<ë∆+‘ê\T bÂs¡dü‘·«+
n<Ûä´ø£å, bÕs¡¢yÓT+≥Ø ‘·s¡Vü‰ eédüú dües¡D
1. $_Ûqï+>± ñqï<ëìì >∑T]Ô+#·+&ç:
kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥ nqTuÛÑyê\ qT+∫ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ @s¡Œ&ç+~.
n|üŒ{Ïπø ñqï sêC≤´+>±\ qT+∫ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ s¡÷bı+~+~.
eTTkÕsTT<ë sêC≤´+>±ìï ñqï~ ñqï≥Tº>± ÄyÓ÷~+#ês¡T.
<˚XÊìï bÕ*+#·{≤ìøÏ sêC≤´+>∑ dü÷Á‘ê\qT, n+XÊ\qT ù|s=ÿ+~.
2. ‘·|ü yêø±´\qT dü]~<ä›+&ç:

sêC≤´+>∑ düuÛÑ #·s¡Ã\˝À ø=ìï n+XÊ\ô|’ n+<äs¡÷ ˇø£fÒ uÛ≤yêìï e´ø£Ô+ #˚XÊs¡T.
sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T <˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\πø ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ês¡T.
sêC≤´+>∑+˝Àì n~Ûø£s¡D≤\qT düe]+#·{≤ìøÏ n~ neø±X¯+ ø£*Œ+∫+~.
sêC≤´+>∑+˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\qT ≈£L&Ü düe]+#·e#·Ãì düTÁ|”+ø√s¡Tº #Ó|æŒ+~.
3. sêC≤´+>∑ düuÛÑ #·s¡Ã\ qT+∫ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« @ø°ø£è‘·, düe÷K´ dü÷Á‘ê\qT $e]+#·+&ç.
4. ÄHê{Ï sê»ø°jT· |òTü ≥q\qT sêC≤´+>∑+ m˝≤ Á|ü‹_+_k˛Ô+~? kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê{≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫
Ç+‘·≈£î eTT+<äT n<Ûë´j·÷ìï ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√+&ç.
5. sêC≤´+>∑ düuÛÑqT kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z≥T Vü≤≈£îÿ‘√ mqTï≈£îì ñ+fÒ sêC≤´+>±ìï
s¡÷bı+~+#·≥+˝À n~ m≥Te+{Ï Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æ+∫ ñ+&˚~?
6. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\ >∑T]+∫ ∫qï yê´dü+ sêj·T+&ç.
7. <˚X¯+˝Àì sê»ø°j·T eédüú\qT sêC≤´+>∑+ m˝≤ ìs¡«∫+∫+~, yê{Ïì m˝≤ e÷]Ã+~?
8. sêC≤´+>∑+˝À, eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T ñ+{≤sTT, nsTT‘˚ Á|ü»\T eédüú‘√ ‘·\|ü&çq|ü&˚ kÕe÷õø£
e÷s¡TŒ edüTÔ+~. á yê´K´‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê? MT ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.

bÕsƒ¡+
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
18 (yÓTT<ä{Ï eTTô|ÌŒ dü+e‘·‡sê\T ` 1947`1977)
1950, »qe] 26q eTq+ yÓ’s¡T<Ûë´\‘√ ≈£L&çq Jeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·uÀ‘·THêï+.

sê»ø°j÷· ˝À¢ düe÷q‘·«+ ñ+≥T+~, ø±˙ kÕe÷õø£, Ä]úø£ n+XÊ˝À¢ ndüe÷q‘·«+ ñ+≥T+~.
sê»ø°j÷· \˝À ˇø£ e´øÏÔ ` ˇø£ z≥T, ˇø£ z≥T ` ˇπø $\Te nqï dü÷Á‘êìï >∑T]Ô+#·uÀ‘·THêï+.
nsTT‘˚ kÕe÷õø£, Ä]úø£ J$‘·+˝À eTq≈£îqï kÕe÷õø£, Ä]úø£ eédüú e\¢ ˇø£ e´øÏÔ` ˇø£
$\Te nqï dü÷Á‘êìï ‹s¡düÿ]dü÷ÔH˚ ñ+{≤+. yÓ’s¡T<Ûë´\‘√ ≈£L&çq á J$‘êìï m+‘·ø±\+
uÛÑ]dü÷Ô e<ë›+? m+‘·ø±\+ eTq kÕe÷õø£, Ä]úø£ J$‘ê\˝À düe÷q‘ê«ìï kÕ~Û+#·≈£î+&Ü
ñ+<ë+? Ç˝≤ m≈£îÿe ø±\+ ø=qkÕ>∑ìùdÔ eTq sê»ø°j·T Á|üC≤kÕ«eTý˚T eTT|üq≈£î
˝Àqe⁄‘·T+~. á yÓ’s¡T<Ûë´ìï kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· ‘·«s¡>± |ü]wüÿ]+#ê*, ˝Òø£b˛‘˚ ndüe÷q‘·«+‘√
|”&ç+|üã&ÉT‘·Tqï yêfi¯ó¢ á sêC≤´+>∑ düuÛÑ ø£wüº|ü&ç ì]à+∫q sê»ø°j·T Á|üC≤kÕ«$Tø£ eédüúqT
≈£î|üŒ≈£L\TkÕÔs¡T.
` _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY
Ç+‘·≈£î eTT+<äT n<Ûë´j·T+˝À uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>±ìï m˝≤ s¡÷bı+~+#ês√ #·÷XÊ+. @ø£
ø±˝+˝À nH˚ø£ \øå±´\qT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ sêC≤´+>∑+ ø£èwæ #˚dæ+~: Á|üC≤kÕ«$Tø£ eédüúqT
HÓ\ø=\Œ≥+, <˚XÊìï ◊ø£´+ #˚dæ ˇπø sê»ø°j·T $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·≥+, ô|<ä› m‘·TÔq kÕe÷õø£,
Ä]úø£ e÷s¡TŒ\qT rdüT≈£îsêe≥+. ¬s+&ÉT X¯‘êu≤›\bÕ≥T $<˚o X¯≈£îÔ\‘√ bÕ*+|üã&çq Á|ü»\≈£î
‘·≈£îÿe ø±\+˝À C≤‹ \øå±´\qT s¡÷bı+~+∫, yê{Ïì kÕ~Û+#·{≤ìøÏ eékÕú>∑‘· $<ÛëHê\qT
@s¡Œs¡#·≥+ ∫qï $wüj·T+ @MTø±<äT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘· nq+‘·s¡ #·]Á‘·˝À ‘=* dü+e‘·‡sê\T ìs¡íj·÷‘·àø£ bÕÁ‘·qT
b˛wæ+#êj·Tq≥+˝À dü+<˚V≤ü + ˝Ò<Tä . <˚X¯ ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘q· T ø±bÕ&É≥+, kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ\qT
rdüT≈£îsêe&É+, Á|üC≤kÕ«$Tø£ eédüú |üì#˚ùd˝≤ #·÷&É≥+ nqï$ <˚X¯ Hêj·Tø£‘·«+ eTT+<äTqï
Á|ü<Ûëq düyêfi¯ó¢. á düeTdü´\˝À ˇø£<ëìø=ø£{Ï dü+ã+<Ûä+ ñ+&ç, düeT‘Í\´+ <Óã“‹q≈£î+&Ü
C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√e\dæ e∫Ã+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|üC≤kÕ«e÷´ìï |üD+>± ô|{Ïº n_Ûeè~∆ \øå±´\qT,
<˚X¯ ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·\qT kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ˝Ò<äT. á n<Ûë´j·T+˝À ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï eTT&ç|ü&ç
ñqï á eT÷&ÉT n+XÊ\‘√ bÕ≥T
sêC≤´+>∑ e T÷, Á|ü C ≤kÕ«eTéT÷ m˝≤ kÕe÷õø£ düe÷q‘ê«ìï kÕ~Û+#êeTì MTs¡T
|üì#˚XÊjÓ÷, C≤‹ ìsêàD+˝À ø°\ø£yÓTÆq nqT≈£ î +≥THêïsê? kÕe÷õø£ dü e ÷q‘ê«ìï,
n+XÊ\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m˝≤ m<äTs¡Tø=+<√ ndü e ÷q‘ê«ìï dü ÷ ∫+#˚ MT≈£ î m<ä T ¬ s ’ q
#·÷<ë›+. ñ<ëVü≤s¡D\qT ù|s=ÿq+&ç.
248 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ (yÓTT<ä{Ï eTTô|ŒÌ dü+e‘·‡sê\T : 1947`1977)

yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T
ø=‘·Ô sêC≤´+>∑+ øÏ+<ä ìs¡«Væ≤+#·uÀj˚T yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T uÛ≤s¡rj·T Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ
m+‘√ ø°\ø£yÓTÆq$. Á_{Ïwt bÕ\q qT+∫ kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü+<∏ëì
nqTdü]+#·{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø£≥Tºã&ç ñ+&É{≤ìï Ç$ dü÷∫kÕÔsTT. bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝À˝≤>±
eTT+<äT>± ÄdæÔ ñqï yêfi¯¢øÏ, ‘·s¡Tyê‘· Ç‘·s¡ kÕe÷õø£ esêZ\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿqT <äX¯\ yêØ>±
$düÔ]+|ü#Ój·T´≈£î+&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ejÓ÷»qT\+<ä]ø° ˇπøkÕ] z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#ês¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î dæ«≥®sY˝≤+&é˝À eTVæ≤fi¯\≈£î z≥T
Vü≤≈£îÿ 1971˝À >±˙ \_Û+#·˝Ò<äT.
kÕe÷õø£ ø√D≤\ ø±s¡D+>± ≈£L&Ü yÓTT<ä{Ï
mìïø£\T ø£weºü Tj·÷´sTT. »HêuÛ≤˝À n~Ûø£ uÛ≤>±ìøÏ
#·<äe≥+, sêj·T≥+ sê<äT. yêfi¯ó¢ ‘·eT m+|æø£qT
m˝≤ ‘Ó*j·T#˚kÕÔsT¡ ? <˚X+¯ ˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
eTVæ ≤ fi¯ \ T yêfi¯ ¢ ‘· + Á&ç , ˝Ò < ë uÛ Ñ s ¡ Ô <ë«sê
>∑T]Ô+|üã&˚yês¡T, yêfi¯¢øÏ y˚πs Á|ü‘˚´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄
ñ+&˚~ ø±<äT. eTVæ≤fi¯\≈£î düe÷q Vü≤≈£îÿ\T
ñ+&ç <˚XÊìï eT]+‘· kÕe÷õø£ düe÷q‘·«+yÓ’|ü⁄
rdüTø¬ fi¯{¢ ≤ìøÏ Ç~ e÷sê*‡ ñ+~. z≥s¡¢ C≤_‘ê
m˝≤ ‘·j÷· s¡T#Ój÷· ´*? <˚X¯ yê´|ü+Ô >± mìïø£\qT
ìs¡«Væ≤+#˚ u≤<Ûä´‘·qT #˚|ü≥º{≤ìøÏ mìïø£\
dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
ìs¡ø£åsêdü´‘ê düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·{≤ìøÏ
∫Á‘·+ 18.1 : eTT+<äT>± z≥T yÓj·T´≥+ mìïø£\ dü+|òüT+ sê»ø°j·T bÕØº\T, nuÛÑ´s¡Tú\qT
mìïø£\qT, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Á|ü»\T ‘·eT z≥T Vü≤≈£îÿqT dü÷∫+#˚˝≤ s√EyêØ J$‘·+qT+∫ ø=ìï
$ìjÓ ÷ –+#· T ø√e{≤ìï ìs¡ ø £ å s êdü ´ ‘· m˝≤ >∑Ts¡T Ô\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ nqï $q÷‘· ï
Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düT+~? á düeTdü´qT m˝≤ Ä˝À#·q‘√ eTT+<äT≈£î e∫Ã+~. á düè»Hê‘·àø£,
|ü]wüÿ]+#·e#·TÃ? $q÷‘·ï Á|üjÓ÷>∑+ ø±s¡D+>± düTBs¡È $es¡D\
Á|ü»\+<ä]ø° z≥T Vü≤≈£îÿ ˝Òø£b˛‘˚ eTq~ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü u§eTàqT >∑T]ÔùdÔ dü]b˛sTT+~.
Á|üC≤kÕ«$Tø£ <˚X¯eTì #Ó|üø√{≤ìøÏ M\T Ç<˚ $<Ûëq+ Ç|üŒ{Ïø° ø=qkÕ>∑T‘√+~. Bìì
ñ+&˚<ë? eT]+‘· dü T \uÛ Ñ ‘ · s ¡ + #˚ j · T &ÜìøÏ yÓ T T<ä { Ï
mìïø£\˝À Á|ü‹ nuÛ´Ñ ]úøÏ ãj·T≥ yÓ|’ ⁄ü yêfi¯¢ >∑Ts¡TÔ
eTVæ≤fi¯\˝À nø£så êdü´‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñqï H˚|<ü ´ä∏ +˝À n+{Ï + ∫q y˚ s ¡ T y˚ s ¡ T u≤´˝… { Ÿ ô|f… º \ T
yêfi¯¢≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·≈£î+&Ü ñ+fÒ n~ øπ {≤sTT+#ês¡T. ‘êqT m+#·T≈£îqï nuÛ´Ñ ]ú u≤´˝…{Ÿ
eTq $<ÛëHê\qT m˝≤ Á|üu≤Û $‘·+ #˚dæ ñ+&˚~? ô|f…º˝À z≥s¡T ‘·q z≥TqT y˚ùdÔ dü]b˛‘·T+~.
Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+ mìïø£\≈£î dæ<e∆ä Te⁄‘·Tqï Áø£eT+˝À z≥T y˚ùd˝≤
nqï~ Á|üC≤kÕ«e÷´ìï HÓ\ø=˝≤ŒeTq{≤ìøÏ Á|ü»\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ ô|<ä› m‘·TqÔ Á|ü#ês¡+
düŒwüºyÓTÆq dü+πø‘·+. á yêÚ≤´q+‘√ MTs¡T #˚XÊs¡T.
@ø°uÛÑ$kÕÔsê? ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
mìïø£\ $esê\T
|üs¡<ë eédüúì K∫Ã‘·+>± bÕ{Ï+#˚ õ˝≤¢\˝À kÕ<Ûës¡D+>± πøe\+ eTVæ≤fi≤ n~Ûø±s¡T\‘√
Á|ü‘˚´ø£ eTVæ≤fi≤ b˛*+>¥ πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
nCÒ…àsY˝À ˇø£ sêCŸ|ü⁄‘Y eTVæ≤fi¯ |üP]Ô>± ø£|æŒq s¡<∏ä+˝À b˛*+>¥ πø+Á<ëìøÏ e∫Ã+~. ÄyÓT
X¯Øs¡eT+‘ê yÓ˝…«{Ÿ eÅdüÔ+˝À #·T{Ïº ñ+~. eT∞¢ z≥T yÓj·T´≈£î+&Ü #Ó]–b˛ì dæsê #·Tø£ÿ
y˚sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ #ê∫q m&ÉeT #·÷|ü⁄&ÉTy˚\T ‘·|üŒ, ÄyÓT X¯Øs¡+˝Àì eTs√ uÛ≤>±ìï
ø£ì|æ+#·˙j·T˝Ò<äT.
ø=ìï Á>±e÷\T yÓTT‘·Ô+>± ø£*|æ z≥T y˚XÊsTT. nk˛+ qT+∫ e∫Ãq ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ ˇø£
–]»q Á>±eT Á|ü»\T z{Ï+>¥ »s¡>∑{≤ìøÏ ˇø£ s√E eTT+<˚ Á|üj·÷D+ #˚dæ nø£ÿ&çøÏ #˚s¡T≈£îHêïs¡T.
Ä sêÁ‹ n+‘ê yêfi¯ó¢ ô|<ä› eT+≥\ #·T≥÷º‘ê bÕ≥\T bÕ&ÉT‘·÷, Ä≥\T Ä&ÉT‘·÷ >∑&çbÕs¡T.
dü÷s√´<äjT· + nj˚Tés¡≈î£ Ç˝≤ >∑&bç Õs¡T. Ä ‘·sT¡ yê‘· b˛*+>¥ øπ +Á<ë\≈£î ˇø£ es¡d˝ü À Áø£eT•ø£D
å ‘√
ø£yê‘·T #˚dü÷Ô yÓfi≤¢s¡T.
ô||ü⁄‡ Á>±eT Á|ü»\T me]øÏ zf…j·÷´˝À ìs¡ísTT+#·T≈£îH˚ düeTdü´≈£î |ü]cÕÿs¡+>± Ä nuÛÑ´s¡Tú\
j·TTe Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î ≈£îd”Ô b˛{° ô|{Ïº n+<äT˝À ¬>*∫q nuÛÑ´]úøÏ z≥T y˚kÕÔeTqï n+^ø±sêìøÏ
e#êÃs¡T.
b˛*+>¥ πø+Á<ë\˝À düeT]Œ+#·{≤ìøÏ mH√ï edüTÔe⁄\qT rdüT≈£îe#êÃs¡T. u≤´˝…{Ÿ ô|f…º\qT
‘Ó]∫q|ü&ÉT ‘·eT $XÊ«kÕìï Á|üø£{Ï+#˚ ñ‘·Ôsê\T, ˇø=ÿø£ÿkÕ] ÄVü‰s¡+, ã≥º\T Çe«eTì y˚&ÉT≈£îH˚
$qïbÕ\T ø£ì|æ+#˚$.
(1958˝À e÷s¡Z¬s{Ÿ &ÉãT¢´. |òæwüsY, CÀHé $. u§+&ÉT´sê+{Ÿ sêdæq ªªÁ|üC≤kÕ«$Tø£ mìïø£\˝À
uÛ≤s¡rj·T nqTuÛÑe+μμ |ü⁄düÔø£+˝À qT+∫ rdüT≈£îqï n+XÊ\T, Á|ü#·Ts¡Dø£s¡Ô: Ç+&çj·THé Áô|dt &Ó’C…dtº‡.)
sê»ø°j·T eédüú˝À @ø£bÕØº Ä~Û|ü‘·´+
dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1952, 1957, 1962\˝À »]–q yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\˝À
Ç‘·s¡ nuÛ´Ñ s¡T\ú qT HêeTe÷Á‘· kÕúHê\≈£î |ü]$T‘·+ #˚d÷ü Ô uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt nK+&É $»j·÷\T
kÕ~Û+∫+~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA yÓTT<ä{Ï Á|ü<ÛëqeT+Á‹ nj·÷´&ÉT. Ç‘·s¡ bÕØº\˝À
@ ˇø£ÿ<ëìøÏ 11 XÊ‘êìøÏ $T+∫ z≥T¢ sê˝Ò<äT. yÓTT‘·Ô+ b˛\sTTq z≥¢˝À 45%‘√ ø±+Á¬>dt 70
XÊ‘êìøÏ ô|’>± kÕúHê\qT ¬>\T#·T≈£î+~. Ç‘·s¡ @ bÕØº ≈£L&Ü ø±+Á¬>dtøÏ düMT|ü+˝À ˝Ò<äT.
ø±+Á¬>dt bÕØº nH˚ø£ sêÅcÕº\˝À ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚dæ+~. B+‘√ ø=+‘·eT+~
|ü]o\≈£î\T ù|s=ÿ+≥Tqï ø±+Á¬>dt eédüú @s¡Œ&ç+~. <ë<ë|ü⁄>± nìï dü+<äsê“¤\˝À bÕ\ø£bÕØº>±
ñqï ø±+Á¬>dtøÏ, Ç‘·s¡ bÕØº\≈£î eT<Ûä´ ñqï dü+ã+<Ûë\ Á|ü‘˚´ø£ dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº á ø±˝≤ìï
>∑T]ÔkÕÔs¡T. nsTT‘˚, ø±+Á¬>dt˝À m\¢|ü&É÷ n+‘·s¡Z‘·+>± ∫qï ∫qï ãè+<ë\T (Groups) ñ+&˚$.
á ãè+<ë\T Hêj·T≈£î\ eT<Ûä´ b˛{° ø±s¡D+>± @s¡Œ&Ü¶sTT. bÕØº \øå±´\‘√ Mfi¯ó¢ @ø°uÛÑ$+∫q|üŒ{Ïø°
ø=ìï $<ÛëHê\ $wüj·T+˝À $uÒ<Ûë\T ñ+&˚$.
düuÛÑT´\ Á|üjÓ÷»Hê\qT ã{Ïº á ãè+<ë\T $$<Ûä n+XÊ\ô|’ y˚s¡Ty˚s¡T>± düŒ+~+#˚$. Bì e\¢
ø±+Á¬>dt bÕØº $_Ûqï <äèø£Œ<Ûë\T, Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔqï≥T¢>± ø£ì|æ+#˚~. ø=ìï
dü+<äsê“¤\˝À á ãè+<ë\T Ç‘·s¡ sê»ø°jT· bÕØº\‘√ ø£*dæ Hêj·Tø£‘«· + MT<ä ˇ‹Ô&ç rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ
Á>±|òt 1 : 1952, 1962 mìïø£\˝À $$<Ûä sê»ø°j·T bÕØº\T ¬>\T#·T≈£îqï kÕúHê\T
1952 1962
38 27
76
76 12
9 14
12
16 18
20
37
29
361
364
sê»ø°j·T bÕØº\ dü÷∫ø£ (nsTT<äT ø£+fÒ m≈£îÿe kÕúHê\T ¬>\T#·T≈£îqï$ e÷Á‘·y˚T)

uÛ≤s¡‘· C≤rj·T k˛wü*düTº bÕØº >∑D‘·+Á‘· uÛ ≤ s¡ ‘ · C≤rj· T Á<ä$&É eTTH˚ïÁ≥ ø£»>∑+
ø±+Á¬>dt dü«‘·+Á‘· bÕØº
ø±+Á¬>dt |ü]wü‘Y
dü«‘·+Á‘·T\T øÏkÕHé eTp›sY Ç‘·sT¡ \T uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüTº »qdü+|òTt k˛wü*düTº bÕØº
uÛ≤s¡‘·ø£ eT÷´ìdüTº Á|üC≤bÕØº bÕØº Á|ü C ≤k˛wü * dü T º Ç‘·sT¡ \T
bÕØº |”|⁄ü ˝Ÿ‡ &ÓyTÓ TÁø£{øÏ ˘ dü«‘·+Á‘·T\T bÕØº
Á|ò+ü {Ÿ
Á|üj·T‹ï+#˚$. Ç~ bÕ\Hê|üø£å+˝À|ü\ ‘·q $<ÛëHê\qT düe]+#·T≈£îH˚+<äT≈£î ≈£L&Ü <√Vü≤<ä+
#˚ùd~. @ø£bÕØº Ä~Û|ü‘·´+˝À ñqï |ü]dæú‹˝À ≈£L&Ü ø±+Á¬>dt bÕØº˝À|ü˝Ò sê»ø°j·T b˛{° ñ+≥÷
ñ+&˚~. ø±ã{Ïº Á|ü‹|üø£å bÕØº\T ì»yÓTÆq Á|üe÷<ëìï ø±ø£ ne´ø£Ô Á|üe÷<ëìï e÷Á‘·y˚T dü÷∫+#˚$.
ø±ã{Ïº á |ü]dæú‹ Ç‘·s¡ sê»ø°j·T bÕØº\T ˝Òì nÁ|üC≤kÕ«$Tø£ |ü]dæú‹ ø±<äT. Ç‘·s¡ bÕØº\T
b˛{° #˚XÊsTT ø±˙, ø±+Á¬>dtì düyê\T#˚j·T>∑*π> dü+K´˝À kÕúHê\qT ¬>\T#·Tø√˝Òø£ b˛j·÷sTT.
Ç‘·s¡ sê»ø°jT· bÕØº\T Áø£yT˚ |” ã\+ |ü⁄+E≈£îì s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ø±˝+˝À n~Ûø±sêìøÏ b˛{°<ës¡T>±
m~>±sTT. á ø±˝+ Á|ü<Ûëq+>± ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À Á|üC≤kÕ«e÷´ìï dü+s¡øÏå+∫ ùd«#êÃ¤j·TT‘·,
ãVæ≤s¡+>∑ b˛{°ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq ãVüQfi¯ bÕØº eédüú @s¡Œ&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~.
sêC≤´+>∑ #·Á≥+ ã\+ ø±s¡D+>±, kÕ«‘·+Á‘· ñ<äéT+ y˚dqæ Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü⁄Hê<äT\ ø±s¡D+>±
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»ø°j·÷\T ãVüQfi¯bÕØº Á|üC≤kÕ«eT´+>± m<ä>∑>∑*>±sTT. n~Ûø±s¡+˝À ñqï bÕØº\T
sê»ø°jT· eédü˝ú À ø±+Á¬>düT Ä~Û|‘ü ê´ìøÏ ‘· s ¡ # · T |ü ø £ å b Õ‘· + ‘√ eéVü ≤ ]+∫, ãVü Q fi¯ b ÕØº
<√Vü≤<ä+ #˚dæq ø±s¡D≤\qT ≈£î¢|üÔ+>± Á|üC≤kÕ«eT´+ y˚fi¯S¢qTø√≈£î+&Ü Á|ü‹|üøå±\qT nDÏ∫
y˚ ù d$. n<˚ dü e Tj· T +˝À kÕ«‘· + Á‘· + bı+~q
$e]+#·+&ç. Ç+&√H˚dæj·÷, bÕøÏkÕÔHé, #Ó’Hê, HÓ’J]j·÷ e+{Ï
e\dübÕ*‘· <˚XÊ\ nqTuÛÑe+ ø£+fÒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ nqTuÛÑe+ m+‘√ _Ûqï+>± ñ+~.
sêÅcÕº\ |ü⁄q'eéd”úø£s¡D
ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq <˚X¯+ m<äTs=ÿqï yÓTT<ä{Ï düyêfi¯¢˝À uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£q sêÅcÕº\qT
|ü⁄q'eéd”øú ]£ +#ê\qï ø√]ø£ ˇø£{.Ï Á_{Ïwt ø±˝+˝À <˚X+¯ Áô|dæ&˙Ó ‡\T (ø£\ø£‘êÔ, eTÁ<ëdt, u≤+uÒ)
>±q÷, ôd+Á≥˝Ÿ ÁbÕ$HÓ‡dt, ;<äsY e+{Ï nH˚ø£ ô|<ä›
sêÅcÕº\T>±q÷ $uÛÑõ+∫ ñ+&˚~. <˚X¯+˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+
nH˚ø£ dü+kÕúHê\ øÏ+<ä ñ+~. á sêÅcÕº\˝À |ü\T uÛ≤wü\T
e÷{≤¢&˚ Á|ü»\T ø£*dæ J$düTHÔ êïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTÁ<ëdüT
Áô|dæ&Ó˙‡˝À ‘·$Tfi¯+, eTfi¯j·÷fi¯+, ø£qï&É, ‘Ó\T>∑T, >√+&ç,
ˇ&çj·÷ uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚yêfi¯ó¢ ñ+&˚yêfi¯ó¢. ˇπø uÛ≤wüqT
e÷{≤¢&TÉ ‘·÷ |üøÿ£ |üøÿ£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+≥Tqï Á|ü»\+‘ê ˇø£
sêÅwüº+>± dü+|òüT{Ï‘·|üs¡#ê˝+≥÷ ø√s¡kÕ>±s¡T. M{Ï˝À¢
dü + j· T Tø£ Ô ø£ s êï≥ø£ (eTÁ<ëdü T , yÓ T Æ d ü ÷ s¡ T , u≤+uÒ ,
ôV’≤<äsêu≤<äT\˝À ø£qï&É e÷{≤¢&˚ Á|ü»\qT ø£\T|ü⁄‘·÷),
dü + j· T Tø£ Ô eTVü ‰ sêÅwü º , eTVü ‰ >∑ T »sê‘Y ñ<ä ´ eT+,
Á{≤yÓH≈é L£ sY`ø=∫ÃHé dü+kÕúHê\ $©q+, dæ≈î£ ÿ\≈£î |ü+C≤uŸ
sêÅwü º + e+{Ï ø√]ø£ \ T ñ+&˚ $ . á ø√]ø£ \ qT
n+^ø£]+#·≥+e\¢ <˚X¯ ◊ø£´‘·qT ô|+#·{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+
#˚düTÔ+<ë, ˝Òø£ uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£q <˚X¯+˝À $uÛÑ»qqT ∫Á‘·+ 18.2 : 1950\ Äs¡+uÛÑ+˝À s√&ÉT¶øÏ
‘ÓdüTÔ+<ë nqï~ Á|ü<Ûëq n+X¯+>± e÷]+~. |ü⁄Hê~ y˚düTÔqï »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA
eT‘· Ä<Ûës¡+>± <˚X¯ $uÛÑ»q »s¡>∑≥+‘√ Hêj·T≈£î\
eTqdüT˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑÁ<ä‘·, düTdæús¡‘· |ü≥¢ nqTe÷Hê\T, uÛÑj·÷\T ø£\>∑kÕ>±sTT. uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£
sêÅcÕº\qT |ü⁄q'eéd”úø£]ùdÔ <˚X¯+ eTTø£ÿ\T>± ø±e{≤ìøÏ <ë]rdüTÔ+<äì uÛÑj·T|ü&ÉkÕ>±s¡T. ø±+Á¬>dt
bÕØº uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ dü+|òüT{Ï‘·yÓTÆ ñqï|üŒ{Ïø°, Ä Ä<Ûës¡+>± <˚XÊìï |ü⁄q'dü+|òüT{Ï‘·+ #˚kÕÔeTì
e÷≥ Ç∫Ãq|üŒ{Ïø° kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·
n+<äT≈£î yÓ+≥H˚ |üPqTø√˝Ò<äT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ Á|ü»\T nìï{Ïø£+fÒ rÁe
ñ<äé÷ìï #˚|ü{≤ºs¡T. uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£q sêÅcÕº\≈£î
nqT>∑TD+>± ø±+Á¬>dt #˚dæq rsêàHêìï neT\T ôV’≤Á<ëu≤<é
#Ój÷· ´\ì yêfi¯ó¢ |ü≥Tº|{ü ≤ºsT¡ . Á_{Ïwt bÕ\q˝À ≈£L&Ü
Ä+Á<Ûä eTVü‰düuÛÑ ÁøÏj·÷o˝+>± ñ+&ç eTÁ<ëdt
Áô|dæ&Ó˙‡˝Àì ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ Á|ü»\qT ˇø£ÿ ‘ê{Ï ã+>±fi≤U≤‘·+
øÏ+<ä≈î£ rdüTø=#˚Ã Á|üjT· ‘êï\T #˚d+æ ~. á ñ<äéT+ eTÁ<ëdüT sêÅwüº+
kÕ«‘·+Á‘·+ ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü ø=qkÕ–+~. $qïbÕ\T, Ä+Á<Ûsä êh+
ôV’≤Á<ëu≤<é sêh+
yÓTÆdü÷sY sêh+
<äsU¡ ≤düT\Ô T, M<ÛTä \˝À ø£yê‘·T\T, ìsêVü‰s¡Bø£\å T e+{Ï u≤+uÒ sêh+
Á{≤yÓHøé √sY`ø=∫ÃHé
|ü<ä∆‘·T\qT Ç+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. á ø√]ø£qT ≈£LsYZ
bÕ+&ç#Ã˚ ]
ø±+Á¬>dt e´‹πsøÏ+#·{+ e\¢ ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚
ÁbÕ+‘ê˝À¢ yÓTT<ä{Ï mìïø£˝À¢ ø±+Á¬>dt m≈£îÿe kÕúHê\qT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+
¬ > \T#· T ø√˝Ò < ä T . uÛ ≤ cÕ ÁbÕ‹|ü ~ ø£ ñ<ä ´ e÷ìï |ü≥+ 1 : sêÅcÕº\ |ü⁄q'eéd”úø£s¡D≈£î eTT+<äT
ã\|ü ] ∫q bÕØº \ T m≈£ î ÿe kÕú H ê\qT B«|üø£\Œ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT
¬>\T#·T≈£îHêïsTT. #·÷|æ+#˚ |ü≥+.
uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£ sêÅcÕº\≈£î »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA e´‹πsø£+ ø±<äT— nsTT‘˚ Ç~ n+<äT≈£î ‘·–q
düeTj·T+ ø±<äì uÛ≤$+#ê&ÉT. ÄHê{Ï Hêj·T≈£î\˝À á $wüj·T+˝À Ç<˚ @ø±_ÛÁbÕj·T+ ñ+&˚~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·q kÕúHêìï |ü~\|üs¡T#·T≈£îH˚ Á|üÁøÏj·T˝À ñ+<äì, á düeTj·T+˝À m≥Te+{Ï <äèwæº
eT[¢+|ü⁄\T ñ+&É≈£L&É<äì yêfi¯ó¢ uÛ≤$+#ês¡T.
sêÅcÕº\ |ü⁄q'eéd”úø£s¡D #·≥º+, 1956
Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\T>∑T sêÅwüº+ ø√s¡T‘·÷ ìsêVü‰s¡Bø£å #˚düTÔqï bı{Ïº lsêeTT\T 58 s√E\ ìsêVü‰s¡ Bø£å
‘·sT¡ yê‘· 1952 nø√ºãs¡T˝À #·ìb˛j·÷&ÉT. <ë+‘√ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÅcÕº\qT @s¡Œ]#ês¡T.
1953 Ä>∑düTº˝À sêÅcÕº\ |ü⁄q'eéd”úø£s¡D dü+|òü÷ìï (mdt ÄsY dæ) y˚XÊs¡T. B+{À¢ |òü»˝Ÿ Ä*,
¬ø.m+. |üDÏø£ÿsY, Vü≤è<äj·THê<∏é ≈£î+ÁE\T düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T. uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£q sêÅcÕº\qT
@sêŒ≥T#˚ùd n+XÊìï |ü]o*+#·e\dæ+~>± á dü+|òü÷ìï ø√sês¡T. á dü+|òüT+ Ç∫Ãq ìy˚~ø£
Ä<Ûës¡+>± 1956˝À bÕs¡¢yÓT+≥T sêÅcÕº\ |ü⁄q'eéd”úø£s¡D #·{≤ºìï ÄyÓ÷~+∫+~. Bì Ä<Ûës¡+>±
14 sêÅcÕº\T, 6 øπ +Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T @s¡Œ&Ü¶sTT. uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£ sêÅcÕº\qT @sêŒ≥T #˚dTü qÔ ï|ü&ÉT
>√+&ç, dü+<∏ë*, ˝Ò<ë ˇsêeHé e+{Ï –]»q uÛ≤wü\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√˝Ò<äqï $wüj·÷ìï
>∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*— Ä~Û|ü‘·´, ˝Ò<ë X¯øÏÔeT+‘· Á|üC≤˙ø£+ e÷{≤¢&˚ ‘·$Tfi¯+, ‘Ó\T>∑T e+{Ï uÛ≤wü\qT
uÛ≤cÕÁ|üj·TTø£Ô sêÅcÕº\T @s¡Œ&ç ñ+&Éø£b˛‘˚ <˚X¯ e÷Á‘·y˚T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T.
◊ø£´‘·≈£î eT]+‘· y˚T\T »]– ñ+&˚<ë? uÛ≤cÕÁ|üjT· Tø£Ô sêÅcÕº\T @s¡Œ&É≥+ Á|ü»\
Ä dü e Tj· T +˝À –]»q uÛ ≤ wü \ qT m+<ä T ≈£ î n;Û w ü º + m˝≤ HÓ – Z + <√, ˇø£ dü e Tdü ´ qT
|ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT? sê»ø°j÷· \T m˝≤ |ü]wüÿ]+#êjÓ÷ ‘Ó*j·T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üdüTÔ‘·+ mìï sêÅcÕº\T, mìï #˚düTÔ+~. Ç|ü&ÉT ˇø£kÕ] yÓqøÏÿ ‹]–
πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ñHêïsTT? #·÷düT≈£î+fÒ uÛ≤cÕ ÁbÕ‹|ü~ø£q sêÅcÕº\
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç{°e\ @s¡Œ&çq ø=‘·Ô sêÅcÕº\T @$, |ü⁄q'eéd”øú s£ D ¡ Hêj·T≈£î\T uÛj Ñ T· |ü&qç ≥T¢>±
n$ m|ü&ÉT @s¡Œ&Ü¶sTT? <˚XÊìï ã\V”≤q |üs¡#·˝Ò<äT, n~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ã\|ü&É{≤ìπø <√Vü≤<ä |ü&ç+~.
kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ
sêC≤´+>∑ düuÛÑ kÕe÷õø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T Hê´j·÷ìï, ôVA<ë, neø±XÊ\˝À düe÷q‘ê«ìï
ø√s¡T≈£î+~. Ä<ÛäTìø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ìsêàD+˝À kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒøÏ n~ Á|üeTTK kÕúHêìï
Ç∫Ã+~. ø=‘·Ô sêC≤´+>±ìï Ä$wüÿ]+∫q HÓ\ s√E\≈£î Á|üD≤[ø± dü+|ò÷ü ìï @s¡Œ]#ês¡T. Á|üD≤[ø±
s¡#·qqT HÓÁVüA eT+∫ Ä]úø£ $<Ûëqy˚T ø±≈£î+&Ü eT+∫ sê»ø°j·÷\T>± ≈£L&Ü uÛ≤$+#ê&ÉT.
Á|üD≤[ø±ã<ä∆ n_Ûeè~∆ <ë«sê ≈£î\+, eT‘·+, ÁbÕ+‘·+ e+{Ï $uÛÑ»q <Û√s¡DT\T ‘·–Z uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ã\yÓTÆq, Ä<ÛäTìø£ <˚X¯+>± m<äT>∑T‘·T+<äì n‘·&ÉT Ä•+#ê&ÉT.
yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ eékÕj·T+ MT<ä πø+ÁBø£]+∫ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·{≤ìøÏ,
s¡yêD≤, Á|ükÕsê\ s¡+>±\ yÓTs¡T>∑T<ä\øÏ, kÕe÷õø£ ùde\ ø£\Œq≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Ç∫Ã+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· ‘·«s¡>± bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D #Ó+<ä{≤ìøÏ ≈£L&Ü n~ ÁX¯<ä∆ eVæ≤+∫+~. ÄVü‰s¡+ eTÚ*ø£

∫Á‘·+ 18.3 : 1960˝À ìsêàD+˝À ñqï uÛ≤Áø±
Äqø£≥º, kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ì]à+∫q yÓTT<ä{Ï Äqø£≥º\˝À Ç~ ˇø£{Ï.
(øÏ+<ä) ‘=* <äXÊu≤›\ Hê{Ï ejÓ÷»q
$<ë´‘·s¡>∑‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q bòı{À. á
|ü<∏äø±\‘√ düe÷»+˝À n_Ûeè~∆ ˝Ò<ë e÷s¡TŒ\≈£î
dü+ã+~Û+∫q uÛ≤yê\T m˝≤ e´ø£Ô+
ne⁄‘·THêïjÓ÷ #·]Ã+#·+&ç.
nedüs¡+ ø±e{+‘√ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì

ô|+#ê\qï <ëìMT<ä @ø±_Û Á bÕj·T +
@s¡Œ&ç+~, ø±˙ Bìì m˝≤ kÕ~Û+#ê\qï
<ëìMT<ä @ø±_ÛÁbÕj·T+ ≈£î<äs¡˝Ò<äT.
sê»ø°j·T n_ÛÁbÕj·T+ ¬s+&ÉT Á|üX¯ï\ô|’
$&çb˛sTT+~. $düèÔ ‘· n_Ûeè~∆ $<Ûëq+˝À
eékÕj· ÷ ìøÏ Çe«e\dæ q kÕú q +
@$T{Ï? eékÕj·÷ìø°, |ü]ÁX¯eT\ø°
eT<Û´ä eqs¡T\ øπ {≤sTT+|ü⁄ m˝≤ ñ+&Ü*?
eékÕj·T s¡+>∑+˝Àì e÷s¡TŒqT HÓÁVüA πøe\+ Ä]úø£ n+X¯+>± #·÷&É˝Ò<äT, <ëìì Á>±MTD
s¡+>∑ sê»ø°j·T, kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ>± |ü]>∑DÏ+#ê&ÉT. HÓÁVüA yÓTT>∑TZ#·÷|æq $<ÛëHêìï
∫e]øÏ nqTdü]+#ês¡T. Ç+<äT˝À eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq n+XÊ\T ñHêïsTT: uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T, eékÕj·T
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T, kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q. eT÷&ÉT s¡ø±\ uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\qT Á|ü‹bÕ~+#ês¡T:
»MT+<ëØ eédüú s¡<äT›, øö\T $<ÛëHê\ dü+düÿs¡D, uÛÑ÷ |ü]$T‹ $<ÛëHê\T. M≥ìï{Ï Á|ü<Ûëq
ñ<˚›X¯+ <äTH˚ïyêìøÏ uÛÑ÷$T #Ó+<˚˝≤ #·÷dæ eT]+‘· ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´{≤ìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+. düVü≤ø±s¡
dü+|òü÷\ <ë«sê Ä]úø£+>± ˝≤uÛÑkÕ{Ï |ü]e÷D≤ìï #˚s¡Tø√e≥y˚T ø±≈£î+&Ü $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T,
s¡kÕj·THê\T e+{Ï $\TyÓ’q ñ‘êŒ<äø±\qT n+~+#ê*. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T
neT\T nj˚T´˝≤ #·÷dæ, Á>±eT ñeTà&ç Á|üjÓ÷»Hê\≈£î nqT>∑TD+>± düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T q&ç#˚˝≤
#·÷kÕÔsTT.
nsTT‘˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘·{≤ uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\qT eTq'dü÷Œ¤]Ô>± neT\T #˚j·T˝Ò<äT. »MT+<ëØ
eédüúqT s¡<äT› #˚XÊs¡T ø±˙, uÛÑ÷$T ˝Òìyêfi¯¢øÏ uÛÑ÷ |ü+|æD° »s¡>∑˝Ò<äT. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ <Ûäì≈£î\T,
X¯øÏÔeT+‘·T\T uÛÑ÷$T˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>±\ô|’ ìj·T+Á‘·D ø=qkÕ–dü÷ÔH˚ ñHêïs¡T. <ä[‘·T\T Ç+ø±
uÛÑ÷$T V”≤qT\T>±H˚ ñHêïs¡T, ø±˙ yÓ{Ïº#êøÏ] ìs¡÷à\q, n+≥sêì‘·q+ ìùw<Ûä+ e\¢ Á|üjÓ÷»q+
bı+<ës¡T.
yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À ô|<ä› Äqø£≥º\T ø£{Ïº $<äT´‘·TÔ ñ‘·Œ‹Ô, kÕ>∑T˙{Ï ø£\Œq\ <ë«sê
eékÕj·÷ìï eè~∆ #˚j·T≥+ô|’ <äèwæº kÕ]+#ês¡T. Äqø£≥º\ e\¢ eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±\T

s¬ +&É÷ \_∆ bı+<ësTT. eékÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ô|]–q|üŒ{Ïø° n~ »HêuÛ≤ nedüsê\≈£î dü]b˛j˚T≥+‘·>±
˝Ò<äT.
<˚X¯+ Á|ü>∑‹ kÕ~Û+#ê\+fÒ |ü]ÁX¯eT\qT n_Ûeè~∆ #˚dæ eT]+‘· eT+~ ø£sêà>±sê\˝Àq÷,
ùdyês¡+>∑+˝Àq÷ |üì#˚ùd˝≤ eT[¢+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+<äì Á|üD≤[ø± ø£s¡Ô\T >∑T]Ô+#ês¡T. <ë+‘√
¬s+&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ qT+∫ ÁbÕ<Ûëq´‘· |ü]ÁX¯eT\ yÓ’|ü⁄øÏ eT[¢+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ n_Ûeè~∆øÏ
dü+u+~Û+∫q á n+XÊ\qT Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T\˝À MTs¡T #·~$ ñ+{≤s¡T.
$<˚o $<Ûëq+, j·TT<ë∆\T
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãq düeTj·T+˝ÀH˚ Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆+ yÓTT<ä\sTT´ Á|ü|ü+#·eT+‘ê
s¡cÕ´ ≈£L≥$T (USSR) ˝Ò<ë nyÓT]ø± ≈£L≥$T (USA)>± $&çb˛‘√+~. »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA @
•_s¡+˝Àq÷ #˚s¡≈£î+&Ü ¬s+&ç+{Ïø° düeT
MTs¡T Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ìedædüTÔqï≥¢sTT‘˚ <ä ÷ s¡ + ˝À ñ+≥÷ $<˚ o $<Û ë q+˝À
1970\øÏ eTT+<äT düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\ e+{Ï
dü « ‘· + Á‘· + >± eéVü ≤ ]+#· k Õ>±&É T . n<˚
dü+düú\qT kÕú|æ+#êπsyÓ÷ ‘Ó\TdüTø√+&ç, <ë+{À¢
düuÛÑT´\T>± mes¡T ñHêïs√ ‘Ó\TdüTø√+&ç. düeTj·T+˝À kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~ n<˚ $<ÛëHêìï
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À #˚ | ü { Ï º q uÛ Ñ ÷ dü + dü ÿ s¡ D \qT ø=qkÕ–+#ê\qT≈£î+≥Tqï Ç+&√H˚dæj·÷,
#Ó’Hê˝Àq÷, $j·T‘êï+˝Àq÷ #˚|ü{Ïºq yê{Ï‘√ áõ|ü⁄,º j·TT>=ùd$¢ j·÷ e+{Ï <˚XÊ\‘√ n‘·&TÉ
b˛\Ã+&ç. #˚‘T· \T ø£*bÕ&ÉT. Mfi¯+¢ ‘ê ø£*dæ n©H√<äé÷ìï
ì]à+#ês¡T. bıs¡T>∑T<˚XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ˇø£]
n+‘·s¡+>∑ eéVü‰sê˝À¢ eTs=ø£s¡T CÀø£´+ #˚düTø√≈£L&É<äqï |ü+#·o\ dü÷Á‘ê\qT HÓÁVüA
s¡÷bı+~+#ê&ÉT. nsTT‘˚ á ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ¬s+&ÉT j·TT<ë∆\qT m<äTs√ÿe\dæ e∫Ã+~.
yÓTT<ä{Ï~ 1948˝À ø±oàs¡T $wüj·T+ô|’ bÕøÏkÕÔHé‘√q÷, ¬s+&Ée~ 1962˝À #Ó’Hê‘√q÷ »]>±sTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ á j·TT<ë∆\≈£î, Á|ü‘˚´øÏ+∫ 1962 j·TT<ë∆ìøÏ düqï<ä∆yÓTÆ˝Òq+<äTq ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD
qcÕºìï, <Ûäq qcÕºìï #·$ #·÷&Ée\dæ e∫Ã+~.
HÓÁVüA ‘·s¡Tyê‘·
1964˝À HÓ Á Vü A #· ì b˛sTTq ‘· s ¡ T yê‘· Á|ü C ≤kÕ«eT´+
eTq>∑\T>∑T‘·T+<ë, ˝Òø£ Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ˝≤>±H˚ Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü÷Á‘·+
<Óã“‹+≥T+<ë nqï nqTe÷Hê\T $eTs¡Ù≈£î\≈£î ø£*>±sTT. nsTT‘˚
Á|üuÛÑT‘ê«~ÛH˚‘·>± ˝≤˝Ÿ ãVü≤<ä÷sY XÊÅdæÔì m+|æø£ #˚j·T≥+‘√ ø±+Á¬>dt,
e÷s¡TŒqT $»j·Te+‘·+>± #˚|≥ ü >º *∑ –+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ \øå±´\T, eTÚ*ø£
$\Te\≈£î düyê\T>± ì*∫q nH˚ø£ n+XÊ\‘√ XÊÅdÔæ yÓ+≥H˚ ‘·\|ü&Ü*‡
e∫Ã+~. <äøÏåD≤~q &çm+¬ø #˚|ü{Ïºq Væ≤+Be´‹πsø£ ñ<äéT+ <˚X¯
◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·πø eTT|ü>± ì*∫+~, ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· kÕe÷õø£, Ä]úø£
Á|ü>∑‹øÏ Ä{+ø£+>± e÷]+~, n+‘˚ø±≈£î+&Ü 1965˝À bÕøÏkÕÔHé‘√
∫Á‘·+ 18.4 : ˝≤˝Ÿ ãVü≤<ä÷sY XÊÅdæÔ j·TT<ä+∆ yÓTT<ä\sTT´+~. 1966˝À XÊÅdÔæ nø±\ eTs¡D+‘√ Ä ‘·sT¡ yê‘·
Á|ü<Ûëq eT+Á‹>± Ç+~sê>±+~Û m+|æø£ nsTT´+~.
Væ≤+B e´‹πsø£ ñ<äéT+
1963˝À n~Ûø±s¡ uÛ≤cÕ #·{≤ºìï ÄyÓ÷~+∫q|ü&ÉT Væ≤+Bì $T–*q <˚X¯+MT<ä s¡T<ä›&ÜìøÏ
m‘·T>Ô &∑ >É ± uÛ≤$+∫, &çm+¬ø ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÅwºü yê´|ü+Ô >± Væ≤+BøÏ e´‹πsø£+>± ñ<äé÷ìï #˚|{ü +ºÏ ~.
Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± düyÓTà\T, <Ûäsêï\T, Vü≤sêÔfiŸ\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ~wæuº §eTà\T, Væ≤+B |ü⁄düÔø±\T,
∫e]øÏ sêC≤´+>∑+˝Àì ù|J\qT ≈£L&Ü ‘·>∑\u…{≤ºs¡T. ôd’Hé uÀs¡T¶\˝À Væ≤+B˝À ñqï <ëìMT<ä
#ê˝≤#√≥¢ q\T|ü⁄ s¡+>∑T |üPXÊs¡T. b˛©düT\T, Ä+<√fi¯qø±s¡T\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D\T »]>±sTT. πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·«+ á n\¢s¡¢qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡ e∫Ã+~. ø±+Á¬>dt bÕØºj˚T Væ≤+B nqT≈£L\,
Væ≤+B e´‹πsø£ •_sê\T>± $&çb˛sTT+~. <˚X¯ ◊ø£´‘·πø eTT|ü @s¡Œ&ç+<äì ø=+<äs¡T uÛ≤$+#ês¡T.
∫e]øÏ |ü]dæú‘·T\T #˚C≤]b˛‘·Tqï≥T¢ nì|æ+#·&É+‘√ n|üŒ{Ï Á|ü<Ûëì XÊÁdæÔ Væ≤+B nqT≈£L\
yê<äqì düeT]ú+∫q|üŒ{Ïø°, Væ≤+B e´‹πsø£ •_s¡+˝Àì ñ<˚«>±\qT XÊ+‘·|üs¡#·{≤ìøÏ nH˚ø£
$TqVü‰sTT+|ü⁄\qT Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. M{Ï˝À¢ ø=ìï: Á|ü‹ sêÅcÕºìøÏ ‘·q kı+‘· uÛ≤wü ø£*– ñ+&˚ Vü≤≈£îÿ
ñ+~, n~ ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü ø±e#·TÃ ˝Òø£ Ç+^¢wßü ø±e#·TÃ, |üÁ‘· eéVü‰sê\T Ç+^¢wßü nqTyê<ä+‘√
ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü\˝À ñ+&Ée#·TÃ, πø+Á<ä+`sêÅcÕº\ eT<Ûä´ eéVü‰s¡ uÛ≤wü>± Ç+^¢wüß ø=qkÕ>∑T‘·T+~,
dæ$˝Ÿ düØ«düT |üØø£å\T πøe\+ Væ≤+B˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü Ç+^¢wüß˝À ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
Çø£ÿ&É ≈£L&Ü ˇø£ »Hê<äs¡D bı+~q kÕe÷õø£ ñ<äéT+ e\¢ Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q n~Ûø±]ø£
kÕú H êìï |ü ⁄ q' dü M TøÏ å + #· T ø√e\dæ e∫Ã+~.
Ä+<√fi¯qø±s¡T\‘√ @ø°uÛÑ$+#·ø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° á uÛ≤cÕ $<Ûëq+ C≤‹ ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·\≈£î
s¬ +&ÉT dü+<äsê“¤\˝À Á|ü<ëÛ q eT+Á‘·T*<äs› ÷¡ |ü]dæ‘ú T· \T m˝≤ <√Vü≤<ä |ü&ç+~?
#˚C≤]b˛≈£î+&Ü #·÷&É{≤ìøÏ ‘·eT <äèø£Œ<∏ëìï C≤rj·T uÛ≤wü nedüs¡+ ñ+<ë?
e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T. ‘·eT <äèø£Œ<∏ä+ ø£+fÒ <˚X¯ ◊ø£´‘· nìï uÛ≤wü\≈£î düe÷q ôVA<ë ñ+&Ü˝≤?
eTTKéTì HÓÁVüA, XÊÅdæÔ düŒwüº+>± >∑T]Ô+#ês¡T.
Vü≤]‘· $|ü¢e+
n_Ûeè~∆ eP´Vü‰ìøÏ dü+u+~Û+∫q #·sÃ¡ øπ e\+ Ä]úø£ |üsy¡ TÓ qÆ <˚ø±<äT, BìøÏ sê»ø°jT· ø√D≤\T
≈£L&Ü ñHêïsTT. HÓÅVüA, ø±+Á¬>dt˝À yêeT|üø£å+ yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ#·÷ù| ãè+<ä+ eékÕj·T+˝À Á|üuÛÑT‘·«
ìj·T+Á‹‘· eékÕú>∑‘· $<ÛëHêìï m+#·T≈£îHêïs¡T. nsTT‘˚ ø±+Á¬>dt˝ÀH˚ $T‘·yê<ä+yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ
#·÷ù| ãè+<ä+ Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘·DqT e´‹πsøÏ+∫+~. Mfi¯ó¢ Ä ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡+‘·s+¡ $eT]Ùdü÷,Ô
Ä Á|ü‹bÕ<äq\qT ˙s¡Tø±s¡ÃkÕ>±s¡T. á ãè+<ä+ sêÅwüº kÕúsTT˝À ã\+>± ñqï+<äTe\¢ Á|üD≤[ø£\T
dü]>± neT\Tø±≈£î+&Ü n&ÉT¶≈£î+~.
eTT+<äT m+#·T≈£îqï $<Ûëq+ ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä+ #˚j·T&É+˝Ò<äì >∑T]Ô+∫q
‘·s¡Tyê‘· 1964`67 eT<Ûä´ _ÛqïyÓTÆq eP´Vü‰ìï m+#·T≈£îHêïs¡T. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ düVü≤ø±s¡+‘√
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ô|+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ês¡T. ˇø£ s¡ø£+>± HÓÅVüA #·ìb˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· Ä]úø£
Ä˝À#·q\T, Ä]úø£ $<ÛëHê\˝À e÷s¡TŒqT ≈£L&Ü Ç~ dü÷∫düTÔ+~.

ÁbÕ+rj·T bÕØº\T, ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\ ÁbÕã\´+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À 1967 mìïø£\T #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq$. mìïø£\qT Á|ü»\T #ê˝≤ eTTK´+>±
|ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡ì, yê{ÏøÏ ‘·eT<Ó’q ñìøÏ ñ+<äì á mìïø£\T s¡TEe⁄ #˚XÊsTT. ábÕ{ÏøÏ Ä]úø£
n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ e\¢ ˝≤uÛÑ|ü&çq yêfi¯ó¢, qwüº|ü&çqyêfi¯ó¢ ≈£L&Ü ñ+&É≥+‘√ sê»ø°j·T b˛{°
rs¡T˝À ≈£L&Ü e÷s¡TŒ e∫Ã+~. ø±+Á¬>dt bÕØº n+‘·≈£î eTT+<Óqï&É÷ #·$#·÷&Éì |òü*‘ê\qT
#·$#·÷dæ+~. kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· n~ n+‘· ‘·≈£îÿe Ä~Ûø£´‘·‘√ (284 kÕúHê\T) m|ü&É÷ mìïø£
ø±˝Ò<äT. ;Vü‰sY, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, sê»kÕÔHé, |ü+C≤uŸ, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ˇ&çXÊ, eTÁ<ëdt, πøs¡fi¯ XÊdüq
düuÛÑ\˝À ø±+Á¬>dt z≥$T bÕ\sTT´+~. <ë<ë|ü⁄ 20 @fi¯¢bÕ≥T ìsê≥+ø£+>± bÕ*+∫q bÕØº
Ç|ü&ÉT düyêfi¯¢qT m<äTs=ÿ+{À+~. nsTT‘˚ z&çb˛sTTq bÕØº n~Ûø±sêìï |ü≥Tº≈£îì y˚˝≤&É˝Ò<äT,
mìïø£\˝À >¬ *∫q bÕØºì Á|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T #ÓjT· ´ì∫Ã+~. <˚X+¯ ˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ y˚fiS¯ q¢ T≈£î+<äì
Ç~ dü÷∫düTÔ+~, b˛{°‘√ ≈£L&çq ãVüQfi¯bÕØº eédüú yÓ’|ü⁄øÏ <˚X¯+ |üj·Tìk˛Ô+~.
ø±+Á¬>dt |òTü Às¡ |üsê»j·T+bÕ˝…q’ sêÅcÕº\˝À ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, øπ s¡fi¯ ñHêïsTT. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À &çm+¬ø
|òüTq $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. dü+|òüT{Ï‘·+>± ìs¡«Væ≤+#˚ ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\T Ä~Û|ü‘·´ bÕØºøÏ
düyê\T>± ñ+&É>∑\eì Ç~ ‘Ó*j·T#˚dæ+~. &çm+¬øøÏ dæìe÷ s¡+>∑+‘√ ã\yÓTÆq dü+ã+<Ûë\T
ñHêïsTT. Á|üC≤<äs¡D ñqï dæìe÷ V”≤s√ j·T+.õ. sêeT#·+Á<äHé, n‘·&çì n+<äs¡÷ j·T+õÄsY
n+{≤s¡T, n_Ûe÷q dü+|òü÷\qT ‘·q≈£î eT<ä›‘·T>± &çm+¬ø ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑*–+~.
|üø£ÿq ñqï πøs¡fi¯˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ˇ&çXÊ˝À ≈£L&Ü ø±+Á¬>dt z&çb˛sTT+~. á
z≥eTT\T, düyêfi¯¢‘√ ø±+Á¬>dt n+‘·s¡+–ø£+>± ≈£L&Ü ã\V”≤q|ü&ç+~. ñ‘·Ôsê~ sêÅcÕº\˝À dü«\Œ
$»j·÷\Tbı+~q #√≥¢ <ëì Á|ü‹ì<ÛTä \T Á|ü‹|üø±å \≈£î |òsæ êsTT+#ês¡T. |ò*ü ‘·+>± ø±+Á¬>dt Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
|ü&çb˛sTT dü+j·TTø£Ô $<Ûëj·Tø£ <äfiŸ (mdt$&ç) Á|üuÛÑT‘ê«\T @s¡Œ&Ü¶sTT. Ç~ Á|ü<Ûëq+>± ø±+Á¬>dt≈£î
e´‹πsø£yÓTÆq XÊdüqdüuÛÑT´\T ` »qdü+|òtT, k˛wü*düTº\T, dü«‘·+Á‘· bÕØº, ø±+Á¬>dt |òæsêsTT+|ü⁄<ës¡T\T,
kÕúìø£ bÕØº\ XÊdüqdüuÛÑT´\T @s¡Œ]∫q dü+ø°s¡í+.
uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·T #·]Á‘·˝À á ø=‘·Ô Á|üuÛÑT‘ê«\T ˇø£ yÓTÆ\TsêsTT>± ñ+{≤sTT. ˇø£ $<Ûä+>±
Á|üC≤kÕ«$Tø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT Ç~ dü÷∫düTÔ+~. eT<Ûä´kÕúsTT ≈£î˝≤\T ` Ç$ uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ e\¢
Á|üjÓ÷»q+ bı+~ Ä]úø£+>± ˝≤uÛÑ|ü&Ü¶sTT ` yÓTT<ä{ÏkÕ]>± sê»ø°j·T n~Ûø±sêìï bı+<ësTT. á
≈£î˝≤\T ` Vü≤sê´Hê, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝˝À C≤{Ÿ, ;Vü‰sY˝À ≈£î]à, ø=sTT], eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝À ˝À<∏é, á nìï
sêÅcÕº\˝À j·÷<äyé, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ¬s&ç¶, ø£eTà, ø£sêï≥ø£˝À ˇø£ÿ[>±, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À yÓ\¢\. á
≈£î˝≤\T Äj·÷ sêÅcÕº\˝À Ä~Û|ü‘·´≈£î˝≤\T>± ñ+&ç »HêuÛ≤ Ø‘ê´≈£L&Ü n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïsTT.
Ç‘·s¡ Ä~Û|ü‘·´ (yÓqø£ã&É¶) ≈£î˝≤\T n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ sêe{≤ìøÏ &çm+¬ø bÕØºj˚T eT+∫
ñ<ëVü≤s¡D.
á mdt$&ç Á|üuÛÑT‘ê«\˝À #ê˝≤es¡≈£î m≈£îÿeø±\+ bÕ≥T ì\e˝Ò<äT. yê{Ï#·]Á‘· n$˙‹,
|òæsêsTT+|ü⁄\‘√ ì+&çb˛sTT+~. n~Ûø±s¡ ø±+ø£å ˇø£ÿfÒ yêfi¯¢qT ø£*|æq≥Tº ñ+~. á Á|üuÛÑT‘ê«\T
kÕ~Û+∫+~ @MT ˝Ò<äT. nsTT‘˚ áHê{ÏøÏ ≈£L&Ü ÁbÕ+rj·T ˝Ò<ë sêÅwüºkÕúsTT bÕØº\qT M{Ïì
ÁbÕe÷DÏø£+>± #˚düT≈£îH˚ n+#·Hê y˚düTÔHêïs¡T.

á ø±˝+˝À <˚X¯+˝À $$<Ûä sêÅcÕº\˝À ÁbÕ+rj·T uÛ≤yê\T
‹]– }|ü+<äT≈£îHêïsTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó\+>±D
ø√s¡k Õ>±s¡ T . á ñ<ä´ e÷ìøÏ ñkÕàìj·÷ $X¯« $<ë´\j·T
$<ë´s¡Tú\T Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ês¡T. n_Ûeè~∆ |òü˝≤\T sêÅwüº+˝Àì
ø=ìï esêZ\πø #Ó+<äT‘·THêïj·Tqï~ Mfi¯¢ Á|ü<Ûëq Äs√|üD.
1969 &çôd+ãs¡T˝À nk˛+˝Àì U≤dæ, C…+’ ‹j·÷, >±s√ –]»q
ÁbÕ+‘ê\‘√ y˚T|òü÷\j·T nqï ø=‘·Ô sêÅcÕºìï @sêŒ≥T#˚XÊs¡T.
1966˝À @s¡Œ&çq |ü+C≤uŸøÏ ‘·q<ä+≥÷ sê»<Ûëì ˝Ò<Tä . Vü≤sê´Hê,
|ü+C≤uŸ\≈£î ñeTà&ç sê»<Ûëì>± ñqï #Û+· &û|Tüò sYì ‘·eT≈£î Çe«eTì
1968`69˝À |ü+C≤uŸ Á|ü»\T Ä+<√fi¯q\T #˚XÊs¡T. eTVü‰sêÅw˝ºü À
u§+u≤sTT eTVü ‰ sêÅwü º y êdü T \π ø #Ó + <ë\qï $+‘· yê<ä q ∫Á‘·+ 18.5 : Ç+~sê >±+~Û
yÓTT<ä\sTT´+~. BìøÏ •eùdq Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+∫+~. q>∑s+¡ ˝Àì
ñ<√´>±\ìï+{Ï˙ <äøÏåD≤~ sêÅcÕº\ yêfi¯ó¢ #˚õøÏÿ+#·T≈£î+≥THêïs¡qï uÛ≤eq‘√ á bÕØº Ä sêÅcÕº\
Á|ü»\qT \ø£å´+>± #˚düT≈£î+~.
n<˚ düeTj·T+˝À bÕ‘· &çe÷+&ÉT¢ Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT. ø±oàs¡T, Hê>±˝≤+&é
&çe÷+&ÉT¢ á ø±˝+˝À #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. >∑èVü≤ ìs¡“+<Ûä+ qT+∫ $&ÉT<ä˝…’q ‘·s¡Tyê‘· ùwø˘
nãT›˝≤¢ ø±oàs¡T sêÅcÕºìøÏ ‹]– e#êÃ&ÉT. n<˚$<Ûä+>± Hê>±˝≤+&é˝À ø=‘·Ô, j·TTe Hêj·Tø£‘·«+
ñ<äé÷ìï eTT+<äT≈£î rdüT¬øfi¯¢{≤ìøÏ düqï<ä∆eTsTT´+~.
á ø±\+˝ÀH˚ eT‘· ñÁ<˚ø±\T ≈£L&Ü #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. <˚X¯+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢
eT‘·ø˝£ À¢˝≤\T #Ó\sπ >±sTT: sê+∫ (;Vü‰sY), nVü≤à<ëu≤<äT (>∑T»sê‘Y), »\>±yé (eTVü‰sêÅw)ºü , n©|òTü sY
»eTTà ø±oàs¡T
uÛ≤s¡‘· düe÷K´˝À Ç‘·s¡ dü+kÕúHê\ ˝≤>± ø±≈£î+&Ü »eT÷à ø±oàs¡T #˚]q |ü]dæú‘·T\T
_Ûqï+>± ñHêïsTT. Ç‘·s¡ bÕ\≈£î\ ˝≤>± ø±≈£î+&Ü sêE nsTTq Vü≤]dæ+>¥ n≥T
bÕøÏkÕÔHé˝Àq÷, Ç≥T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àq÷ $©q+ ø±≈£î+&Ü »eT÷à ø±oàs¡Tì dü«‘·+Á‘·
sê»´+>± ñ+#ê\ì ø√s¡T≈£îHêï&ÉT. á sêÅwüº+˝À eTTdæ¢eTT\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñHêïs¡T, sêE
Væ≤+<äTe⁄. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãqø±˝+˝À nø£ÿ&É nœ\ »eTTà ø±oàs¡T ø±qŒ¤s¬ Hé‡
ù|s¡T‘√ Á|üC≤ ñ<äéT+ ˇø£{Ï q&ÉTk˛Ô+~. BìøÏ ùwø˘ yÓTTVü≤eTà<é nãT›˝≤¢ Hêj·Tø£‘·«+
eVæ≤düTÔHêï&ÉT. Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±\˝À eTTdæ¢eTT\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ‹ì<Ûä´+, ÁbÕ‹ì<Ûä´ Á|üuÛÑT‘·«+
e+{Ï ø√]ø£\‘√ á ñ<äéT+ kÕ>∑T‘√+~. á ñ<äéT+, Ä ‘·s¡Tyê‘· H˚wüq˝Ÿ ø±qŒ¤¬sHé‡>±
|ü]D$T+∫+~, B+{À¢ dæ≈£îÿ\T, Væ≤+<äTe⁄\T ≈£L&Ü düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T. H˚wüq˝Ÿ ø±qŒ¤¬sHé‡
≈£L&Ü ø±+Á¬>dt ˝≤>±H˚ eT‘·kÕeTs¡kÕ´ìøÏ, kÕeTýê<ëìøÏ ø£≥Tºã&ç ñ+~.
1947 ∫e] Hê{ÏøÏ |ü•ÃeT dü]Vü≤<äT›\qT+∫ bÕøÏkÕÔHé eT<ä›‘·T‘√ s¡C≤ø±s¡¢ <ë&ÉT\T
yÓTT<ä\j·÷´sTT. á <ë&ç #˚düTÔqïyêfi¯T¢ lq>∑sYì düMT|ædüTÔ+&É≥+‘√ s¡ø£åD ø√dü+ eTVü‰sêE
uÛ≤s¡rj·T ôd’Hê´ìï düVü‰j·T+ ø√sê&ÉT. nsTT‘˚ »eTTà ø±oàs¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+
nsTTq ‘·s¡Tyê‘· <ëì ôd’q´+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+<äì uÛ≤s¡‘· >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ #ÓbÕŒs¡T.

Ä düeTj·T+˝À sêÅwüº uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î dü+ã+~Û+∫, n~ dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô‘√ ø=qkÕ>∑≥+ >∑÷]Ã
$düÔè‘·yÓTÆq #·s¡Ã\T »]>±sTT.
1948˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ á $wüj·÷ìï ◊ø£´sê»´dü$T‹ eTT+<äT ñ+∫+~. nsTT‘˚ $wüj·÷ìï
dü]>±Z $e]+#·˝Òø£ b˛e≥+e\¢ Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ` bÕøÏkÕÔHé\ düeTdü´>± e÷]+~. á˝À>±,
ùwø˘ nãT›˝≤¢ &Ûç©¢ ˇ|üŒ+<ä+>± |æ\eã&ÉT‘·Tqï <ëìøÏ n+^ø£]+#ê&ÉT. Bì Á|üø±s¡+ ø±oàØ\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |üP]Ô bÂs¡T\T>± ñ+{≤s¡T, n<˚ düeTj·T+˝À $T–*q sêÅcÕº\‘√ b˛*ùdÔ Ä sêÅwüº+
n~Ûø£ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô, n~Ûø±sê\T ø£*– ñ+≥T+~. sêÅwüº eTÚ*ø£ dü«uÛ≤yêìï ø±bÕ&É{≤ìøÏ
ñ<˚›•+∫q á ˇ|üŒ+<ä+˝Àì nH˚ø£ n+XÊ\T sêC≤´+>∑+˝Àì 370e n~Ûø£s¡D+˝À #√≥T
#˚düT≈£îHêïsTT.
n<˚ düeTj·T+˝À sêÅwüº+˝À ñqï Ä]úø£ ‘˚&Ü\T eT‘·|üs¡yÓTÆq s¡+>∑T dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT.
sêÅwüº+˝À uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ e\¢ uÛÑ÷ |ü]$T‹øÏ $T+∫ ñqï uÛÑ÷kÕ«eTT\ uÛÑ÷eTT\qT kÕ«BÛq+
#˚düT≈£îHêïs¡T. á $<Ûä+>± uÛÑ÷$T ø√˝ÀŒsTTq yêfi¯¢˝À¢ m≈£îÿeeT+~ Væ≤+<ä÷ uÛÑ÷kÕ«eTT\T ø±>±,
$T>∑T\T uÛÑ÷$T |ü+|üø£+˝À uÛÑ÷$Tì bı+~q yêfi¯ó¢ eTTdæ¢eTT\T. 1950`1990 eT<Ûä´ø±\+˝À
á sêÅwüº dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì ‘·–Z+∫ $T–*q sêÅcÕº\‘√ düe÷q+>± #Ój·T´{≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
nH˚ø£kÕs¡T¢ Á|üj·T‹ï+∫+~. BìøÏ ø±oàs¡T Á|ü»\T rÁe+>± düŒ+~+#ês¡T. Bìì Ä<Ûës¡+>±
#˚düT≈£îì 1990\˝À ø±oàs¡T dü«‘·+Á‘·+ ø±yê\+≥÷ ñ<äéT+ yÓTT<ä\sTT´+~. á ø±˝+˝À
ø±oàs¡T ˝Àj·T qT+∫ nH˚ø£ Væ≤+<äT ≈£î≥T+u≤\T Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü b˛e\dæ e∫Ã+~.
(ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ). Ç$ ø£wøºü ±˝≤\T. sê»ø°jT· e÷s¡TŒ n|ü&˚ »]– ø=‘·Ô Hêj·Tø£‘«· + s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ +{À+~.
ô|s¡T>∑T‘·Tqï sê»ø°j·T #Ó’‘·q´+, ø√¬sÿ\qT yÓ\¢&ç+#·>∑\>∑≥+ ø±s¡D+>± @s¡Œ&ÉT‘·Tqï ˇ‹Ô&ç\qT
‘·≥Tºø√{≤ìøÏ ø=‘·Ô Hêj·Tø£‘·«+ Ç+ø± ‘·–q+‘· düqï<ä∆+>± ˝Ò<äT.
1967 mìïø£\ ‘·s¡Tyê‘· yêeT|üø£å |ü+<∏ëyÓ’|ü⁄ rÁe yÓTT>∑TZ #·÷|ü&É+<ë«sê ãj·T{ÏqT+∫,
bÕØº˝À|ü\qT+∫ edüTÔqï düyêfi¯¢qT Ç+~sê>±+~Û m<äTs=ÿ+~. ù|<ä\T, n≥º&ÉT>∑T Á|ü»\‘√ ‘êqT,
‘·eT bÕØº eTy˚Tø£+ ø±e≥+<ë«sê bÕØºøÏ ø=‘·Ô kÕe÷õø£ eT<ä›‘·TqT ≈£L&É>∑≥º{≤ìøÏ ÄyÓT
Á|üjT· ‹ï+∫+~. Ç~ s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü ˝≤ |ü<Tä qT ñqï Äj·TT<Û+ä . kÕe÷õø£, Ä]úø£ Á|ü>‹∑ øÏ dü+ã+~Û+∫q
yê>±›Hê\T Ç+ø± HÓs¡y˚s¡˝Ò<äT. 1967 mìïø£˝À¢ ø±+Á¬>dt z&çb˛e{≤ìøÏ Ç<=ø£ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+.
nsTTHê Ç+~sê>±+~Û eT]ìï ø=‘·Ô yê>±›Hê\T #˚dæ+~. ˇø£ <äXÊã› ø±\+˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï Á|ü»\
ø√]ø£\T rs¡ø£ ìsêX¯, ìdüŒèVü≤\T @s¡Œ&ç n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ $~Û+#·{≤ìøÏ <ë]rdæ+~.
ã+>±¢<˚XŸ j·TT<ä∆+
1970 <äXÊã›+ Á|ü<∏äe÷+ø£+˝À ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHé (Ç|üŒ{Ï ã+>±¢<˚XŸ)˝À Ä+<√fi¯q\T #√≥T
#˚düT≈£îHêïsTT. |ü•ÃeT bÕøÏkÕÔHé ‘·eTô|’ düe‹‘·*¢ Áù|eT ø£q|üs¡#·≥+ô|’ ìs¡düq\T #Ó\πs>±sTT,
‘·eT u…+>±© ndæ‘ú ê«ìï #ê≥Tø√{≤ìøÏ ñ<äé÷\T yÓTT<ä\j·÷´sTT. kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\˝À eTTõãTsY
s¬ Vü‰àHé Hêj·Tø£‘«· +˝Àì bÕØº >¬ \Tbı+~+~. ø±˙ n‘·&ìç n¬sdüTº #˚dæ |ü•ÃeT bÕøÏkÕÔHøé Ï rdüTø¬ fi≤¢sT¡ .
‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHé˝À ôd’ìø£ nDÏ∫y˚‘· ø±\+ yÓTT<ä\sTT´+~. nø£ÿ&É qT+∫ ‘·s¡* e∫Ãq \ø£å˝≤~
ø±+~o≈£î\≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ edü‹ ø£*Œ+∫ ÄVü‰sêìï n+~+#ê*‡ e∫Ã+~. á˝À>± ã+>±¢<˚XŸ
$eTTøÏ Ô ñ<ä ´ eT+ yÓ T T<ä \ sTT´+~. B+{À¢ ¢ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ dü V ü ‰ j· ÷ ìï ø√sês¡ T . 1971˝À
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ `bÕøÏkÕÔH\é eT<Û´ä j·TT<ä+∆ yÓTT<ä\sTT´+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ìs¡j
í ÷· ‘·àø£+>± CÀø£´+ #˚dTü ≈£îì
ã+>±¢<˚XŸ≈£î $eTTøÏÔ kÕ~Û+∫, dü«‘·+Á‘· <˚X¯+>± @s¡Œ&˚˝≤ düVü‰j·T|ü&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·q ôd’ìø£
ã˝≤ìï ô|+#·Tø√e≥+ e\¢H˚ ø±≈£î+&Ü n©q <˚X¯+>± ‘·q dæú‹ì HÓ’|ü⁄D´+‘√ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì
¬s+&ÉT nÁ>∑sêC≤´\T j·TT<ä∆+˝À CÀø£´+ #˚düTø√≈£î+&Ü #Ój·T´{+e\¢ Ç~ kÕ<ÛäéTsTT´+~.
yêeT|üø£å |ü+<∏ëyÓ’|ü⁄ eT\T|ü⁄
ø=‘·Ô $<ÛëHê\T, ø=‘·Ô ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü≥º≥+ <ë«sê Ç+~sê>±+~Û ‘·q≈£L, ø±+Á¬>dt bÕØºøÏ
ø=‘·Ô <ë] y˚dæ+~. á $<Ûëq+ <ë«sê ÄyÓT≈£î bÕØº ìsêàD+ô|’ |üP]Ô |ü≥Tº \_Û+∫+~.
j·TT<ä∆+˝À ¬>*∫q yÓ+≥H˚ ªª>∑Ø; Vü≤{≤y√μμ nqï »Hêø£s¡¸ø£ ìHê<ä+‘√ 1971 kÕs¡«Á‹ø£
mìïø£\˝À ø±+Á¬>dt ]ø±s¡T¶ kÕúsTT˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. Bì‘√ Ç+~sê>±+BÛøÏ Á|üC≤<äs¡D
eT]+‘· ô|]–+~. Á|ü‹|üø£å+ nqï~ <ë<ë|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. ÄyÓT $eTs¡Ù≈£î\ H√fi¯ó¢
eT÷‘·|ü&Ü¶sTT, ÄyÓT Á|ü»\ Á|æj·T‘·eT H˚‘· nsTT´+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· 1972˝À sêÅwüº XÊdüqdüuÛÑ\≈£î
»]–q mìïø£\˝À Ç+~sê>±+~Û Á|üC≤<äs¡DqT Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì ø±+Á¬>dt eT+∫ |òü*‘ê˝Ò
bı+~+~. Ç|ü&ÉT ÄyÓT≈£î bÕØºô|’Hê, bÕs¡¢yÓT+≥Tô|’Hê ìj·T+Á‘·D @s¡Œ&ç+~. n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ
e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· Ç+~sê>±+~Û n≥T bÕØº˝Àq÷, Ç≥T Á|üuÛÑT‘·«+˝Àq÷ n+#Ó\+#Ó\T>± n~Ûø±s¡
πø+ÁBø£s¡D >±$+∫+~.
á ø±˝+˝À kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ kÕ~Û+#ê\qï \ø£å´+‘√ nH˚ø£ Åô|Ìy˚≥T u≤´+≈£î\qT
C≤rj·T+ #˚dü÷Ô #˚dæq #·≥º+, sê» uÛÑs¡D≤\qT s¡<äT›#˚dü÷Ô #˚dæq #·≥º+ eTTKýÓTÆq$. á ¬s+&ÉT
#·{≤º\qT Hê´j·TkÕúHê\˝À düyê\T #˚XÊs¡T. <ë+‘√ sê»ø°j·T \øå±´\˝À Hê´j·TkÕúHê\T CÀø£´+
#˚düT≈£î+≥THêïj·Tì|æ+#˚≥Tº>± #˚XÊs¡T.
nsTT‘˚, $<ÛëHê\T, ø±s¡´Áø£e÷\≈£î dü+u+~Û+∫ Hê´j·Teédüú≈£î _Ûqï n_ÛÁbÕj·÷\T
ñHêïsTT. kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ nqï ù|s¡T‘√ sêC≤´+>±ìï ‘·s¡#·T düe]düTÔHêïs¡ì, n~
yêdüÔyêìøÏ <ëì dü«s¡÷bÕìï e÷]Ãy˚k˛Ô+<äì, _Ûqï eékÕú>∑‘· ìsêàD≤\ eT<Ûä´ Á|üdüTÔ‘·+ ñqï
düeT‘Í\´+ <Óã“ ‹+{À+<äì düTÁ|”+ø√s¡Tº #ê]Á‘·ø£ rs¡TŒqT Ç∫Ã+~. B+‘√ sêC≤´+>∑ dües¡D≈£î
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ñqï n~Ûø±sê\≈£î ø=+‘·es¡≈£î |ü]$T‘·T\T $~Û+|üã&Ü¶sTT.
‘·q ìj·T+Á‘·D˝À ˝Òì |òTü ≥q\ ø±s¡D+>± Ç+~sê>±+~Û düeTdü´\˝À ∫≈£îÿ≈£îì ‘·q e÷≥\T
ì\T|ü⁄ø√e≥+ ø£wüº+ nsTT´+~. ÄyÓT Á|üuÛÑT‘·«+ rÁe kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+~.
1973˝À ns¡uŸ`ÇÁC≤jÓT˝Ÿ eT<Ûä´ j·TT<ä+∆ ‘√ #·eTTs¡T <Ûäs¡\T mqï&É÷ ˝Òq+‘·>± ô|s¡>∑≥+‘√
Á|üuTÑÛ ‘·«+ô|’ ˇ‹Ô&ç rÁe+>± ô|]–+~. Á<äy√´\“D+, ì‘êédüs¡ edüTeÔ ⁄\ <Ûsä \¡ ô|s¡T>∑T<ä\, ÄVü‰s¡
ø=s¡‘·, ìs¡T<√´>∑+ e+{Ï$ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ükÕ>±sTT. Á|ü»\˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ dü+‘√wü+>± ˝Òs¡T.
B+‘√ Á|ü‹|üøå±\≈£î neø±X¯+ <=]øÏ+~. <˚X¯ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝Àì ndü+‘·è|æÔì Ädüsê
#˚dTü ø√kÕ>±s¡T. »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY H˚‘è· ‘·«+˝À ◊ø£ýÓTqÆ Á|ü‹|üø±å \T <˚X+¯ ˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À
ø±+Á¬>dtøÏ, Á|ü‘˚´øÏ+∫ Ç+~sê>±+~ÛøÏ e´‹πsø£+>± ñ<ä´$T+#êsTT. Bìì C…|æ ñ<äéT+>±
ù|s=ÿ+{≤s¡T. Ç~ ;Vü‰s¡T˝Àq÷, >∑T»sê‘Y˝Àq÷ #ê˝≤ ô|<ä› m‘·TÔq »]–+~.
n‘·édüs¡ |ü]dæú‹
XÊ+‹ì ø±bÕ&˚ ù|s¡T‘√ á ñ<äé÷ìøÏ düŒ+~dü÷Ô bÂs¡Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*π>˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+
nH˚ø£ rÁeyÓTqÆ #·{≤º\qT #˚d+æ ~. Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï ‘·q≈£î e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ eT\T#·T≈£î+{À+<äì
≈£L&Ü Á|ü‹|üøå±\T $eT]Ù+#êsTT. á˝À>± 1971 mìïø£\˝À Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ #·≥º+˝Àì ø=ìï
n+XÊ\qT n‹Áø£$T+∫+<ä+≥÷ ˝Àø˘duü ≈ÑÛ î£ Ç+~sê>±+~Û mìïø£qT n\Vü‰u≤<äT ø√s¡Tº s¡<Tä › #˚d+æ ~.
nsTT‘˚ ÄyÓT düTÁ|”+ø√s¡Tº qT+∫ ì\T|ü⁄<ä\ Ä<˚XÊ\T ‘Ó#·TÃ≈£î+~.
ø=ìï s√E\ ‘·s¡Tyê‘· C…|æ ñ<äéT+ eT]+‘· rÁe‘·s¡+ ø±e{+‘√ Á|üuÛÑT‘·«+ n‘·édüs¡
|ü]dæ‹ú ì $~Û+∫+~. Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ø±bÕ&É{≤ìøÏ, XÊ+‹, uÛÁÑ <ä‘\· T HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ <˚X¯ düeTÁ>∑‘q· T
ø±bÕ&É{≤ìøÏ, kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ\qT
ø=qkÕ–+#·{≤ìøÏ n~ nedüse¡ TsTT´+<äì
Á|üuÛÑT‘·«+ <ëìì düeT]ú+#·T≈£î+~.
Bì‘√ Á|ü C ≤kÕ«eT´+ ˝Ò ≈ £ î +&Ü
b˛sTT+~. <˚X¯+˝À XÊ+‹, uÛÑÁ<ä‘·\≈£î
nedüse¡ T+≥÷ Á|üuTÑÛ ‘·«+ nH˚ø£ nDÏ∫y˚‘·
#·s¡´\≈£î bÕ\Œ&ç+~. nH˚ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£
Vü≤≈£îÿ\qT ì*|æ y˚XÊs¡T. @ ø±s¡D+
˝Ò≈£î+&Ü n¬sdüTº #Ój·T´≥+, Væ≤+dæ+#·≥+,
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·≥+ e+{Ï
nH˚ø£ |òüT≥q\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. á
ø±\+˝À <Ûäs¡\ ìj·T+Á‘·D, q\¢ ãC≤s¡T,
∫Á‘·+ 18.6 : ø√˝Ÿø£‘ê˝À ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D ÄdüT|üÁ‹ yÓ { Ï º # êøÏ Ø \≈£ î e´‹π s ø£ + >± kÕπ >
ñ<äé÷\qT Á|ü»\T kÕ«>∑‹+#ês¡T. nsTT‘˚ Ç<˚ ø±\+˝À #˚|ü{Ïºq eTT]øÏyê&É\ ‘=\–+|ü⁄,
»HêuÛ≤ ìj·T+Á‘·D ù|s¡T‘√ ã\e+‘·+>± ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D Ä|üπswüqT¢ #˚sTT+#·{+ e+{Ï
ø±s¡´Áø£e÷\T Á|ü»\ ø√bÕìøÏ ø±s¡DeTj·÷´sTT. nsTT‘˚ bÂs¡Vü≤≈£îÿ\T ˝Òq+<äTe\¢ Á|ü»\T ‘·eT
ndü+‘·è|æìÔ yÓ\&¢ #ç ù˚ d e÷sêZ\T ˝Òøb£ ˛j·÷sTT, <ë+‘√ ~<äTu› ≤≥T #·s´¡ \T #˚|fü ºÒ neø±X¯+ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ
˝Ò≈£î+&Üb˛sTT+~.
á ø±˝+˝À #Ó|üø√<ä–q eTs=ø£ eTTK´ |ü]D≤eT+ sêC≤´+>±ìøÏ #˚dæq 42e dües¡D. Ç~
nH˚ø£ e÷s¡TŒ\qT rdüT≈£î e∫Ã+~. á dües¡D ñ<˚X› Ê\T: n) mìïø£\ $yê<ë\˝À Hê´j·TkÕúHê\≈£î
#√≥T ˝Ò≈£î+&Ü #Ój·T´≥+— Ä) sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\‘√ b˛*ùdÔ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìï ã\|üs¡#·≥+—
Ç) kÕe÷õø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒøÏ ñ<˚›•+∫q #·{≤º\≈£î Hê´j·TkÕúHê\ qT+∫ kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· s¡ø£åDqT
ø£*Œ+#·≥+— á) Hê´j·T eédüú bÕs¡¢yÓT+≥T≈£î ˝Àã&ç ñ+&˚˝≤ #˚j·T≥+. á dües¡D ñ<˚›XÊ\T>±
<˚X¯ düyÓTÆø£´‘·qT ã\|üs¡#·≥+, kÕe÷õø£, Ä]úø£ n_Ûeè~∆ì Hê´j·TkÕúHê\ qT+∫ ø±bÕ&É≥+ e+{Ï
yê{Ïì ù|s=ÿqï|üŒ{Ïø° yêdüÔe+˝À Bìe\¢ <˚X¯ Á|üC≤kÕ«eT´ dü«uÛ≤e+ ã\V”≤q|ü&ç+~.

eTT–+|ü⁄
yÓTT<ä{Ï eTTô|Œ¤ dü+e‘·‡sê\T n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú ‘√ eTT–dæq|üŒ{Ïø,° ˝≤uÛÑ qcÕº\ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#˚ùdÔ
‘·|ü\T ø£+fÒ ˇ|ü˝Ò m≈£îÿe ñHêïsTT.
dæús¡yÓTÆq Á|üC≤kÕ«e÷´ìï HÓ\ø=\Œ≥+ á ø±\+˝À kÕ~Û+∫q n‘·´+‘· eTTKýÓTÆq $wüj·T+>±
ù|s=ÿqe#·TÃ. n<˚ düeTj·T+˝À kÕ«‘·+Á‘·+ bı+~q Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï b˛*ùdÔ _Ûqï
Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*–q bÕØº\‘√ b˛{°‘√ ≈£L&çq ãVüQfi¯bÕØº eédüú Áø£y˚T|” s¡÷bı+<ä≥+ nqï~
ì»yÓTÆq $»j·T+>± ù|s=ÿHê*. Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ˝≤>± ø±≈£î+&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü,
uÛÑj·T+˝Òì, ùd«#êÃ¤j·TT‘· yê‘êes¡D+˝À mìïø£\T »s¡>∑≥y˚T ø±≈£î+&Ü Á|üuÛÑT‘ê«\T, Hêj·T≈£î\T
≈£L&Ü e÷s¡TŒøÏ ˝Àqj·÷´s¡T. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ bÂs¡Vü≤≈£îÿ\qT Çe«≥y˚T ø±≈£î+&Ü yê{Ïì
ø±bÕ&É{≤ìøÏ eékÕú>∑‘· ìsêàD+ ≈£L&Ü s¡÷bı+~+∫+~.
Hê´j·T eédüú, mìïø£\ dü+|òüT+, ø£+Á{À\sY Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ e+{Ï dü«‘·+Á‘· eékÕú>∑‘·
@sêŒ≥¢‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ #·ø£ÿì dü+kÕú>∑‘· #·Á{≤ìï @s¡Œ]∫+~. bÕ\Hê~Ûø±s¡T\T ìwüŒø£åbÕ‘·+>±
eéVü≤]+#·≥+ ≈£L&Ü >=|üŒ $»j·TeTH˚ #Ó|ü ø√yê*. ôdì’ ø£ <äfi≤\ô|’ bÂs¡ ìj·T+Á‘·DqT @s¡Œs¡#≥· +
eTs=ø£ eTTKýÓTÆq $wüj·T+. eTq bıs¡T>∑T <˚X¯yÓTÆq bÕøÏkÕÔHé‘√ b˛*ùdÔ Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü+düú\˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m+‘√ eTT+<äT+~.
◊ø£´‘·qT, <˚X¯ düeTÁ>∑‘·qT ø±bÕ&ç, ì\|ü≥+˝À ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $»j·Te+‘·+ nsTT´+~.
<˚X¯+˝Àì n+‘·T˝Òì yÓ’$<Ûä´‘· ø±s¡D+>± n~ $∫Ã¤qï+ ø±e{≤ìøÏ nqTyÓ’q <˚X¯eTì n+<äs¡÷
uÛ≤$+#ês¡T, n˝≤ø±ø£b˛e≥+ nqï~ Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î #·ø£ÿì >∑TDbÕsƒ¡+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
Ä]úø£ \øå±´\ $wüj·T+˝À Á|üD≤[ø± dü+|òü÷ìï HÓ\ø=\Œ≥+, düeT‘·T\ ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆ì
\ø£å´+>± ô|≥Tºø√e≥+ nqï n+XÊ\T #Ó|üø√<ä–q$. düe÷»+˝Àì Ä]úø£+>±, kÕe÷õø£+>±
yÓqø£ã&çq esêZ\ |ü≥¢ ì»yÓTÆq ÁX¯<ä∆ ø£qã]#ês¡T. ÄVü‰s¡+ ø√dü+ Ç‘·s¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq dæú‹
qT+∫ ø±\Áø£eT+˝À ÄVü‰s¡ dü«j·T+ düeTè~∆ì kÕ~Û+∫q dæú‹øÏ <˚X¯+ #˚s¡T≈£î+~. Ç~ |ü]ÁX¯eT\≈£î
#·ø£ÿì |ü⁄Hê~>± ì\∫+~. nsTT‘˚ ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ düe÷q n_Ûeè~∆ »s¡T>∑ø£ ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ø£+fÒ m≈£îÿe n_Ûeè~∆ #Ó+<ësTT. n<˚$<Û+ä >±, ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|s¡>e∑ \dæq+‘·>±
ô|s¡>˝∑ <Ò Tä .
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´øÏ, Á|üC≤s√>±´ìøÏ ‘·≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«≥+ ô|<ä› ˝À|üeTì ìdü‡+<˚Vü≤+>±
ù|s=ÿqe#·TÃ. Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï #ê˝≤ø±\+ bÕ≥T |”&çdü÷Ô ñ+≥T+~. n<˚ düeTj·T+˝À q÷‘·q
X¯ø±ìï Äs¡+_Û+∫q #Ó’Hê, ø=]j·÷\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ b˛*ùdÔ á ¬s+&ÉT n+XÊ˝À¢ m+‘√ Á|ü>∑‹ì
kÕ~Û+#êsTT.
≈£î\ eédüú˝Àì >∑]Ω+#·<ä>∑Z n+≥sêì‘·q+ e+{Ï yê{Ïì ‘=\–+∫q|üŒ{Ïø° $eø£å‘· Ç+ø±
rÁe+>±H˚ ø=qkÕ>∑T‘√+~. *+>∑ $eø£å‘· ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘√+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
sêÅcÕº\ |ü⁄q'eéd”úø£s¡D ˇø£ bÕØº Ä~Û|ü‘·´+
n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ÁbÕ+rj·T ñ<äé÷\T C≤rsT÷ø£s¡D
1. Áu≤¬ø≥Tº eTT+<äTqï yêÚ≤´HêìøÏ dü+ã+~Û+∫ nqTyÓ’q yêÚ≤´q+/ yêÚ≤´Hê\qT Áu≤¬ø≥Tº ˝À|ü\
ñqïyê{Ï qT+∫ >∑T]Ô+#·+&ç.
n) sê»ø°j·T düe÷q‘ê«ìï Bì‘√ >∑T]Ô+#·e#·TÃ (@ bÕsƒ¡XÊ\˝ÀHÓ’Hê Á|üy˚X¯+ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ, ˇø£
e´øÏÔ ` ˇø£ z≥T nqï dü÷Á‘·+, <Ó’yêsê<Ûäq Á|ü<˚X¯+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#˚ Vü≤≈£îÿ)
Ä) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $wüj·T+˝À n+<ä]ø° ejÓ÷»q z≥T Vü≤≈£îÿ n+fÒ (n+<ä]˙ @<√ ˇø£ sê»ø°j·T
bÕØºøÏ z≥T yÓj·T´{≤ìøÏ nqTeT‹+#·≥+, n+<ä]˙ mìïø£\˝À z≥T yÓj·T´{≤ìøÏ
nqTeT‹+#·≥+, n+<ä]˙ ø±+Á¬>dt bÕØºøÏ z≥T yÓj·T´{≤ìøÏ nqTeT‹+#·≥+)
Ç) ø±+Á¬>dt Ä~Û|‘ü ´· + Bì e\¢ kÕ<Û´ä eTsTT´+~ ($_Ûqï dæ<ë∆+‘ê\T ñqï yêfi¯ì¢ Äø£]¸+#·>\∑ >∑≥+,
mìïø£\ ‘·s¡Tyê‘· n‘·´~Ûø£ XÊdüq düuÛ≤ kÕúHê\qT ¬>\T#·Tø√>∑\>∑≥+, mìïø£\˝À b˛©düT
ã\>±ìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\>∑≥+)
á) n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ |òü*‘·+>± (Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\≈£î |ü]$T‘·T\T $~Û+|üã&Ü¶sTT, ù|<ä]ø£+
‘=\–+|üã&ç+~, nìï sê»ø°j·T bÕØº\ ÄyÓ÷<ä+ bı+~+~)
2. kÕ«‘·+Á‘·+ e∫Ãq ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À kÕe÷õø£`Ä]úø£ e÷s¡TŒ rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ @ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤ºsT¡ ?
3. ˇø£ bÕØº Ä~Û|ü‘·´+ n+fÒ @+ ns¡ú+ #˚düT≈£îHêïs¡T? n~ mìïø£\˝À e÷Á‘·y˚T Ä~Û|ü‘·é÷, ˝Òø£
dæ<ë∆+‘· uÛ≤eC≤\+˝À ≈£L&Ü Ä~Û|ü‘·é÷? MT ø±s¡D≤\qT ù|s=ÿ+≥÷ #·]Ã+#·+&ç.
4. ◊ø£´‘· kÕ~Û+#˚ n+X¯+>±H√ ˝Òø£ $uÛÑõ+#˚ <ëì>±H√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»ø°j·÷\˝À uÛ≤wü πø+Á<ä _+<äTe⁄>±
nH˚ø£kÕs¡T¢ ‘Ós¡MT<ä≈£î e∫Ã+~. á |òüT≥q\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì $e]+#·+&ç.
5. 1967 mìïø£\ ‘·s¡Tyê‘· sê»ø°j·T eédüú˝À e∫Ãq eTTKýÓTÆq e÷s¡TŒ\T @$?
6. sêÅcÕº\qT @s¡Œs¡#·{≤ìøÏ eTs=ø£ Ä<Ûës¡+ @yÓTÆHê ñ+<ë? uÛ≤wü Ä<Ûës¡+>± |ü⁄q'eéd”úø£s¡D ø£+fÒ
n~ @$<Ûä+>± yÓTs¡T¬>’q~>± ñ+&˚~?
7. Ç+~sê>±+BÛ rdüT≈£îqï @ #·s¡´\qT ªyêeT|üø£å |ü+<∏ë yÓ’|ü⁄ eT[¢+#·≥+μ>± ù|s=ÿHêïs¡T? n+<äT≈£î
eTT+<äT <äXÊu≤›\ $<ÛëHê\‘√ b˛*ùdÔ Ç$ @ $<Ûä+>± _ÛqïyÓTÆq$? Ä]úø£ XÊÅdüÔ n<Ûë´j·÷\ Ä<Ûës¡+>±
Á|üdüTÔ‘· $<ÛëHê\≈£L, yê{Ïø° ‘˚&Ü @$T{À ù|s=ÿq+&ç.
8. uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«e÷´ìï n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ @ $<Ûä+>± yÓqøÏÿ rdüT≈£îb˛sTT+~?
9. n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ø±˝+˝À @ $<ÛäyÓTÆq eékÕú>∑‘· e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT?

CHAPTER
bÕsƒ ¡+
19
19
sê»ø°j·T <Û√s¡DT\ Ä$sê“¤e+ :
1977`2000
>∑‘· n<Ûë´j·T+˝À #·]Ã+∫q dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì sê»ø°j·T |òüT≥q\ >∑T]+∫ ≈£î¢|üÔ+>±
sêj·T+&ç.
á n<Ûë´j·T+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä<ÛäTìø£ sê»ø°j·T |òüT≥q\ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
á |òüT≥q\T, n+XÊ\˝À nH˚ø£+ <˚X¯ sê»ø°j·T eTTK ∫Á‘êìï rÁe $uÛÑ»q≈£î, |üs¡düŒs¡ $s¡T<ä∆
uÛ≤yê\≈£î ˝ÀqT #˚dæ+~. b˛{°‘√ ≈£L&çq ãVüQfi¯ bÕØº eédüú @s¡Œ&É≥+ e\q bÕØº eédüú
e÷]b˛sTT+~. á e÷s¡TŒ e\¢ @ ˇø£ÿ bÕØº ≈£L&Ü ‘·q+‘·≥ ‘êqT Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T
#Ój·T´˝Òø£b˛e≥+‘√ es¡Tdü>± nH˚ø£ dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘ê«\T @s¡Œ&Ü¶sTT. Ä]úø£ s¡+>∑+˝À n_Ûeè~∆
$<Ûëq+˝À á ø±\+ Á|ü<ëÛ q e÷s¡TŒ\qT ‘Ó∫Ã+~. e÷¬sÿ≥T Ä]úø£ $<Ûëq+, sê»ø°j÷· \ Á|üC≤kÕ«eT´+
eT<Ûä´ |òüTs¡¸D\T á ø±˝+˝À #√≥T #˚düTø√kÕ>±sTT. Ç<˚ düeTj·T+˝À eT‘·, ≈£î\ uÛÒ<ë\qT ø=‘·Ô>±
dæ+>±]+∫ yê{Ïì sê»ø°j·T düMTø£s¡D≈£î ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îHêïsTT. á düeTø±©q n+XÊ\T
sêC≤´+>∑+˝Àì eTÚ*ø£ $\Te˝…’q Á|üC≤kÕ«eT´+, <˚X¯ ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·, kÕe÷õø£, Ä]úø£
e÷s¡TŒ\qT m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïjÓ÷ á n<Ûë´j·T+˝À #·÷<ë›+.
á ø±\+˝Àì |òüT≥q\ô|’ n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú eTT–+|ü⁄, yÓTTsêØ® <˚XÊsTT, #·sD¡ Y dæ+>¥\ øÏ+<ä »q‘êbÕØº Á|üuTÑÛ ‘ê«\ @sêŒ≥T
$<ë´s¡Tú\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Ç+~sê>±+BÛ H˚‘è· ‘·«+˝À ø±+Á¬>dt Á|üuTÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T
‘·eT qeTàø±\qT ã{Ïº ‘·eT kı+‘·
{Ï&|ç æ @sêŒ≥T
<äèø£Œ<∏ë\T ñ+{≤sTT. nsTT‘˚
Ç‘· s ¡ T \ <ä è ø£ Œ <∏ ë \qT ns¡ ú + Ä|üsπ wüqT ªã÷¢kÕºsμY , Ç+~sê>±+BÛ Vü≤‘·´
#˚düTø√yê*, Ç‘·s¡T\T H=#·TÃ |ü+C≤uŸô|’ ôV≤#Y mdt ˝≤+>=yê˝Ÿ‘√q÷, nkÕ‡+ô|’ mmmdtjT· T‘√q÷ sêJyé>±+BÛ ˇ|üŒ+<ë\T
ø√≈£î+&Ü ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷ìï $TCÀ H˚wqü ˝Ÿ Á|ò+ü {Ÿ‘√ ˇ|üŒ+<ä+
yÓ\¢&ç+#ê*. á n<Ûë´j·T+˝À l\+ø£‘√ ˇ|üŒ+<ä+
#· ] Ã+∫q |ü ] D≤e÷\T
$|æ dæ+>¥, #·+Á<äXK‚ sY\‘√ »q‘ê<äfiŸ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ @sêŒ≥T
Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü+düú\, dü«uÛ≤e+
uÛ$Ñ wü´‘·TÔ ô|’ eTTKýÓTqÆ Á|üu≤Û yêìï eT+&É\ ø£$TwüHé dæbÕò s¡dTü \ neT\T≈£î ìs¡j í T· +
#· ÷ |æ k ÕÔ s TT, yê{Ï $$<Û ä sêeT»qàuÛ÷Ñ $T s¡<j ä∏ ÷· Á‘·
ø√D≤\qT ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ sêJyé>±+BÛÛ Vü≤‘·´, |æ$ qs¡d+æ Vü‰sêe⁄ Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± ø±+Á¬>dt Á|üuTÑÛ ‘·«+
Á|üj·T‹ï<ë›+. eTq Á|üC≤kÕ«eT´ Ä]úø£ düs∞¡ ø£sD¡ $<ÛëHê\T
|ü]|üø£«‘· á #·s¡Ã\qT m˝≤ u≤Á_ eTd”®<é ≈£L*Ãy˚‘·
ìs¡ « Væ ≤ +#ê+ nqï <ëìô|’
<˚y>Ó ö&É, ◊¬ø >∑TÁC≤˝Ÿ\T Á|ü<ëÛ qeT+Á‘·T\T>± H˚wqü ˝Ÿ Á|ò+ü {Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
m_ yêCŸù|sTT H˚‘è· ‘·«+˝À mHé&@ç Á|üuTÑÛ ‘·«+
264 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü sê»ø°jT· <Û√s¡DT\ Ä$sê“¤e+ 1977`2000

n‘·édüs¡ |ü]dæú‹ ‘·s¡Tyê‘· ‹]– Á|üC≤kÕ«eT´+
1975`85 eT<Ûä´ ø±\+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ |üØøå±ø±\+ e+{Ï~. n~ eTÚ*ø£
Á|üC≤kÕ«$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT ‹s¡düÿ]+∫q n‘·édüs¡ |ü]dæú‹‘√ yÓTT<ä\sTT´ sêJyé>±+BÛ H˚‘·è‘·«+˝Àì
ø±+Á¬>dt bÕØº #ê]Á‘ê‘·àø£ mìïø£\ $»j·T+‘√ eTT–dæ+~. á ø±\+ ø±+Á¬>dt bÕØº bÕ\q‘√H˚
yÓTT<ä\sTT´ eTT–dæq|üŒ{Ïø° øπ +Á<ä+˝Àq÷, sêÅcÕº\˝Àq÷ ø±+Á¬>dtøÏ Á|ü‘êé÷ïj·÷\T s¡÷bı+<ësTT.
nH˚ø£ <˚XÊ\˝À »]–q≥T¢ Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ª@ø£ bÕØº Á|üC≤kÕ«eT´+μ˝ÀøÏ C≤]b˛≈£î+&Ü
düeTs¡úe+‘·+>± ìyê]+∫+~. b˛{°<ës¡T Á|ü‘êé÷ïj·÷\T @s¡Œ&É≥+‘√ uÛ≤s¡rj·T z≥s¡¢≈£î
m+#·Tø√{≤ìøÏ neø±X¯+ \_Û+∫+~. Bìe\¢ sêÅwºü kÕúsTT, C≤rj·T sê»ø°j÷· \˝À $_Ûqï sê»ø°jT·
<äèø£Œ<∏ë\≈£î, es¡Z Á|üjÓ÷»Hê\≈£î neø±X¯+ \_Û+∫+~. k˛wü*düTº\T, Væ≤+<ä÷ C≤rj·T‘êyê<äT\T,
ø£eT÷´ìdüTº\ e+{Ï sê»ø°j·T <äèø£Œ<∏ë\T, ¬s’‘·T\T, <ä[‘·T\T, yÓqø£ã&çq ≈£î˝≤\T, ÁbÕ+‘ê\ e+{Ï
es¡Z Á|üjÓ÷»Hê\T ≈£L&Ü eTT+<äTø=∫Ã ‘·eT Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ b˛sê&ÉkÕ>±sTT. Ç<˚ düeTj·T+˝À
|ü\T bÕØº\ Á|üC≤kÕ«eT´+‘√ b˛*ùdÔ ª@ø£ bÕØº |ü s êés¡ D ñ<ä ´ eT+, Åd” Ô y ê<ä ñ<ä ´ eT+,
Á|ü C ≤kÕ«eT´+μ yÓ T s¡ T ¬ > ’ q Á|ü ‘ êé÷ïj· T +>± bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+, kÕVæ≤‘·´ ñ<äéT+ e+{Ï
ñ+&˚<ë? nH˚ø£ sê»ø°j˚T‘·s¡ ñ<äé÷\T yÓTT<ä\sTT´
ìs¡ d ü q , e÷s¡ T Œ\≈£ î dü + ã+~Û + ∫ kÕe÷õø£ kÕe÷õø£ e÷s¡TŒq≈£î ã\yÓTÆq #√<äø£ X¯øÏÔ>±
ñ<äé÷\≈£î nqTyÓ’q |ü]dæú‘·T\qT |ü\T bÕØº\ e÷sêsTT. M{Ï˝À¢ì ø=ìï n+XÊ\qT eT]+‘·
Á|üC≤kÕ«eT´+ m˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~? $es¡+>± #·÷<ë›+.
1977 mìïø£\T, n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú øÏ eTT–+|ü⁄
1977 »qe]˝À mìïø£\qT Á|üø£{Ï+∫q|ü&ÉT n+<äs¡÷ ÄX¯Ãsê´ìøÏ ˝Àqj·÷´s¡T. mìïø£\T
»s¡T>∑T‘êj·Tì mes¡÷ Ä•+#·˝Ò<äT. sê»ø°j·T U…’B\+<ä]˙ ≈£L&Ü Ç+~sê>±+~Û $&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T.
Bì‘√ bÕ≥T ùd«#·Ã¤>± ‹s¡>∑≥+, Á|ü#ês¡+ #˚j·T≥+, düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·≥+ e+{Ï yê{Ï MT~
ìùw<ä+ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À ìj·T+Á‘·D\qT ‘=\–+#ês¡T. ø±+Á¬>dtøÏ e´‹πsø£+>± nìï Á|ü<Ûëq
Á|ü‹|üø£å bÕØº\T ø£*dæ b˛{° #Ój·÷´\ì ìs¡ísTT+#êsTT. ø±+Á¬>dt(z), dü«‘·+Á‘· bÕØº, uÛ≤s¡rj·T »q
dü+|òTt , uÛ≤s¡rj·T ˝Àø˘ <äfiŸ, k˛wü*düTº bÕØº\T $©qeTsTT´ »q‘êbÕØº>± @s¡Œ&Ü\ì ìs¡sí TT+#êsTT.
»^®eHésê+ e+{Ï eTTKýÓTÆq ø±+Á¬>dt H˚‘·\T Ä bÕØºì M&ç ø±+Á¬>dt e´‹πsø£ y˚~ø£˝À #˚sês¡T.
Ç‘·s¡ Á|ü<ëÛ q Á|ü‹|üøå£ bÕØº\sTTq &çm+¬ø, mdtm&ç, dæ|◊æ (m+) e+{Ï$ ‘·eT ñìøÏì ø=qkÕ–+#ê\˙,
nsTT‘˚ ø±+Á¬>dt e´‹πsø£ y˚~ø£˝À »q‘ê bÕØºøÏ eT<ä›‘·T Çyê«\˙ ìs¡ísTT+#·T≈£îHêïsTT. ø±+Á¬>dt
e´‹πsø£, n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú e´‹πsø£ bÕØº\T n˙ï ˇø£ ‘ê{Ïø+Ï <ä≈î£ e∫Ã mìïø£\˝À b˛{° #˚jT· ≥+˝À
»j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY, Ä#ês¡´ C…_ ø£è|ü˝≤ì e+{Ï d”ìj·TsY Hêj·T≈£î\T eTTK´bÕÁ‘· b˛wæ+#ês¡T.
kÕe÷õø£, sê»ø°jT· n+XÊ\ô|’ á bÕØº\˝À ø=ìï+{ÏøÏ |üP]Ô $s¡T<ä∆ uÛ≤yê\T ñHêïj·Tqï $wüj÷· ìï
Çø£ÿ&É >∑Ts¡TÔ ñ+#·Tø√yê*.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ n~ ˇø£ #ê]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq mìïø£. yÓTT<ä{ÏkÕ] C≤rj·T kÕúsTT˝À
ø±+Á¬>dt bÕØº z≥$Tì #·$ #·÷dæ+~.
á düeTj·T+˝ÀH˚ ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ 1977
e÷]Ã 26q Äs¡e ˝Àø£düuÛÑ≈£î d”Œø£s¡T>± @ø£Áê+>±
mìïø£j·÷´s¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· Á|ü<Ûëq Á|ü‹|üø£åyÓTÆq
ø±+Á¬>dt bÕØº‘√ düVü‰ nìï sê»ø°j·T bÕØº\T eT<ä›‘·T
Çe«>± Äj·Tq uÛ≤s¡‘· sêÅwüº|ü‹ |ü<$ä øÏ @ø£Áê+>±
mìï¬ø’, 1977 E˝…’ 25q uÛ≤s¡‘· Äs¡e sêÅwüº|ü‹>±
Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚XÊ&ÉT. Bì‘√ sê»ø°j·T bÕØº\T
dü + ø° s ¡ í Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\T @sêŒ≥T #˚ j · T &É + <ë«sê
bÕ*+#·&+É nH˚ ˇø£ Áø=‘·Ô <Û√s¡DìÏ sê»ø°jT· #·]Á‘·˝À
ÁbÕs¡+_Û+#êj·Tì düŒwüeº TÚ‘·T+~. >=|üŒ sê»˙‹y˚‘\Ô· T
ne\+_Û+∫q ñqï‘· Á|üe÷D≤\‘√ ≈£L&çq e´øÏÔ>∑‘·
J$‘ê\qT n+^ø£]dü÷Ô yê]øÏ Á|üuTÑÛ ‘·« ø±sê´\j·÷˝À¢
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ nH˚~ kÕ+Á|ü<ësTTø£ bÕØº
sê»ø°j·÷˝À¢ e∫Ãq ˇø£ eT\T|ü⁄ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
˙\+ dü+Je¬s&ç¶ bÕ\Hê ø±\+˝À, yÓTTsêØ® <˚XÊjYT, ∫Á‘·+ 19.1 : uÛ≤s¡‘· 6e sêÅwüº|ü‹
#·s¡DYdæ+>¥, Ç+~sê>±+BÛ Á|ü<Ûëq eT+Á‘·T\T>± ˙\+ dü+Je ¬s&ç¶
@sêŒ≥T #˚dæq eT÷&ÉT Á|üuÛÑT‘ê«\‘√
|üì#˚XÊs¡T. 1970\˝À ø=ìï Á|ü‹|üø£å sê»ø°j·T bÕØº\T
_m˝Ÿ&ç ` uÛ≤s¡rj·T ˝Àø˘ <äfiŸ ` uÛ≤s¡rj·T ¬s’‘·T\ô|’
>¬ \Tbı+~q »q‘ê bÕØº ‘·q kÕúHêìï Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ nedüs¡+ nqï k˛wü*düTº\‘√ @s¡Œ&çq bÕØº,
dü T dæ ú s ¡ |ü s ¡ T #· T ø√{≤ìøÏ ‘=$Tà~ Á|ü<Ûëq+>± ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝À ñ+~.
sêÅcÕº \ ˝Àì ø±+Á¬ > dt Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\qT ø±+Á¬>dt (z) ` Ç+~sê>±+~Û $<ÛëHê\qT e´‹πsøÏ+∫q
‘=\–+∫+~. XÊdüq düuÛÑ\˝À Ä~Ûø£´‘· ø±+Á¬>dt˝Àì kÕ+Á|ü<ëj·Tyê<ä es¡Z+.
ñqï sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\qT yê{Ï Ä bÕØº dæ|◊æ (m+) ` uÛ≤s¡rj·T ø£eT÷´ìdüTº bÕØº (e÷]ÿ‡düTº)
bÕs¡¢yÓT+≥T mìïø£\˝À z&çb˛e≥+‘√ ` C≤rj·T kÕúsTT ñqï bÕØº, ô|qT uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\≈£î, ø±]àø£
yê{Ïì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ‘=\–+#·≥+ dü+|òü÷\T, k˛wü*düTº $<ÛëHê\≈£î ø£èwæ #˚düTÔqï bÕØº.
Hê´j· T yÓ T Æ q <˚ H ê? ø±+Á¬ > dt bÕØº &çm+¬ø ` Á&É$&É eTTH˚ïÁ≥ø£»>∑+ ` Á|ü<Ûëq+>±
z&çb˛sTT+~ ø±ã{Ïº sêÅcÕº\˝À ôd’‘·+ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À ñqï bÕØº, sêÅcÕº\≈£î eT]ìï n~Ûø±sê\T,
bÕ*+#˚ Vü≤≈£îÿì ø√˝ÀŒsTT+<äì »q‘ê dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø√πs bÕØº.
bÕØº düeT]ú+#·T ≈£î+~. Ä sêÅcÕº\˝À ‹]– »q dü+|òTt ` Væ≤+<ä÷ C≤rj·T‘êyê~ bÕØº, Á|ü<ëÛ q+>±,
mìïø£ \ T »]–q|ü &É T ñ‘· Ô s ¡ Á |ü < ˚ X Ÿ , ñ‘·Ôsê~ sêÅcÕº\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+~.
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, sê»kÕÔHé, ;Vü‰sY\˝À »q‘ê mdtm&ç ` •s√eTDÏ nø±© <äfiŸ ` |ü+C≤uŸøÏ |ü]$T‘·yTÓ Æ
bÕØº, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À dæ|æ◊(m+), dæ≈£îÿ\ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£+>± |üì#˚düTÔqï bÕØº, >∑Ts¡T<ë«sê\
‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À &çm+¬ø ¬>\e≥+‘√ Ä bÕØº Ä<Ûës¡+>± dü+|òTü {Ï‘y· TÓ Æ ñ+~. ø±ã{Ïº BìøÏ ø=+‘· eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ
dü«uÛ≤e+ ñ+~. Ç~ ≈£L&Ü sêÅcÕº\≈£î eT]+‘· dü«j·T+
ìs¡íj·T+ ø=+‘·es¡≈£î dü¬s’q<˚qì|æ+∫+~.
Á|ü‹|ü‹Ôì ø√]q bÕØº.
Á|üC≤kÕ«e÷´ìï, ùd«#·Ãì¤ |ü⁄qs¡T<ä]∆ kÕÔeTqï yê>±›q+‘√
»q‘ê bÕØº n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã+~. nsTT‘˚ n+‘·s¡Z‘·
$uÛÒ<ë\ ø±s¡D+>± <ëì bÕ\q Á|üuÛ≤$‘·+ nsTT´+~.
n+‘·s¡Z‘· ø°#·T˝≤≥\≈£î, |òæsêsTT+|ü⁄\≈£î á bÕ\q
>∑Ts¡TÔ+&çb˛sTT+~. bÕØº˝À n+‘·s¡Z‘· ≈£îeTTà˝≤≥\ e\¢
eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝Àù| Á|üuÛÑT‘·«+ |ü&çb˛sTT 1980˝À
‘êC≤ mìïø£\ ìs¡«Vü≤D≈£î <ë]rdæ+~.
1980˝À ø±+Á¬>dt ‹]– n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã+~. yÓ+≥H˚
‘=$Tà~ sêÅcÕº\˝Àì ø±+Áπ>ùd‘·s¡, »q‘ê Á|üuÛÑT‘ê«\qT
s¡ < ä T › #˚ d æ »q‘êbÕØº Ø‹˝ÀH˚ ø±+Á¬ > dt Á|ü u Û Ñ T ‘· « +
dü Œ +~+∫+~. ‘· $ Tfi¯ H ê&É T , |ü • ÃeT u… + >±˝Ÿ \ ˝À
$TqVü‰sTT+∫ $T–*q nìï sêÅcÕº\˝À ø±+Á¬>dt $»j·T+
kÕ~Û+∫+~.
»q‘ê bÕØº, ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·« #·s¡´\T düe÷K´
∫Á‘·+ 19.2 : yÓTT<ä{Ï ø±+Á¬>ùd‘·s¡
Á|ü<ÛëqeT+Á‹jÓÆTq yÓTTsêØ® <˚XÊsTT dü ÷ Á‘ê\qT ã\V” ≤ q|ü ] ∫ π ø +ÁBø£ è ‘· #· s ¡ ´ \≈£ î
eT<ä‘› T· ì#êÃsTT. Bì‘√bÕ≥T <˚X¯ düyTÓ øÆ ´£ ‘·≈î£ ø=ìï rÁeyÓTqÆ
sêÅwüº|ü‹ bÕ\q düyêfi¯ó¢ m<äTs¡j·÷´sTT. nH˚ø£ sêÅcÕº\
Á|ü»\T |üsêsT÷ø£s¡D uÛ≤eq≈£î ˝ÀqsTT´
sêC≤´+>∑+˝Àì 356 n~Ûøs£ D ¡ + Á|üø±s¡+ sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ +Á<ä+ qT+∫ eT]+‘· dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ ,
sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ sêÅcÕºìï bÕ*+#·˝øÒ £ b˛‘√+<äì >∑es¡ïs¡T ø=ìï uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + qT+∫ $&ç b ˛{≤ìï
n_ÛÁbÕj·T|ü&ç‘˚ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìï ‘=\–+#·eTì, Ç+ø± ø√s¡T≈£îHêïsTT. C≤rj·TkÕúsTT˝À eT]+‘·
nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ XÊdüq düuqÑÛ T s¡<Tä › #ÓjT· éTì sêÅw|ºü ‹ü øÏ dæbÕò s¡dTü ìs¡íj·÷‘·àø£yÓTÆq bÕÁ‘·, eT]+‘· Ä]úø£
#ÓjT· é#·TÃ. n|ü&ÉT Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ dü\Vü‰‘√ sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô, sêÅwüº $wüj·÷˝À¢ CÀø£´+
sêÅwüº|ü‹ ‘=\–+∫ bÕ\Hê u≤<Ûä´‘·\qT #˚|ü≥ºeTì sêÅwüº #˚düTø√ø£b˛e{+, >∑es¡ïs¡T n~Ûø±sê\
>∑es¡ïs¡TqT ø√s¡e#·TÃ. <äT]«ìjÓ÷>∑+, ÇwüºyÓTT∫Ãq≥T¢ sêÅwüº|ü‹
BìøÏ dü + ã+~+∫ K∫Ã‘· y Ó T Æ q e÷s¡ Z < ä s ¡ Ù ø±\T bÕ\q $~Û + #· ≥ + e+{Ï n+XÊ\‘√
sêC≤´+>∑+˝À ˝Òq+<äTq nH˚ø£ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·s¡#·T>± ø±+Á¬>ùd‘·s¡ ÁbÕ+rj·T sê»ø°j·T bÕØº\T
356e n~Û ø £ s ¡ D ≤ìï sêÅwü º Á|ü u Û Ñ T ‘· « +˝À n~Û ø ±s¡ + ˝À (mdtm&ç, &çm+¬ø e+{Ï$) ˇø£ y˚~ø£>±
ñqï Ç‘·s¡ Á|ü‹|üø£å bÕØº\qT y˚~Û+#·&ÜìøÏ, ‘=\–+#·&ÜìøÏ @s¡Œ&Ü¶sTT.
<äT]«ìjÓ÷>∑ |ü]#˚$.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 356 n~Ûø£s¡D≤ìï Á|üjÓ÷–+#·{≤ìøÏ ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\ Ä$sê“¤e+
1994˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº Ç∫Ãq ø°\ø£yÓTÆq rs¡TŒ˝À K∫Ã‘·yÓTÆq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢
ìj·Te÷\qT ù|s=ÿ+~. n|üŒ{ÏqT+∫, á n~Ûø±sêìï eT]+‘· dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø√dü+ »]–q
<äT]«ìjÓ÷>∑|üs¡#·≥+ ns¡T<äsTT´+~. eT÷&ÉT ñ<äé÷\qT |ü]o*<ë›+. Ç$
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, nk˛+, |ü+C≤ãT. M{Ï eT<Ûä´
sêÅcÕº\˝À y˚πs sê»ø°j·T bÕØº\≈£î #Ó+~q Á|üuÛÑT‘ê«\T b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T >∑T]Ô+#·+&ç. dü«j·T+
ñqï|ü&ÉT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ yê{Ïì ‘=\–+∫q Á|ü‹|ü‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫ eT÷&ÉT s¡ø±\
dü+<äsê“¤\T nH˚ø+£ ñHêïsTT. Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü÷Á‘ê\≈£î <Û√s¡DT\≈£î Ç$ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔsTT.
Ç~ m˝≤ uÛÑ+>∑+ ø£*–k˛Ô+<√ #·]Ã+#·+&ç.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À eTTKéT+Á‘·T\qT πø+Á<ä ø±+Á¬>dt
Hêj·Tø£‘·«+ ‘·s¡T#·T e÷s¡TdüTÔ+&É≥+, ô|’qT+∫ Hêj·T≈£î\qT
s¡T<ä›≥+ Çø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î q#·Ã˝Ò<äT. C≤rj·T ø±+Á¬>dt
Hêj·Tø£‘·«+ qT+∫ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Hêj·Tø£‘ê«ìøÏ ‘·–q+‘·
>ös¡e+ \_Û+#·{+˝Ò<äì uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T. ‘Ó\T>∑T Á|ü»\
Ä‘·à>ös¡yêìøÏ nee÷q+ »]–+<äì uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T.
»Hê<äs¡D ñqï dæ˙ q≥T&Ó’q mHé.{Ï. sêe÷sêe⁄ (mHé{ÏÄsY)
á n+XÊìï #˚|ü{≤º&ÉT. 1982˝À ‘·q 60e |ü⁄{Ïºqs√EHê&ÉT
‘Ó\T>∑T <˚X¯+ bÕØº (‘Ó<˚bÕ)ì kÕú|æ+#ê&ÉT. ‘Ó\T>∑Tyê]
Ä‘·à>ös¡e+ ø√dü+ ‘Ó<˚bÕ ø£èwæ #˚düTÔ+<äì n‘·&ÉT #ÓbÕŒ&ÉT.
sêÅcÕº ì ï ø±+Á¬ > dt bÕØº ÁøÏ + ~kÕú s TT ø±sê´\j· T +>±
|ü]>∑DÏ+#·{≤ìøÏ M\T ˝Ò<äì n‘·&ÉT yê~+#ê&ÉT. ù|<ä\≈£î
∫Á‘·+ 19.3 : mHé.{Ï. sêe÷sêe⁄
¬s+&ÉT s¡÷bÕj·T\≈£î øÏ˝À _j·T´+, Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+, eT<ä´bÕq ìùw<Ûä+ e+{Ï ù|<ä\ dü+πøåeT |ü<∏äø±\qT ≈£L&Ü n‘·&ÉT
Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. á »Hêø£s¡¸ø£ #·s¡´\ e\¢ 1982 mìïø£\˝À ‘Ó<˚bÕ |òüTq $»j·T+ kÕ~Û+∫+~.
nsTT‘˚ n‘·&ÉT 1984˝À Ä|üπswüqT ø√düeTì nyÓT]ø±øÏ yÓ[¢q|ü&ÉT >∑es¡ïs¡T n‘·&ç Á|üuÛÑT‘ê«ìï
ãs¡Ôs¡|òt #˚XÊ&ÉT. ‘Ó<˚bÕ qT+∫ ø±+Á¬>dtøÏ bÕØº |òæsêsTT+∫q mHé. uÛ≤düÿs¡sêe⁄ì eTTKéT+Á‹>±
>∑es¡ïs¡T ÄVü‰«ì+#ê&ÉT. nyÓT]ø±qT+∫ ‹]– e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· mHé{ÄÏ sY >∑es¡ïs¡T #·s´¡ qT düyê\T#˚dæ
XÊdüqdüuÛÑT´\˝À yÓTC≤]{° eT<ä›‘·T ‘·qπø ñ+<äì ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. ˇø£ HÓ\ s√E\ Á|üC≤
ñ<äéT+ ‘·s¡Tyê‘· πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ø=‘·Ô >∑es¡ïs¡TqT mHé{ÏÄsY sê»ø°j·÷\˝À á ~>∑Te n+XÊ\
ìj·T$T+∫+~. n‘·&TÉ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eTTKéT+Á‹>± ÁbÕeTTK´‘·qT #·]Ã+#·+&ç.
mHé.{Ï. sêe÷sêe⁄ì ‹]– ìj·T$T+#ê&ÉT. ‘·q i. dæ˙ V”≤s√>± ñqï H˚|ü<∏ä´+
Á|üuÛÑT‘ê«ìï nø±s¡D+>± ‘=\–+#·{+ô|’ #˚dæq ii. sêÅwüº Ä‘·à>ös¡e+ ø√dü+ b˛sê≥+
iii. ù|<ä\≈£î »Hêø£s¡¸ø£ dü+πøåeT |ü<∏äø±\T
b˛sê≥+˝À mHé{ÏÄsYøÏ Ç‘·s¡ sêÅcÕº\˝À n~Ûø±s¡+˝À
iv. Ç‘·s¡ ÁbÕ+rj·T bÕØº\‘√ dü+u+<Ûë\T
ñqï dæ|æ◊(m+), &çm+¬ø, mdtm&ç, H˚wüq˝Ÿ ø±qŒ¤¬sHé‡
e+{Ï nH˚ø£ bÕØº\T eT<ä›‘·Tì#êÃsTT.
nk˛+ (nkÕ‡+) ñ<äéT+
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹øÔ Ï Ç<˚ s¡øy£ TÓ qÆ ø±˙ Ç+ø± ã\yÓTqÆ ñ<äéT+ nk˛+˝À »s¡T>∑T‘√+~. nk˛+˝À
nkÕ‡MT uÛ≤ùw ø±≈£î+&Ü u…+>±© uÛ≤wü ≈£L&Ü m≈£îÿe>± e÷{≤¢&É‘ês¡T. Á_{ÏwtbÕ\q Hê{Ï qT+∫
sêÅwüº |ü]bÕ\q˝Àì øÏ+~, eT<Ûä´kÕúsTT ñ<√´>±\˝À u…+>±©\T ñ+&˚yêfi¯ó¢. u…+>±© n~Ûø±s¡T\T
‘·eTì düe÷qT\T>± ø±≈£î+&Ü ¬s+&Ée ‘·s>¡ ∑‹ bÂs¡T\T>± #·÷düTÔHêïs¡ì nkÕ‡MTj·TT\T uÛ≤$+#˚
yêfi¯ó¢. kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· u…+>±© e÷{≤¢&˚ Á|ü»\T ô|<ä› dü+K´˝À nk˛+˝À dæús¡|ü&ÉkÕ>±s¡T.
Çe˙ï #ê\eqï≥T¢ dü]Vü≤<äT› Äe\ ã+>±¢<X˚ ŸqT+∫ m+‘√eT+~ e\dü sêkÕ>±s¡T. bıs¡T>∑T <˚X+¯ ˝À
sê»ø°j·T ndæús¡‘·, ˝Ò<ë Á|üøè£ ‹ yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT y˚˝≤~ Á|ü»\T sêÅwüº+˝ÀøÏ e\dü e∫Ã
kÕúì≈£î\≈£î Çã“+~ ø£*–+#·kÕ>±s¡T. kÕúìø£ Á|ü»\T ‘·eT kÕ+düÿè‹ø£ eT÷˝≤\T ø√˝ÀŒ‘êeT˙,
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ªãj·T{Ïyêfi¯ó¢μ m≈£îÿyÓ’b˛sTT »HêuÛ≤˝À ‘·eT dü+K´ ‘·>∑TZ‘·T+<ä˙ uÛÑj·T|ü&ÉkÕ>±s¡T.
Á|ü»\˝À ñqï á ndü+‘·è|æÔ 1970\˝À kÕe÷õø£ ñ<äéT+>± e÷]+~. nœ\ nk˛+
$<ë´]ú dü+|òTü + (mmmdtjT· T) á ñ<äé÷ìøÏ eTT+<äT ì*∫+~. á dü+|òTü + sêÅweºü T+‘ê $dü]Ô +∫+~,
Á|ü‘˚´øÏ+∫ j·TTe‘·˝À <ëì¬ø+‘√ Ä<äs¡D \_Û+∫+~. ‘·q ø√]ø£\qT` Á|ü<Ûëq+>± ãj·T≥yêfi¯¢qT
rôdj·TéT+≥÷ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e´‹πsø£+>± mH√ï düyÓTà\T, Ä+<√fi¯q\T, bÕ<äj·÷Á‘·\T
ìs¡«Væ≤+∫+~.
dü+düÿè‹, »HêuÛ≤ n+XÊ˝Ò ø±≈£î+&Ü á ñ<äé÷ìøÏ Ä]úø£ ø√D+ ≈£L&Ü ñ+~. yê´bÕs¡+,
Ç‘·s¡ dü+düú\T nkÕ‡y˚T‘·s¡ Á|ü»\ #˚‘·T˝À¢ ñ+&˚$. sêÅwüº+˝Àì Á|ü<Ûëq eqs¡T˝…’q {°, #·eTTs¡T e\¢
kÕúì≈£î\≈£î Á|üjÓ÷»q+ ˇq>∑÷s¡≥+ ˝Ò<äT. {° |ü]ÁX¯eT Á|ü<Ûëq+>± ø√˝Ÿø£‘ê˝À ñ+~. #·eTTs¡T
|ü]ÁX¯eT Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝À ñqï|üŒ{Ïø° kÕúì≈£î\˝À #ê˝≤ ø=~›eT+~ e÷Á‘·y˚T n+<äT˝À ñHêïs¡T.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü #·eTTs¡Tì sêÅwüº+ qT+∫ ‘·s¡*+∫ y˚πs#√≥¢ X¯ó~∆ #˚düTÔHêïs¡T. M≥ìï{Ï kÕsê+X¯+
@$T≥+fÒ nk˛+ì ªn+‘·s¡Z‘· e\dü ÁbÕ+‘·+μ>± |ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡ì, Bìì Ä|æy˚j·÷\ì Á|ü»\T
ñ<ä´$T+#ês¡T. ñbÕ~Û˝À kÕúìø£ Á|ü»\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«≥+, ªªãj·T{Ïyêfi¯μ¢ μqT ‘=\–+#·≥+,
eqs¡T\qT kÕúìø£ Á|ü»\ Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ $ìjÓ÷–+#·≥+ nqï$ Á|ü<Ûëq ø√]ø£\T.
á ø√]ø£\T Á|ü»˝À¢ eT‘·|üs¡yÓTÆq uÛÒ<ë\qT düèwæº+#êsTT. m+<äTø£+fÒ bıs¡T>∑T <˚X¯+qT+∫
e∫Ãq ãj·T{Ïyêfi¯¢˝À¢ m≈£îÿeeT+~ eTTdæ¢+\T ñHêïs¡T. ñ<äéT+ u…+>±© e´‹πsø£, yêeT|üø£å
e´‹πsø£ (|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À yêeT|üø£å Á|üuÛÑT‘·«+ n~Ûø±s¡+˝À ñ+~), nkÕ‡y˚T‘·s¡ Á|ü»\ |ü≥¢
e´‹πsø£‘·, n+‹eT+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ e´‹πsø£‘·qT dü+‘·]+#·Tø√e≥+‘√ |ü]dæú‘·T\T $wü$T+#êsTT.
Væ≤+dü, n\¢sT¡ ¢ rÁe s¡÷|ü+ <ë\Ã≥+‘√ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ Bìô|’ <äèwæôº |{≤º*‡ e∫Ã+~. Ä+<√fi¯qø±s¡T\T,
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ eT<Ûä´ eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ #·s¡Ã\ ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ ˇ|üŒ+<ëìøÏ e#êÃs¡T. 1984˝À
sêJyé>±+~ÛÛ #=s¡e‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, mmmdtj·TT á ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø±\T #˚XÊsTT. ‹]–
kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=H˚˝≤ <√Vü≤<ä |ü&É{≤ìøÏ sêÅwüº+˝Àì ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«+ Ç+ø± ‘·q
|ü<äMø±\+ ñ+&É>±H˚ ñ<ës¡+>± ~–b˛sTT mìïø£\≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+∫+~. á mìïø£\˝À
nk˛+ >∑D |ü]wü‘Y (mõ|æ ` mmmdtj·TTøÏ nqTã+<Ûä+>± @s¡Œ&çq bÕØº) n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã+~.
nsTT‘˚, á sê»ø°j·T e÷s¡TŒ e\¢ á ñ<äé÷ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq Bs¡Èø±*ø£ düeTdü´\T |ü]cÕÿs¡+
ø±˝Ò<äT. <Í‘·´ø±s¡D≤\T, uÛÖ>√[ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ (ø=+&É\T, q<äT\T ñ+&É≥+ e\¢ n+‘·{≤ ø£+#Ó
yÓj·T´≥+ kÕ<Ûä´+ø±<äT) ã+>±¢<˚XŸ‘√ dü]Vü≤<äT›qT eT÷dæ yÓj·T´≥+ kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äT. m|ü&√ e∫Ã
dæús¡|ü&çq u…+>±©\qT, ‘êC≤>± e\dü e∫Ãq yêfi¯¢qT >∑T]Ô+#·≥+ kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äT, e\dü e∫Ãq
yêfi¯q¢ T yÓqøÏÿ |ü+|æ+#·≥+ kÕ<Û´ä + ø±˝Ò<Tä . n<˚ düeTj·T+˝À ndæ‘ú «· eT÷˝≤\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
Çe«≥+‘√ nk˛+˝À uÀ&√\T, U≤d”\T, $TCÀ\T, ø£Ø®\T e+{Ï ‘Ó>∑\ô|’ e´‹πsø£ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~.
Mfi¯¢˝À¢ nH˚≈£î\T ‘·eT≈£î ≈£L&Ü dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø±yê\ì n&É>∑kÕ>±s¡T. yêfi¯ó¢ ‘·eT Vü≤≈£îÿ\qT,
ø√]ø£\qT #ê≥≥+ yÓTT<ä\Tô|{Ïº ‘·eT ÁbÕ+‘ê\qT+∫ ãj·T{Ïyêfi¯¢qT ‘·]yÓTj·÷´\qT≈£îHêïs¡T.
B+‘√ nk˛+˝Àì |ü\TÁbÕ+‘ê\˝À n\Œdü+U≤´ø£ ‘Ó>\∑ Á|ü»\qT ã\e+‘·+>± U≤∞ #˚sTT+#·{≤ìøÏ
|üPqT≈£îHêïs¡T. ˇø£ ‘Ó>∑ Væ≤+kÕ‘·àø£ #·s¡´\qT m<äTs√ÿ{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·s¡T#·T ¬s+&Ée ‘Ó>∑qT
s¬ #·Ã>=≥º≥+, ˝Ò<ë Äj·TT<Ûë\T düeT≈£Ls¡Ã≥+ e+{Ï$ #˚d+æ ~. B+‘√ |òTü s¡¸D\T |ü]wüÿ]+|üã&É{≤ìøÏ
ã<äT\T>± n$ ø=qkÕ>∑{≤ìπø Á|üuÛÑT‘·«+ <√Vü≤<ä|ü&ç+~.
|òTü s¡¸D\T ‘·–+Z ∫, XÊ+‹ì HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ á ÁbÕ+‘ê\˝À kÕj·TT<Ûä ã\>±\qT øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+
ô|<ä› m‘·TÔq ìj·T$T+#·kÕ–+~. áXÊq´ ÁbÕ+‘·+˝À kÕj·TT<Ûä <äfi≤\qT Á|üjÓ÷–+#·{≤ìøÏ eT÷&ÉT
n+XÊ\T ø±s¡DeTj·÷´sTT: yÓTT<ä{Ï~ Ç~ #Ó’Hê, ãsêà (Á|üdüTÔ‘·+ e÷´Hée÷sY), ã+>±¢<˚XŸ\‘√
düTìï‘· dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘·+>± ñ+&É≥+; ¬s+&Ée~ ‹s¡T>∑Tu≤≥T ãè+<ë\T ‘·s¡#·T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫
$&çb˛yê\ì ø√s¡Tø√e≥+; eT÷&Ée~ n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ\ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T ãè+<ë\T ô|<ä› m‘·TÔq
Væ≤+kÕ‘·àø£ <ë&ÉT\≈£î bÕ\Œ&É≥+. uÛ≤s¡‘· ôdì’ ø£ <äfi≤\T á düeTkÕ´‘·àø£ ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +#·≥+‘√
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\T, ùd«#·Ã¤ s¡<ä›j·÷´sTT. ôd’Hê´ìøÏ nkÕ<Ûës¡D n~Ûø±sê\T ø£≥ºu…{≤ºs¡T. á ÁbÕ+‘·+˝À
XÊ+‹ì HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ Ç<=ø£ÿfÒ e÷s¡ZeTì Á|üuÛÑT‘·«+ uÛ≤$+∫+~.
u…+>±©\T, nkÕ‡MT\ eT<Ûä´ yÓTT<ä\sTTq á düeTdü´ düTìï‘·+>± ‘·j·÷s¡sTT, dü+øÏ¢wüº n+‘·'
C≤‹ |òüTs¡¸D\≈£î <ë]rdæ+~. C≤‹ ndæú‘ê«\T, C≤‘·T\ düeTdü´ e+{Ï yê{Ï˝À¢ dü+≈£î∫‘·<äèwæº,
dü‘·«s¡ |ü]cÕÿsê\T ø±≈£î+&Ü $XÊ\ <äèø£Œ<∏ä+‘√ #·÷&Ü*‡q nedüs¡+ ñ+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À mHé{ÏÄsY ñ<äé÷ìøÏ nk˛+ ñ<äé÷ìøÏ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?

á n+XÊ\ô|’ MT ‘·s¡>∑‹˝À #·s¡Ã ìs¡«Væ≤+#·+&ç:
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ˇπø düeT÷Vü‰ìøÏ #Ó+~q Á|ü»\T ñ+&Ü*, nìï ñ<√´>±\T, nìï yê´bÕsê\T Ä
düeT÷Vü‰ìøÏ #Ó+~q Á|ü»\ #˚‹˝ÀH˚ ñ+&Ü*. ˝Ò<ë uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\+<äs¡÷ ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+∫
eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ùd«#·Ã>¤ ± yÓfi>¢¯ \∑ >±*, ‘êeTT m+#·T≈£îqï ÁbÕ+‘·+˝À dæsú |¡ &ü {É ≤ìøÏ, |üì #ÓjT· ´{≤ìøÏ
neø±X¯+ ñ+&Ü*.
Á|ü»\T ùd«#·Ã¤>± dü+#·]+#˚ $<Ûëq+ ñ+fÒ ãj·T{Ï qT+∫ e∫Ãq <Ûäìø£, X¯øÏÔeT+‘·T˝…’q yêfi¯ó¢
uÛ÷Ñ $T, eqs¡T\T yÓTT‘êÔìï ø=H˚dæ ndü\T Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì yêfi¯q¢ T ù|<ä\T, ìsê“¤>T∑ ´\T>± $T>∑T\TkÕÔsê?
|ü+C≤uŸ Ä+<√fi¯q
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄q |ü+C≤ãT sêÅwüº+˝À dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ÔøÏ eTs=ø£ ñ<äéT+ s¡÷|ü⁄
~<äT›≈£î+{À+~. Çø£ÿ&É ≈£L&Ü n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü, eT‘·eT÷ Ä<Ûës¡+>± Á|ü»\
düMTø£sD ¡ »]–+~. Çø£ÿ&É ≈£L&Ü <˚XÊ_Ûeè~∆˝À sêÅw+ºü bÕÁ‘·qT $düà]düTHÔ êïs¡qï<˚ |ü+C≤uŸ Äs√|üD.
sêÅwüº+ @s¡Œ&çq|ü&ÉT ‘·eT≈£î nHê´j·T+ »]–+<äì yêfi¯ó¢ uÛ≤$düTÔHêïs¡T. sê»<Ûëì q>∑s¡yÓTÆq
#·+&û>∑&Ûé πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+>± ø±ø£ ‘·eT sêÅcÕºìπø #Ó+<ë\ì ø√s¡kÕ>±s¡T. uÛ≤Áø±q+>∑˝Ÿ Äqø£≥º
qT+∫ m≈£îÿe ˙fi¯ó¢ ø±yê\ì, ôd’q´+˝ÀøÏ m≈£îÿe eT+~ dæ≈£îÿ\qT rdüTø√yê\ì ≈£L&Ü ø√s¡kÕ>±s¡T.
πø+Á<ä+˝À »q‘ê bÕØºº Á|üuÛÑT‘·«+ ñ+&É>± 1978˝À nø±© <äfiŸ ø=ìï rsêàHê\T #˚dæ yê{Ïì
neT\T #Ój·÷´\ì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìï ø√]+~. sêC≤´+>±ìï düe]+∫ n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D #˚dæ,
sêÅcÕº\≈£î m≈£îÿe n~Ûø±s¡+ Çyê«* nqï n+X¯+ <ëì eTTKýÓTqÆ ø√]ø£. rsêàq+ Ç˝≤ ù|s=ÿ+{À+~,
ªª$_Ûqï uÛ≤wü, kÕ+düÿ è‹ø£ esêZ\, eT‘·|üs¡+>± n\Œ dü+U≤´ø£ esêZ\, \ø£å˝≤~ Á|ü»\ ø√]ø£\qT
»q‘ê Á|üuÛÑT‘·«+ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì <˚X¯ ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·≈£î m≥Te+{Ï Á|üe÷<ä+ yê{Ï\¢≈£î+&Ü
#Ój·T´{≤ìøÏ ì»yÓTÆq, ns¡úe+‘·yÓTÆq düe÷K´ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± <˚X¯ sêC≤´+>∑ ìsêàD≤ìï
e÷s¡Ãe\dæ+~>± •s√eTDÏ nø±© <äfiŸ ø√s¡T‘√+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Bì e\¢ sêÅcÕº\T ‘·eT ‘·eT
ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·eT n~Ûø±sê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\ Á|ü>∑‹, kÂuÛ≤>±´\˝À ns¡úe+‘·yÓTÆq
bÕÁ‘· b˛wæ+#·>∑\T>∑T‘êsTT.μμ
mdtm&ç, ø±+Á¬>dt\ eT<Ûä´ mìïø£\ b˛{° ô|s¡>∑≥+‘√ |ü]dæú‘·T\T eT]+‘·>± $wü$T+#êsTT.
1980˝À nø±© Á|üuÛÑT‘ê«ìï s¡<äT›#˚dæ ‹]– ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«+ sêe{+‘√ dæ≈£îÿ\T $eø£å‘·≈£î
>∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡qï uÛ≤eq ô|]– ñÁ~ø£Ô· yê‘êes¡D+ eT]+‘· rÁes¡÷|ü+ <ë*Ã+~. es¡dü>± nH˚ø£
nyê+∫Û‘· dü+|òüT≥q\T dü+uÛÑ$+#·≥+‘√ dæ≈£îÿ\T, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+, nb˛Vü≤\T
ô|]>±sTT. rÁeyê<ä dæ≈î£ ÿ\ ãè+<ëìøÏ Hêj·T≈£î&ÉT>± ñqï _Û+Á<˚Hyé ê˝≤ y˚sêŒ≥T yê<ëìï Á|ü#ês¡+
#˚dü÷Ô dæ≈£îÿ\≈£î Á|ü‘˚´ø£ <˚X¯+ K*kÕÔHé ø±yê\ì ø√s¡kÕ>±&ÉT. á ø±\+˝À sêÅwüº+ rÁe ø£˝À¢˝≤ìøÏ
˝ÀqsTT´+~. rÁeyê<äT\T dæ≈î£ ÿ\MT<˚ ø±≈£î+&Ü |ü+C≤uŸ˝Àì Ç‘·s¡ eT‘· Á|ü»\ô|’ ≈£L&Ü kÕ+Á|ü<ëj·T,
#Ûê+<ädüyê<ä Jeq $<ÛëHêìï neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ês¡T. á |òüTs¡¸D eT‘·|üs¡yÓTÆq
s¡+>∑TqT ≈£L&Ü dü+‘·]+#·T≈£î+~. dæ≈£îÿ eT‘êìøÏ #Ó+<äì Á|ü»\ô|’ <ë&ÉT\T »]>±sTT. M≥ìï{Ï
n+‹eT |üs¡ékÕq+>± dæ≈£îÿ y˚sêŒ≥T ãè+<ë\T dæ≈£îÿ\ |ü$Á‘· düú\yÓTÆq >√˝…¶Hé f…+|ü⁄˝Ÿì
ÄÁø£$T+#·Tø√>± yêfi¯¢ì nø£ÿ&çqT+∫ U≤∞ #Ój·T´{≤ìøÏ ôd’q´+ CÀø£´+ #˚düTø√e\dæ e∫Ã+~.
B+‘√ ‘·eT |ü⁄D´düú\+ n|ü$Á‘·eTsTT´+<äì dæ≈£îÿ\T uÛ≤$+#·{+‘√ yêfi¯¢ $C≤‹uÛ≤e+ eT]+‘·
rÁeeTsTT´+~.
∫Á‘·+ 19.4:uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 1970\T, 1980\ eT<Û´ä kÕ+πø‹ø£, düV≤ü ø±s¡ s¡+>±\ e+{Ï yê{Ï˝À¢ mH√ï $»j·÷\qT kÕ~Û+∫+~.
lVü≤]ø√≥ qT+∫ ñ|üÁ>∑Vü≤ Á|üjÓ÷>∑+, neTT˝Ÿ düVü≤ø±s¡ dü+|òüT+ e+{Ï$ ø=ìï ô|’q ñHêïsTT.
M≥ìï{Ï ø±s¡D+>± 1984˝À Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Ç+~sê>±+~Û Vü≤‘·´≈£î >∑Ts¡sTT´+~. Bì ‘·s¡Tyê‘·
n\¢s¡T¢ #Ó\πs–, Á|ü‘˚´øÏ+∫ &Ûç©¢˝À y˚˝≤~eT+~ dæ≈£îÿ\ô|’ <ë&ÉT\T #˚dæ, yêfi¯¢ ÄdüTÔ\qT $<Ûä«+dü+
#˚dæ, Vü≤‘·´ #˚XÊs¡T. á Væ≤+düqT Ä|ü{≤ìøÏ bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+ düŒ+~+∫q≥T¢ nì|æ+#·˝Ò<äT.
sêJyé>±+BÛ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· mdtm&ç‘√ #·s¡Ã\T »]|æ mdtm&ç n<Ûä´≈£åî&ÉT dü+‘Y
˝≤+>√yê˝Ÿ‘√ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. |ü+C≤uŸ˝À ‘êC≤>± mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫ mdtm&ç
¬>*∫q|üŒ{Ïø° rÁeyê<äT\T ˝≤+>√yê˝Ÿì Vü≤‘·´ #Ój·T´≥+‘√ XÊ+‹ m≈£îÿe ø±\+ ì\e˝Ò<äT.
1986 @Á|æ˝Ÿ˝À nø£˝Ÿ ‘·UŸÔ e<ä› düe÷y˚X¯+˝À K*kÕÔHéqT dü«‘·+Á‘· <˚X¯+>± Á|üø£{Ï+#ês¡T.
dü«‘·+Á‘· <˚X¯+ ø√dü+ b˛sê&ÉT‘·THêïeTqï nH˚ø£ ãè+<ë\T kÕj·TT<Ûä <äfi≤\qT @s¡Œ]∫ rÁeyê<ä
#·s¡´\≈£î bÕ\Œ&ÉkÕ>±sTT. á ãè+<ë\≈£î bÕøÏkÕÔHé Á|üuÛÑT‘·«+ ÁøÏj·÷o\ø£ eT<ä›‘·T Çk˛Ô+<äì uÛ≤s¡‘·
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ù|s=ÿqkÕ–+~. |ü+C≤uŸ˝À ˇø£ <äXÊã›ø±\+ bÕ≥T Væ≤+dü, |òTü s¡¸D\T #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT.
á ‹s¡T>∑Tu≤≥T ø±\+˝À dæ≈î£ ÿ rÁeyê<äT\T b˛©düT\‘√q÷, Ç‘·s¡ eT‘· ãè+<ë\‘√q÷ ‘·\|ü&Ü¶sT¡ .
rÁeyê<äT\T ìπs›•+∫q Á|ües¡ÔqqT bÕ{Ï+#·ì |üÁ‘·ø±s¡T\T, sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\T, ø£fi≤ø±s¡T\T,
ø±s¡´ø£s\Ô¡ T Vü≤‘·´\≈£î ˝Àqj·÷´s¡T. bÂs¡T\ ÁbÕDqwü+º ô|<ä› m‘·TqÔ ñ+&˚˝≤ $#·øD å£ ≤s¡V≤æ ‘· <ë&ÉT\≈£î
bÕ\Œ&Ü¶s¡T: ¬s’fi¯¢qT |ü{≤º\T ‘·|æŒ+#·≥+, e÷¬sÿ≥T¢, ¬skÕº¬s+≥T¢, |ü+C≤uŸ`&Ûç©¢ eT<Ûä´ bÂs¡T\T+&˚
ÁbÕ+‘ê\˝À u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢ e+{Ï #·s¡´\T #˚|ü{≤ºs¡T. ˇø£ÿ 1991 dü+e‘·‡s¡+˝ÀH˚ yÓsTTéT+~
<ëø± #·ìb˛j·÷s¡T. ì<ÛTä \ ùdø£sD ¡ ≈£î rÁeyê<äT\T ô|<ä› m‘·TqÔ n|üV≤ü s¡D\≈£î, ã\e+‘·|⁄ü edü÷fi¯≈¢ î£
bÕ\Œ&ÉkÕ>±s¡T. M≥ìï{Ï |ò*ü ‘·+>± rÁeyê<äT\T dæ≈î£ ÿ\‘√ düV‰ü |ü+C≤; Á|ü»\≈£î <ä÷s¡+ ø±kÕ>±s¡T.
ø±\Áø£eT+˝À b˛©düT #·s¡´\T rÁeyê<ä q&ç¶ $s¡#·>±, Á|ü»\ kÕqTuÛÑ÷‹ ø√˝ÀŒsTTq H˚|ü<Ûä´+˝À
1990\ ∫e]Hê{ÏøÏ n+‹eT+>± |ü+C≤uŸ˝À XÊ+‹ yÓ\dæ*¢+~.
nsTT‘˚, |ü+C≤uŸ˝À rÁeyê<ëìï nD∫yÓj·T´{≤ìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ #ê˝≤ rÁe |ü<ä∆‘·T\qT
ñ|üjÓ÷–+∫+~. M{Ï˝À¢ nH˚ø£+ bÂs¡T\
dæ≈î£ ÿ\ y˚sêŒ≥Tyê<ä+, rÁeyê<ë\qT Áù|sπ |æ+#·≥+˝À
sêC≤´+>∑ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛ+Ñ >∑+ ø£*–+#êj·Tì 1984˝À &Û©ç ˝¢ À #√≥T #˚dTü ≈£îqï dæ≈î£ ÿ e´‹πsø£ n\¢s¢¡
uÛ≤$+#ês¡T. rÁeyê<ä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ bÕÁ‘· @$T{Ï?
sêC≤´+>∑ j· T +Á‘ê+>∑ y ˚ T ≈£ î |ü Œ ≈£ L ˝Ò nk˛+, |ü+C≤uŸ ñ<äé÷\ eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT
n+#·Tq ñ+&É≥+‘√ e÷qe Vü≤≈£îÿ\, ù|s=ÿq+&ç. eTq sê»ø°j·T eédüú≈£î n$ m≥Te+{Ï
sêC≤´+>∑ Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òTü q düeTs¡˙ú j·Ty˚T düyêfi¯¢qT $dæsêsTT?
nì #ê˝≤ eT+~ |ü]o\≈£î\T uÛ≤$+#ês¡T. á ¬s+&ÉT düeTdü´\‘√ Á|üuÛÑT‘·«+ eéVü≤]+∫q rs¡T
rÁeyê<äT\ô|’ e´‹πsø£ rs¡TŒ\T ÇùdÔ ‘·eTô|’ eTq Á|üC≤kÕ«$Tø£ sê»‘·+Á‘êìï ã\|ü]∫+<ë,
≈£ L &Ü <ë&É T \T »s¡ T >∑ T ‘êj· T ì ã\V”≤q|ü]∫+<ë?
Hê´j·TeT÷s¡T\Ô T uÛÑj·T|ü&ÉkÕ>±s¡T. Ç‘·s¡
|ü]o\≈£î\T Á|üuÛÑT‘·«+ sêC≤´+π>‘·s¡ X¯≈£îÔ\qT $ìjÓ÷–+#·≥+ dü]ø±<äì, Ç~ Bs¡Èø±\+˝À
sê»´‘·+Á‘·+˝À nÁ|üC≤kÕ«$Tø£ <Û√s¡DT\T ã\|ü&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+<äì uÛ≤$+#ês¡T.

sêJyé>±+BÛÛ ø±˝+˝À ø=‘·Ô #·s¡´\T
sêJyé >±+~Û H˚‘·è‘·«+˝Àì ø±+Á¬>dt n+‘·≈£î
eTT+<Óqï&É÷ ˝Òq+‘·>± mìïø£\˝À |òüTq$»j·T+
kÕ~Û + ∫+~. sêJyé > ±+~Û |ü + C≤uŸ , nk˛+,
$TCÀsê+\˝À, bıs¡T>∑T<˚X¯yÓTÆq l\+ø£˝À ≈£L&Ü
XÊ+‹ Á|üÁøÏjT· \T yÓTT<ä\Tô|{≤º&TÉ . l\+ø£˝À |òTü s¡¸D
|ü & É T ‘· T qï Çs¡ T |ü ø å ± \ eT<Û ä ´ (y˚ s êŒ≥Tyê<ä
‘·$Tfi¯ó\T, l\+ø£ Á|üuÛÑT‘·«+) XÊ+‹ HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘·q ôdH’ ê´ìï |ü+|æ+∫+~. nsTT‘˚ BìøÏ
n≥T ‘· $ Tfi¯ ó \T, Ç≥T l\+ø£ Á|ü u Û Ñ T ‘· « eT÷
∫Á‘·+ 19.5 : sêJyé >±+BÛ n+^ø£]+#·øb£ ˛e≥+ e\¢ Ç<=ø£ <äTkÕ‡Vü≤dü #·s´¡ >±
|ü]D$T+∫+~. n+‹eT+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·q
ôd’Hê´ìï 1989˝À yÓqøÏÿ rùddüT≈£î+~.
<˚X¯+˝À n_Ûeè~∆ô|’ <äèwæº ô|{Ïºq|üŒ{Ïø° n~
ì»yÓTÆq \_∆<ës¡T\≈£î #˚s¡≥+˝Ò<äì sêJyé>±+~Û
>∑T]Ô+#ê&ÉT. Á|üU≤´‹>±+∫q ˇø£ ñ|üHê´dü+˝À
ù|<ä\ø√dü+ Ks¡TÃ ô|&ÉT‘·Tqï Á|ü‹ s¡÷bÕsTT˝À
15 ô|d’ \ü T ≈£L&Ü yê]ì #˚s≥¡ +˝Ò<ìä sêJyé >±+~Û
nHêï&ÉT. n_Ûeè~∆øÏ πø{≤sTT+|ü⁄\T m+‘·>±H√
ô|]–q|üŒ{Ïø° ù|<ä\ |ü]dæú‹ e÷Á‘·+ n˝≤π>
Ç|ü&ÉT yÓqøÏÿ ‹]– #·÷ùdÔ sêJyé >±+~Û

∫Á‘·+ 19.6 : ø=‘·Ô &Ûç©¢ f…*bò˛Hé mø˘‡#Û˚+õ˝À |üì#˚düTÔqï <˚ X ÊìøÏ ˇq>∑ ÷ ]Ãq XÊX¯ « ‘·
Ä|üπs≥s¡T¢, 1950\˝Àì ∫Á‘·+ Á|üjÓ÷»Hê\T @$T{Ï?
‘·eT ø√dü+ ñ<˚›•+∫q |ü<∏äø±\ e\¢
ñ+&çb˛sTT+~. ù|<ä]ø£+, n+#·T\≈£î HÓ≥ºã&çq ù|<äÁ|ü»\T ‘·s¡#·T m+<äT≈£î Á|üjÓ÷»q+
ù|<ä Á|ü»\T, eTVæ≤fi¯\T, <ä[‘·T\T, –]»qT\≈£î bı+<ä≥+ ˝Ò<√ ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.
n_Ûeè~› |òü˝≤\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥+ ˝Ò<äT. Ç≥Te+{Ï Á|ü j Ó ÷ »Hê\T ì»+>±
|üqT\T »s¡T>∑T‘·Tqï $<Ûëq+˝À ô|qTe÷s¡TŒ\T ù|<äyêfi¯≈¢ î£ #˚sê\+fÒ @ Bs¡øÈ ±\ #·s´¡ \T
rdüT≈£î sêyê\ì ≈£L&Ü n‘·&ÉT Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. rdüTø√yê*?
Ç+<ä T ≈£ î |ü + #êsTTrsêCŸ dü + dü ú \ qT MT bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\≈£î n+<äe\dæq
ÁøÏj·÷o\ø£+>± eT*∫ ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T Á|üj÷Ó »Hê\ C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T #ÓjT· ´+&ç.
bÕ\q˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T nj˚T´˝≤ #Ój·T´≥+ Ç$ yêfi¯¢≈£î dü]>± n+<äT‘·THêïj·÷?
eT+∫ |ü<‘∆ä ì· sêJyé >±+~Û uÛ≤$+#ê&ÉT. nsTT‘˚ ‘· s ¡ > ∑ ‹ >∑ ~ ˝Àq÷, ãj· T ≥ Áø° & Ü
yÓTÆ<ëHê\˝Àq÷, Ç+{Ïe<ä› #·]Ã+#·+&ç.

nH˚ø£ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫ Á|ü‹|üø£å bÕØº\T n~Ûø±s¡+˝À ñqï sêÅcÕº\T Ç~ ‘·eT <ë«sê
ø±≈£î+&Ü H˚sT¡ >± õ˝≤¢\≈£î #˚s{¡ ≤ìøÏ, ‘·eT n~Ûø±sê\T ‘·–+Z #·{≤ìøÏ ñ<˚•› +∫q #·s´¡ >± uÛ≤$+#ês¡T.
Ä]úøs£ +¡ >∑+˝À ≈£L&Ü sêJyé >±+~Û _Ûqï |ü+<∏ëì nqTdü]+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT. 1985˝À
n‘·&ç Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº yÓTT<ä{Ï ã&Ó{® Ÿ˝À neT\T˝À ñqï ø=ìï ìj·T+Á‘·D\qT, |ü]$T‘·T\qT
‘=\–+∫ düs¡∞ø£è‘· Ä]úø£ $<Ûëq+yÓ’|ü⁄ |üj·Tq+ yÓTT<ä\Tô|{≤º&ÉT.
Á|ü| ü+#·+˝À eTT+<äTø=düTÔqï ø=‘· Ô kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hê\qT Á|ü‘ ˚´øÏ+∫ ø£+|üP´≥s¡T,
f…*ø£eT÷´ìπøwüHé kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hêìï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ne\+_+#ê\ì sêJyé >±+~Û >∑{>ºÏ ± qe÷à&ÉT.
n‘·&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ªf…*ø£+ $|ü¢e+μ nqã&ÉT‘·Tqï <ëìì Äs¡+_Û+#ê&ÉT. ñ|üÁ>∑Vü≤ kÕ+πø‹ø£
$C≤„q+‘√ <˚X¯+˝À f…*bò˛ìø˘ HÓ{ŸesYÿ y˚>∑+>± $düÔ]+#·{≤ìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä|ü&ç+~.
eT‘·‘·‘·«+, ñqï‘· kÕúHê\˝À n$˙‹ ô|s¡T>∑T<ä\
<˚X¯$uÛÑ»q düeTj·T+˝À |òüTÀsê\ ‘·s¡Tyê‘· sê»ø°j·T s¡+>∑+ qT+∫ eT‘êìï <ä÷s¡+>±
ñ+#·{≤ìøÏ ø=+‘· Á|üj·T‘·ï+ »]–+~. nsTT‘˚ Ä ‘·s¡Tyê‘· ø±\+ eT‘· <Û√s¡DÏ ñqï ø=‘·Ô
sê»ø°j·T düMTø£s¡DqT #·$#·÷dæ+~. sê»ø°j·T ñ<˚›XÊ\≈£î eT‘êìï yê&ÉTø√e≥+, Á|üuÛÑT‘·« |üø£åbÕ‘·
<Û√s¡DÏ ø±s¡D+>± Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü]D≤e÷\≈£î <ë]rdæ <˚X¯ ◊ø£´‘·, düeTÁ>∑‘·\H˚ Á|üXÊïs¡úø£+>±
e÷]Ã+~.
Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ ø£eå ÷|üD
sê»´düuÛÑ˝À &Üˆˆ eTHéyÓ÷Vü≤Hé dæ+>¥ Á|üø£≥q`
... 1984˝À »]–q á eTVü‰ C≤rj·T $|ü‘·TÔ˝À Hê\T>∑T y˚\eT+~ #·+|üã&Ü¶s¡T. ˇπø <˚X¯+>±
ø£*dæ |üì#˚düTÔqï dü+<äs¡“¤+˝À Ç≥Te+{Ï |òüTÀs¡ $cÕ<ë\T <˚X¯+˝À ‹]– mqï&É÷ »s¡>∑≈£î+&Ü ø=‘·Ô
<ës¡T\T ø£qTø√ÿ{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*. ... ˇø£ÿ dæ≈£îÿ Á|ü»\πø ø±≈£î+&Ü yÓTT‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ø£åe÷|üD\T
#Ó|üŒ{≤ìøÏ H˚qT ‘·≥|ü{≤sTT+#·qT, m+<äTø£+fÒ 1984˝À »]–+~ eTq sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q
<ëìøÏ, C≤‹ nqï uÛ≤eq≈£î |üP]Ô e´‹πsø£eTsTTq~. e÷ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·s|¡ ⁄üò q, Á|ü»\+<ä] ‘·s|¡ üò⁄q Ç≥Te+{Ï
|òüT≥q »]–q+<äT≈£î H˚qT dæ>∑TZ‘√ ‘·\ e+#·T≈£î+≥THêïqT. nsTT‘˚ <˚X¯ eéVü‰sê˝À¢ •Ksê\÷
ñ+{≤sTT, ˝Àj·T\T ñ+{≤sTT. >∑‘+· eTq‘√ ñ+~, <ëìì ‹s¡>s∑ êj·T˝Ò+. ø±˙ e÷qe⁄\+>± eTq+<ä]ø°
yÓTs¡T¬>’q uÛÑ$wü´‘·TÔqT s¡÷bı+~+#·>∑\ kÕeTs¡ú´+, <äè&ÛÉ ∫‘·Ô‘· eTqøÏ ñHêïsTT...
(pmindia.mic.co/Rs%20 speech.pdf) ` 2005 Ä>∑düTº 11.
á ñ|üHê´dü+˝Àì Á|ü<Ûëq dü+<˚X¯+ @$T{Ï?
á ñ|üHê´dü+ @ dü+πø‘ê\qT |ü+|æk˛Ô+~?
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ á ñ|üHê´dü+ #Ój·T´≥+˝Àì ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï?
uÛÑs¡ÔqT+∫ $&Ü≈£î\T bı+~q cÕ u≤H√ nqï eTVæ≤fi¯ y˚dæq πødüT˝À 1985˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº ÄyÓT
e÷J uÛÑs¡Ô ÄyÓT≈£î uÛÑsD
¡ + #Ó*¢+#ê\ì rs¡TŒ Ç∫Ã+~. Á|ü>∑‹o\ eTTdæ¢eTT\T á rs¡TŒqT
kÕ«>∑‹+#ês¡T. nsTT‘˚ Ç‘·s¡T\T á rs¡TŒ ÇkÕ¢$Tø˘ #·≥º+˝À CÀø£´+ #˚düT≈£î+{À+<äì, Bìì

nqTeT‹ùdÔ ‘·eT eT‘· J$‘·+˝À CÀø£´+ eT]+‘· ô|s¡T>∑T‘·T+<äì ìs¡düq\T #˚|ü{≤ºs¡T. @ø£ |üø£å+>±
uÛÑs¡Ô\‘√ $&Ü≈£î\T Çe«ã&ç nHê´j·÷ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·Tqï eTVæ≤fi¯\≈£î »s¡T>∑T‘·Tqï nHê´j·÷\qT Ç~
n]ø£&ÉT‘·T+<äì eTVæ≤fi≤ ñ<äéT Hêj·T≈£î\T, eTTdæ¢+ düe÷»+˝À dü+düÿs¡D\T ø√s¡T≈£î+≥Tqï
düuÛÑT´\T yê~+#·kÕ>±s¡T. #Ûê+<ädüyê<ä esêZ\ ˇ‹Ô&çøÏ ˝ÀHÓ’q Á|üuÛÑT‘·«+ 1986˝À ø=‘·Ô #·≥º+
#˚d+æ ~. Bì Á|üø±s¡+ eTTdæ+¢ uÛsÑ \Ô¡ ≈£î m≥Te+{Ï u≤<Û´ä ‘· ˝Ò≈î£ +&Ü #˚dæ $&Ü≈£î\T bı+~q eTVæ≤fi¯\≈£î
eT÷&ÉT HÓ\\\bÕ≥T eTTdæ¢+ eT‘· dü+düú\ uÛÑs¡D+ ÇùdÔ dü]b˛‘·T+~. á #·s¡´ eTTdæ¢+ eTVæ≤fi¯\
Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±<äì eT‘· #Ûê+<ädüyê<äT\≈£î ‘·\ ˇ–Z+<äì #ê˝≤eT+~ uÛ≤$+#ês¡T.
n<˚ düeTj·T+˝À njÓ÷<Ûä´˝À $yê<ëdüŒ<ä ø£≥º&ÉyÓTÆq u≤Á; eTd”<äT ñqï kÕúq+˝À sêeTT&çøÏ
>∑T&ç ø£{≤º\ì ø=+‘·eT+~ Væ≤+<äTe⁄\T ñ<äéT+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T. n~ sêeTTì »qàdüú\+ nì,
n+‘·≈î£ eTT+<äT nø£ÿ&É ñqï >∑T&çì |ü&>É ={Ïº eTd”<Tä ø£{≤ºsì¡ yêfi¯¢ yê<äq. u≤Á; eTd”<Tä ìsê«Vü≤≈£î\T
Ç~ ì»+ø±<äì, Ç~ eTTdæ¢eTT\ ÁbÕs¡úHê düú\eTì ù|s=ÿHêïs¡T. á $yê<ä+ ø=+‘· ø±\+>±
kÕ>∑T‘√+~. n+‹eT ìs¡íj·T+ rdüT≈£îH˚<ëø± dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£ s√E ‘·|æŒ+∫ eTd”<äTqT eT÷dæ
ñ+#ê\ì ø√s¡Tº Ä<˚•+∫+~. 1986˝À ø√s¡Tº rs¡TŒ Çdü÷Ô eTd”<äTì dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê ‘Ó]∫
ñ+#·e#·Ãì, Væ≤+<äTe⁄\qT s√EyêØ |üP»\≈£î nqTeT‹+#ê\ì Ä<˚•+∫+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
á ìs¡j í ÷· ìï ÄyÓ÷~+∫q+<äTe˝Ò¢ Ç~ »]– ñ+≥T+<äì #ê˝≤eT+~ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ . eTd”<Tä ì
>∑T&ç>± e÷sêÃ\qT≈£î+≥Tqï yêfi¯ó¢ eT]+‘·eT+~ Á|ü»\qT düMTø£]+#·{≤ìøÏ >∑T&çì ‘Ós¡e≥+
düVü≤ø£]+∫+~.
sê»ø°j·T bÕØº\T Á|ü»\˝À ‘·eT Ä<äs¡DqT ø√˝ÀŒ‘·THêïj·Tì #ê˝≤eT+~ |ü]o\≈£î\≈£î
nì|æ+#·kÕ–+~. nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ sê»ø°j˚T‘·s¡ Hêj·Tø£‘·«+ øÏ+<ä nH˚ø£ Á|üC≤ ñ<äé÷\T
#Ó\sπ >∑kÕ>±sTT. e÷¬sÿ≥T ø√dü+ ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔqï ¬s’‘·T\T eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î yÓTs¡T¬>’q <Ûäs¡\
ø√dü+, &ûõ\T, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T, $<äT´‘·TÔ e+{Ï ñ‘êŒ<äø±\ô|’ dü_‡&û\ø√dü+ b˛sê&ÉkÕ>±s¡T.
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, Vü≤sê´Hê˝Àì ¬s’‘·T\T eTùV≤+Á<ä dæ+>¥ ‹ø±j·T‘Y H˚‘·è‘·«+˝À b˛sê≥+ #˚düTÔ+&É>±
eTVü‰sêÅwüº˝Àì ¬s’‘·T\T X¯s¡<é CÀw” Hêj·Tø£‘·«+˝À b˛sê&ÉkÕ>±s¡T. nH˚ø£ sêÅcÕº\˝À Äqø£≥º\T,
>∑qT\ e+{Ï n_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\ e\¢ ìsê«dæ‘·T\e⁄‘·Tqï –]»qT\T, ¬s’‘·T\T nH˚ø£ sêÅcÕº\˝À
ñ<ä´$T+#·kÕ>±s¡T. »Hê<äs¡D ø√˝ÀŒ‘·Tqï C≤rj·T sê»ø°j·T bÕØº\T mìïø£\˝À eT<ä›‘·Tø√dü+
Væ≤+<ä÷, eTTdæ¢+ eT‘·uÛ≤eq\≈£î ‘·\ ˇ>∑ZkÕ>±s¡ì |ü]o\≈£î\T uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T. nsTT‘˚ Bìe\¢
<˚X¯ ˝ÖøÏø£ dü÷Œ¤]Ô <Óã“‹ì, ‘·s¡Tyê‘· <äXÊã›+˝À eT‘· ‘·‘·« sê»ø°j·÷\≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+∫+~.
Ç<˚ düeTj·T+˝À uÛ≤s¡rj·T ôd’Hê´ìøÏ X¯‘·|òüTTï\T düs¡|òüsê #˚dæq d”«&çwt ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ <ë«sê
nH˚ø£ eT+~ Hêj·T≈£î\≈£î Á|ü‘·´ø£å+>±, |üs√ø£å+>± eTT&ÉT|ü⁄\T eTT{≤ºj·Tì Äs√|üD\T e#êÃsTT.
á Äs√|üD\T K∫Ã‘·+>± ìs¡÷|æ+|üã&Éø£ b˛sTTq|üŒ{Ïø° eT+Á‹es¡Z+˝Àì e÷J eT+Á‘·T˝…’q $|æ
dæ+>¥ e+{Ï ø=+‘·eT+~ Hêj·Tø£‘·«+˝À ã\yÓTÆq ñ<äéT+ kÕ–+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· 1989˝À »]–q
mìïø£\˝À ø±+Á¬>ùd‘·s¡ sê»ø°j·T X¯≈£îÔ\≈£î |ü]bÕ\q, sê»ø°j·T s¡+>±\˝À n$˙‹ nqï~ Á|ü<Ûëq
Á|ü#ês¡ n+X¯+ nsTT´+~. ‘·eT eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü ø±+Á¬>ùd‘·s¡ sê»ø°j·T
bÕØº\T @ø£+ ø±e≥+‘√ ø±+Á¬>dtøÏ ¬>\e≥+ ø£wüºyÓTÆb˛sTT+~. nìï{Ïø£+fÒ m≈£îÿe d”≥T¢ ø±+Á¬>dtπø
e∫Ãq|üŒ{Ïø° n~ ˇ+≥]>± Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T#˚ùd dæú‹˝À ˝Ò<äT. $|æ dæ+>¥ H˚‘·è‘·«+˝Àì »q‘ê
<äfiŸ‘√ yÓTT<ä{Ï dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘·«+ @s¡Œ&ç+~.
dü+ø°s¡í sê»ø°j·÷\ X¯ø£+
1990\ ø±˝+˝À kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #√≥T
#˚dTü ≈£îHêïsTT. b˛{°‘√ ≈£L&çq ãVüQfi¯bÕØº eédü≈ú î£ e÷s¡≥+‘√
yÓTC≤]{° kÕúHê\T ¬>*∫ kı+‘·+>± Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚ùd
dæ‹ú @ ˇø£ÿ bÕØºøÏ ˝Ò<Tä . 1989 qT+∫ C≤rj·TkÕúsTT˝À @s¡Œ&çq
Á|üuTÑÛ ‘ê«\˙ï dü+ø°s/í¡ yÓTHÆ ê]{° Á|üuTÑÛ ‘ê«˝Ò. øπ +Á<ä+˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï
@sêŒ≥T #Ój·T´{≤ìøÏ nH˚ø£ C≤rj·T, ÁbÕ+rj·T bÕØº\T
ø£\ee\dæ e#˚Ã~. Bqs¡+ú nH˚ø£ bÕØº\ sê»ø°jT· dæ<ë∆+‘ê\qT,
ø±s¡´Áø£e÷\qT ø£\T|ü⁄≈£îì ø£˙dü ˇ|üŒ+<ë\≈£î sêe\dæ e#˚Ã~.
<ë+‘√ @ ˇø£ÿ bÕØº ‘·q |üP]Ô |ü+<∏ëqT ø=qkÕ–+#·{≤ìøÏ
M\T˝Ò ø £ ø=+‘· e s¡ ≈ £ î ‘· – Z + #· T ø√e\dæ e#˚ Ã ~. Bìe\¢
sê»ø°j·÷\T, $<ÛëHê\˝À nH˚ø£ <äèwæºø√D≤\ |ü≥¢ πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘ê«\T düTìï‘·‘·«+‘√ eéVü≤]+#·e\dæ e∫Ã+~. n<˚
düeTj·T+˝À Bìe\¢ m+‘√ ndæús¡‘· ≈£L&Ü HÓ\ø=+~. ∫qï
bÕØº\T ≈£L&Ü ‘·eT eT<ä›‘T· ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£î+fÒ Á|üuÛÑT‘·«+ ∫Á‘·+ 19.7: $.|æ. dæ+>¥
|ü&çb˛‘·T+~ ø±ã{Ïº m≈£îÿe Á|üjÓ÷»Hê\T sêã≥Tºø√{≤ìøÏ
Á|üj·T‹ï+#êsTT. ø=ìïkÕs¡T¢ Bìe\¢ ª$<Ûëq |üø£åbÕ‘·+μ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$+#˚~ ` n+fÒ @<√ ˇø£
uÛ≤>∑kÕ«$T eT<ä›‘·T ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£î+≥T+<äqï uÛÑj·T+‘√ rÁe e÷s¡TŒ\qT ‘Ó#˚Ã $<ÛëHê\qT
neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘·«+ uÛÑj·T|ü&˚~.
‘=* dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘ê«\T #ê˝≤ ndæús¡+>± ñ+&ç yê{Ï |üP]Ôø±\+ ø=qkÕ>∑˝Òø£b˛j·÷sTT.
‘·sT¡ yê‹ dü+ø°sí¡ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ø£˙dü ñeTà&ç ø±s¡´Áø£e÷\T, düeTq«j·T dü+|ò÷ü \Te+{Ï |ü\T $<ÛëHê\
<ë«sê uÛ≤>∑kÕ«eTT\ eT<Ûä´ eT]+‘· ne>±Vü≤q kÕ~Û+#·>∑*>±sTT. |òü*‘·+>± _C…|æ H˚‘·è‘·«+˝Àì
H˚ w ü q ˝Ÿ &Ó y Ó T TÁø±{Ï ø ˘ n\j· T Hé ‡ , ø±+Á¬ > dt dü+ø°sí¡ sê»ø°j÷· \ e\¢ Á|üuÛÑT‘·«+ ã\V”≤q|ü&+ç <äì
H˚‘·è‘·«+˝Àì j·TTHÓ’f…&é Áb˛Á¬>dæ‡yé n\j·THé‡ ø=+‘·eT+~ uÛ≤$düTÔ+&É>±, <ëìe\¢ @ ˇø£ÿ bÕØº
(UPA)˝≤+{Ï dü+ø°sí¡ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T ‘·eT |üP]Ôø±\+ ‘·q $<ÛëHêìï <˚X¯+ MT<ä s¡T<ä›≈£î+&Ü #˚dæ+<äì
|ü<ä$˝À ø=qkÕ>±sTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü j·TT|æ@ ø=+‘·eT+~ uÛ≤$kÕÔs¡T. Bìì ñ<ëVü≤s¡D\‘√
dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘·«+ ‹]– mìïø£ nsTT´+~. #·]Ã+#·+&ç.
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À ªyêeT |üø£å Á|üuÛÑT‘·«+μ
yêeT |üø£å sê»ø°j·T bÕØº˝…’q uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüTº bÕØº (dæ|æ◊), bòÕs¡«sY¶ u≤¢ø˘, ]e\T´wüqØ
k˛wü*düTº bÕØº, uÛ≤s¡‘· ø£eT÷´ìdüTº bÕØº e÷]ÿ‡düTº (dæ|mæ +) e+{Ï$ 1977˝À |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÅwºü
mìïø£\˝À >¬ *∫ dæ|mæ +øÏ #Ó+~q CÀ´‹ ãdüT Hêj·Tø£‘«· +˝À yêeT |üøå£ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T#˚XÊsTT.
sêÅwüº+˝À ndü+|üP]Ô>± ñ+&çb˛sTTq uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\qT n~ eTT+<äT>± #˚|ü{Ïº+~. pHé 1978˝À
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+ øö\T<ës¡¢ ù|s¡¢qT qyÓ÷<äT #˚dæ, yêfi¯¢ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ ªÄ|üπswüHé
ãsêZμ #˚|{ü +ºÏ ~ (øö\T<ës¡q¢ T u…+>±©˝À ãsêZ<ës¡T¢ n+{≤s¡T, Mfi¯ó¢ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ uÛ÷Ñ eTT\qT kÕ>∑T#˚d÷ü Ô
|ü+≥˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ yêfi¯¢øÏ øö\T>± #Ó*¢dü÷Ô ñ+&˚yêfi¯ó¢). |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À Á>±MTD »HêuÛ≤˝À
á øö\T<ës¡T¢ n~Ûø£ dü+K´˝À ñ+&˚yêfi¯ó.¢ |ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä Ä\kÕ´\T, uÛ÷Ñ kÕ«eTésêZ\ ô|‘·qÔ eT÷
˝Ò≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ |ü+#êsTTr sêCŸ dü+düú\T, øö\T<ës¡¢ ñeTà&ç ø±sê´#·s¡Dô|’ Ä|üπswüHé ãsêZ
Ä<Ûës¡|ü&ç+~. n~Ûø±s¡T\T Á>±e÷\˝À düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+∫ $$<Ûä bÕÁ‘·<Ûës¡T\T #Óù|Œ~ $H˚
yêfi¯ó¢. Ä yÓ+≥H˚ øö\T<ës¡¢ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#˚dæ uÛÑ÷kÕ«eTT\ düeTø£å+˝À dü] #·÷ùdyêfi¯ó¢. @yÓTÆHê
nuÛ´Ñ +‘·sê\T ñ+fÒ ‘Ó*j·T#ÓjT· ´{≤ìøÏ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\≈£î neø±X¯+ Ç#˚Ãyêfi¯ó.¢ nø£ÿ&çøø£ ÿ£ &˚ øö\T<ës¡¢
ù|s¡T¢ qyÓ÷<äT #˚dæ, nìï #·≥º dü+ã+<Ûä ø±–‘ê\T ‘·j·÷s¡T#˚dæ yÓ+≥H˚ |ü+∫ô|fÒºyêfi¯ó¢.
Ä|üsπ wüHé ãsêZ |ò*ü ‘·+>± øö\T<ës¡q¢ T uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T ã\e+‘·+>± ‘=\–+#·{≤ìøÏ M\T ˝Ò≈î£ +&Ü
b˛sTT+~. yêdüÔyêìøÏ øö\T<ës¡¢ Vü≤≈£îÿqT yês¡dü‘·«+ #˚dæ n~ ø=qkÕπ>˝≤ #·÷XÊs¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
|ü+≥˝À Hê´j·TyÓTÆq yê{≤ (ÁX¯eT ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ ô|≥Tºã&ç øö\T<ës¡T ô|&ç‘˚ 75%, uÛÑ÷kÕ«$T
ô|&ç‘˚ 50%) øö\T<ës¡TøÏ <äπøÿ˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+ #·÷düTÔ+~. yÓTT‘·Ô+>± |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ≈£î≥T+u≤\˝À dü>∑+ <ëø± uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ Á|üjÓ÷»Hê\qT bı+<ësTT.
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì uÛ÷Ñ dü+düÿs¡D\qT á #·s¡´\ |òü*‘·+>± |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ ˝À eékÕj·T
#Ó’Hê˝Àì, ˝Ò<ë $j·T‘êï+˝Àì uÛÑ÷ ñ‘·Œ‹Ô 30 XÊ‘·+ <ëø± ô|]–+~, Á>±MTD ù|<ä]ø£+
dü + dü ÿ s¡ D \‘√ b˛\Ã+&ç . M{Ï ˝ À¢ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À n~Ûø£ XÊ‘·+
b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T >∑T]Ô+#·+&ç. øö\T<ës¡T¢ (70% <ëø±) Ç+ø± qyÓ÷<äT ø±˝Ò<äì, á bÕøÏåø£
øö\T<ës¡¢≈£î s¡ø£åD \_Û+≥+ e\¢ neT\T e\¢ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø=‘·Ô <Ûäìø£ es¡Z+ @s¡Œ&ç+<äì
ñ‘·Œ‹Ô m+<äT≈£î ô|]–+~? $eTs¡Ù≈£î\T uÛ≤$kÕÔs¡T.
@<˚yÓTÆq|üŒ{Ïø° Ä|üπswüHé ãsêZ, |ü+#êsTTr sêCŸ eédüú
neT\Te\¢ yêeT |üøå±ìøÏ Á>±MTD »HêuÛ≤˝À >∑D˙j·TyÓTÆq eT<ä›‘·T \_Û+∫+~. 2006 es¡≈£î nìï
mìïø£\˝Àq÷ $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. sêÅwüº Á|ü»\ nedüsê\qT Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± r]Ãq
ñ<ëVü≤s¡D\˝À Ç~ ˇø£{Ï.
1980\ qT+∫ dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘ê«\T ø=ìï sê»ø°j·T bÕØº\T
H˚wqü ˝Ÿ H˚wqü ˝Ÿ
n~Ûø±s¡+˝À ñqï bÕØº\T n~Ûø±s¡+˝À j·TTHÓf
’ &… é ñqï bÕØº\T &Óy÷Ó Áø±{Ïø˘ n~Ûø±s¡+˝À ñqï bÕØº\T
Á|ò+ü {Ÿ Á|ò+ü {Ÿ n\j·THé‡
1989-1990 1996-1998
1998-2004
C…&,ç &çm+¬ø, mõ|æ, {Ï&|ç æ
»eTTà & ø±oàsY H˚wüq˝Ÿ C…¬ømHédæ, {Ï&ç|æ, {Ïm+dæ, C…&jç T· T, mdtm&ç, m◊m&çm+¬ø,
ø±qŒ¤¬sHé‡ (C…¬ø mHédæ) dæ|◊æ , mõ|æ, &çm+¬ø, m+õ|æ, C…¬ømHédæ, ‘·èDeT÷˝Ÿ ø±+Á¬>dt,
_p »q‘ê <äfiŸ, •eùdq
eT<ä‘› T· ì∫Ãq bÕØº\T eT<ä‘› T· ì∫Ãq bÕØº\T eT<ä‘› T· ì∫Ãq bÕØº\T
dæ|mæ +, dæ|◊æ , _C…|æ dæ|mæ + {Ï&|ç æ
Ç~ Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…’q ˝Ò<ë eT<ä‘› T· Ç∫Ãq nìï sê»ø°j·T bÕØº\ C≤_‘ê ø±<äT. ‘·s¡#·T, nsTT<äT>∑Ts¡T
˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe m+|”\T ñqï bÕØº\qT ù|s=ÿHêï+.

20e X¯‘êã›|⁄ü ∫e] <äXø¯ +£ ˝Àì düeTdü´\T
sê»ø°j·÷˝À¢ á e÷s¡TŒ‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ ø°\ø£yÓTÆq |ü]D≤e÷\T ≈£L&Ü dü+uÛÑ$+#êsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ ùd«#·Ã¤>± $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\T, edüTÔe⁄\qT nqTeT‹+#˚˝≤ uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ $<Ûëq+
ã\e+‘·+>± düs¡∞ø£è‘·+ #˚j·Tã&ç+~. Ç+ø=ø£yÓ’|ü⁄ ø=‘·Ô kÕe÷õø£ esêZ\T yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ‘·eT
sê»ø°j·T Äø±+ø£å\qT kÕ~Û+#·Tø√{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·kÕ>±sTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü sê»ø°j·T J$‘·+˝À
eT‘·|üs¡ C≤rj·T‘êyê<ä+, eT‘·+ ù|s¡T‘√ sê»ø°j·T düMTø£s¡D\T eTTU≤´+XÊ\T>± e÷sêsTT.
M≥ìï{Ï ø±s¡D+>± uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ rÁe ø£˝À¢˝≤ìøÏ ˝ÀqsTT´+~. á e÷s¡TŒ\qT ns¡ú+
#˚düT≈£îì yê{ÏøÏ nqT>∑TD+>± e÷πs Á|üj·T‘·ï+˝ÀH˚ Ç+ø± eTq+ ñHêï+.
sêC≤´+>∑ kÂø£sê´\ $düÔs¡D
yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\ Á|ü»\øÏ ≈£L&Ü neø±XÊ\T ø£*Œ+#·≥+ô|’ yêfi¯¢ì ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄≈£îì
n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·≥+ô|’ »q‘ê <äfiŸ <äèwæº πø+ÁBø£]+∫+~. Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±\˝Àq÷, $<ë´
dü<äTbÕj·÷\˝Àq÷ Ç‘·s¡ yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\≈£î (ˇ_dæ\≈£î) ]»πs«wüqT¢ ñ+&Ü\ì dæbòÕs¡düT
#˚dæq eT+&É˝Ÿ ø£$TwüHé ìy˚~ø£qT H˚wüq˝Ÿ Á|òü+{Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ*øÏ rdæ+~. á ø£$TwüHé >∑T]Ô+∫q
kÕe÷õø£+>±, $<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\≈£î Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±\˝À 27% ]»πs«wüqT¢
ø£*Œ+#·eTqï eT+&É\ ø£$TwüHé eTTKýÓTÆq dæbòÕs¡düTqT neT\T #˚düTÔqï≥Tº $|æ dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘·«+
Á|üø{£ +Ï ∫+~. á Ä<˚XÊ\‘√ nH˚ø£ ìs¡dqü \T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À #Ó\sπ >±sTT. <äøDåÏ ≤~q
n|üŒ{Ïπø nH˚ø£ sêÅcÕº\T ˇ_dæ\≈£î n~Ûø£ XÊ‘·+
]»πs«wüq¢qT neT\T #˚düTÔHêïsTT. $|æ dæ+>¥ |ü+#êj·TrsêCŸ 73e dües¡D
Á|üuÛÑT‘·« á ìs¡íj·T+ |ü≥¢ nH˚ø£ Ç‘·s¡ sê»ø°j·T kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q≈£î sêC≤´+>∑ >∑T]Ô+|ü⁄ìdü÷Ô
bÕØº\T nqT≈£L\+>± ˝Òe⁄. ø±˙ ‘êeTT »Hê<äsD¡ 1992e dü + e‘· ‡ s¡ + ˝À |æ . $. qs¡ d æ + Vü ‰ sêe⁄
ø√˝ÀŒ‘êeTqï uÛÑj·T+‘√ <ëì |ü≥¢ e´‹πsø£‘·qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêC≤´+>∑ dües¡D #˚d+æ ~. 73e sêC≤´+>∑
Á|üø£{Ï+#·˝Ò<äT. >∑‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\˝À ˇ_dæ dües¡D Á>±eT kÕúsTT˝À kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\Hê
≈£ î ˝≤˝À¢ nH˚ ø £ + dü + |ü q Tï˝… ’ ‘· e T ñìøÏ ì Á|üuÛÑT‘ê«\qT ø£*Œ+#·>±, 74e sêC≤´+>∑ dües¡D
#ê≥Tø√e{≤ìøÏ Á|ü j · T ‹ïdü T Ô + &É ≥ y˚ T BìøÏ |ü≥ºD, q>∑sê\≈£î yê{Ï kÕ˜sTT˝À Á|üuÛÑT‘ê«\qT
ø±s¡D+. yêfi¯ó¢ Á|ü‘˚´ø£+>± uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T, kÕs¡«Á‹ø£ ejÓ÷»q z{Ï+>¥ <ë«sê yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ]
Vü≤]‘· $|ü¢e+ <ë«sê ˝≤uÛÑ|ü&Ü¶s¡T. nsTT‘˚ mqTï≈£îHêïs¡T. yÓTT‘·+Ô kÕúHê\˝À eT÷&ç+≥ ˇø£e+‘·T
$<ä´˝ÀqT, Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\˝ÀqT, sê»ø°j÷· \˝À (1/3e e+‘·T) kÕúHê\qT Åd”Ô\≈£î πø{≤sTT+#ês¡T.
ôd’‘·+ ‘· eT≈£î ‘·–q+‘· ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ˝Ò<äì ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T C≤‘·T\≈£î ≈£L&Ü ø=ìï
uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T. á s¡+>±\˝À Ç|ü&ÉT Mfi¯ó¢ ‘·eT kÕú H ê\qT ]»s¡ T « #˚ k Õs¡ T . sêÅwü º Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\
yê{≤ ø√s¡kÕ>±s¡T. eT+&É˝Ÿ ø£$TwüHé dæbÕò s¡dTü \qT n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$dü÷Ô kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\Hê
neT\T#˚j·T≥+ <ë«sê $|æ dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘·«+ yêfi¯¢ Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ñ+&˚ $<ÛäT\T, n~Ûø±sê\qT sêÅwüº
ø√]ø£qT r]Ã+~. Áø£yT˚ |” |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+ ≈£î\ Á|üuÛÑT‘ê«\ ìs¡íj·÷ìøÏ e<ä* ô|{≤ºs¡T. n+<äTe\q,
dü e Tdü ´ \≈£ î , Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ ‘· ≈ £ î ÿe ≈£ î ˝≤\ <˚X¯ yê´|üÔ+>± |üì #˚ùd kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\Hê
yêfi¯ ó ¢ m<ä T s=ÿ+≥Tqï dü e Tdü ´ \≈£ î eT]+‘· Á|üuÛÑT‘ê«\ n~Ûø±sê\˝À ‘˚&Ü\T+{≤sTT.

düTìï‘·+>± düŒ+~+#·kÕ–+~. <ä[‘·T\ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤düTHÔ êïeTH˚ ãVüQ»q düe÷CŸ
bÕØº, ô|’¬ø<äT>∑T‘·Tqï C≤{Ÿ, j·÷<äe⁄\ e+{Ï ≈£î˝≤\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚ ÁbÕ+rj·T bÕØº\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»ø°j·÷\˝À eTTK´bÕÁ‘· b˛wæ+#·kÕ>±sTT.
sê»ø°j·÷\T, eT‘· $ìjÓ÷>∑+
»HêuÛ≤ dü+K´˝À n‘·´~Û≈£î\T n+fÒ Væ≤+<äTe⁄\ eT‘· ndæÔ‘·« Ä<Ûës¡+>± <˚XÊìï ì]à+#ê\qï
sê»ø°j·T <Û√s¡DÏøÏ uÛ≤s¡rj·T »q‘ê bÕØº H˚‘·è‘·«+ eVæ≤k˛Ô+~. Á|üC≤kÕ«eT´+, ˝ÖøÏø£yê<ä+ e+{Ï$
bÕXÊÃ‘·´ uÛ≤yê\ì, Ç$ dü]b˛eì, |ü⁄sê‘·q uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹qT+∫ eTq+ H˚s¡TÃø√yê\ì á
bÕØº $X¯«dædTü +Ô ~. nsTT‘˚ eT‘·>T∑ s¡Te⁄\T q&çù| eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ sêC≤´ìøÏ _C…|æ e´‹πsø£+. ˝ÖøÏøs£ ê»´+
n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\≈£î e÷Á‘·y˚T Á|ü‘˚´ø£ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#·&É+ ø±≈£î+&Ü, <˚X¯ Á|ü»\+<ä]˙
düeT<äèwæº‘√ #·÷dü÷Ô ˇπø bÂs¡ #·{≤ºìï neT\T #˚j·÷\ì _C…|æ ˝ÖøÏø£yê<ä dü«s¡÷|ü+ #·s¡ÃqT
ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
1980\ es¡≈£î uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·÷\˝À á <Û√s¡DÏ HêeTe÷Á‘·+>± ñ+&˚~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
1984 ˝Àø£düuÛÑ mìïø£\˝À Mfi¯ó¢ ¬s+&ÉT d”≥T¢ e÷Á‘·y˚T ¬>*#ês¡T. nsTT‘˚ njÓ÷<Ûä´ n+XÊìï `
sêeTT&ÉT |ü⁄{Ïºq Á|ü<˚X¯eT+≥÷ eTd”<äT ñqï#√≥ >∑T&ç ø£≥º{≤ìøÏ ñ<äé÷ìï #˚|ü≥º≥+‘√ _C…|æøÏ
Ä<äs¡D >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. á n+XÊ\≈£î eT<ä›‘·T>± _C…|æ Hêj·T≈£î&Ó’q m˝Ÿ ¬ø n<ë«ì
1990˝À k˛eTHê<∏éqT+∫ njÓ÷<Ûäés¡≈£î ªs¡<∏äj·÷Á‘·μ #˚|ü{≤º&ÉT. á ˝ÖøÏø£yê<ä sê»ø°j·÷\T
n\Œdü+U≤´ø£ esêZ\qT, Á|ü‘˚´øÏ+∫ eTTdæ¢eTT\qT dü+‘·è|æÔ |üs¡#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+∫, n~Ûø£ dü+K´˝À
ñqï Væ≤+<äTe⁄\qT ìs¡¢ø£å´+ #˚düTÔHêïj·Tì yê~+#·kÕ>±s¡T. á ñ<äéT düeTj·T+˝À Á|ü»\T
|ü\TÁbÕ+‘ê\˝À eT‘·|sü +¡ >± N*b˛j·÷s¡T. ô|<ä› m‘·TÔq eT‘·|sü y¡ ÓTÆq n\¢sT¡ ¢ #Ó\πs>±sTT. ;Vü‰sY˝À
n<ë«˙ì n¬sdüTº #Ój·T´≥+‘√ á j·÷Á‘· eTT–dæ+~. BìøÏ Á|ü‹>± $|æ dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ _C…|æ
‘·q eT<ä›‘·TqT ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£îì eTT+<äT>±H˚ mìïø£\T »]ù|˝≤ #˚dæ+~.
l\+ø£≈£î uÛ≤s¡rj·T ôd’Hê´ìï |ü+|æ+#·≥+˝À n‘·ì bÕÁ‘·≈£î Á|ürø±s¡+>± l\+ø£˝Àì ‘·$Tfi¯
y˚sêŒ≥Tyê<ä ãè+<äyTÓ qÆ m˝Ÿ{{Ï ÇÏ #˚‹˝À á mìïø£\ Á|ü#ês¡+˝À sêJyé>±+~Û Vü≤‘·´≈£î >∑Ts¡j÷· ´&ÉT.
Ä ‘·s¡Tyê‘· ≈£î]dæq kÕqTuÛÑ÷‹ yÓ\T¢e˝À ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«+ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã+~. nsTT‘˚
˝Àø£düuÛÑ˝À _C…|æ ã\+ 120øÏ ô|]–+~. sêe÷\j·T Á|ü#ês¡+˝À düMTø£]+|üã&çq ô|<ä›>∑T+|ü⁄
1992˝À njÓ÷<Ûä´≈£î #˚] eTd”<äTqT <Ûä«+dü+ #˚dæ+~. á |òüT≥q ‘·s¡Tyê‘· rÁe ìs¡düq\T,
eT‘·ø£˝À¢˝≤\T #Ó\πs>±sTT, #ê˝≤ ÁbÕDqwüº+ »]–+~.
düs¡∞ø£è‘· Ä]úø£ $<Ûëq+
1991˝À $|æ dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü&çb˛sTTq|ü&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ rÁe Ä]úø£ dü+øå√uÛ≤ìï
m<äTs=ÿ+{À+~. n|ü\qT ‹s¡– ø£≥º{≤ìøÏ, ~>∑TeT‘·T\≈£î #Ó*¢+#·{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ $<˚o
e÷s¡ø£ ì\«\T <ë<ë|ü⁄>± n&ÉT>∑+{≤sTT. n+fÒ yÓ+≥H˚ ø=‘·Ô n|ü <=]øÏ‘˚ ‘·|Œæ +∫ bÕ‘· ãø±sTT\
øÏd”Ô\qT düø±\+˝À ø£≥º˝Òì |ü]dæú‹˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ+~. 1992˝À |æ$ qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ H˚‘·è‘·«+˝À
@s¡Œ&çq ø=‘·Ô ø±+Á¬>dt Á|üuÛÑT‘·«+ á dü+øå√uÛ≤ìï n~Û>∑$T+#·{≤ìøÏ n+‘·sê®rj·T Á<äe´ì~Û‘√
dü+Á|ü~+|ü⁄\T ìs¡«Væ≤+∫+~. Ç+<äT≈£î n~ ø=ìï rÁeyÓTÆq wüs¡‘·T\qT $~Ûdü÷Ô (M{Ïì ªeékÕú>∑‘·
e÷s¡TŒ\ ø±s¡´Áø£eT+μ n+{≤s¡T) uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ düs∞¡ ø£è‘· Ä]úø£ $<ÛëHêìï
ne\+_+#˚˝≤ #˚dæ+~. Bì ns¡ú+ `
n.Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃqT rÁe+>± ‘·–Z+#·Tø√e≥+ ` B+{À¢ ¬s’‘·T\≈£î
Ç#˚Ã dü_‡&û\˝À ø√‘·, Á|üC≤ùde\T, Äs√>∑´+ e+{Ï yê{Ï˝À¢
Á|üuÛÑT‘·« Ks¡TÃqT ‘·–Z+#·Tø√e≥+ e+{Ï$ ≈£L&Ü ñHêïsTT.
Ä.$<˚o düs¡T≈£î\ ~>∑TeT‘·T\ MT<ä |ü]$T‘·T\qT, |üqTï\qT
‘·–Z+#·Tø√e≥+.
Ç. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ô|’ |ü]$T‘·T\qT ‘·–+Z #·Tø√e≥+.
á. Ä]úø£ s¡+>∑+˝Àì nH˚ø£ s¡+>±\˝À (ñ<ëVü≤s¡D≈£î f…*bò˛qT¢,
u≤´+øÏ+>¥, $e÷qj·÷q+, e+{Ï yê{Ï˝À¢) Åô|’y˚≥T ô|≥Tºã&ç
<ës¡T\≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#·≥+ (Ç$ Ç+‘·≈£î eTT+<äT Á|üuÛÑT‘·«
>∑T‘êÔ~Û|ü‘·´+ øÏ+<ä ñ+&˚$). ∫Á‘·+ 19.8: |æ.$. qs¡dæ+Vü‰ sêe⁄
á #·s¡´\ ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ $<˚o düs¡T≈£î\T sêe≥+‘√
uÛ≤s¡rj·T bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô\≈£î Á|ü|ü+#· ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\‘√ b˛{° |ü&Éø£ ‘·|üŒ˝Ò<äT. Bìe\¢ $<˚o ø£+ô|˙\T
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À |ü ] ÁX¯ e T\qT
HÓ \ ø=˝≤ŒsTT, yê´bÕsê\T
yÓ T T<ä \ Tô|{≤º s TT. nsTT‘˚
Á|ü u Û Ñ T ‘· « + Á|ü » \≈£ î Ç#˚ Ã
dü_‡&û\˝À ø√‘· $~Û+#·≥+ e\¢
#Íø£ $<˚ o dü s ¡ T ≈£ î \T
yÓ\T¢yÓ‘·Ô&É+‘√ Çø£ÿ&É nH˚ø£
ø£sêà>±sê\T eT÷‘·|ü&É≥+ e\¢
kÕ<Ûës¡D Á|ü»\T mH√ï ø£cÕº\≈£î
>∑Ts¡j·÷´s¡T. $<ä´, Äs√>∑´+,
s¡yêD≤ e+{Ï nH˚ø£ Á|üuÛÑT‘·«
dü<äTbÕj·÷\ Åô|’y˚{°ø£s¡D≈£î
≈£L&Ü Ç~ <ë] ‹j·T´≥+‘√ ∫Á‘·+ 19.9 : ôV≤#Y.&ç. <˚yÓ>ö&É ∫Á‘·+ 19.10: m._. yêCŸù|sTT
á ùde\T n+~+#˚ Åô|’y˚≥T
e´≈£îÔ\≈£î Á|ü»\T ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À &ÉãT“\T/ s¡TdüT+ #Ó*¢+#ê*‡ ek˛Ô+~.
20e X¯‘êã›+ eTT–+|ü⁄˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|ü|ü+#· e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ ˝≤>∑ã&ç+~. á uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˇø£yÓ’|ü⁄q
»HêuÛ≤˝Àì $$<Ûä esêZ\ >=+‘·T\T $ì|æ+#˚ Á|üC≤kÕ«eT´+ $\dæ\T¢‘√+~, Ç+ø√yÓ’|ü⁄q Á|ü»\qT $uÛÑõ+#˚,
eT‘·|sü ¡ sê»ø°jT· düMTø£sD ¡ \ e\¢ kÕe÷õø£ XÊ+‹øÏ eTT|ü bı+∫ ñ+~. j·÷uÛ@’… fi¯≈¢ î£ ô|>’ ± n~ ø±\|üØø£≈å î£
ì\ã&ç+~; m+‘√ ø=+‘· dæsú ¡ Ä]úø£ |ü]dæ‹ú ì kÕ~Û+∫+~; Á|üC≤kÕ«$Tø£ sê»ø°j÷· \T ã\+>± y˚fiS¯ q¢ T≈£îHêïsTT.
rÁe ù|<ä]ø±ìï, ≈£î˝≤\T, eT‘ê\T, ÁbÕ+‘ê\T, Åd”Ô ` |ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´ rÁe ndüe÷q‘·*ï n~ Ç+ø±
|ü]wüÿ]+#·˝Ò<äT. 21e X¯‘êã› uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ j·÷uÛ…’ @fi¯¢ kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ø±\+ n+~+∫q yês¡dü‘·«+ Ç<˚.
eTT–+|ü⁄
uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´+ nH˚ø£ düyêfi¯¢qT m<äTs=ÿì ì*∫+<äì, Ä Á|üÁøÏj·T˝À n~ eT]+‘· ã\|ü&ç+<äì
#·÷XÊ+. Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü »]π> ùd«#êÃ¤j·TT‘·, Hê´j·T|üP]‘· mìïø£\T, mìïø£\˝À z≥T y˚ùd yêfi¯¢ dü+K´,
Á|üuTÑÛ ‘ê«\ e÷s¡TŒ, ø=‘·Ô Á>∑÷|ü⁄\ kÕ~Ûø±Øø£sD ¡ , bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&É≥+ e+{Ï nH˚ø£ $wüj÷· \˝À
uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´+ $»j·Te+‘·eTsTT´+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. nsTT‘˚ X¯‘êã›|ü⁄ n+#·T˝À uÛ≤s¡‘·
Á|üC≤kÕ«eT´+ >∑T]+∫ nH˚ø£ Á|üX¯ï\T ≈£L&Ü ˝ÒeHÓ‘êÔsTT. Bs¡Èø±\+ Á|üC≤kÕ«$Tø£ <˚X¯+>± ñ
qï|üŒ{Ïø° n~Ûø£ XÊ‘·+ bÂs¡T\ dü+πøåe÷ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m+<äT≈£î kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~? n_Ûeè~∆
Á|üÁøÏjT· ˝ÒeHÓ‹qÔ |üsd¡ Œü s¡ $s¡T<ä∆ ø√]ø£\ ø±s¡D+>± ñ‘·ŒqïeTj˚T´ ˇ‹Ô&ìç n~ m˝≤ m<äTs=ÿ+≥T+~?
bÕ<ä T ≈£ î ì ñqï kÕe÷õø£ , Ä]ú ø £ ndü e ÷q‘· \ qT Á|ü C ≤kÕ«$Tø£ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + m+<ä T ≈£ î
‘·–Z+#·˝Òø£b˛sTT+~? sêqTqï dü+e‘·‡sê\˝À á Á|üX¯ï\qT, düeTdü´\qT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m<äTs√ÿyê*.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ç~ #Ój·T´>∑\T>∑T‘·+<äì MTs¡T nqT≈£î+≥THêïsê?
ø°\ø£ |ü<ë\T
ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\T dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘ê«\T eT‘·‘·‘·« yê<ä+
n~Ûø£ dü+U≤´ø£ es¡+Z n\Œ dü+U≤´ø£ es¡Z+
1. øÏ+~ yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç:
düs¡∞ø£è‘· Ä]úø£ $<Ûëq+ $<˚o ~>∑TeT‘·T\ô|’ |üqTï\MT<ä |ü]$T‘·T\T
ÇwüºyÓTT∫Ãq≥T¢ ‘=\–+#·≥+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ <ë«sê sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T
Ç‘·s¡T\ ‘=\–+|ü⁄ ‘·eTø£+fÒ _Ûqï+>± ñqï Á|ü»\≈£î
düe÷K´ dæ<ë∆+‘·+ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î eT]+‘· dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô
2. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ ¬s+&Ée <äX¯˝À bÕØº eédüú˝À Á|ü<Ûëq e÷s¡TŒ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
3. øπ +Á<ä, sêÅwºü kÕúsTT\˝À $$<Ûä Á|üuTÑÛ ‘ê«\ Á|ü<ëÛ q Ä]úø£ $<ÛëHê\˝À y˚{ìÏ >∑T]+∫ á n<Ûë´j·T+˝Àq÷,
Ç+‘·≈£î eTT+<äT n<Ûë´j·÷\˝Àq÷ #·]Ã+#ês¡T? yê{Ï˝À¢ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
4. ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\T ÁbÕ+rj·T bÕØº\ @sêŒ≥T≈£î m˝≤ <ë]rXÊsTT? ¬s+&ÉT <äX¯\˝Àì b˛*ø£\T,
‘˚&Ü\qT $e]+#·+&ç.
5. Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T #Ój÷· ´˝+fÒ sê»ø°jT· bÕØº\T düe÷»+˝Àì _Ûqï esêZ\ Á|ü»\qT Äø£]¸+#ê*.
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ ¬s+&Ée <äX¯˝À á |üìì $$<Ûä sê»ø°j·T bÕØº\T m˝≤ #˚XÊsTT?
6. uÛ≤s¡rj·T |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+˝À n+<ä]˙ ø£\T|ü⁄≈£îH˚ dü«uÛ≤e+ ã\V”≤q |ü&É{≤ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq
|ü]D≤e÷\T @$T{Ï? $$<Ûä Á|ü»\qT, sê»ø°j·T Äø±+ø£å\qT ø£\T|ü⁄≈£îì yÓfi¯¢>∑\ kÕeTs¡ú´+ @
$<Ûä+>± <Óã“‹+{À+~?
7. $$<Ûä ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\T kÕ+düÿè‹ø£, Ä]úø£ ø√D≤\qT @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT?
8. uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· ‘=* dü>+∑ ˝À Á|üD≤[ø±ã<ä∆ n_Ûeè~∆øÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#êÃs¡T.
¬s+&Ée dü>∑+˝À düs¡∞ø£è‘· Ä]úø£ $<ÛëHêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Ç#êÃs¡T. Ç$ sê»ø°j·T uÛ≤yê\qT m˝≤
Á|ü‹_Û+_+#êjÓ÷ #·]Ã+#·+&ç.
9. dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘·«+ e\¢ $<ÛëHê\˝À eT<Û˚é÷sêZìï ne\+_+#·{≤ìøÏ dü+ø°s¡í Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì $$<Ûä
sê»ø°jT· bÕØº\T ‘·eT ÁbÕ+rj·T ø√]ø£\qT kÕ~Û+#·T≈£îH˚ $<ÛëHêìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\qT yêsêÔ |üÁ‹ø£\T,
yês¡ |üÁ‹ø£\T #·<äe≥+ <ë«sê >∑T]Ô+#·+&ç.
bÕsƒ¡+
20 Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘·

¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ Á|üuÛ≤e+ y˚s¡T y˚s¡T <˚XÊ\ô|’
y˚sT¡ y˚sT¡ $<Ûë\T>± |ü&+ç ~. ◊s√bÕ <˚XÊ\T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫
j·TTmdtmdtÄsY, b˛˝≤+&é, j·TT>=kÕ¢$j·÷\˝À ‘·eT
»HêuÛ≤˝À 20 XÊ‘·+ es¡ ≈£î #· ìb˛sTT rÁe+>±
Á|üuÛ≤$‘·+ nj·÷´sTT. q>∑sê\T, ø£sêà>±sê\T, >∑qT\T
ô|<ä› m‘·TÔq $<Ûä«+dü+ ø±e≥+‘√ s¡cÕ´, Ç‘·s¡ ◊s√bÕ
<˚XÊ\T Ä]úø£+>± ≈£L&Ü u≤>± qwüºb˛j·÷sTT. s¡cÕ´˝À
1700 |ü≥ºD≤\T, 31,000 ø£sêà>±sê\T, 70,000
Á>±e÷\T |ü P ]Ô > ± $<Û ä « +dü e Tj· ÷ ´sTT. Ç+<ä T ≈£ î
$s¡T<ä∆+>± nyÓT]ø± uÛÑ÷uÛ≤>∑+ MT<ä j·TT<ä∆+ »s¡>∑˝Ò<äT
ø±ã{Ïº <ëìøÏ »]–q qwüº+ ‘·≈£îÿe. yêdüÔyêìøÏ Ä]úø£ ∫Á‘·+ 20.1 : j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· yêsê‡ q>∑s¡+
e÷+<ä´+ ø±s¡D+>± @s¡Œ&çq Ä]úø£ dü+øå√uÛÑ+ qT+∫ 85% uÛÑeHê\T HêX¯qeTj·÷´sTT.
nyÓT]ø± ãj·T≥|ü&É{≤ìøÏ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ <√Vü≤<ä|ü&ç+~. j·TT<ä∆ s¡+>±\≈£î <ä÷s¡+>±
ñqï+<äTq nyÓT]ø± |ü]ÁX¯eT\T, eékÕj·T+ eè~∆ #Ó+<ësTT. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äø∆ ±\+˝À
nyÓT]ø± m≈£îÿe ñbÕ~Û, n~Ûø£ ñ‘êŒ<äø£‘· kÕ~Û+#ês¡T. 1945 e÷]Ã˝À nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT Vü‰Ø
Á≥TeTHé ªªj·TT<ä∆+ e\q eTq+ Á|ü|ü+#·+˝À¬ø˝≤¢ X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq <˚X¯+>± Ä$s¡“¤$+#ê+ ` #·]Á‘·
yÓTT‘·Ô+˝ÀH˚ Ç+‘·{Ï X¯øÏÔeT+‘· <˚X¯+ eTs=ø£{Ï ˝Ò<äT,μμ nHêï&ÉT.
j·TT<ä∆ $HêX¯HêìøÏ >∑Ts¡sTTq <˚XÊ\T ‘·eT Ä]úø£ |ü]dæú‹ì |ü⁄q'ì]à+#·T≈£î+≥Tqï Áø£eT+˝À
Á|ü|ü+#·+ ø=‘·Ô Á|üÁøÏj·T\qT #·÷dæ+~. á Á|üÁøÏj·T\˝À eTTKýÓTÆq$ eT÷&ÉT: ◊ø£´sê»´ dü$T‹
@sêŒ≥T, Á|ü# ·Ã ¤ q ï j· T T<ä ∆+ , e\düb Õ\q qT+∫ $eTTøÏÔ. HêJuÛ ≤ yê˝…’ q ìj·T +‘·è ‘·« +,
kÕÁe÷»ýê<ë\≈£î $s¡T<ä∆+>± XÊ+‹, Á|üC≤kÕ«eT´+, <˚XÊ\ kÕ«‘·+Á‘·+ nqï dü÷Á‘ê\ ø√dü+
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ »]–+~. ø±ã{Ïº yÓTT<ä{Ï ø£s¡Ôe´ ìs¡«Vü≤D≈£î nìï <˚XÊ\˝À XÊ+‹,
n_Ûeè~∆ yÓ*¢$]ùd˝≤ ˇø£ Á|ü|ü+#· dü+düúqT @sêŒ≥T #Ój·T´≥+. Ç~ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ kÕú|üq≈£î
<ë]rdæ+~. e\dü bÕ\ø£ X¯≈£îÔ˝…’q Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ e+{Ï <˚XÊ\T ‘·eT e\dü bÕ\q $<ÛëHê\qT Çø£
dü e T]ú + #· T ø√˝Ò ø £ b ˛j· ÷ sTT. nyÓ T ]ø±‘√ b˛*ùdÔ á <˚ X Ê\T sê»ø° j · T +>±, Ä]ú ø £ + >±
ã\V”≤qeTj·÷´sTT. bÕ‘· e\dü eédüú e\¢ e\dübÕ*‘· <˚XÊ\ô|’ e\dü bÕ\ø£ <˚XÊ\≈£î >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· +
ø£*ŒdüTÔqï+<äTe\¢ ≈£L&Ü <ëìøÏ n+‘·+ |ü\ø±\ì nyÓT]ø± ˇ‹Ô&ç #Ój·T´kÕ–+~. s¡cÕ´‘√ dü÷Œ¤]Ô
bı+~q ø£eT÷´ìdüTº bÕØº\T nH˚ø£ <˚XÊ\˝À e\dü bÕ\qô|’ b˛sê{≤\T #Ój·T´kÕ>±sTT. Ä $<Ûä+>±
e\dü e´‹πsø£ b˛sê{≤\≈£î yÓqTï<äqTï>± s¡cÕ´ ì\ã&ç+~. á |ü]dæú‘·T\˝À ‘·eT øÏ+<ä ñqï
282 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆\ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#·+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
e\dübÕ*‘· <˚XÊ\≈£î Á_≥Hé e+{Ï <˚XÊ\T kÕ«‘·+Á‘·+ Çe«ø£ ‘·|üŒ˝Ò<äT. Bì >∑T]+∫ MTs¡T
Ç+‘·≈£î eTT+<äT n<Ûë´j·÷\˝À #·~yês¡T. á <˚XÊ\T dü«‘·+Á‘·+ bı+~q ‘·s¡Tyê‘· ô|≥Tºã&ç<ëØ
$<Ûëq+ ` ø£eT÷´ì»+ eT<Û´ä (nyÓT]ø±`s¡cÕ´\ eT<Û´ä ) $uÛõÑ +|üã&çq Á|ü|+ü #êìï m<äTs=ÿqe\dæ
e∫Ã+~. á <˚XÊ\T ‘·eT n_Ûeè~∆øÏ kı+‘· e÷s¡Z+ nqTdü]+#·ìe«≈£î+&Ü @<√ ˇø£ •_sêìï
m+#·Tø√eTì ˇ‹Ô&ç ô|s¡>∑kÕ–+~. á ¬s+&ÉT
e\dübÕ\q qT+∫ $eTTøÏÔ n+fÒ @$T{Ï? nÁ>∑ sêC≤´\ eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\qT ø=ìï <˚XÊ\T
s¬ +&ÉT nÁ>∑ sêC≤´\ eT<Û´ä b˛{°‘√ ø=‘·>Ô ± kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·eT≈£î kÕqT≈£L\+>± yê&ÉT≈£îHêïsTT. á
bı+~q <˚XÊ\T @ $<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ nj·÷´sTT? n+XÊ\˝À ø=ìï+{Ï >∑T]+∫ á uÛ≤>∑+˝À
$es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
◊ø£´sê»´ dü$T‹
j·TT<ä∆+ eTT–+|ü⁄ <äX¯≈£î #˚s¡T≈£î+≥Tqï ‘·s¡TD+˝À $TÁ‘· <˚XÊ\˝À eTTKýÓTÆq Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡,
nyÓT]ø±, s¡cÕ´, #Ó’Hê\T ◊ø£´sê»´ dü$T‹ @sêŒ≥T≈£î ˇø£ |üÁ‘êìï ‘·j·÷s¡T#˚XÊsTT. á |üÁ‘·+
j·TT<ë∆\qT ìyê]+∫, XÊ+‹ì HÓ\ø=˝ÒŒ n+XÊH˚ï ø±≈£î+&Ü Á|ü|+ü #· Á|ü»\+<ä]ø° e÷qe Vü≤≈£îÿ\T,
Á|üC≤kÕ«eT´+ \_Û+#˚˝≤, ù|<ä]ø£+, Äø£* n+‘·eTj˚T´˝≤ #Ój·T´{≤ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Ç∫Ã+~.
ø±ã{Ïº ◊ø£´sê»´ dü$T‹ XÊX¯«‘· XÊ+‹, e÷qe n_Ûeè~∆ nqï ¬s+&ÉT ñ<˚›XÊ\‘√ @s¡Œ&ç+~. n<˚
düeTj·T+˝À n~ <˚XÊ\ dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôì >∑T]Ô+∫ Á|ü|ü+#· XÊ+‹øÏ eTT|ü, ˝Ò<ë rÁe e÷qe
Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òüTq e+{Ï dü+<äsê“¤˝À¢ ‘·|æŒ+∫ <˚XÊ\ n+‘·s¡Z‘· eéVü‰sê˝À¢ CÀø£´+ #˚düTø√qì
e÷≥ Ç∫Ã+~.
◊ø£´sê»´ dü$T‹ @s¡Œ&çq|ü&ÉT <ë+{À¢ düuÛÑT´\T>± 54 <˚XÊ\T ñ+&É>± Á|üdüTÔ‘·+ (2014˝À)
193 <˚XÊ\T düuÛÑT´\T>± ñHêïsTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· <äXÊã›+˝À e\dü bÕ\ø£ X¯≈£îÔ\qT+∫ kÕ«‘·+Á‘·´+
bı+~q <˚XÊ\T ◊ø£´sê»´ dü$T‹˝À #˚sêsTT. Äs¡T y˚s¡Ty˚s¡T dü+düú\ <ë«sê ◊ø£´sê»´ dü$T‹ |üì
#˚düTÔ+~. ˇø=ÿø£ÿ dü+düúøÏ XÊ+‹, uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&É≥+, $<ä´, Äs√>∑´ dü<äTbÕj·÷\qT
yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ≥· +, ù|<ä]ø±ìï ìs¡÷à*+#·≥+, n+‘·sê®rj·T H˚sê\ H˚|<ü ´äÛ +˝À Hê´j·÷ìï n+~+#·≥+
e+{Ï Á|ü‘˚´ø£ $<ÛäT\T ñHêïsTT. á $<ÛäT\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#˚ ø=ìï dü+düú\T: ùV≤>¥˝À ñqï
n+‘·sê®rj·T Hê´j·TkÕúq+, C…˙yê˝À ñqï Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú, bÕ]dt˝À ◊ø£´sê»´ dü$T‹
$<ä´, $C≤„q XÊÅdüÔ, kÕ+düÿè‹ø£ dü+düú, q÷´j·÷sYÿ˝Àì ◊ø£´sê»´
u≤\\ n‘·édüs¡ ì~Û dü+düú.
◊ø£´sê»´ dü$T‹ eTTK´ n~Ûø±] nsTTq ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ
mìïø£˝À nìï <˚XÊ\T bÕ˝§Z+{≤sTT. á |ü<ä$ $$<Ûä <˚XÊ\
eT<Ûä´ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. Bì Á|ü<Ûëq n+>∑+ nsTTq kÕ<Ûäs¡D
düuÛÑ˝À $$<Ûä <˚XÊ\ eT<Ûä´ #·s¡Ã\T »s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. nsTT‘˚
j·TT<ä∆+, XÊ+‹øÏ dü+ã+~Û+∫q ìs¡íj·÷\T uÛÑÁ<ä‘ê dü$T‹˝À
rdüT≈£î+{≤s¡T. B+{À¢ XÊX¯«‘· düuÛÑT´˝…’q #Ó’Hê, ÁbòÕHé‡, Á_≥Hé,
j·TTmdtmdtÄsY (Ç|ü&ÉT s¡cÕ´), nyÓT]ø±\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ôVA<ë
∫Á‘·+ 20.2 : ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ˝À>√ ñ+~. uÛÁÑ <ä‘ê dü$T‹ rdüT≈£îqï ìs¡j
í ÷· \qT á nsTT<äT <˚XÊ\˝À
@ ˇø£ÿf…ÆHê CÀø£´+ #˚düT≈£îì M{À #Ój·Té#·TÃ
(‹s¡dÿü ]+#·e#·TÃ). nH˚ø£ |òTü s¡¸D\˝À á nsTT<äT
<˚XÊ\ Á|ü‘´· ø£å bÕÁ‘· ñ+&É&+É ‘√ ◊ø£´sê»´ dü$T‹
m≥Te+{Ï #· s ¡ ´ rdü T ø√≈£ î +&Ü ‘· e T M{À
n~Ûø±s¡+‘√ n&ÉT≈¶ î£ H˚$. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ‘·eT
Ä<˚XÊ\qT bÕ{Ï+#˚˝≤ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ô|’
X¯ ø Ï Ô e T+‘· y Ó T Æ q <˚ X Ê\T ˇ‹Ô & ç #˚ ù d$. Ç$
◊ø£´sê»´dü$T‹ì ‘·eT ìj·T+Á‘·D‘√ |üì#˚ùd˝≤,
eT<Û´ä <ë]˝À q&ç#˝˚ ≤ #˚XÊsTT. á X¯øeÔÏ T+‘·yTÓ qÆ ∫Á‘·+ 20.3:q÷´j·÷sYÿ˝Àì ◊ø£´sê»´ dü$T‹ Á|ü<Ûëq ø±s¡´düú\+
<˚XÊ\≈£î Ç∫Ãq Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±s¡+ e\¢ Á|ü|ü+#·
XÊ+‹ì ø±bÕ&É≥+˝À Á|ü‘´˚ ø£ bÕÁ‘·qT, u≤<Û´ä ‘·qT j· T T<ë∆ \ ≈£ L , ù|<ä ] ø£ + , dü e ÷q n_Û e è~∆
Ç∫Ãq≥T¢ nsTT´+~. ˝Ò ø £ b ˛e≥+, <˚ X Ê\ eT<Û ä ´ kÕ+dü ÿ è‹ø£
$<ä´, Äs√>∑´+, kÕ+düÿè‹ø£ nqTdü+<Ûëq+, nqTdü+<ÛëHêìø° eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä @yÓTHÆ ê ñ+<ë?
yês¡d‘ü «· s¡øD å£ e+{Ï s¡+>±\˝À ◊ø£´sê»´ dü$T‹ nsTT<äT <˚XÊ\≈£î Ç∫Ãq Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\T
#Ó|üø√<ä–q ø£èwæ #˚düTÔ+&É>± j·TT<ë∆\qT nÁ|üC≤kÕ«$Tø£+ ø±ã{Ïº yê{Ïì s¡<äT› #Ój·÷´\ì
ø=+‘·eT+~ yê~düTÔ+{≤s¡T. nsTT‘˚ á <˚XÊ\≈£î
ìyê]+#· ≥ +˝À n~ n+‘· > ± $»j· T +
Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\T ˝Òø£b˛‘˚ ◊ø£´sê»´ dü$T‹
ø±˝Ò ø £ b ˛sTT+~. Á|ü | ü + #· Ä~Û | ü ‘ ê´ìøÏ
kÕ|ò”>± |üì#Ój·T´˝Ò<äì ø=+‘·eT+~ n+{≤s¡T.
nÁ>∑sêC≤´\ eT<Ûä´ b˛s¡T˝À n~ ‘·s¡#·T ã+B>± #·]Ã+#·+&ç.
e÷]+~.
s¬ +&ÉT •_sê\T, Á|ü#Ã· q¤ ï j·TT<ä+∆ (1945`1991)
Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆q+‘·s¡ ø±\+˝À ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq ôd’<ë∆+‹ø£, sê»ø°j·T •_sê\T @s¡Œ&Ü¶sTT `
j·TTmdtmdtÄsY H˚‘·è‘·«+˝À ø£eT÷´ìdüTº •_s¡+, nyÓT]ø± H˚‘·è‘·«+˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ `ô|≥Tºã&ç<ëØ
•_s¡+. düe÷q‘·«+ nqï uÛ≤eq, Á|üuÛÑT‘·«
ìj· T +Á‹‘· n_Û e è~∆ , á dæ < ë∆ + ‘ê\qT j·TT.j·Tdt.j·Tdt.ÄsY./s¡cÕ´
e´‹πsøÏ+#˚yêfi¯¢ nDÏ∫y˚‘· e+{Ïyê{Ïì s¡cÕ´
nyÓT]ø±
nD≤«j·TT<Ûë\ dü+K´
ne\+_+∫+~. Ç+ø√ yÓ’|ü⁄q |ü\T bÕØº\

Á|ü C ≤kÕ«eT´+, Åô|Ì y ˚ ≥ T ô|≥Tº ã &ç < ës¡ T \T
ìj·T+Á‹‘· n_Ûeè~∆ nqï uÛ≤eq\qT nyÓT]ø±
Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄ (b˛˝≤+&é,
Vü≤+>∑Ø, ‘·÷s¡TŒ »s¡à˙) yÓTT‘·+Ô s¡cÕ´ Á|üu≤Û e+˝À
ñ+&É>±, ø=‘·Ô>± kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~q #Ó’Hê,
$j·T‘êï+ e+{Ï e\dübÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T <ëìøÏ
düìïVæ≤‘·+>± ñ+&˚$. |ü•ÃeT j·T÷s¡|⁄ü <˚XÊ˝…q’
Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, ôdŒsTTHé e+{Ï$ nyÓT]ø± |üø±å q dü+e‘·‡s¡+
ì*#êsTT. Á|ü | ü + #· + ˝Àì <˚ X Ê\qT ‘· e T s
π U≤∫Á‘· + 1 : nyÓ T]ø±, s¡cÕ´\ e<ä› nD≤«j·TT<Ûä ì\«\T
•_s¡+˝À #˚s¡TÃø√{≤ìøÏ á ¬s+&ÉT nÁ>∑ <˚XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï b˛{° |ü&kÉ Õ>±sTT.
¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘·
45 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T á s¬ +&ÉT •_sê\
eT<Û´ä ˇø£ $+‘· j·TT<ä+∆ »]–+~. B+{À¢
eTTKýÓTqÆ b˛{°<ës¡T\T ˇø£<ëìô|’ ˇø£{Ï
uÛÖ‹ø£ <ë&ÉT\≈£î ~>∑˝Ò<äT, ˇø£<ëì‘√
∫Á‘·+ 20.4 : nDTu≤+ãT\ rÁe‘·qT ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ Ç~ #˚dæ ˇø£{Ï H˚sT¡ >± j·TT<ä+∆ ˝ÀøÏ ~>∑˝< Ò Tä . BìøÏ
#·÷&É+&ç. Væ≤s√wæe÷ô|’ y˚dæq nDTu≤+ãT 15 øÏ˝À ≥qTï\T ø±>±, ã<äT\T>± Á|ü|ü+#·+˝À @ ¬s+&ÉT ∫qï
Hê>∑kÕøÏô|’ y˚dæ+~ 21 øÏ˝À ≥qTï\T. ˇø£ øÏ˝À ≥qTïøÏ ˇø£ #·Tø£ÿ‘√
ô|’q Væ≤s√wæe÷ô|’ y˚dæq nDTu≤+ãTì dü÷∫+#ês¡T. s¡cÕ´ <ä>∑Zs¡ ñqï <˚XÊ\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT á
n‘·´+‘· X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq nDTu≤+ãT 50,000 øÏ˝À ≥qTï\T. nÁ>∑ s êC≤´\T #Ó s =ø£ |ü ø £ å + eVæ ≤ +∫
Væ≤s√wæe÷ô|’ y˚dæq nDTu≤+ãTì dü÷∫+∫q≥Tº Bìì dü÷∫+#ê\+fÒ e÷≥\T, Á|ü # ês¡ + <ë«sê j· T T<ä ∆ +
|ü⁄düÔø£+˝À mìï ù|J\T ø±yê˝À }Væ≤+#·+&ç. á u≤+ãTì m|ü &Ó’Hê #˚XÊsTT. dü+Á|ü<ëj·T j·TT<ë∆\˝À e÷~]
ñ|üjÓ÷–+#ê*‡ eùdÔ <ëì Á|üuÛ≤e+ m˝≤ ñ+≥T+<√ }Væ≤+#·+&ç. ì»yÓTqÆ b˛s¡T ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº Bìì Á|ü#Ã· q¤ ï
j·TT<ä∆eTHêïs¡T. á Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆+ e\¢ nyÓT]ø±, s¡cÕ´\ eT<Ûä´ rÁe |òüTs¡¸D|üP]‘· yê‘êes¡D+
ñ+&˚~, 1945`1991 eT<Ûä´ »]–q Á|ü|ü+#· |òüT≥q\ìï+{Ï˙ Ç~ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~.
Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆eT+fÒ Á|ü#ês¡ j·TT<ä∆+ ˇø£ÿfÒ ø±<äT. á ø±\+˝À »]–q j·TT<ë∆\˝À ¬s+&ÉT
ø√≥¢eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. á #·ìb˛sTTq yêfi¯¢˝À¢ <ë<ë|ü⁄ n+<äs¡÷ eT÷&Ée Á|ü|ü+#· <˚XÊ\ yêfi‚¢,
n+fÒ e\dü bÕ\q qT+∫ ãj·T≥|ü&ÉT‘·Tqï $j·T‘êï+, ø=]j·÷, n+>√˝≤, Ä|üÈìkÕÔHé e+{Ï
<˚XÊ\ yêfi‚¢. Á|ü|ü+#·+ ¬s+&ÉT •_sê\T>± $&çb˛sTT ñ+&É≥+ e\¢ uÛÖ>√[ø£+>± |üø£ÿ|üø£ÿq ñqï
<˚XÊ\T, ˇπø eT÷˝≤\T >∑\ Á|ü»\Tqï <˚XÊ\T X¯Á‘·Te⁄\T>± e÷] yê{ÏeT<Ûä´ $HêX¯ø£s¡ j·TT<ë∆\T
#Ó\πs>±sTT.
Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆ ø±˝+˝À á ¬s+&ÉT •_sê\T |üs√ø£å j·TT<ë∆\T, ôd’ìø£ ˇ|üŒ+<ë\T, Äj·TT<Ûä
b˛{° e+{Ï m‘·TÔ>∑&É\qT ne\+_+#êsTT
|üs√ø£å j·TT<ë∆\T
yÓTT<ä{qÏ T+∫ ≈£L&Ü kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ b˛sê&ÉT‘·Tqï <˚XÊ\qT ‘·eT ÁbÕuÛeÑ +˝ÀøÏ rdüT≈£îsê{≤ìøÏ
¬s+&ÉT •_sê\T Á|üj·T‹ï+#êsTT. Bì |òü*‘·+>± Äj·÷ <˚XÊ\˝À ¬s+&ÉT $s√<Ûä ãè+<ë\≈£î #Ós=ø£
•_s¡+ eT<ä›‘·T Çe«kÕ–+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1947˝À ≥Øÿ, Á^≈£î <˚XÊ\˝À ø£eT÷´ìdüTº e´‹πsø£
X¯≈£îÔ\≈£î nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT Vü‰Ø Á≥Te÷Hé eT<ä›‘·T Ç#êÃ&ÉT. ÄÁ|òæø±˝À u…*®j·T+ e\dübÕ\q
øÏ+<ä ñqï ø±+>√øÏ 1960˝À kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ã+~. <ëì ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î&Óq’ bÕÁ{Ïdt \TeTT+u≤ì
1961˝À #·+ù|XÊs¡T. Ç+<äT˝À nyÓT]ø± >∑÷&ÛÉ#ê] dü+düú nsTTq dæ◊@ Áb˛<ä“\+ ñ+<ä+{≤s¡T.
b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ qT+∫ n+>√˝≤ 1975 qe+ãs¡T˝À kÕ«‘·+Á‘·+ bı+~+~. s¡cÕ´, ≈£Lú≤\ düVü‰j·T+‘√
n+>√˝≤˝Àì ø£eT÷´ìdüTº\T n~Ûø±sêìï #˚õøÏÿ+#·T≈£îHêïs¡T. ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±˝À |òæ&Ó˝Ÿ ø±Ák˛º
nyÓT]ø± eT<ä›‘·T ñqï Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e´‹πsø£+>± $|ü¢yêìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+∫ s¡cÕ´ |ü+<∏ë˝À
kÕeTýê<ä eédüìú ì]à+#·{≤ìøÏ ø£èwæ#X˚ Ê&ÉT. B+‘√ ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±˝À nH˚ø£ <˚XÊ\T Ç<˚sø¡ y£ TÓ qÆ
e÷s¡TŒ ø√dü+ b˛sê{≤\qT #˚|ü≥º{≤ìøÏ dü÷Œ¤]Ôì bı+<ësTT. yêfi¯¢˝À¢ n‘·´+‘· Á|üC≤<äs¡D bı+~q
#˚>∑Ty˚sê nqï Hêj·T≈£î&ÉT #·+|üã&Ü¶&ÉT. k˛wü*düTº\ H˚‘·è‘·«+˝À mìï¬ø’q Á|üuÛÑT‘ê«\qT ≈£L&Ü
nyÓT]ø± eT<ä›‘·T‘√ Ä <˚XÊ\ ôd’Hê´~Û|ü‘·T\T |ü&É<√XÊs¡T. Ç+<äT≈£î ∫©˝À mdt n˝…¢+&û Á|üuÛÑT‘ê«ìï
|ü&É<=j·T´≥+ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ.
s¡cÕ´ ≈£L&Ü ‘·q Á|üuÛ≤e |ü]~Ûì ô|+#·Tø√{≤ìøÏ ø£èwæ #˚dæ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1950\˝À
»s¡à˙, Vü≤+>∑Ø, #Óø=kÕ¢y˚øÏj·÷ e+{Ï <˚XÊ\˝À e´‹πsø£‘· m<äT¬s’q|ü&ÉT s¡cÕ´ ‘·q ôd’Hê´ìï
|ü+|æ+∫ Ä <˚XÊ\˝À ‘·q≈£î nqT≈£L\+>± ˝Òì Á|üuTÑÛ ‘ê«\qT ‘=\–+∫ ‘·eT‘√ ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>±
ñ+&˚ Á|üuÛÑT‘ê«\qT kÕú|æ+∫+~. 1960\ ‘·s¡Tyê‘· s¡cÕ´‘√ dü+ã+<Ûë\T ‘Ó+#·Tø√yê\ì #Ó’Hê
ìs¡ísTT+∫+~. #Ó’Hêô|’ ˇ‹Ô&ç rdüT≈£îsêyê\ì Á|üj·T‹ï+∫ s¡cÕ´ $|òü\eTsTT´+~. 1971˝À
Ä|üÈìkÕÔHéô|’ s¡cÕ´ <ë&ç #˚dæ nø£ÿ&É ‘·q≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&˚ Á|üuÛÑT‘ê«ìï HÓ\ø=*Œ+~. <ë+‘√
eT‘· rÁeyê<äT˝…’q Ä|üÈHé ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡¢≈£î nyÓT]ø± eT<ä›‘·T Ç∫Ã+~. |òü*‘·+>± Bs¡Èø±\
bÂs¡ j · T T<ä ∆ + #Ó \ π s –+~. n+‹eT+>± 1985˝À Ä|ü È ì kÕÔ H é qT+∫ ‘· e T ôd’ H ê´\qT
ñ|üd+ü Vü≤]+#·Tø√yê\ì s¡cÕ´ ìs¡sí TT+∫+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· eT‘· rÁeyê<äT˝…q’ ‘ê*ãqT¢ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ
e∫Ã Ç|ü&ÉT nyÓT]ø±≈£î e´‹πsø£+>± e÷sês¡T. á nÁ>∑sêC≤´\T Ä&çq Ä≥˝À e\dübÕ\≈£î\
ìj·T+Á‘·D qT+∫ ãj·T≥ |ü&Ü\qT≈£î+≥Tqï eT÷&Ée Á|ü|ü+#·+ j·TT<ë∆ìøÏ, $<Ûä«+kÕìøÏ
s¡+>∑uÛÑ÷$T>± e÷]+<äì, j·TT<ä∆+˝À s¡cÕ´, nyÓT]ø± ôd’ì≈£î\T ø±≈£î+&Ü eT÷&Ée Á|ü|ü+#·
Á|ü»\T bÕ˝§ZHêïs¡qï~ >∑eTì+#·+&ç.
ôd’ìø£ ˇ|üŒ+<ë\T
nyÓT]ø±, s¡cÕ´\ ¬s+&ç+{Ï <ä>∑Zs¡ nD≤«j·TT<Ûë\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ nDT j·TT<ä∆y˚T #Ó\πs–‘˚
@ <˚X¯eT÷ ¬>\e<äì Ä ¬s+&ç+{Ïø° ‘Ó\TdüT. nsTTq|üŒ{Ïø° n$ ôd’ìø£, ø°\ø£ ˇ|üŒ+<ë\T
≈£î<äTs¡TÃø√kÕ>±sTT. 1949˝À nyÓT]ø± ‘·q yÓTÆÁ‹ì ñ‘·Ôs¡ n{≤¢+{Ïø˘ dü+~Û eédüú (Hê{À) nqï
<ëì <ë«sê ã\|üs¡T#·T≈£î+~. BìøÏ Á|ü‹#·s¡´>± ø£eT÷´ìdüTº <˚XÊ\T yêsê‡ ˇ|üŒ+<ä+
≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïsTT. nyÓT]ø± $$<Ûä
ÁbÕ+‘ê\˝À $T\≥Ø, $TÁ‘· ‘ · « |ü≥+ 1 : Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆+˝À Hê{ÀkÕú|qü <˚XÊ\T 1942
Á|üy˚X¯+: Á^dt, ≥Øÿ 1952,
ˇ|üŒ+<ë˝…’q ` kÂ‘Y ádtº @dæj·THé ôd’ìø£ ˇ|üŒ+<ë\T |ü•ÃeT »s¡à˙ 1955, ôdŒsTTHé
◊dt ˝≤+&é 1982
Á{°{° Äs¡ZHÓ’CÒwüHé (d”{À), ôd+Á≥˝Ÿ ÁbÕs¡+uÛÑ yêsê‡ ˇ|üŒ+<ä
Á{°{° Äs¡ZHÓ’CÒwü Hé (ôdHé{À)\qT <˚XÊ\T 1955
d”«&ÉHé Á|üyX˚ +¯ : ‘·÷s¡TŒ »s¡à˙ 1956
≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. $s¡ $ T+#· T ≥:n˝Ò “ ìj· ÷
|òHæ ˝é ≤+&é 1968
ôd’ ì ø£ ˇ|ü Œ +<ë\qT
≈£î<äTs¡TÃø√e≥+ <ë«sê ‘·eTqT Hêπs«
‘êeTT ã˝Àù|‘·+ #˚düT≈£îqï|üŒ{Ïø°
k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé
j· T T<ä ∆ y ˚ T #Ó \ π s –‘˚ yÓ T T‘· Ô + j·TTHÓf’ &… é &ÓHêàsYÿ
Hê>∑]ø£‘·\πø eTT|ü ‘Ó#˚Ã kÕúsTT˝À ◊sê¢+&é øÏ+>¥&+É
HÓ<sä ˝Y ≤+&é ‘·÷s¡TŒ
e÷qe qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+<äì á u…*j ® T· + »s¡à˙ b˛\+&é
•_sê\≈£î ‘Ó\TdüT. n+<äTπø n$ \¬>+® ãsYZ |ü•ÃeT »s¡à˙ #Óø£k˛¢y˚øÏj·÷
ˇø£ < ëìø=ø£ { Ï Á|ü ‹ ã+<Û ä ø £ + >±,
ìs√<Û ä ø £ + >± ì*#˚ ˝ ≤ ÁbòÕHé‡ dæ«&Ésê¢+&é ÄÁdæj º ÷·
Vü≤+>∑Ø
s¡Ty˚Tìj·÷
eéVü≤]+#êsTT. yÓTTHêø√ Ç{© XÊHé e ÷]H√
∑
˝ Ÿ ã˝ÒZ]j·÷
á ˇ|üŒ+<ë\ <ë«sê nÁ>∑ ˛sT¡ º
>
n+&=Ásê yê{Ïø£Hé dæ{° Ä˝Ò“ìj·÷
sêC≤´\ Á|üuÛ≤e |ü]~Û ô|]– yê{ÏøÏ b ôdŒsTTHé ≥Øÿ
Á^dt
øÏ+<ä ù|s=ÿqï$ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
e#êÃsTT: yÓTTsêø√ n©®]j·÷
≥T˙wæj÷· e÷˝≤ú ôdÁ’ |üdt

` #·eTTs¡T, KìC≤\T e+{Ï ø°\ø£ eqs¡T\T
` ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î e÷¬sÿ≥T, ‘·eT ô|≥Tºã&ÉT\T ô|≥º{≤ìøÏ Á|üe÷<äø£s¡+˝Òì Á|ü<˚XÊ\T
` ‘·eT ôd’ì≈£î\qT, Äj·TT<Ûë\qT ñ|üjÓ÷–+#·{≤ìøÏ ôd’ìø£ kÕúesê\T
` ‘·eT uÛ≤eC≤\ yê´|æÔ
` ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝Àì ôd’ìø£ Ks¡TÃøÏ Ä]úø£ eT<ä›‘·T
Äj·TT<Ûä, n+‘·]ø£å b˛{°
Äj·TT<Ûä |ü]XÀ<Ûäq\ ô|’Hê, K+&Ü+‘·s¡ øÏå|üDT\T, $<Ûä«+düø£s¡ nD≤«j·TT<Ûë\ ì\«\ô|’Hê
nyÓT]ø±, s¡cÕ´\T ô|<ä› m‘·TÔq ì<ÛäT\T Ks¡TÃ #˚XÊsTT. á ¬s+&ÉT <˚XÊ\˝À ˇø=ÿø£ÿ <ëì <ä>∑Zs¡
Á|ü|ü+#êìï |ü\Te÷s¡T¢ eT≥Tºô|≥º>∑\ nD≤«j·TT<Ûë\T ñHêïsTT. ø±\Áø£eT+˝À yê{Ï $TÁ‘· <˚XÊ˝…q’
Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, #ÓH’ ê\T ≈£L&Ü nD≤«j·TT<Ûë\qT düeT≈£Ls¡TÃ ≈£îHêïsTT. >∑÷&Û#É s· ´¡ +˝Àq÷, øÏ|å D
ü T\qT
ìπ s › • +#· ≥ +˝Àq÷ ñ|ü Á >∑ V ü ‰ \T
<√Vü≤<ä+ #Ój·T´≥+‘√ Ç|ü&ÉT b˛{°
n+‘·]ø£å+˝ÀøÏ ≈£L&Ü $düÔ]+∫+~.
yÓTT<ä{Ï ñ|üÁ>∑Vü≤+ nsTTq düTŒ{Ïïø˘ì
s¡ c Õ´ Á|ü j Ó ÷ –+∫+~. n˝≤π >
n+‘·]ø£å+˝ÀøÏ yÓTT<ä{Ï e´øÏÔ j·T÷]
>∑>±]Héì s¡cÕ´ |ü+|æ+∫+~. B+‘√
¬ s +&É T nÁ>∑ sêC≤´\ eT<Û ä ´
ñ|üÁ>∑V‰ü \qT Á|üj÷Ó –+#·≥+˝À b˛{°
yÓTT<ä\sTT´+~. ˙˝Ÿ ÄsYàÅkÕºº+>¥ì,
Ç‘·s¡T\qT #·+Á<äeT+&É\+ MT<äøÏ
|ü + |ü ≥ +˝À 1969˝À nyÓ T ]ø±
dü|òü\eTsTT´+~.
∫Á‘·+ 20.5 : (m&ÉeT) j·T÷] >∑>±]Hé, (≈£î&ç) #·+Á<äeT+&É\+ô|’ eTìwæ
j·TT<ä∆+ n+#·Tq
Á|ü‘·´]ú •_sê\T $<Ûä«+düø£s¡ Äj·TT<Ûë\ ì\«\qT ô|+#·T≈£î+≥÷ b˛e{+‘√ Á|ü|ü+#·+
nD≤«j·TT<Ûä j·TT<ä∆ $<Ûä«+dü ˙&É˝À _‘·T≈£î _‘·T≈£îeT+≥÷ ñ+~. nìï <˚XÊ\ Á|ü»\T j·TT<ä∆
uÛÑj·T+‘√ >∑&É|ükÕ>±s¡T. ¬s+&ÉT nÁ>∑ sêC≤´\ eT<Ûä´ j·TT<ä∆+ nìyês¡éTì|æ+∫q dü+<äsê“¤\T
nH˚ø+£ m<äTs¬ q’ |üŒ{Ïø° <Í‘·´+‘√ M{Ïì m˝≤>√ ìyê]+#·>*∑ >±s¡T. s¡cÕ´ ‘·eT <˚X+¯ ˝Àì nyÓT]ø±øÏ
#Ó+~q >∑÷&Û#É s· ´¡ $e÷Hêìï ≈£L*ÃyÓjT· ´{+, ≈£Lú≤˝À s¡cÕ´ Äj·TT<Ûä ì\«\qT nyÓT]ø± >∑T]Ô+#·≥+,
ø=]j·÷, >∑˝ŸŒ¤ j·TT<ë∆\ e+{Ï dü+<äsê“¤\˝À |ü\T e÷s¡T¢ Á|ü|ü+#·+ j·TT<ä∆+ n+#·Tq ì*∫+~.
n©H√<äéT+
1950\˝À Á|ü|ü+#·+ ¬s+&ÉT Á|ü‘·´]ú •_sê\ eT<Ûä´ rÁe Äj·TTBÛø£s¡D≈£î ˝ÀqsTT´+~. ¬s+&ÉT
nÁ>∑ sêC≤´\ eT<Ûä´ ôd’ìø£ Ä~Û|ü‘·´+, ôd’<ë∆+‹ø£ $s√<Ûë\T, Ä]úø£ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+ »]–q b˛{°\T
ø±s¡D+>± Á|ü|ü+#·+ ¬s+&ÉT <Ûäèyê\T>± $&çb˛sTT+~. á ¬s+&ÉT |üøå±\˝À <˚ìyÓ’|ü⁄Hê ˝Ò≈£î+&Ü
ñ+&É{≤ìøÏ n+‘·>± neø±XÊ\T ˝Òø£b˛sTTHê n≥Te+{Ï Á|üj·T‘·ï+ ˇø£{Ï »]–+~. nÁ>∑ sêC≤´\
eT<Û´ä b˛{° e\¢ Ç{°e\ e\dü bÕ\qqT+∫ $eTTøÏÔ bı+~q <˚XÊ\ düeTdü´˝…q’ ù|<ä]ø£+, nHês√>∑´+,
ndü e ÷q‘· « +, e\dü y ê<ä +
e+{Ï$ @M |ü]cÕÿs¡+ ø±˝Ò<äT.
ø=‘·Ô>± dü«‘·+Á‘·+ bı+~q
<˚ X Ê\T nuÛ Ñ Á <ä ‘ ê uÛ ≤ e+‘√
≈£L&çq |ü]dæú‘·T\ qT+∫ e÷s¡TŒ
ø±yê\ì ø√s¡ T ≈£ î HêïsTT. Ä
ñ<˚ › X ¯ + ‘√ 1955˝À
Ç+&√H˚dj æ ÷· ˝Àì u≤+&ÉT+>¥˝À
ˇø£ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
yÓ T T<ä { Ï Ädæ j · ÷ `ÄÁ|ò æ ø ±
düe÷y˚X¯yÓTÆq BìøÏ 29 <˚XÊ\T
∫Á‘·+ 20.6: C…. HÓÁVüA, ¬øHê´øÏ #Ó+~q ø±«yÓT H˚Á≈£îe÷, áõ|ü⁄ºøÏ #Ó+~q
Vü‰»s¡j÷· ´sTT. á düe÷y˚XÊìøÏ >∑eT˝Ÿ nu…›˝Ÿ HêdüsY, Ç+&√H˚wæj·÷øÏ #Ó+~q düTø£s√ï, j·TT>=kÕ¢$j·÷øÏ
Vü‰»¬s’q eTTKýÓTÆq Hêj·T≈£î˝À¢ #Ó+~q {Ï{À, 1960˝À n©H√<äéT düe÷y˚X¯+ Hê{Ï ∫Á‘·+
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ #Ó+~q |ü+&ç‘Y
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA, áõ|ü⁄ºøÏ #Ó+~q >∑eT˝Ÿ nãT›˝Ÿ HêdüsY, j·TT>=kÕ¢$j·÷øÏ #Ó+~q C§ôd|t
Á_CŸ {Ï{À\T ñHêïs¡T. |ü+&ç‘Y HÓÁVüAì <ëì n~Ûø±s¡ Á|ü‹ì~Û>± >∑T]Ô+#ês¡T. Ç~ n©H√<äé÷ìøÏ
<ë]rdæ+~.
Ädæj·÷, ÄÁ|òæø±, Ä ‘·s¡Tyê‘· ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±˝À ø=‘·Ô>± kÕ«‘·+Á‘·+ bı+~q <˚XÊ\ eT<Ûä´
kÕ+düÿè‹ø£, Ä]úø£ düV≤ü ø±sêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ n+‘·sê®rj·T dü+dü>ú ± n©H√<äéT+ s¡÷bı+~+~.
Bì yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ 1961 ôdô|º+ãs¡T˝À j·TT>=kÕ¢$j·÷˝Àì u…˝ŸÁπ>&é˝À »]–+~. BìøÏ
25 düuÛÑ´ <˚XÊ\T Vü‰»s¡j·÷´sTT. 2012 Hê{ÏøÏ Bì düuÛÑ´‘·«+ 120 <˚XÊ\øÏ ô|]–+~. B+{À¢ 17
eT+~ |ü]o\≈£î\T ñHêïs¡T. eT÷&ÉT eTTK´ ñ<˚›XÊ\‘√ yÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ »]–+~:
` n©H√<äéT düu´ÑÛ <˚XÊ\ eT<Û´ä düV≤ü ø±s¡+, M{Ï˝À¢ nH˚ø+£ ø=‘·>Ô ± dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\T nj·÷´sTT
` ô|s¡T>∑T‘·Tï Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆ rÁe‘·\T, $T–*q Á|ü|ü+#·+ô|’ <ëì Á|üuÛ≤e+
` e\dü bÕ\qqT+∫ $eTTøÏÔ nsTTq <˚XÊ\T @ ôd’ìø£ •_s¡+˝Àq÷ #˚s¡≈£î+&Ü #·÷&É≥+
¬s+&ÉT nÁ>∑ sêC≤´\T b˛{°|ü&ÉT‘·÷ $$<Ûä <˚XÊ\qT ‘·eT yÓ’|ü⁄øÏ ˝≤ø√ÿ{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï
H˚|ü<Ûä´+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï <˚XÊ\T dü«‘·+Á‘· yÓ’K]ì e´ø£Ô|üs¡#·{≤ìøÏ n©H√<äéT+ <√Vü≤<ä
|ü&ç+~. nÁ>∑ sêC≤´\qT ˇø£<ëìì eTs=ø£<ëìøÏ e´‹πsø£+>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì ø=‘·Ô>± n_Ûeè~∆
#Ó+~q <˚XÊ\T ‘·eT≈£î ø±e\dæq düVü‰j·÷ìï, kÕúHêìï bı+<ä>∑*>±sTT. n©H√<äéT <˚XÊ\ eT<Ûä´
$uÛÒ<ë\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√{≤ìøÏ ≈£L&Ü ø=+‘·es¡≈£î Ç~ <√Vü≤<ä|ü&ç+~. ¬s+&ÉT nÁ>∑ sêC≤´\T
n©H√<äé÷ìï nqTe÷q|ü⁄ <äèwæº‘√ #·÷XÊsTT. n+‘·sê®rj·T n+XÊ\ô|’ n©H√<äéT+ s¡cÕ´øÏ
<ä>∑Zs¡>± ñ+<äì nyÓT]ø± uÛ≤$+#˚~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ä|òüÈìkÕÔHéô|’ k˛$j·T{Ÿ <ë&ç #Ój·T´≥+ |ü≥¢
düŒ+~+#·ø£b˛e≥+ n©H√<äéT ìwüŒø£å dæ<ë∆+‘ê\≈£î _Ûqï+>± ñ+<äì nyÓT]ø± $eT]Ù+∫+~.
n©H√<äéT+˝Àì eTs=ø£ ã\V”≤q‘· <ëì düuÛÑ´<˚XÊ\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï j·TT<ë∆ìøÏ ~>∑≈£î+&Ü

1955 u≤+&ÉT+>¥ düe÷y˚X¯ eTTK´ ìyê]+#·˝øÒ b£ ˛e≥+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÇsêHé, Çsêø˘\T @&˚fi¢¯ düTBs¡È
ñ<˚›X¯+ @$T{Ï? j·TT<ë∆ìøÏ ~–q|ü&ÉT n©H√<äéT+ @MT #Ój·T´˝Òø£b˛sTT+~.
n©H√<ä ´ eT dü ÷ Á‘ê\≈£ î nÁ>∑ á |ü]$T‘·T\T ñqï|üŒ{Ïø° s¬ +&ÉT nÁ>∑ sêC≤´\ eT<Û´ä N*q Á|ü|+ü #·
sêC≤´\T m˝≤ düŒ+~+#êsTT? H˚|ü<∏äÛ´+˝À ø=‘·Ô>± kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~q <˚XÊ\T n+‘·sê®rj·T
n©H√<äéT <˚XÊ\qT eT÷&Ée eéVü‰sê\˝À dü«‘·+Á‘·+>± eéVü≤]+#·{≤ìøÏ n©H√<äéT+
Á|ü|ü+#· <˚XÊ\ì m+<äTø£+{≤s¡T? düVü‰j·T|ü&ç+~.
|ü•ÃeT Ädæj·÷ |òüTs¡¸D\T
j·T÷s¡|ü⁄, Ädæj·÷ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘êìï |ü•ÃeT Ädæj·÷ n+{≤s¡T. Ç<˚ ÁbÕ+‘êìï eT<Ûä´ÁbÕ#·´+
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. ns¡ãT“\T, j·T÷<äT\ eT<Û´ä @s¡Œ&çq |òTü s¡¸D\qT |ü•ÃeT Ädæj÷· dü+øå√uÛeÑ Tì
n+{≤s¡T. Ç~ Á|ü<Ûëq+>± bÕ\d”ÔHê ÄÁø£eTD≈£î dü+ã+~Û+∫q~. ns¡ãT“\T ìyêdüeTT+≥Tqï
bÕ\d”ÔHê ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ë∆ìøÏ eTT+<äT Á_{Ïwt ìj·T+Á‘·D˝À ñ+&˚~. nø£ÿ&É ñqï C…s¡÷dü˝Ò+
j·T÷<äT\T, Å¬ø’düÔe⁄\T, eTTdæ¢eTT\+<ä]ø° |ü$Á‘· düú\+.
j·T÷<äT\T bÕ\d”ÔHêì ‘·eT ªyê>∑›‘·Ô uÛÑ÷$Tμ>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. ÁbÕNqø±\+˝À nø£ÿ&çqT+∫
yêfi¯q¢ T ìsê«dæ‘T· \qT #˚jT· &É+‘√ yês¡T j·T÷s¡|⁄ü , Ädæj÷· n+‘·{≤ e\dü\T b˛j·÷s¡T. j˚TdüTÁø°dTü ìÔ
•\Te yÓj·T´{≤ìøÏ j·T÷<äT\qT u≤<ÛäT´\qT #˚dæ j·T÷s¡|ü⁄˝À ñqï Å¬ø’düÔe⁄\T yêfi¯¢qT y˚~Û+|ü⁄\≈£î
>∑T] #˚ùdyêfi¯ó¢. »s¡à˙˝À HêJ bÕ\q øÏ+<ä \ø£å˝≤~ j·T÷<äT\qT #·+|ü≥+, C…’\TbÕ\T #Ój·T´{+
BìøÏ |üsêø±wüº.
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ñqï j·T÷<äT\qT @ø£+ #˚dæ, ‘·eT e÷‘·èuÛÑ÷$T nsTTq bÕ\d”ÔHêqT ‹]–
bı+~, j·T÷<äT\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ <˚XÊìï ì]à+#·{≤ìøÏ j·T÷<äT\˝À ªõj·÷ìdtº ñ<äéT+μ yÓTT<ä\sTT´+~.
1945˝À BìøÏ bÕXÊÃ‘·´ X¯≈£îÔ\ eT<ä›‘·T ≈£L&Ü \_Û+∫+~. nsTT‘˚ n|üŒ{Ïπø bÕ\d”Ôìj·TqT¢
(Mfi¯¢˝À¢ m≈£îÿe eT+~ ns¡ãT“ eTTdæ¢eTT\T) nø£ÿ&É ìedædüTÔHêïs¡T. B+‘√ Ä ÁbÕ+‘·+ ø√dü+ Çs¡T
Á|ü»\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D yÓTT<ä\sTT´+~.
eT<Û´ä ÁbÕ#·´+˝À, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ns¡ãT“ B«|üK+&É+˝À ô|<ä› m‘·TqÔ #·eTTs¡T ì\«\qT ø£qT>=q≥+‘√
düeTdü´ eT]+‘· dü+øÏ¢wüºs¡÷|ü+ <ë*Ã+~. nyÓT]ø±, s¡cÕ´\T á ÁbÕ+‘êìï ‘·eT ÁbÕuÛÑe+˝ÀøÏ
rdüTø√yê\ì Á|üjT· ‹ï+#êsTT. Ç‘·s¡T\T <ëìô|’ ìj·T+Á‘·D kÕ~Û+#·≈£î+&Ü n&ÉT¶≈£îHêïsTT.
1947˝À ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ˇø£ rsêàHêìï ÄyÓ÷~+∫+~. Bì Á|üø±s¡+ bÕ\d”ÔHêqT ¬s+&ÉT
uÛ≤>±\T>± #˚dæ ˇø£{Ï ns¡ãT“\≈£î, eTs=ø£{Ï j·T÷<äT\≈£î πø{≤sTT+#ês¡T. 1948˝À Á_≥Hé ‘·q
ôdH’ ê´\qT bÕ\d”HÔ êqT+∫ ñ|üd+ü Vü≤]+#·T≈£î+~. j·T÷<äT\ ø√dü+ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ @s¡Œ&ç+~. ns¡ãT“\T
‘·eT e÷‘·èuÛÑ÷$Tì e<äT\Tø√{≤ìøÏ n+^ø£]+#·˝Ò<äT. ÇÁC≤jÓT˝Ÿì #·≥ºã<ä∆ <˚X¯+>± >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ
ns¡ãT“\T ‹s¡düÿ]+#ês¡T. bÕ\d”ÔHê |ü≥¢ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ <˚X¯+ ne\+_+∫q $<ÛëHê\T $<˚«cÕ\qT
eT]+‘· s¬ #·Ã>={≤ºsTT. ns¡ãT“\T ‘·eT ÄdüT\Ô T, Çfi¯ó¢ e~* yÓ[¢ Ç‘·s¡ ns¡ãT“ <˚XÊ\˝À ø±+~o≈£î\T>±
ÄÁX¯j·T+ bı+<ës¡T.
áõ|ü⁄º n<Ûä´≈£åî&ÉT >∑eT˝Ÿ nu…›˝Ÿ HêdüsY(1918 `1970) ns¡ãT“\qT @ø£+ #Ój·T´{≤ìøÏ
Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. ÇÁC≤jÓT˝Ÿ˝Àì ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ ù|\Tfi¯ó¢ #˚|ü≥º{≤ìøÏ n‘·&ÉT Ä‘êàVüQ‹
<äfi≤\qT @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. n‘·&ÉT Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡\≈£î e´‹πsø£+>± rÁe $<ÛëHê\qT nqTdü]+∫
düTjÓTCŸ ø±\Te qT+∫ ôd’Hê´ìï ñ|üdü+Vü≤]+#·T ø√e\dæ+~>± Á_≥Héì ˇ‹Ô&ç #˚XÊ&ÉT. ÄkÕ«Hé
Äqø£ ≥ º ø£ { Ï º q +<ä T ≈£ î |ü≥+ 2 : 1947 qT+∫ H˚{Ïes¡≈£î bÕ\d”ÔHê ø√˝ÀŒsTTq uÛÑ÷$T
áõ|ü⁄ºøÏ nyÓT]ø± ‘·q j·T÷<äT Äyêdü ÁbÕ+‘ê\T ÇÁC≤jÓT˝Ÿ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ ÄÁø£$T‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+
bÕ\d”ÔHê uÛÑ÷uÛ≤>∑+ bÕ\d”ÔHê uÛÑ÷uÛ≤>∑+
Ä]úø£ düVü‰j·÷ìï ì*|æ bÕ\d”ÔHê uÛÑ÷uÛ≤>∑+ bÕ\d”ÔHê uÛÑ÷uÛ≤>∑+
y˚d+æ ~. bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\≈£î
e´‹π s ø£ + >± »]|æ q bÕ\d”ÔHê
bÕ\d”ÔHê
b˛sê≥+˝À áõ|ü ⁄ º ø Ï
Äj·TT<Ûë\T, eT+<äT>∑T+&ÉT¢
dü s ¡ | ò ü s ê #˚ d æ q s¡ c Õ´
bÕ\d”ÔHê ÇÁC≤jÓT˝Ÿ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ
dü V ü ‰ j· T +‘√ Hêdü s Y
dü T jÓ T CŸ ø±\TeqT
C≤rj·T+ #˚XÊ&ÉT.
$uÛÑ»q
1956˝À bÕXÊÃ‘·´ Á|üD≤[ø£ Á|üdüTÔ‘·+
1947
<˚XÊ\ eT<ä‘› T· ‘√ áõ|ü⁄ôº |’
ÇÁC≤jÓT˝Ÿ <ë&ç #˚dæ+~.
j·T T<ë∆ ì ï $s¡ $ T+#· e \dæ + ~>± nyÓT ]ø±, s¡c Õ´\T ø√sêsTT. ÇÁC≤jÓ T ˝Ÿ ‘·q ôd’H ê´ìï
ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£î+~. 1967˝À ns¡ãT“\T eTs=ø£kÕ] ÇÁC≤jÓT˝Ÿô|’ <ë&ç #˚XÊs¡T. m<äTs¡T<ë&ç
#Ój·T´≥y˚T yÓTs¡T¬>’q s¡ø£åD≤‘·àø£ #·s¡´>± uÛ≤$+∫ áõ|ü⁄ºô|’ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ <ë&ç #˚dæ <ëì yêj·TT
<äfi≤qï+‘·{Ï˙ $<Ûä«+dü+ #˚dæ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü >±C≤, >√˝≤HéôV’≤{Ÿ‡, yÓdtº u≤´+ø˘ uÛÑ÷uÛ≤>±\qT
ÄÁø£$T+∫+~. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ rsêàq+ #˚dæq|üŒ{Ïø° ÄÁø£$T+∫q ÁbÕ+‘ê\qT ‹]– Çe«{≤ìøÏ
ÇÁC≤jÓT˝Ÿ ìsêø£]+∫+~, nsTT‘˚ j·TT<ä∆ $s¡eTD≈£î e÷Á‘·+ n+^ø£]+∫+~. á ÄÁø£$T‘· ÁbÕ+‘ê\T
ã|òüsY ÁbÕ+‘·+>± |üì #˚düTÔ+<äì ÇÁC≤jÓT˝Ÿ uÛ≤$+∫+~. ns¡ãT“\ ñ<äé÷ìï á j·TT<ä∆+
≈£î+≥T|ü]∫+~.
á˝À>± 1964˝À CÀsê¶Hé˝À bÕ\d”ÔHê $eTTøÏÔ dü+|òüT+ (|æm˝Ÿz) Ä$s¡“¤$+∫+~. ns¡ãT“
ãè+<ë\ìï+{Ï˙ @ø£+ #˚dæ Ç~ ˇø£ ø=‘·Ô ø√D≤ìï rdüTø=∫Ã+~. ø√˝ÀŒsTTq uÛ÷Ñ $Tì XÊ+‹j·TT‘·+>±
‹]– bı+<ä≥+ Bì \ø£´å +. nsTT‘˚ 1967˝À j·÷düsY nsê|ò‘ü Y Hêj·Tø£‘«· +˝Àì |æm˝Ÿz ÇÁC≤jÓT˝Ÿô|’
<ë&ç #Ój·÷´*‡+~>± ns¡ãT“ <˚XÊ\ô|’ ˇ‹Ô&ç ô|≥ºkÕ–+~. BìøÏ nsTT‘˚ ns¡ãT“ <˚XÊ\T n+‘·
ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ü˝Ò<äT. <ë+‘√ |æm˝Ÿz˝À qT+∫ ˇø£ es¡Z+ nsê|òü‘Y H˚‘·è‘·«+˝À N* $e÷Hê\
ôV’≤C≤øÏ+>¥, 1972 ôdô|º+ãs¡T˝À eTT´ì#Y ˇ\+|æø˘‡˝À ÇÁC≤jÓT˝Ÿ≈£î #Ó+~q ˇ\+|æø˘ ãè+<ëìï
n|üV≤ü ]+∫ nH˚øe£ T+~ Áø°&Üø±s¡T\qT #·+|ü≥+ e+{Ï ñÁ>∑yê<ä#s· ´¡ \≈£î bÕ\Œ&ç+~. bÕ\d”ìÔ j·Tq¢
á <ë&ÉT\qT kÕ≈£î>± #˚düT≈£îì ÇÁC≤jÓT˝Ÿ yêfi¯¢ô|’ ‹]– <ë&ÉT\T #˚dæ, ‘êeTT >∑‘·+˝À Ç∫Ãq
e÷≥qT neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ ìsêø£]+∫+~.
<ë&ÉT\T, Á|ü‹<ë&ÉT\‘√ á ÁbÕ+‘·eT+‘ê ì‘·´+ j·TT<ä∆ yê‘êes¡D+‘√{Ï, ñÁ>∑yê<äT\ <ë&ÉT\‘√{Ï
ñ+&˚~. |æm˝Ÿz |üs¡düŒs¡+ |òüTs¡¸D≈£î bÕ\Œ&˚ nH˚ø£ ∫qï esêZ\T>± N*b˛sTT+~. n+‹eT+>±
nsê|ò‘ü Y ñÁ>∑yê<ëìï $&ç∫ô|{Ïº ÇÁC≤jÓT˝ŸqT >∑T]Ô+#·≥+ <ë«sê XÊ+‹j·TT‘· |ü]cÕÿs¡+ ø£qT>=q{≤ìøÏ
n+^ø£]+#ê&ÉT. Bs¡Èø±\ j·TT<ë∆ìï eTT–+#·{≤ìøÏ n‘·&ÉT ÇÁC≤jÓT˝Ÿ‘√ dü+Á|ü~+|ü⁄\T »]|æ
bÕ\d”Ôìj·Tq¢ dü«j·T+bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. yÓdtº u≤´+ø˘ qT+∫
‘·q ôd’Hê´ìï ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√{≤ìπø ø±ø£ bÕ\d”ÔHê˝Àì ns¡uŸ yêdüT\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ Çe«{≤ìøÏ
ÇÁC≤jÓT˝Ÿ n+^ø£]+∫+~. nsTT‘˚ ÇÁC≤jÓT˝Ÿ ‘·q e÷≥qT ì\T|ü⁄ø√ø£ @<√ ˇø£ kÕ≈£î‘√
ns¡ãT“\T, bÕ\d”Ôìj·Tq¢ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D\≈£î bÕ\d”Ôìj·Tq¢ô|’ <ë&ÉT\T ø=qkÕ–+#·≥+ e\¢ á
ø±s¡D≤\T @$T{Ï? ˇ|üŒ+<ë\T $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<äT. bÕ\d”Ôìj·THé
|òTü s¡¸D\˝À bÕ\d”ìÔ j·Tq¢≈î£ áõ|ü⁄º m+<äT≈£î <˚XÊìøÏ |æm˝Ÿzì #·≥ºã<ä∆ Á|ü‹ì~Û>±q÷, nsê|òü‘Y
eT<ä›‘·T Ç∫Ã+~? <ëìøÏ n<Ûä´≈£åî&ÉT>±q÷ >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ nH˚ø£ <˚XÊ\T
n+^ø£]+#êsTT. nsê|òü‘Y 2004˝À #·ìb˛j·÷&ÉT.
ø=+‘·eT+~ bÕ\d”ìÔ j·TqT¢ ñÁ>∑yê<ä |ü+<∏ëì
$cÕVü‰s¡+ Ç∫Ã n‘·&çì #·+ù|XÊs¡qï nqTe÷q+
m+<äT≈£î m+#·T≈£îHêïs¡T? <ëì |òü*‘ê\T
ñ+~.
@$T{Ï?
Ç|ü Œ {Ï ø ° bÕ\d”Ôìj·TqT¢ <˚ X ¯ ãVæ ≤ wü ÿ s¡ D ,
X¯s¡D≤s¡T∆\ •_sê\˝À ñ+≥÷ ìs¡+‘·s¡+ j·TT<ä∆+˝≤+{Ï >∑&ÉT¶ |ü]dæú‘T· \qT m<äTs=ÿ+≥÷, ‘·eT
j·TT<ä∆ uÛÑj·TeT÷, ù|<ä]ø±ìï m<äTs=ÿ+≥Tqï kı+‘·>∑&É¶ ø√dü+, Á|üXÊ+‘· Jeq+ ø√dü+ b˛sê≥+
bÕ\d”Ôìj·Tq¢ Jeq |ü]dæú‘·T\ >∑T]+∫ kÕ–dü÷ÔH˚ ñHêïs¡T.
>∑˝ŸŒ¤ (eT<Ûä´ÁbÕ#·´) ÁbÕ+‘·+˝À ô|]–q C≤rj·T‘êyê<ä uÛ≤e+
ÇÁC≤jÓT˝Ÿ≈î£ nyÓT]ø± eT<ä‘› T· ø=qkÕ–dü÷Ô ñ+&É≥+, bÕ\d”ìÔ j·Tq¢ <äjT· ˙j·T |ü]dæ‹ú ø±s¡D+>±
á ÁbÕ+‘·+˝À nyÓT]ø± e´‹πsø£ uÛ≤eq\T u≤>± yê´|æÔ #Ó+<ësTT. ‘·eT≈£î, ‘·eT $TÁ‘· <˚XÊ\≈£î
#·eTTs¡T eqs¡T\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É{≤ìøÏ á ÁbÕ+‘·+˝Àì nÁ|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î nyÓT]ø±
eT<ä›‘·T Çe«≥+ ø±s¡D+>± ≈£L&Ü n~ Á|ü»\ <˚«cÕìøÏ >∑Ts¡sTT´+~. m&Ü] ÁbÕ+‘·+˝À @ Ç‘·s¡
eqs¡T\T ˝Òì Á|ü»\ dü+πøåeT+ ø√dü+ #·eTTs¡T eqs¡T\ qT+∫ e∫Ãq Ä<ëj·÷ìï $ìjÓ÷–+#ê\ì
Á|ü»\T ø√s¡T≈£îHêïs¡T. 1968˝À Çsêø˘˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ ns¡ãT“ C≤rj·T‘êyê<ä+, k˛wü*»+
nqï »+≥ ìHê<ë\‘√ dü<ë›+ VüQùd‡Hé n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e#êÃ&ÉT. k˛wü*»+ n+fÒ yêfi¯¢ ñ<˚›X¯+˝À
#·eTTs¡T eqs¡T\ C≤rsT÷ø£s¡D, #·eTTs¡T qT+∫ e#˚Ã Ä<ëj·÷ìï bÂs¡T\ dü+πøåeT #·s¡´\ ø√dü+
Á|üuÛÑT‘·«+ Ks¡TÃ #˚j·T≥+. 1969˝À Ç<˚ s¡ø£yÓTÆq |ü]D≤e÷\T *_j·÷˝Àq÷ #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT.
(Bì >∑T]+∫ MTs¡T ‘=$Tà<äe ‘·s¡>∑‹˝Àì 19e n<Ûë´j·T+˝À #·~yês¡T.) á Á|üuÛÑT‘ê«\T dü+πøåeT
$<ÛëHê\‘√ bÕ≥T ˇø£ e´øÏ,Ô ˝Ò<ë ∫qï ãè+<ä+ jÓTTø£ÿ ìj·T+‘·è‘·« bÕ\qqT #˚|{ü ≤ºsTT. m≥Te+{Ï
Á|üC≤kÕ«$Tø£ ìs¡düq\qT ø±˙, e´‹πsø£‘·qT ø±˙ Ç$ nqTeT‹+#·˝Ò<äT.
nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À nyÓT]ø±≈£î, nyÓT]ø± eT<ä›‘·T Ç∫Ãq Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î e´‹πsø£‘· eT‘·|üs¡yÓTÆq
s¡+>∑T dü+‘·]+#·T≈£î+~. dü+|ü<äqT, neø±XÊ\qT n+<ä]ø° düeT+>± |ü+#ê\qï uÛ≤eq≈£î
C≤rj·T‘êyê<ä X¯≈£îÔ\T sê≈£î+&Ü Äj·÷ <˚XÊ\˝À eT‘· #Ûê+<ädüyê<äT\T n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e#˚Ã+<äT≈£î
eT<ä›‘·Tì#êÃsTT. 1979˝À ÇsêHé˝À $|ü¢e+ dü+uÛÑ$+∫ (nyÓT]ø± eT<ä›‘·T Ç∫Ãq) ÇsêHé sêEì
‘=\–+∫ wæj·÷ ÇkÕ¢$Tø˘ eT‘· >∑Ts¡Te⁄\T, Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± mìï¬øq’ Hêj·T≈£î\T ø£*dæ ìs¡«Væ≤+#˚
ø=‘·Ô Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïs¡T.
k˛$j·T{Ÿ ôd’ì≈£î\T ‹]– yÓ[¢b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· Ä|òüÈìkÕÔHé˝À ‘ê*ãqT¢ n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã
rÁeyê<ä ÇkÕ¢$Tø˘ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. eT‘·Á>∑+<∏ë\˝À ñqï ìj·Te÷\qT Á|ü»\T K∫Ã‘·+>±
bÕ{Ï+#ê\ì Á|ü»\qT ã\e+‘·+ #˚j·TkÕ>±s¡T. ns¡ãT“ k˛wü*düTº C≤rj·T‘êyê<ëìø°, eT‘·|üs¡
á ø±s¡D+>± eTVæ≤fi¯\≈£î, eT‘·|üs¡ n\Œdü+U≤´ø£ C≤rj·T‘êyê<ëìø° eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
Á|ü»\≈£î eTÚ*ø£ ùd«#·Ã¤, düe÷q‘·«+ ˝Ò≈£î+&Ü ÇsêHé˝Àq÷, ‘ê*ãq¢ øÏ+<ä ñqï n|òìÈü kÕÔH˝é Àq÷
b˛j·÷sTT. dü+uÛÑ$+∫q |ü]D≤e÷\qT ‘Ó\TdüT≈£îì eT‘·|üs¡
21e X¯ ‘ êã› Äs¡ + uÛ Ñ + ˝À ns¡ ã T“\˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T |üì#˚ùd $<ÛëHêìï ns¡ú+ #˚düTø√+&ç.
ndü+‘·è|æÔ ô|]–, |òü*‘·+>± eT‘·|üs¡ ñÁ>∑yê<ä+
ô|]–+~. ø=+‘·eT+~ ns¡ãT“ ñÁ>∑yê<äT\T nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q ¬s+&ÉT $e÷Hê\qT ôV’≤C≤ø˘ #˚dæ
yê{Ï‘√ q÷´j·÷sYÿ˝Àì Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ πø+Á<ä+˝ÀøÏ <ä÷düT¬øfi¯fl&É+‘√ Ä uÛÑeHê\T ≈£L* ø=ìï
y˚\eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. B+‘√ ‘ê*ãq¢ô|’q nyÓT]ø± j·TT<ä∆+ Á|üø£{Ï+∫ n+‹eT+>± Çsêø˘ô|’q
≈£L&Ü j·TT<ë∆ìøÏ ~–+~. Ç{°e\ »]–q á |òTü ≥q\ >∑T]+∫
eT]ìï $esê\qT yêsêÔ|üÁ‹ø£\ qT+∫, yês¡ |üÁ‹ø£\ qT+∫
XÊ+‹ ñ<äé÷\T, j·TTmdtmdtÄsY |ü‘q· +, Á|ü#Ã· q¤ ï j·TT<ä+∆
n+‘·+
ø±\+ >∑ & É T dü T Ô q ïø=B› Äj· T T<Û ä b˛{° ì ‘· – Z + ∫,
nD≤«j·TT<Ûë\qT HêX¯q+ #Ój·Té\dæ+~>± j·TTmdtmdtÄsY,
nyÓT]ø±\ô|’ Á|ü»\T rÁe ˇ‹Ô&ç #Ój·T´kÕ>±s¡T. Bì >∑T]+∫
‘·sT¡ yê‘· n<Ûë´j·T+˝À $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. |ò*ü ‘·+>±
á ¬s+&ÉT <˚XÊ\T dü+Á|ü~+|ü⁄\T »]|æ Äj·TT<Ûä b˛{°ì,
ì\«\qT ‘· – Z + #· T ø√e\dæ e∫Ã+~. n+‹eT+>±
1985`1991 eT<Ûä´ nDT |üØø£å\ô|’ ìùw<Ûä+ $~Û+#ês¡T.
j·TTmdtmdtÄsY˝À $TVü≤sTT˝Ÿ >√s¡“#˚yé n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ
sêe≥+ e\¢ Ç~ kÕ<Û ä ´ eTsTT´+<ä ì #Ó | ü Œ e#· T Ã.
j·TTmdtmdtÄsY˝À rÁe e÷s¡TŒ\T ‘Ó∫Ã, eT]+‘· bÕs¡<sä Ù¡ ø£+>±
#˚ d æ <ëì sê»ø° j · ÷ \qT e÷s¡ Ã {≤ìøÏ >√s¡ “ #˚ y é
Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT. n‘·&TÉ ñ<ës¡yê<ä dæ<ë∆+‘ê\T ø£\yê&ÉT, Ä]úø£ ∫Á‘·+ 20.7: ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT »s¡à˙\qT
eédüú ‹]– |ü⁄+Eø√{≤ìøÏ n‘·&TÉ ø=ìï dü+düÿs¡D\qT #˚|{ü ºÏ $uÛÑõ+∫q u…]¢Hé >√&ÉqT |ü&É>=&ÉT‘·Tqï <äèX¯´+.
bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq
dü+düÿs¡D\qT ª>±¢dtH√dtÔμ, ªô|]Åk˛ÔsTTø±μ>± eéVü≤]kÕÔs¡T.
Ç<˚ düeTj·T+˝À ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄ <˚XÊ\T rÁe Ä]úø£ dü+øå√uÛ≤ìï m<äTs=ÿ+≥T+&É>±
j·TTmdtmdtÄsY yêfi¯ø¢ Ï düV‰ü j·T|ü&˚ dæ‹ú ˝À ˝Ò<Tä . |ò*ü ‘·+>± ùd«#·Ã,¤ Á|üC≤kÕ«eT´+, Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T
ø√s¡T‘·÷ ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄ n+‘·{≤ Á|üC≤ ñ<äé÷\T yÓ\T¢yÓ‘êÔsTT. |òü*‘·+>± <˚XÊìï q&É|ü˝Òì
Á|üuÛÑT‘ê«\T ≈£î|üŒ≈£L*b˛j·÷sTT. |ü•ÃeT »s¡à˙qT+∫ ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘êìï y˚s¡T #˚düTÔqï u…]¢Hé
>√&ÉqT |ü&É>=≥º&É+ ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄ |ü]D≤e÷\qT dü÷∫düTÔ+~. »s¡à˙ Á|ü»\T e´‹πsøÏ+∫q,
á >√&É j·TTmdtmdtÄsY ìj·T+Á‘·D≈£î dü+πø‘·+>± ñ+&ç m+‘√ U≤´‹>±+∫+~.

¬s+&ÉT <Ûäèyê\, @ø£ <Ûäèe j·TTmdtmdtÄsY˝ÀH˚ ø£eT÷´ìdüTº #Ûê+<ädyü ê<äT\T >√s¡“#Óyìé n~Ûø±s¡+
Á|ü|ü+#·+ nqï |ü<ë\qT qT+∫ ‘=\–+#·{≤ìøÏ ˇø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. nsTT‘˚
$e]+#·+&ç. s¡w´ü Hé bÕs¡y¢ TÓ +≥T ‘·s|¡ ⁄üò q uÀ]dt m*‡Hé á ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT n&ÉT≈¶ î£ Hêï&ÉT.
n‘·&TÉ n+‹eT+>± n<Û´ä ø£å mìïø£\˝À >¬ \Tbı+~ 1991˝À j·TTmdtmdtÄsYì
s¡<äT› |üs¡TdüTÔqï≥T¢ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. e÷J j·TTmdtmdtÄsY˝Àì sêC≤´\T dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\T nj·÷´sTT.
Ä ‘·s¡Tyê‘· M{Ï˝À¢ #ê˝≤es¡≈£î s¡cÕ´‘√ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêïsTT.
j·TTmdtmdtÄsY ≈£î|üŒ≈£L\≥+‘√ Á|ü|ü+#· sê»ø°j·÷\˝À ø=‘·Ô j·TT>∑+ Äs¡+uÛÑeTsTT´+~. n~
@ø£ <Ûäèe Á|ü|ü+#·+>± e÷]+~. Á|ü|ü+Nø£s¡D j·TT>∑+ yÓTT<ä\sTT´+~. Bì >∑T]+∫ MTs¡T eTs=ø£
n<Ûë´j·T+˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <ëì bıs¡T>∑T <˚XÊ\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ n©H√<äéT eékÕú|øü £ <˚Xe¯ Tì, s¬ +&ÉT nÁ>∑sêC≤´\ eT<Û´ä ‘·q dü«‘·+Á‘· <äèø£Œ<∏ëìï
ø±bÕ&ÉTø√{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+∫+<äì #·~yê+. >±+<Ûj ˚ T· yê<ä dæ<ë∆+‘ê˝…q’ XÊ+‹, nVæ≤+dü Ä<Ûës¡+>±
‘·q $<˚XÊ+>∑ ˙‹ì eT\T#·Tø√{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|üj·T‹ï+∫+~. XÊ+‹|ü≥¢ ‘·q ìã<ä∆‘·qT
#ê≥{≤ìøÏ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA Á|üU≤´‹>±+∫q ‘·q |ü+#·o\ dü÷Á‘ê\qT Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT:
1. ˇø£] düs¡«dü‘êÔø£‘·qT, uÛÖ>√[ø£ düeTÁ>∑‘·qT eTs=ø£s¡T >ös¡$+#·≥+.
2. Ç‘·s¡ <˚XÊ\ n+‘·s¡Z‘· eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ #˚düTø√ø£b˛e≥+.
3. <ë&ÉT\≈£î ~>∑ø£b˛e≥+, $yê<ë\qT |üs¡düŒs¡ ne>±Vü≤q‘√ |ü]wüÿ]+#·Tø√e≥+.
4. n+‘·sê®rj·T dü+ã+<Ûë\˝À |üs¡düŒs¡ >ös¡e+, düVü≤ø±sê\ ø√dü+ ø£èwæ #˚j·T≥+.
5. XÊ+‹j·TT‘· düVü≤JeHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
Ç‘·s¡ <˚XÊ\‘√, Á|ü‘˚´øÏ+∫ bıs¡T>∑T <˚XÊ˝…’q #Ó’Hê, bÕøÏkÕÔHé, l\+ø£, Ä ‘·s¡Tyê‘· ã+>±¢<˚XŸ‘√
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+ã+<Ûë\qT á dü÷Á‘ê\T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT.
bıs¡T>∑T<˚XÊ\‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ øÏ+<ä Ç∫Ãq~ #·~$ n~ m+‘·es¡≈£î á
|ü+#·o\ dü÷Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+<√ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
#Ó’Hê‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ dü+ã+<Ûë\T
düTBs¡È b˛sê≥+, Væ≤+kÕ‘·àø£ $|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· 1949˝À #Ó’Hê ø£eT÷´ìdüTº >∑D‘·+Á‘· sê»´+
nsTT´+~. #Ó’Hê ø£eT÷´ìdüTº bÕØºì >∑T]Ô+∫q ‘=* <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˇø£{Ï. n+‘·≈£îeTT+<äT
◊ø£´sê»´ dü$T‹ uÛÑÁ<ä‘êdü$T‹˝À ∫j·÷+>¥ ¬ø’ ùwø˘ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ñqï XÊX¯«‘· kÕúHêìï Á|üdüTÔ‘·+
#ÓH’ êøÏ Çyê«\q≥+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ eT<ä‘› T· ‘Ó*j·T#˚d+æ ~. ôd<’ ë∆+‹ø£ $uÒ<ëÛ \T ñqï|üŒ{Ïø° u≤+&ÉT+>¥
düe÷y˚X+¯ ˝À bÕ˝§Zq{≤ìøÏ #ÓH’ êøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ düV‰ü j·T|ü&+ç ~. |ü+#·o\ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ s¬ +&ÉT <˚XÊ\T
1954 @Á|æ˝Ÿ 29q dü+‘·ø±\T #˚XÊsTT. s¬ +&ÉT <˚XÊ\ Hêj·T≈£î\T ‘·eT Çs¡T<˚XÊ\qT dü+<ä]Ù+#ês¡T,
ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T yêfi¯¢≈£î kÕ«>∑‘·+ |ü*ø±s¡T.
e\dübÕ\q ø±˝+˝À ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ dü]Vü≤<äT›>± yÓTø˘ yÓ÷Vü≤Hé πsK ^XÊs¡T. HÓÁVüA <ëìì
n+^ø£]+#ê&ÉT. #Ó’Hê, uÛ≤s¡‘·<˚XÊ\ eT<Ûä´qTqï {Ïu…{Ÿ dü«‘·+Á‘· ã|òüsY ÁbÕ+‘·+>± ñ+&˚~. nsTT‘˚
ˇø£|üŒ{Ï #Ó’Hê kÕÁe÷»´+˝À {Ïu…{Ÿ |üsêBÛq <˚X¯+>± ñ+<äì ù|s=ÿ+≥÷ 1950˝À {Ïu…{Ÿì #Ó’Hê
‘·q˝À ø£*ù|düT≈£î+~. B+‘√ uÛ≤s¡‘· ` #Ó’Hê <˚XÊ\ eT<Ûä´ ã|òüsY ÁbÕ+‘·+ ˝Ò≈£î+&Üb˛sTT+~.
{Ïu…{Ÿ˝À »]–q ‹s¡T>∑Tu≤≥Tì #Ó’Hê nDÏ∫y˚dæ+~. <ä˝…’˝≤e÷øÏ, n‘·ì {Ïu…{Ÿ nqT#·s¡T\≈£î
<ä˝…’˝≤e÷‘√ düVü‰ y˚˝≤~ {Ïu…≥qT¢ ‘·|æŒ+#·T≈£îì uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ÄÁX¯j·T+ Çe«≥+ dü¬s’q<˚Hê?
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÄÁX¯j·T+ rdüT≈£îHêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ {Ïu{… Ÿì ìj·T+Á‹+#ê\ì #ÓH’ ê nqTø√e≥+
<ä˝˝’… ≤e÷øÏ ÄÁX¯jT· + Ç∫Ã+~. B+‘√ uÛ≤s¡‘`Y #ÓH’ ê\ dü¬s’q<˚Hê?
eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûä´+ yÓTT<ä\sTT´+~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï #Ó’Hê dü]Vü≤<äT›\≈£î dü+ã+~Û+∫ >∑‘· yÓ’s¡T<Ûë´\qT
Á|ü‘´· ]ú>± uÛ≤$+#·≥+ yÓTT<ä\Tô|{Ï+º ~. n+‘·≈î£ eTT+<˚ eT]∫ ¬s+&ÉT <˚XÊ\T m+‘·es¡≈£î ns¡úe+‘·
¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ dü]Vü≤<äT› $yê<ä+ @s¡Œ&ç+~. düVü≤ø±sêìï, $TÁ‘·‘ê«ìï kÕ~Û+#·>∑\eì
\&É U Ÿ ÁbÕ+‘· + ˝Àì Äø±‡sTT`∫Hé ÁbÕ+‘· + , nqT≈£î+≥THêïs¡T?
ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ˝Àì #ê˝≤ ÁbÕ+‘·+ ‘·eT<äì #Ó’Hê
ù|s=ÿ+~. nH˚ø£ Á|üj·T‘êï\T, düTBs¡È #·s¡Ã\T ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü á $yê<ë\T áHê{Ïø° |ü]wüÿè‘·+
ø±˝Ò<äT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ #˚düT≈£îqï XÊ+‹ ˇ|üŒ+<ë\qT uÛÑ+>∑|üs¡Tdü÷Ô 1962 nø√ºãs¡T˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’
#Ó’Hê <ä+&Ó‹Ô+~. á nø£kÕà‘·TÔ <ë&çøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düqï<ä∆+>± ˝Òø£b˛e≥+‘√ B+{À¢ rÁe qcÕº\T
#· $ #· ÷ dæ + ~. n+‹eT+>± #Ó ’ H ê @ø£ | ü ø £ å + >± ø±\TŒ\ $s¡ e TD Á|ü ø £ { Ï + ∫ ôd’ H ê´ìï
ñ|üdü+Vü≤]+#·T≈£î+~. ‹]– kÕ<Ûës¡D dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=q{≤ìøÏ <äXÊã› ø±˝≤ìøÏô|’>± |ü{Ïº+~.
|üP]Ô kÕúsTT <Í‘·´dü+ã+<Ûë\T 1976˝À >±ì HÓ\ø=q˝Ò<äT.
Á|üdüTÔ‘·+ ¬s+&ÉT <˚XÊ\T Ädæj·÷˝À ã\|ü&ÉT‘·Tqï X¯≈£îÔ\T>±, Ä]úø£+>± ñqï‘· kÕúq+˝À
ñqï$>± >∑T]Ô+|üã&ÉT‘·THêïsTT. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ eTTK´ Ä]úø£, sê»ø°j·T X¯øÏÔ>± m<ä>±\qï ø√]ø£
Á|üdüTÔ‘·+ ¬s+&ÉT <˚XÊ\≈£î ñ+~. <ë+‘√ Ç$ ˇø£<ëìì ˇø£{Ï sê»ø°j·T, Ä]úø£ b˛{°<ës¡T>± ≈£L&Ü
|ü]>∑DdÏ Tü HÔ êïsTT. dü]Vü≤<äT\› e<ä› #Ó<Tä s¡TeT<äTs¡T |òTü ≥q\T »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø° XÊ+‹, kÕeTs¡kÕ´\T
HÓ\ø=H˚˝≤ Çs¡T Á|üuÛÑT‘ê«\T #·s¡´\T rdüT≈£î+≥THêïsTT.
bÕøÏkÕÔHé‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+ã+<Ûë\T
Ç+‘·≈£î eTT+<äT bÕsƒ¡+˝À #Ó|æŒq≥Tº πsU≤∫Á‘·+ 2 : uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, bÕøÏkÕÔHé\ ôd’ìø£ Ks¡TÃ
|æø¬ s¡÷bÕsTT\˝À (bÕøÏkÕÔH)é — ◊mHé s¡÷bÕsTT\˝À(uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ )
ˇø£|üŒ{Ï Á_{Ïwt Ç+&çj·÷ì $uÛÑõ+#·≥+

<ë«sê bÕøÏkÕÔH,é uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ dü«‘·+Á‘· <˚XÊ\T
nj·÷´sTT. $uÛÑ»q ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT <˚XÊ\
eT<Û´ä ìs¡+‘·s+¡ |òTü s¡¸D\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. õ&ç|˝æ À XÊ‘·+>± bÕøÏkÕÔHé
ôdì’ ø£ Ks¡TÃ
ø±oàs¡ T ¬ s +&ç + {Ï eT<Û ä ´ eTTKýÓ T Æ q
$yê<ë+X¯+\T>± |ü]D$T+∫+~. õ&ç|˝æ À XÊ‘·+>± uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
ôdì’ ø£ Ks¡TÃ
¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ yÓTT<ä{Ï j·TT<ä∆+
ø±oàs¡T ø√dü+ 1947`48 eT<Ûä´ »]–+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ôdì’ ø£ Ks¡TÃ À
s¡÷bÕj·T\˝À ¡
T Ã s¡
÷ bÕjT· \˝
s
nsTT‘˚ Ç~ düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·˝Ò<äT. ÕøÏ
k ÕÔ
H é ôdì’ ø£ K
b
j·TT<ä∆+ e\¢ ø±oàs¡T ¬s+&ÉT>± $uÛÑõ+|ü
ã&ç+~: bÕøÏkÕÔHé ÄÁø£$T‘· ø±oàs¡T (|æz¬ø),
Ä<Ûës¡+: kÕºø˘ Vü≤√+ n+‘·sê®rj·T XÊ+‹ |ü]XÀ<Ûqä dü+düú
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì »eT÷à`ø±oàsY sêÅwüº+. á
¬s+&ç+{Ïì yêdüÔyêBÛq πsK $&ÉBk˛Ô+~.
1965˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ Á|ü<Ûëq eT+Á‹>± ˝≤˝ŸãVü‰<äTsY XÊÅdæÔ ñHêï&ÉT. bÕøÏkÕÔHé˝À ôd’ìø£
ìj·T+‘· »qs¡˝Ÿ Äj·TTuŸU≤Hé n~Ûø±s¡+˝À ñHêï&ÉT. ø±oàs¡Tì $eTTøÏÔ #Ój·T´≥+ nqï ù|s¡T‘√
eT‘·+, j·TT<ä∆+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ <ë&ç #˚ùdÔ ø±oàs¡T˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T
j·TT<ä∆+ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· &Ûç©¢˝À »]–q ˇø£ dü+uÛÑ$düTÔ+<äì Äj·TTuŸ U≤Hé Ä•+#ê&ÉT.
nsTT‘˚, ø±oàs¡T Á|ü»\T Ç+<äT≈£î düŒ+~+#·˝<Ò Tä ,
Á|ü<sä Ù¡ q˝À Ç~ eTTdæe¢ TT\T, Væ≤+<äTe⁄\≈£î eT<Û´ä j·TT<ä+∆ >± j·TT<ä+∆ ˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ düV‰ü j·T+ #˚XÊs¡T.
ù|s=ÿ+≥÷ bÕøÏkÕÔHé eT‘êìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø√{≤ìøÏ #˚dqæ ˝≤ôVAsYì \ø£å´+>± #˚düT≈£îì |ü+C≤uŸ qT+&ç
Á|üj·T‘êïìï ˝≤˝ŸãVü≤<ä÷sY XÊÅdæÔ ìs¡dæ+#ê&ÉT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ j·TT<ä∆+ #˚j·T&É+‘√ ø±oàs¡T qT+∫
˝ÖøÏø£ sê»éTì >∑s¡«+>± #ÓbÕŒ&ÉT. bÕøÏkÕÔHé yÓqøÏÿ ‘·>∑Zø£ ‘·|üŒ˝Ò<äT. ø±\TŒ\
ªªeTq <˚X¯ Á|ü‘˚´ø£‘· @eT+fÒ Çø£ÿ&É Væ≤+<äTe⁄\T, $s¡eTD≈£î n+^ø£]+#˚≥T¢ ¬s+&ÉT <˚XÊ\qT
eTTdæ+¢ \T, Åø¬ dÌ eÔü ⁄\T, dæ≈î£ ÿ\T, bÕØ‡\T, Ç+ø± mH√ï eT‘ê\ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ôdÁø£≥Ø »qs¡˝Ÿ nsTTq
Á|ü»\T ñHêïs¡T. Çø£ÿ&É >∑T&ÉT\T, eTd”<äT\T, >∑Ts¡T<ë«sê\T, j·TT<∏ë+{Ÿ ˇ|æŒ+#ê&ÉT. ø±\TŒ\ $s¡eTD
#·]Ã\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ M{Ïì eTq+ sê»ø°j÷· ˝À¢ CÀø£´+ ‘·s¡Tyê‘· 1966˝À ‘êôwÿ+{Ÿ˝À ¬s+&ÉT <˚XÊ\
#˚dTü ø√ìe«+.... uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ, bÕøÏkÕÔHøé Ï eT<Û´ä ñqï ‘˚&Ü Á|ü<Ûëq eT+Á‘·T\T ˇø£ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø£+
Ç<˚. bÕøÏkÕÔHé ‘·qì ‘êqT ÇkÕ¢$Tø˘ <˚X¯+>± ù|s=ÿ+≥÷ #˚XÊs¡T.
eT‘êìï sê»ø°j·T n+X¯+>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{À+~. 1970 Äs¡+uÛ+Ñ ˝À bÕøÏkÕÔHé rÁe n+‘·s‘Z¡ ·
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\T @ eT‘êìï nsTTHê Ä#·]+#·e#·TÃ, @ dü+øå√uÛ≤ìï m<äTs=ÿ+~. bÕøÏkÕÔHé˝À ôd’ìø£
$<Ûä+>±HÓ’Hê <˚e⁄&çì Äsê~Û+#·e#·TÃ. sê»ø°j·÷\≈£î ìj· T +‘· nsTTq »qs¡ ˝ Ÿ j· ÷ Vü ‰ Ú≤Hé
e#˚Ãdü]øÏ Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ uÛ≤s¡rj·TT˝Ò.μμ Á|üC≤kÕ«$Tø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï @sêŒ≥T#˚kÕÔqì e÷≥
Ç∫Ã mìïø£\≈£î Ä<˚•+#ê&ÉT. mìïø£\˝À Á|ü»\
rs¡TŒ _Ûqï+>± e∫Ã+~. |ü•ÃeT bÕøÏkÕÔHé˝À E*Œ¤ø£sY Ä* uÛÑT{Àº ¬>\e>± ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHé˝À ùwø˘
eTTõãTsY s¡Vü‰àHé Hêj·Tø£‘·«+˝Àì ÄyêMT ©>¥ $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. nsTT‘˚ á mìïø£\ rs¡TŒøÏ
ø±˙, ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHøé Ï eT]+‘· dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô Ç#˚Ã<ëìøÏ ø±˙ bÕøÏkÕÔHé Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+^ø£]+#·˝<Ò Tä .
<ëìøÏ ã<äT\T eTTõãTsY ¬sVü‰àHéì n¬sdüTº #˚dæ nDÏ∫y˚‘·≈£î |üPqT≈£îHêïs¡T. ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHé qT+∫
y˚˝≤~ ø±+~o≈£î\T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ sêkÕ>±s¡T. eTTõãTsY ¬sVü‰àHé eT<ä›‘·T<ës¡T\T ªeTTøÏÔ u≤Væ≤ìμ
ù|s¡T‘√ $eTTøÏÔ b˛sê{≤ìï #˚|{ü ≤ºsT¡ . uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ leT‹ Ç+~sê >±+~Û BìøÏ eT<ä‘› T· >±
ì\e≥y˚T ø±≈£î+&Ü n+‘·sê®rj·T eT<ä›‘·TqT ≈£L&Ü ≈£L&É>∑≥º{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+∫+~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
eT<ä›‘·T>± ì*∫q j·TTmdtmdtÄsY‘√ yÓTÆÁr ˇ|üŒ+<ä+ô|’ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ dü+‘·ø£+ #˚dæ+~.
1971 &çôd+ãs¡T˝À bÕøÏkÕÔHé‘√ |üP]ÔkÕúsTT j·TT<ä∆+ #Ó\πs–+~. ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHé $eTTøÏÔ
#Ó+~ ã+>±¢<X˚ Ÿ>± @s¡Œ&ç+~. Bì‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ø±\TŒ\ $s¡eTD Á|üø{£ +Ï #·≥+‘√ j·TT<ä+∆ eTT–dæ+~.
‘·s¡Tyê‘· E©Œ¤ø£sY Ä* uÛÑT{Àº, Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Ç+~sê>±+~Û H˚‘·è‘·«+˝À ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ dæe÷¢
ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î~]+~.
1971 j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ ãVæ≤s¡+>∑ j·TT<ä∆y˚TB »s¡>∑˝Ò<äT. ø±ì dü]Vü≤<äT›
yÓ+≥ nH˚ø£kÕs¡T¢ ø±\TŒ\T, |òüTs¡¸D\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. MTs¡T ªø±]Z˝Ÿ j·TT<ä∆+μ >∑T]+∫ $ì
ñ+{≤s¡T. 1999˝À bÕøÏkÕÔHé ôdq’ ´+ düV‰ü j·T+‘√ uÛ≤s¡‘· e´‹πsø£ rÁeyê<äT\T uÛ≤s¡‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>±\qT
ÄÁø£$T+#·Tø√>± ôd’ìø£ #·s¡´‘√ yêfi¯¢qT ‹|æŒø={≤º*‡ e∫Ã+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü]Vü≤<äT› sêÅcÕº˝…’q |ü+C≤ãT, »eTTà`ø±oàs¡T\˝À bÕøÏkÕÔHé y˚sêŒ≥T ñ<äé÷\qT
ã\|üs¡Tdü÷Ô ek˛Ô+~. Ç≥Te+{Ï ñ<äé÷\≈£î eT<ä›‘·T Çe«≥y˚T ø±≈£î+&Ü eT‘·‘·‘·« rÁeyê<äT\≈£î
•ø£D å ì∫Ã uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À düeTdü´\T düèwæ+º #·{≤ìøÏ bÕøÏkÕÔHé ìs¡+‘·s+¡ Á|üjT· ‹ïk˛Ô+<äì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
Äs√|ædüTÔ+~. n+<äT≈£î ã<äT\T>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·eT <˚X¯+˝À ndæús¡‘· düèwæºk˛Ô+<äì nD≤«j·TT<Ûë\T,
Ç‘·s¡ Äj·TT<Ûë\ ì\«\ <ë«sê, ôd’ìø£ #·s¡´ <ë«sê ‘·qqT ì‘·´+ u…~]k˛Ô+<ä˙ bÕøÏkÕÔHé Äs√|üD\T
#˚dTü +Ô ~. Bì |ò*ü ‘·+>± s¬ +&ÉT <˚XÊ\T ˇø£<ëìøÏ e´‹πsø£+>± ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ XÊX¯«‘· XÊ+‹
eTs=ø£{Ï Äj·TT<Ûë\qT düeT≈£Ls¡TÃ ø√{≤ìøÏ ô|<ä› m‘·TÔq HÓ\ø=q{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , bÕøÏkÕÔH\é T
$\TyÓ’q ì<ÛäT\qT Ks¡TÃ #˚düTÔHêïsTT. ¬s+&ÉT <˚XÊ\ <ä>∑Zs¡ @ #·s¡´\T rdüTø√yê*?
nD≤«j·TT<Ûë\T ñHêïsTT. ¬s+&Ée<˚X¯+ ‘·eTô|’ <ë&çøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , bÕøÏkÕÔH\é n_Ûeè~∆øÏ s¬ +&ÉT
~>∑≈î£ +&Ü á nD≤«j·TT<Ûë\T ìs√~ÛkÕÔj·Tì ¬s+&ÉT <˚XÊ\÷ <˚XÊ\ eT<Ûä´ XÊ+‹ nedüs¡+ @$T{Ï?
qeTTà‘·THêïsTT.
n<˚ düeTj·T+˝À dü+düÿè‹, Hê>∑]‘·\qT |ü+#·T≈£îqï düTBs¡È #·]Á‘· Çs¡T <˚XÊ\≈£î ñ+&É≥+‘√
kÕ«s¡ú|üs¡X¯≈£îÔ\T <˚«cÕìï ô|+bı+~+∫q|üŒ{Ïø° yê{Ïì n~Û>∑$T+#·{≤ìøÏ bÕøÏkÕÔHé, uÛ≤s¡‘·<˚X¯
Á|ü»\T Á|üj·Tj·T‹ïdüTÔHêïs¡T. yêDÏ»´+, Áø°&É\T, dæìe÷\T, |üs¡´≥q, kÕ+düÿ è‹ø£ nqTdü+<ÛëHê\
<ë«sê ùdïVü≤yês¡<TäÛ \T ì]à+#·{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ïdüTHÔ êïs¡T. s¬ +&ÉT <˚XÊ\˝À ˝ÖøÏøy£ ê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+,
ùd«#·Ã¤ ñ+fÒ Ç~ Çs¡T <˚X¯ Á|ü»\ eT<Ûä´ eT]+‘· ne>±Vü≤q, düVü≤ø±s¡+ @s¡Œ&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+
#˚düTÔ+<äì uÛ≤s¡rj·TT\T, bÕøÏkÕÔ˙ Á|ü»\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T. á ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D ô|s¡>∑≥+
e\¢ á Ä<äsêÙ\πø eTT|ü @s¡Œ&˚ Á|üe÷<ä+ ñ+~.
ã+>±¢<˚XŸ‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+ã+<Ûë\T
1972˝À uÛ≤s¡rj·T ôd’ì≈£î\ düVü‰j·T+‘√ bÕøÏkÕÔHé qT+∫ ã+>±¢<˚XŸ $eTTøÏÔ #Ó+~+~. n~
kÕ«‘·+Á‘·´+ bı+~q yÓ+≥H˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘√ 25 dü+e‘·‡sê\ XÊ+‹ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø+£ ô|{Ï+º ~.
nsTT‘˚ ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>± qB»˝≤\ |ü+|üø+£ e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ s¬ +&ÉT <˚XÊ\ eT<Û´ä $uÛ<Ò ë\T
ñHêïsTT. ã+>±¢<˚XŸ qT+∫ Á|ü»\T ô|<ä› m‘·TÔq #·≥º $s¡T<ä∆+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ sê≈£î+&Ü ø=ìï
dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø£+#Ó ì]à+#·{≤ìï ã+>±¢<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ nuÛÑ´+‘·s¡ ô|{Ïº+~. rs¡
ÁbÕ+‘·+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|<ä›qï bÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+<äì ã+>±¢<˚XŸ uÛ≤$k˛Ô+~.
Çìï $uÛÒ<ë\T ñqï|üŒ{Ïø° ¬s+&ÉT <˚XÊ\T nH˚ø£ s¡+>±\˝À, Á|ü‘˚´øÏ+∫ Ä]úø£s¡+>∑+˝À
düVü≤ø£]+#·T≈£î+≥THêïsTT. <äøÏåD Ädæj·÷ì e÷´Hée÷sY <ë«sê ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷‘√ nqTdü+<Ûëq+
#Ój·÷´\qï uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $<Ûëq+‘√ ã+>±¢<˚XŸ ˇø£ uÛ≤>∑yÓTÆ+~. yÓ’|üØ‘ê´\ ìs¡«Vü≤D˝À ¬s+&ÉT <˚XÊ\
eT<Ûä´ düVü≤ø±s¡ ˇ|üŒ+<ä+ ñ+~. ã+>±¢<˚XŸ $eTTøÏÔ ø√dü+ b˛sê&çq, ÁbÕD‘ê´>∑+ #˚dæq m+<äs√
uÛ≤s¡rj·TT\qT ã+>±¢<˚XŸ düHêàì+∫+~.
∫Á‘·+ 20.8 : (m&ÉeT) 1958˝À #Ó’HêøÏ e´‹πsø£+>± Á|ü<äs¡Ùq\T #˚düTÔqï Á|ü»\T, u≤´qsY˝À ªø£eT÷´ìdüTº #Ó’Hê {Ïu…{Ÿ
CÀ*øÏ b˛e<äT›μ nì ñ+~, (≈£î&ç) 1971˝À ‘·÷s¡TŒ bÕøÏkÕÔHé qT+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ edüTÔqï ø±+~o≈£î\T
bıs¡T>∑TqTqï ô|<ä› <˚XÊ\T ªô|<ä›qï ˝≤>±μ eéVü≤]düTÔHêïj·Tì nH˚ø£ ∫qï <˚XÊ\T Äs√|ædü÷Ô
ñ+{≤sTT. Bì ns¡ú+ @yÓTÆ ñ+≥T+~?
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, ã+>±¢<˚XŸ ñqï |ü≥+ #·÷dæ ¬s+&ÉT <˚XÊ\ eT<Ûä´ düVü≤ø±s¡+ Ä ¬s+&ç+{Ïø° m+<äT≈£î
ø°\ø£yÓTÆq<√ ù|s=ÿq+&ç.
l\+ø£‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+ã+<Ûë\T
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ <äøÏåD≤q Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À ñqï B«|ü <˚X¯+ l\+ø£. n~ 1948˝À kÕ«‘·+Á‘·´+
bı+~+~. nHê~>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, l˝+ø£\ eT<Ûä´ kÕ+düÿè‹ø£, Ä]úø£ dü+ã+<Ûë\T ñHêïsTT. ¬s+&É÷ e\dü
bÕ\qqT+∫ $eTTøÏÔ bı+~, áHê{Ïø° Á|üC≤kÕ«$Tø£ <˚XÊ\T>± ñHêïsTT. ‘·$Tfi¯+ e÷{≤¢&˚ n\Œdü+U≤´ø£
Á|ü»\ |ü≥¢ l\+ø£ Á|üuÛÑT‘·«+ eéVü≤]+∫q rs¡T Çs¡T <˚X¯ dü+ã+<Ûë\eT<Ûä´ eTT\T¢ e÷~] ‘·j·÷s¡sTT´+~.
Bì >∑T]+∫ MTs¡T ‘=$Tà<äe ‘·s¡>∑‹˝À #··~yês¡T. Ä #·s¡ÃqT eTs=ø£kÕ] >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç.
ã+>±¢<X˚ ŸøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Ç∫Ãq eT<ä‘› T· ì, l\+ø£˝À l\+ø£ ‘·$Tfi¯ ø±+~o≈£î\T ô|<ä› dü+K´˝À
<ëì bÕÁ‘·ì b˛\Ã+&ç. ¬s+&ÉT <˚XÊ\˝À |ü]dæú‹ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ sêe≥+ Á|ü‘˚´ø£ düeTdü´>±
ˇπø s¡ø£+>± ñ+<ë, ‘˚&Ü\T ñHêïj·÷? e÷]+~. B+‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]+‘· #=s¡e
rdüT≈£îì Ä <˚X¯+˝À XÊ+‹ì HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ
l\+ø£‘√{°, ‘·$Tfi¯ rÁeyê<äT\‘√{Ï ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+~. l\+ø£˝À XÊ+‹ì HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
‘·q ôd’Hê´ìï |ü+|æ+#·≥+ >∑T]+∫, Á|ü<ÛëqeT+Á‹ sêJyé >±+BÛì ‘·$Tfi¯ rÁeyê<äT\T #·+|ü≥+ >∑T]+∫
Ç+‘·≈£î eTT+<äT #·~yês¡T. ‘·$Tfi¯ rÁeyê<äT\≈£î e´‹πsø£+>± l\+ø£ Á|üuÛÑT‘·«+ |üP]ÔkÕúsTT j·TT<ë∆ìøÏ
~–q|ü&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n+<äT˝À CÀø£´+ #˚düTø√>∑÷&É<äì ìs¡ísTT+#·T≈£î+~. á j·TT<ä∆+˝À e÷qe Vü≤≈£îÿ\
ñ\¢+|òTü q, rÁe s¡øbÔ£ Õ‘·+ dü+uÛ$Ñ +#êsTT. B+‘√ ‘·q <˚X+¯ ˝À l\+ø£ ôdì’ ø£ |òTü s¡¸D\≈£î eTT–+|ü⁄ |ü\ø£>*∑ –+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
ôd’ìø£ ˇ|üŒ+<ë\T |üs√ø£å j·TT<ä∆+ Äj·TT<Ûä b˛{° @ø£<Ûäèe Á|ü|ü+#·+ ~«<Ûäèe Á|ü|ü+#·+
e\dübÕ*‘· <˚XÊ\ $eTTøÏÔ M{À C≤‹ yÓ’s¡T<Ûë´\T |ü+#·o\
1. dü¬s’q düe÷<ÛëHêìï m+#·Tø√+&ç: Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆+ >∑T]+∫ øÏ+<ä ñqï yêÚ≤´Hê\˝À @~ dü¬s’q~ ø±<äT?
n) nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY\ eT<Ûä´ $s√<Ûä+ Ä) nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY\T Á|ü‘·´ø£å j·TT<ä∆+˝À bÕ˝§Zq≥+
Ç) Äj·TT<Ûä b˛{°øÏ ø±s¡D+ ne«≥+ á) ¬s+&ÉT nÁ>∑sêC≤´\ eT<Ûä´ ôd’<ë∆+‹ø£ b˛s¡T
2. øÏ+<ä ù|s=ÿqï yê{Ï˝À¢ @~ |ü•ÃeT Ädæj·÷ dü+øå√uÛÑ+˝À ˝Ò<äT?
n) áõ|ü⁄º Ä) Ç+&√H˚dj æ ÷· Ç) Á_≥Hé á) ÇÁC≤jÓT˝Ÿ
3. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#· n~Ûø±s¡+˝À m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT?
4. Á|ü|ü+#·+˝À XÊ+‹ HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ ◊ø£´sê»´ dü$T‹ ìs¡«Væ≤+#˚ $$<Ûä bÕÁ‘·\T @$T{Ï?
5. Á|üC≤kÕ«eT´ uÛ≤eq H˚|ü<Ûä´+˝À ìs¡íj·÷\T rdüTø√e≥+˝À ø=ìï <˚XÊ\≈£î Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\T ñ+&É≥+
düs¬ q’ <˚Hê?
6. ôd’ìø£ ˇ|üŒ+<ë\‘√ nÁ>∑sêC≤´\T m˝≤ ˝≤uÛÑ|ü&Ü¶sTT?
7. Á|ü#Ã· q¤ ï j·TT<ä+∆ e\¢ Äj·TT<Ûä b˛{°, Äj·TT<Ûä ìj·T+Á‘·D s¬ +&É÷ m˝≤ »]>±sTT?
8. Á|ü|ü+#·+˝À |òüTs¡¸D\≈£î πø+Á<ä+>± |ü•ÃeT Ädæj·÷ m+<äT≈£î e÷]+~?
9. 20e X¯‘êã›+ ∫e] Hê{ÏøÏ ˇø£ÿ <˚X¯y˚T Á|ü|ü+#·+MT<ä ô|‘·Ôq+ eVæ≤k˛Ô+~. á H˚|ü<Ûä´+˝À n©H√<äéT+
bÕÁ‘· @yÓTÆ ñ+≥T+~?
10. ªªπøe\+ ôdì’ ø£ ˇ|üŒ+<ë\ H˚|<ü ´äÛ +˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü Ä]úø£ $<ÛëHê\ H˚|<ü ´äÛ +˝À ≈£L&Ü n©H√<äéT+ @s¡Œ&ç+~.μμ
Bìì düeT]ú+#·+&ç.
11. uÛ≤s¡‘· <˚XÊìøÏ bıs¡T>∑T<˚XÊ\‘√ á ~>∑Te n+XÊ\‘√ dü+ã+<Ûëìï #·÷|ü{≤ìøÏ ˇø£ |ü{øºÏ £ ‘·j÷· s¡T#ÓjT· ´+&ç:
|òüTs¡¸D≈£î ø±s¡DyÓTÆq n+XÊ\T— j·TT<ä∆ dü+|òüT≥q\T— düVü‰j·T, düVü≤ø±s¡ |òüT≥q\T.
12. ªªl\+ø£˝À C≤‹ yÓ’s¡T<Ûë´\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ <ëì dü+ã+<Ûë\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT.μμ $e]+#·+&ç.
bÕsƒ¡+
21 düeTø±©q kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T
Á|ü»\T ô|<ä› m‘·TÔq bÕ˝§Z+≥Tqï nH˚ø£ ñ<äé÷\qT MTs¡T #·÷dæ ñ+&Ée#·TÃ. ˇø£ düeTdü´qT
m+#·Tø=ì, <ë+{À¢ e÷s¡TŒ rdüT≈£îsêyê\qï ñ<˚›X¯+‘√ Ä ñ<äéT+ yÓTT<ä\Tô|&É‘ês¡T. Ç≥Te+{Ï
ñ<äé÷˝À¢ MTs¡T bÕ˝§Zì ñ+&Ée#·TÃ. yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À #·~$q ˝Ò<ë MTs¡T bÕ˝§Zqï ñ<äé÷\qT
>∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç. düeTdü´\T @$T{Ï, <ëì e\¢ mes¡T Á|üuÛ≤$‘·T\j·÷´s¡T, yêfi¯¢ ø√]ø£\T @$T{Ï,
ñ<äé÷ìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ mes¡T eVæ≤+#ês¡T, ñ<äéT+˝À #˚s¡eTì Á|ü»\ì m˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T,
ñ<äéT+˝À|ü\ @yÓ’Hê n_ÛÁbÕj·TuÒ<Ûë\THêïj·÷, ñ<äéT+ m˝≤ ø=qkÕ–+~, ‘·q ñ<˚›XÊ\qT n~
m+‘·es¡≈£î kÕ~Û+∫+~?
H˚|ü<Ûä´+
20e X¯‘êã›+ ‘=* dü>∑+˝À Á|ü|ü+#·+˝À j·TT<ë∆\T, $|ü¢yê\T, »s¡à˙ bòÕdæ»+, k˛$j·T{Ÿ
k˛wü*»+, bÕXÊÃ‘·´ ñ<ës¡yê<ä+, C≤rj·T $eTTøÏÔ b˛sê{≤\T e+{Ï eTTKýÓTÆq |òüT≥q\T
dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚ 1950\ eT<Ûä´ Hê{ÏøÏ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ eTT–j·T≥+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+,
#Ó’Hê, Ç+&√H˚dæj·÷, HÓ’J]j·÷, áõ|ü⁄º e+{Ï e\dü, ns¡úe\dü <˚XÊ\T dü«‘·+Á‘·+ ø±e≥+‘√
Á|ü|ü+#·+˝À ˇø£ ø=‘·Ô j·TT>∑+ Äs¡+uÛÑeTsTT´+~. nH˚ø£ <˚XÊ\˝À Ç~ Ä]úø£ Á|ü>∑‹, dü+|ü<ä\
j·TT>∑+>± ñ+~. nsTT‘˚ Bs¡Èø±\+>± düe÷q Vü≤≈£îÿ\≈£î H√#·ì yêfi¯ó¢ ‘·eT Vü≤≈£îÿ\T ø√s¡T‘·÷
eTT+<äT≈£î sêe≥+‘√ Ç~ nH˚ø£ <˚XÊ\˝À ˝Ò<ë
düe÷»+˝Àì esêZ\˝À ñÁ~ø£‘Ô \· T HÓ\ø=qï ø±\+ ≈£L&Ü.
1960\˝Àì bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\T, Ç‘·s¡ ñ<äé÷\T
Ç≥Te+{Ï ñ<ä´ e÷˝À¢ n‘· ´ +‘· eTTKýÓ T Æ q ~
nyÓT]ø±˝Àì bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢,
ãdüT‡\˝À ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<X˚ Ê\˝À q\¢C≤‹ yêfi¯q¢ T y˚sT¡ >±
ñ+#·{≤ìøÏ, ñ<√´>±\˝À, >∑èVü≤ edü‹˝À, z≥T Vü≤≈£îÿ˝À
ôd’‘·+ yêfi¯¢|ü≥¢ $eø£å‘· #·÷|ü{≤ìøÏ e´‹πsø£+>±
ÄÁbò˛`nyÓT]ø£qT¢ ˝Ò<ë q\¢C≤‹ nyÓT]ø£qT¢ düe÷q‘ê«ìøÏ
#˚|ü{Ïºq b˛sê≥+ Ç~. á b˛sê≥+ 1960\˝À rÁe
<äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£î+~. ô|<ä› m‘·TqÔ Á|ü<sä Ù¡ q\T, }πs–+|ü⁄\T,
ªbÂs¡ ì sêø£ s ¡ D μ ($eø£ å ‘ · ‘ √ ≈£ L &ç q #· { ≤º \ qT
XÊ+‹j·TT‘·+>± ñ\¢+|òTæ +#·≥+), $eø£‘å ‘· √ ≈£L&çq ùde\ ∫Á‘·+ 21.1: m*»u…‘Y mø˘bò˛sY¶ nqï q\¢C≤‹
(X‚«‘·C≤‹, q\¢C≤‹ yêfi¯ø¢ Ï y˚sT¡ y˚sT¡ >± d”≥T¢ ñqï ãdüT‡\ ne÷àsTT 1957 ôdô|º+ãs¡T 4q *{Ï˝Ÿ sêø˘ dü÷ÿ˝Ÿ
Á|üy˚•+#·{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï ∫Á‘·+. bò˛{À : $˝Ÿ dæ
298 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü düeTø±©q kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T
∫Á‘·+ 21.2 e÷]ºHé \÷<∏äsYøÏ+>¥ e+{Ï yê{Ï) ãVæ≤wüÿs¡D\‘√ á ñ<äéT+ XÊ+‹j·TT‘·+>± ø=qkÕ–+~.
pìj·TsY
M{Ï˝ À¢ eTTKýÓTÆ q ~ &Üˆˆ e÷]ºHé \÷<∏äs Y øÏ+ >¥ H˚‘·è ‘·« +˝À
e÷+≥>√jÓ T Ø˝À dü + e‘· ‡ s¡ + bÕ≥T q\¢ C ≤rj· T T\T ãdü T ‡\qT
ãVæ≤wüÿ]+#·≥+. Bìe\¢ ãdüT‡\T q&çù| ø£+ô|˙ rÁe+>± qwübº ˛sTT+~.
n+‹eT+>± 1956˝À ãdüT‡\˝À $eø£‘å q· T Hê´j·T kÕúHê\T ìùw~Û+#·ø£
‘·|üŒ˝Ò<äT. n<˚ düeTj·T+˝À q\¢ C≤rj·TT\≈£î, ‘Ó\¢ C≤rj·TT\≈£î y˚s¡T
y˚sT¡ bÕsƒX¡ Ê\\T ñ+&É{≤ìøÏ e´‹πsø£+>± ã\yÓTqÆ ñ<äéT+ q&ÉTk˛Ô+~.
1963 Ä>∑düTº 28q ¬s+&ÉT \ø£å\≈£î ô|’>±
Hêø=ø£ ø£\ ñ+~... Á|ü»\T yêwæ+>∑ºHéøÏ Á|ü<äs¡Ùq>± yÓ[¢
bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ #·{≤ºìï #˚j÷· *‡+~>± ø√sês¡T.
e+<ä dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ $eTTøÏÔ Á|üø£≥qô|’ dü+‘·ø£+ ñbÕ~Û ø£ \ Œq≈£ î ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T, |ü P ]Ô
#˚dæq eTVü≤˙j·TT&ç ˙&É˝À á s√E eTq+ ì\ã&ç ñHêï+. Hê´j·TyÓTqÆ ñbÕ~Û, eT+∫ >∑èVü≤edü‹, z≥T
nHê´j·T|ü⁄ eT+{˝À¢ ø±*b˛‘·Tqï q\¢C≤rj·TT\≈£î á Vü≤≈£îÿ, X‚«‘·C≤‹, q\¢C≤‹ |æ\¢\T ø£*dæ
#ê]Á‘ê‘·àø£ |üÁ‘·+ ˇø£ ÄXÊB|ü+˝≤>± ø£ì|æ+∫+~... ø±˙, #·<äTe⁄≈£îH˚ dü$Tà[‘· $<ë´dü<äTbÕj·÷\T
e+<ä dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· q\¢C≤‹ yêfi¯ó¢ Ç+ø± ùd«#·Ã¤qT e+{Ï$ Mfi¯¢ Á|ü<ëÛ q ø√]ø£\T. áÁ|ü<sä Ù¡ q˝À
bı+<ä˝Ò<äT. $eø£å‘· nqï >=\TdüT\‘√q÷, y˚s¡T #Ój·T´≥+ Ç‘·sT¡ \‘√ bÕ≥T &Üˆˆ øÏ+>¥ ñ|ü
q´dæ+#ê&ÉT.
nqï dü+¬øfi¯¢‘√q÷ e+<ä dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü
ªªHêø=ø£ ø£\ ñ+~...μμ nqï n‘·&ç #·]Á‘ê‘·àø£
q\¢C≤rj·TT\ J$‘·+ ≈£îHê]\T¢‘√+~...
Hê q\T>∑Ts¡T ∫qï |æ\\¢ T ˇø£Hê&ÉT yêfi¯¢ #·sà¡ + s¡+>∑Tã{Ïº ñ|üHê´dü+ #˚XÊ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘· ø±˝+˝À
å ≤\qT ã{Ïº n+#·Hê y˚ùd <˚X+¯ ˝À q\¢ C≤rj·TT\ ø√dü+ #·{≤º\T #˚XÊs¡T.
ø±≈£î+&Ü yêfi¯¢ e´øÏ‘Ô «· \ø£D
ñ+{≤s¡ì Hêø=ø£ ø£\ ñ+~...&Üˆˆ e÷]ºHé \÷<∏äsYøÏ+>¥ düTBs¡È b˛sê≥+ ‘·s¡Tyê‘· Ç$ düeTs¡ú+>±
pìj·TsY &Üˆˆ øÏ+>¥ neT\T ø±kÕ>±sTT ≈£L&Ü. dü+düÿs¡D\T,
&Üˆˆ e÷]ºHé \÷<∏sä Y øÏ+>¥ pìj·TsY &Üˆˆ øÏ+>¥ Ç∫Ãq á e÷s¡ T Œø√dü + nVæ ≤ +kÕ‘· à ø£ kÕe÷õø£
Á|üU≤´‘· ñ|üHê´kÕìï #·~$, nyÓT]ø± düe÷C≤ìøÏ n‘·&ÉT ñ<äé÷\≈£î Ç~ Á|ü|+ü #· yê´|üÔ+>± Áù|s¡D>±
ñ+∫q Ä<äsêÙ\ >∑T]+∫, yê{Ïì kÕ~Û+#·{≤ìøÏ n‘·&ÉT ì*∫+~.
s¡÷bı+~+#·T≈£îqï Á|üD≤[ø£ >∑T]+∫ ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç. á ñ<äéT+ ã\|ü&ÉT‘·Tqï Áø£eT+˝À
nH˚ø £ <äè wæº ø √D≤\T eTT+<äT ø=#êÃsTT.
XÊ+‹j·TT‘· e÷sêZ\ <ë«sê Á|ü»\+<ä]ø° düe÷q‘·«+ kÕ~Û+#·≥+ M\e⁄‘·T+<äì, n+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ
#·{≤º\T Á|üuÛÑT‘·«+ #˚ùd˝≤ #Ój·Té#·Ãì nH˚ø£eT+~ &Üˆˆ øÏ+>¥‘√ @ø°uÛÑ$+#ês¡T. nsTT‘˚ e÷\ÿ+
mø˘‡ e+{Ï Ç‘·s¡T\T nH˚ø£eT+~ q\¢ yêfi¯ó¢ y˚sπ C≤‹ nì X‚«‘· C≤rj·TT\ bÕ\qqT+∫ kÕ«‘·+Á‘·´+
ø√dü+ b˛sê&Ü\ì uÛ≤$+#ês¡T. n~Ûø±sêìï #˚õøÏÿ+#·Tø√{≤ìøÏ kÕj·TT<Ûä |òüTs¡¸D\‘√ düVü‰ nìï
e÷sêZ\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\ì yêfi¯ó¢ uÛ≤$+#ês¡T.
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+˝À q\¢C≤‹ eTVæ≤fi¯\T n~Ûø£ dü+K´˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. nsTT‘˚ á
ñ<äéT+˝Àq÷ |ü⁄s¡Twüß\ Ä~Û|ü‘·´+ ñ+<äì, ‘·eTì mes¡÷ |ü{Ïº+#·Tø√e≥+˝Ò<äì yêfi¯ó¢
uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T. Á|üU≤´‘· yêwæ+>∑ºHé Á|ü<äs¡Ùq˝À ˇø£ÿ eTVæ≤fi¯qT ≈£L&Ü e÷{≤¢&Éìe«˝Ò<äT. eTVæ≤fi¯\
düe÷q‘·«+ ø√dü+ eTVæ≤fi¯\T b˛sê&Ü\ì yêfi¯ó¢ uÛ≤$+#·kÕ>±s¡T.
á $_Ûqï <Û√s¡DT\˙ï ø£*dæ Ä<ÛäTìø£ nyÓT]ø± #·]Á‘·qT eT*∫q ã\yÓTÆq düe÷q‘·«
ñ<äé÷ìï ì]à+#·{≤ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT.
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT ø√]ø£\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#˚dæ, yê{ÏøÏ MTs¡T dü÷∫+#˚ |ü]cÕÿsê\T @$T{À
sêj·T+&ç.
Á|üC≤kÕ«$Tø£ <˚Xe¯ Tì nyÓT]ø± #Ó|ü ≈£î+≥T+~, ø±˙ >∑‘· X¯‘êã›+ eT<Û´ä ø±\+ es¡≈î£ ø=+‘·eT+~
Á|ü»\qT y˚s¡T>± ñ+∫+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ H˚|ü<Ûä´+˝À Á|üC≤kÕ«eT´ uÛ≤eq n+<ä]˙ ø£\T|ü⁄≈£îH˚˝≤
m˝≤ ñ+&Ü˝À #·]Ã+#·+&ç.
ˇø£ ñ<äéT+˝À _Ûqï >=+‘·Tø£\T m+<äT≈£î $q|ü&ÉT‘·T+{≤sTT? yê{Ï˝À¢ì n_ÛÁbÕj·TuÒ<Ûë\qT
>∑T]Ô+#·+&ç.
j·TTmdtmdtÄsY˝À e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+
Ä s√E˝À¢ j·TTmdtmdtÄsY˝Àq÷, <ëì Á|üuÛ≤e+˝À ñqï ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|ü⁄ <˚XÊ\˝Àq÷
ùd«#·Ã¤|üP]‘· ãVüQfi¯ bÕØº mìïø£\qT, ôdHê‡s¡T˝Òì ùd«#êÃ¤|üP]‘· |üÁ‹ø£\T, Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\qT,
∫e]øÏ kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ ùd«#êÃ¤|Pü ]‘· uÛ≤e Á|üø≥ £ q, ø£<*ä ø£\T e+{Ï yê{Ïì nqTeT‹+#·˝<Ò Tä . á
Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·eTqT ≈£L\<√ùd ≈£îÁ≥\ >∑T]+∫ ì‘·éT÷ uÛÑj·T|ü&ÉT‘·÷ ñ+&ç Á|ü»\ nìï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’ ìj·T+Á‘·D, ì|òü÷ ñ+#˚$. Ç≥Te+{Ï ìj·T+Á‘·D\ e\¢ $dæ–b˛sTTq Á|ü»\T
uÛ≤eÁ|üø£≥q, ø£<ä*ø£\≈£î ùd«#·Ã¤, ùd«#êÃ¤|üP]‘· |üÁ‹ø£\T e+{Ï e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+
j·TTmdtmdtÄsY˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢q÷, ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|⁄ü ˝Àq÷ |ü\T ñ<äé÷\T #˚|{ü ≤ºsT¡ . Vü≤+>∑Ø,
#Óøk£ ı¢yø˚ j
Ï ÷· , b˛˝≤+&é e+{Ï <˚XÊ\˝À Ç$ ‘·eT <˚XÊ\ô|’ j·TTmdtmdtÄsY ô|‘·qÔ + qT+∫ ùd«#·Ãq¤ T
≈£L&Ü ø√s¡kÕ>±sTT. á ñ<äé÷\˝À ø=ìï+{ÏøÏ nyÓT]ø±, Ç+>±¢+&ÉT‘√ düVü‰ ø£eT÷´ìdüTº e´‹πsø£
<˚XÊ\ eT<ä›‘·T ≈£L&Ü \_Û+∫+~. e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ kÕ–q á ñ<äéT+˝À nH˚ø£ s¡ø±\
<Û√s¡DT\T ñHêïsTT. ø=ìï <Û√s¡DT\T kÕ<Ûës¡D Á|ü»\≈£î eT]+‘· ùd«#·Ã¤qT ø√s¡>±, ø=ìï á
<˚XÊ\˝Àì k˛wü*düTº eédüú≈£î n+‘·+ |ü\ø±\ì Á|üj·T‹ï+#êsTT. Á|üU≤´‘· s¡#·sTT‘· n˝…>±®+&ÉsY
k˛˝Ÿ® ì‹‡Hé, nDT XÊÅdüÔy˚‘·Ô Ä+Á&˚ düKs√yé á ¬s+&Ée <Û√s¡DÏøÏ eTTK´ Hêj·T≈£î\T. Ç$, Ç‘·s¡
ñ<äé÷\ |òü*‘·+>± j·TTmdtmdtÄsY˝À n<Ûä´≈£åî&ÉT
>√s¡“#˚yé øÏ+<ä ø=‘·Ô Hêj·Tø£‘«· + Ä$s¡“$¤ +∫+~. Äj·Tq nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY\˝Àì sê»ø°j·T
eédüú˝À b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T >∑T]Ô+#·+&ç.
Á|ü»\≈£î eT]+‘· ùd«#·Ãq¤ T ø£*Œ+#·{≤ìøÏ >±¢dHt √dtÔ nqï
Á|ü»\ Vü≤≈£îÿ\≈£î n$ m˝≤ düŒ+~+#êsTT?
dü+düÿs¡D\T Á|üÁøÏj·TqT Äs¡+_Û+#ê&ÉT.
nDT e´‹πsø£, j·TT<ä∆e´‹πsø£ ñ<äé÷\T
1970\T, 1980\T ˇø£ ø=‘·Ô s¡ø£yÓTÆq ñ<äé÷ìï #·÷XÊsTT. Ç~ nD≤«j·TT<Ûë\T, j·TT<ë∆\≈£î
e´‹πsø£+>± »]–q ñ<äéT+. 1945 Ä>∑düTº˝À Væ≤s√wæe÷, Hê>∑kÕøÏ\ô|’ y˚dæq nDTu≤+ãT\
<ës¡TD≤ìï Á|ü|ü+#·eT+‘ê #·÷dæ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY, Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ e+{Ï
nÁ>∑ sêC≤´\T Ç‘·s¡ <˚XÊ\T yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü ìs√~ÛdüTÔ+<äqï qeTàø£+‘√ nD≤«j·TT<Ûë\
ì\«\qT ô|+#·T≈£î+≥÷ b˛j·÷sTT. n$ nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY eT<Ûä´ Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆eT÷,
$j· T ‘êï+‘√ nyÓ T ]ø± j· T T<ä ∆ e T÷ rÁe+>± ñqï s√E\T. eTs=ø£ Á|ü | ü + #· j· T T<ä ∆ +
#Ó\πs>∑T‘·T+<˚yÓTTqqï uÛÑj·T+ >∑T|æŒ{À¢ Á|ü|ü+#·eT+‘ê ñ+~. j·TT<ä∆+ #Ó\πs–, nD≤«j·TT<Ûë\qT
ñ|üj Ó÷ –+∫q≥¢ s TT‘˚ uÛÑ ÷ $TMT<ä qT+∫ e÷qyê[ n+‘ê ‘·T &ç ∫ ô|≥Tº ≈ £ î b˛‘·T +<äì
uÛÑj·T|ü&ÉkÕ>±s¡T. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± XÊÅdüÔE„\T, y˚T<Ûëe⁄\T nD≤«j·TT<Ûë\ ìs√<Ûä+ ø√dü+
ñ<ä´$T+#·kÕ>±s¡T. e´s¡ú Äj·TT<Ûä b˛{°øÏ #·s¡eT^‘·+ bÕ&É{≤ìøÏ nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY\T ˇø£
ˇ|üŒ+<ëìøÏ sêyê\ì ø√s¡kÕ>±s¡T.
$j·T‘êï+ j·TT<ä+∆ ˝À $j·T‘êï+øÏ #Ó+~q 8,00,000 ôdì’ ≈£î\T, 30,00,000 bÂs¡T˝Ò ø±≈£î+&Ü
n~Ûø£ dü+K´˝À ø£+uÀ&çjT· qT¢, ˝≤y√wæjT· qT¢ #·ìb˛j·÷s¡T. nyÓT]ø±øÏ m≥Te+{Ï bÂs¡qwü+º »s¡>˝∑ <Ò Tä
ø±˙ #ê˝≤ô|<ä› dü+K´˝À ôd’ì≈£î\T #·ìb˛j·÷s¡T, n+‘·ø£+fÒ n~Ûø£ dü+K´˝À $ø£˝≤+>∑T\j·÷´s¡T.
‘·eT Á|ü‘·´s¡T∆˝…’q nyÓT]ø±, ÁbòÕHé‡\‘√ b˛*ùdÔ $j·T‘êï+ $düÔè‘· n&Ée⁄\‘√qTqï ù|<ä <˚X¯+.
j·TT<ä∆+˝À $j·T‘êïMTj·TT\T ¬>]˝≤¢ j·TT<ä∆ |ü+<∏ëì nqTdü]+#ês¡T. nyÓT]ø± s¡kÕj·Tìø£
Äj·TT<Ûë\T, HêbÕfi¯+ u≤+ãT\T e+{Ï ø=‘·Ô Äj·TT<Ûë\qT ø£ìô|{Ïº Á>±e÷\qT düeT÷\+>± HêX¯q+
#Ój·T´{≤ìøÏ yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫+~.
nyÓT]ø±≈£î @e÷Á‘·+ Á|üe÷<äøs£ +¡ ø±ì ne÷j·Tø£yTÓ qÆ Á|ü»\ô|’ u≤+ãT\T yÓjT· ´&É+ m+‘·es¡≈î£
Hê´j·T+ nì 1970\ Äs¡+uÛÑ+˝À $j·T‘êï+ qT+∫ ‹]– edüTÔqï nyÓT]ø± ôd’ì≈£î\˝À dü+<˚Vü≤+
ô|s¡>k∑ Õ–+~. n<˚ düeTj·T+˝À mø£ÿ&√ ñqï $j·T‘êï+˝À j·TT<ë∆ìøÏ ‘·eT |æ\\¢ ì |ü+|æ+#·{≤ìøÏ
Çwüº|ü&Éì nyÓT]ø£q¢ dü+K´ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·÷ e∫Ã+~. <ë+‘√ $j·T‘êï+ j·TT<ë∆ìøÏ e´‹πsø£+>±
nyÓT]ø± n+‘·{≤ Á|üC≤ ìs¡düq\T ñbıŒ+>±sTT. Bì e\¢ n+‹eT+>± nyÓT]ø± 1975˝À
j·TT<ë∆ìï Äù|dæ $j·T‘êï+ qT+∫ ãj·T≥≈£î e#˚Ãdæ+~. nyÓT]ø±≈£î e´‹πsø£+>± $j·T‘êï+
ªªy˚TeTT yÓfi¯¢+μμ
nyÓT]ø±˝À <äè&ÛÉø±j·TT˝…’q n+<äs¡÷ ‘·|üŒìdü]>± ø=+‘·ø±\+ bÕ≥T ôd’q´+˝À |üì #Ój·÷´\H˚
#·≥+º ñ+~. $j·T‘êï+‘√ j·TT<ä+∆ ˝À b˛sê&˚+<äT≈£î ôdq’ ´+˝À #˚s{¡ ≤ìøÏ y˚˝≤~ bÂs¡T\T ìsêø£]+#ês¡T.
á ‹s¡düÿs¡D ìs¡X¯q\˝À ˇø£<ëìì Çø£ÿ&É #·<äTe⁄<ë+. Vü‰s¡«sY¶ ÁøÏ+düHé nqï ~q |üÁ‹ø£˝À Ç~
Á|ü#·T]‘·eTsTT´+~:
ªªôdq’ ´+˝À #˚sπ ej·TdüTqï j·TTe≈£î\yÓTqÆ #˚s¡{≤ìøÏ (#·≥º Á|üø±s¡+ n+<äs¡÷ n˝≤ #Ój·÷´*)
eTeTà*ï Á|üuÛÑT‘·«+ $j·T‘êï+˝À j·TT<ë∆ìøÏ ìsêø£]+#ê\qï dæús¡ ìs¡íj·÷ìï Á|üø£{ÏdüTÔHêï+. á
|ü+|æ+#·e#·TÃ. á j·TT<ä∆ #·]Á‘·ì, dü«uÛ≤yêìï Á|ü ø £ ≥ qô|’ dü + ‘· ø £ + #˚ j · T ≥+ <ë«sê Çy˚
y˚T+ n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq MT<ä≥ á j·TT<ä∆+˝À n_ÛÁbÕj·÷\T ñ+&ç ôdq’ ´+˝À #˚sπ ej·TdüTqï Ç‘·s¡
bÕ˝§Zq≥+ e÷ n+‘·sê‘·à\≈£î e´‹πsø£+>± j·TTe≈£î\‘√ dü+|ò”TuÛ≤e+ ‘Ó*|æ j·TT<ë∆ìøÏ e÷
ñ+≥T+<äqï ìs¡íj·÷ìøÏ e#êÃ+. ø±ã{Ïº e´øÏÔ>∑‘·, HÓ’‹ø£ ‹s¡düÿs¡DqT ã\yÓTÆq sê»ø°j·T
$j· T ‘êï+‘√ nyÓ T ]ø± j· T T<ë∆ ì ï e´‹πsø£‘·>± eT\#ê\ì nqT≈£î+≥THêï+.μμ
ø=qkÕ–düTÔqï+‘· es¡≈£î y˚T+ ôd’ìø£ ùde˝À
Mfi¯ó¢ <˚Xu¯ øÑÛ ˝ÔÏ ìÒ yêfi¯ì¢ ø=+‘·eT+~ uÛ≤$+#·>±, nHê´j·TyÓTqÆ j·TT<ä+∆ ˝À bÕ˝§ZHê\qTø√ø£b˛e≥+
düeTs¡∆˙j·Ty˚T nì eT]ø=+‘·eT+~ uÛ≤$+#ês¡T. á ¬s+&ÉT <äèwæº ø√D≤\qT ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+∫
MT <äèwæºø√D+‘√ bÕ≥T ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄\ yê<äq\qT ≈£î¢|üÔ+>± sêj·T+&ç.
Á|ü»\T #˚|ü{Ïºq ñ<äéT+ $»j·T+ ø±e≥+ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± XÊ+‹ ñ<äé÷\≈£î dü÷Œ¤]Ôì
Ç∫Ã+~.
$j·T‘êï+ j·TT<ä∆+ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· eT]ìï <˚XÊ\T nD≤«j·TT<Ûë\ ì\«\˝À ˇø£<ëì‘√
ˇø£{Ï b˛{° |ü&É≥+‘√ nD≤«j·TT<Ûä b˛{° rÁes¡÷|ü+ <ë*Ã+~. á Äj·TT<Ûë\qT ñ‘·Œ‹Ô#˚ùd
ø£+ô|˙\T (M{Ïì ôd’ìø£`bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø£+ô|˙\+{≤s¡T), Á|üuÛÑT‘ê«\T kÕ<Ûës¡D Á|ü»\˝À j·TT<ä∆
uÛÑj·÷ìï ø£*–+∫, nD≤«j·TT<Ûë\ MT<ä &ÉãT“qT eT]+‘·>± Ks¡TÃ ô|≥º{≤ìøÏ eT<ä›‘·T bı+<˚$.
Áø£y˚T|”, Á|ü‘˚´øÏ+∫ j·T÷s¡|ü⁄˝À, nH˚ø£eT+~ Á|ü»\T j·TT<ä∆ »|ü+, <ëì |òü*‘·+>± Äj·TT<Ûä b˛{°
e\¢ Á|ü|ü+#·eT+‘ê eTT|ü˝À |ü&ÉT‘·T+<äì, j·TT<ä∆+˝À Á|ü‘·´ø£å+>± dü+ã+<Ûä+˝Òì <˚XÊ\‘√ düVü‰
Á|ü|ü+#·eT+‘ê HêX¯qeTj˚T´ j·TT<ä∆+ dü+uÛÑ$+#·e#·Ãì >∑T]Ô+#·kÕ>±s¡T. Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\ô|’ ô|<ä›
m‘·TÔq Á|üC≤ ìs¡düq\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘ê«\‘√ nD≤«j·TT<Ûë\ ì\«\qT
‘·–Z+#·Tø√{≤ìøÏ, XÊ+‹ ~X¯>± ø£èwæ #Ój·T´{≤ìøÏ #·s¡Ã\T ÁbÕs¡+_Û+#· e\dæ+~>± ˇ‹Ô&ç
#Ój·T´kÕ>±s¡T.
á ˇ‹Ô&ÉT\ ø±s¡D+>± Äj·TT<Ûä b˛{°˝À Á|ü<Ûëq <˚XÊ˝…’q nyÓT]ø±, j·TTmdtmdtÄsY\T ‘·eT
nD≤«j·TT<Ûë\qT ‘·–Z+#·T ø√{≤ìøÏ
#·s¡Ã\T yÓTT<ä\T ô|{≤ºsTT. M{Ïì n
eP´Vü ‰ ‘· à ø£ Äj· T T<Û ë \ |ü ] $T‹
#·s¡Ã\T (ÅkÕºf…õø˘ ÄsYà‡ *$TfÒwüHé
{≤ø˘‡`mdtmm˝Ÿ{Ï) yÓTT<ä\T ô|{≤ºs¡T.
nsTT‘˚ Ç$ |òü\e+‘·+ ø±˝Ò<äT.
n+‹eT+>± 1991˝À eP´Vü‰‘·àø£
Äj· T T<Û ë \ ‘· – Z + |ü ⁄ ˇ|ü Œ +<ä +
(ÅkÕºf…õø˘ ÄsYà‡ ]&Éø£¸Hé Á{°{° `
mdt{mÏ ÄsY{)Ï MT<ä dü+‘·ø±\T #˚XÊs¡T.
#·]Á‘·˝À n‘·´+‘· ô|<ä›, dü+øÏ¢wüºyÓTÆq Ä
Äj·TT<Ûä ìj·T+Á‘·D ˇ|üŒ+<ä+ Ç~.
2001˝À Ç~ neT\T nsTTq|ü&ÉT
n|ü Œ {Ï ≈ £ î qï nìï eP´Vü ‰ ‘· à ø£
nD≤«j· T T<Û ë \˝À 80 XÊ‘êìï
‘=\–+#ês¡T. ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø£+
#˚dæq ø=+‘·ø±˝≤ìπø j·TTmdtmdtÄsY
s¡<ä›sTT´ <ëì kÕúq+˝À ø=‘·Ô>± s¡cÕ´
<˚X¯+ @s¡Œ&ç+~. B+‘√ düTBs¡Èø±\
Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ë∆ìøÏ ‘Ós¡ |ü&ç+~. ∫Á‘·+ 21.3 n. $j·T‘êï+ j·TT<ë∆ìøÏ e´‹πsø£ ìs¡düq,
$<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ Ä. ô|+≥>±yé e<ä› ø±|ü˝≤ ñqï ôd’ì≈£î&çøÏ ìs¡düqø±s¡T\˝Àì ˇø£
eTVæ≤fi¯ ˇø£ |ü⁄e⁄« Çk˛Ô+~. á u§eTà\˝Àì uÛ≤eq\qT #·]Ã+#·+&ç.
m|ü&ÉT dü+uÛ$Ñ düT+Ô <√ nqï uÛj
Ñ T· + ‘=\–b˛sTT+~.
Äj·TTBÛø£s¡D≈£î $$<Ûä s¡ø±\ düŒ+<äq\T nsTT‘˚ <˚ X Ê\eT<Û ä ´ j· T T<ë∆ \ T, Væ ≤ +dü
@$T{Ï? n+‘·yTÓ bÆ ˛˝Ò<ìä ‘·÷s¡TŒ j·T÷s¡|⁄ü , Çsêø˘, Ä|òìÈü kÕÔHé
|üsd¡ Œü s¡ $<ÛëHê\qT Äj·÷ <˚XÊ\ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T e+{Ï ÁbÕ+‘ê˝À¢ $<Û ä « +dü ø £ s ¡ j· T T<ë∆ \ T
ìs¡ísTT+#·≥+ e÷Á‘·y˚T ø±ø£ $$<Ûä <˚XÊ\ ‘Ó*j·T#˚XÊsTT.
Á|ü » \T ˇø£ ] H=ø£ s ¡ T ø£ \ Tdü T Ô + fÒ j· T T<ä ∆ j·TTmdtmdtÄsY ∫e] <äX˝¯ À #Ós√ï_˝Ÿ˝À ñqï
neø±XÊ\T ‘·≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. B+‘√ MTs¡T nDTø£sêà>±s¡+˝À ô|<ä› Á|üe÷<ä+ »]–+~. Bìe\¢
@ø°uÛÑ$kÕÔsê? MT düe÷<ÛëHêìøÏ ø±s¡D≤\T #Ós√ï_˝Ÿ˝À ø±]à≈£î\T ô|<ä› dü+K´˝À #·ìb˛j·÷s¡T.
ù|s=ÿq+&ç. n+‘˚ø±<äT j·T÷s¡|⁄ü ˝Àì nH˚ø£ <˚XÊ\‘√ düV‰ü #ê˝≤
nDT ø£sêà>±sê\qT, ø±\Twü´ |ü]ÁX¯eT\qT $XÊ\ ÁbÕ+‘·+˝À nDT ø±\TcÕ´ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+~.
mø£ÿ&É ô|{≤º\qï ìs¡íj·÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òì Bì Á|ü u Û ≤ e+ e\¢ j· T T<ä ∆ + ø√dü y Ó T Æ ‘ ˚ H ˚ $ T,
<˚XÊ\ Á|ü»\T ≈£L&Ü |üsêés¡D ø±\Twü´ XÊ+‹j·TT‘· Á|üjÓ÷»Hê\ ø√düyÓTÆ‘˚H˚$T nDTX¯øÏÔì
Á|üuÛ≤yêìøÏ m˝≤ >∑Ts¡e⁄‘ês√ $e]+#·+&ç. ñ|ü j Ó ÷ –+#· ≥ +˝Àì Á|ü e ÷<ë\T Á|ü » \≈£ î
Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\qT m˝≤ |ü]wüÿ]+#ê*? ‘Ó*XÊsTT. |òü*‘·+>± j·TT<ä∆ e´‹πsø£ Ä+<√fi¯q\T,
|üsêés¡D |ü]s¡ø£åD Ä+<√fi¯q\T #Ó\πs>±sTT.
Á|ü|ü+Nø£s¡D, ìsê«dæ‘·T˝…’q Á|ü»\T, |üsêés¡D ñ<äé÷\T
1990\ qT+∫ ªÁ|ü|ü+Nø£s¡Dμ, ªqj·÷ ñ<ës¡yê<ä+μ nqï ù|s¡¢‘√ dü+uÛÑ$düTÔqï Á|ü|ü+#·yê´|üÔ
Ä]úø£, sê»ø°j·T e÷s¡TŒ\ e\¢ m≥Te+{Ï dü<äTbÕj·÷\T ˝Òì Á|ü»\ J$‘ê\T rÁe+>±
Á|üuÛ≤$‘·eTj·÷´sTT. –]»q Á|ü»\T, ù|<ä¬s’‘·T\T, uÛÑ÷$T˝Òì ø±]à≈£î\T, eTVæ≤fi¯\T, neéd”úø£è‘·
s¡+>∑+˝À |üì#˚dTü qÔ ï |ü≥D
º ù|<ä\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T n+<ä]ø£+fÒ rÁe+>± Á|üu≤Û $‘·eTj·÷´s¡T.
Ç≥Te+{Ï Á|ü»\˝À m≈£îÿe eT+~øÏ bÕsƒ¡XÊ\ #·<äTe⁄, dü¬s’q b˛wüø±Vü‰s¡+, yÓ’<ä´+ n+<äTu≤≥T˝À
˝Òe⁄. á ø±s¡D+>± ø=‘·Ô ñ<√´>±\T ø±˙, eT+∫ J‘ê\T >∑\ ñ<√´>±\T ø±˙, #·≥ºã<ä∆ ˝Òø£
sêC≤´+>∑ ã<ä∆ |ü]Vü‰sê\T ø±˙ Mfi¯¢øÏ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄.
>∑‘· ø=~› <äXÊu≤›\˝À yêDÏ»´ ¬s’‘·T\T, >∑qT\‘·e«ø£+ dü+düú\T, Äqø£≥º\ |ü<∏äø±\ e+{Ï
yê{ÏqT+∫ –]»qT\T, ìsê«dæ‘·T˝…’q Á|ü»\T eTT|üqT m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. KìC≤\T, ns¡T<Ó’q
yÓTTø£ÿ\T, ÁbÕDT\T, ˙fi¯ó¢ e+{Ï $\TyÓ’q eqs¡T\qT ô|<ä› ô|<ä› ø£+ô|˙\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
ø£qTø√ÿe≥+‘√ ‘·s‘¡ ·sê\T>± ñ+≥Tqï ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ –]»qT\T, s¬ ‘’ T· \T ‘=\–+|üã&ÉT‘·THêïs¡T.
B+‘√ Á|ü»\T ø=‘·Ô ÁbÕ+‘ê\˝À #Ó˝≤¢#Ó<äT¬s’ b˛‘·THêïs¡T, –]»q dü+düÿè‹ $<Ûä«+düeTe⁄‘√+~.
|òü*‘·+>± yêfi¯ó¢ düe÷»+˝À n‘·´+‘· Á|üuÛ≤$‘· Á|üC≤˙ø£+>± e÷]b˛j·÷s¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á
n_Ûeè~∆ Á|üÁøÏjT· \ e\¢ Á|üøè£ ‹ eqs¡T\≈£î rÁe eTT|ü @s¡Œ&É≥+‘√ |üsêés¡D ñ<äé÷\T #˚|{ü ≤ºsT¡ .
á n_Ûeè~∆ X¯≈£îÔ\ $<Ûä«+düø£s¡, Væ≤+kÕ‘·àø£ dü«s¡÷|ü+ô|’ ø√bÕìï, ìsê«dæ‘·T˝…’q Á|ü»\ >=+‘·T\qT
ø£\|ü{≤ìøÏ á ñ<äé÷\T Á|üj·T‹ïdüTÔHêïsTT. á ñ<äé÷\T _ÛqïyÓTÆq uÛÑ$wü´‘·TÔ \øå±´ìï
ø√s¡T≈£î+≥THêïsTT.

j·T÷s¡|⁄ü ˝À Á^Hé|d” t ñ<äéT+
n˝≤kÕÿ <ä>∑Zs¡ düeTTÁ<ä >∑s¡“¤+˝À nyÓT]ø± 1971˝À #˚|ü{Ïºq nDT |üØø£å\≈£î e´‹πsø£+>± á
ñ<äéT+ yÓTT<ä\sTT´+~. ìs¡düq ‘Ó*j·T#Ój·T´{≤ìøÏ dü«#·Ã¤+<ä ø±s¡´ø£s¡Ô\T ∫qï |ü&Ée˝À Á|üjÓ÷>∑
Á|ü<˚XÊìøÏ ãj·T\T<˚sês¡T. á |ü&Ée ù|s¡T ªÁ^Hé|”dtμ, ∫e]øÏ Ç~ Ä ñ<äéT+ ù|s¡T>± e÷]+~.
Á|üdüTÔ‘·+ á ñ<äéT+ q\uÛ…’ <˚XÊ\˝À $düÔ]+∫ ñ+~. Bì Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+ ÄyéTdüºsY&Ü+
(Vü‰˝+&é)˝À ñ+~. Ç~ eTTKýÓTÆq n+‘·sê®rj·T dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\˝À ˇø£{Ï.
dü÷s¡T´ì Vü‰ìø£s¡ øÏs¡D≤\qT n&ÉT¶≈£îH˚ yê‘êes¡D+˝Àì zCÀqT bıs¡ ø±\Twü´+ e\¢ <Óã“
‹+{À+<äì >∑‘· ø=~› <äXÊu≤›\˝À XÊÅdüÔE„\T >∑T]Ô+#ês¡T. ø±\Twü´+ e\¢ uÛÑ÷$T dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T
Áø£yT˚ |” ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. Bì ø±s¡D+>± Á<ÛTä e ÁbÕ+‘ê\ e<ä› ñ+&˚ eT+#·T {À|”\T (ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À
>∑&É¶ø£{Ïºq ˙fi¯ó¢) ø£s¡T>∑T‘·THêïsTT. á eT+#·T ø£]– düeTTÁ<ë\˝À #˚s¡≥+ e\¢ eTVü‰ düeTTÁ<ë\T,
düeTTÁ<ë\ ˙{ÏeT≥º+ ô|]– Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ rs¡ÁbÕ+‘ê\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. düeTTÁ<ä
rs¡+ yÓ+≥ ã+>±¢<˚XŸ, l\+ø£, e÷]wüdt, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, Ç+&√H˚dæj·÷ e+{Ï <˚XÊ\˝À n~Ûø£
dü+K´˝À ñ+≥Tqï Á|ü»\T es¡<ä\T, eTT+|ü⁄ e+{Ï rÁe düeTdü´\‘√ Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘ês¡T. Á|ü|ü+#·+
y˚&Óø£ÿ≥+ e\¢, es¡¸bÕ‘·+˝À ‘˚&Ü\ e\¢ (nø±\ esê¸\T, n~Ûø£ esê¸\T, ø£s¡Te⁄\T), |ü+≥\T
qwüºb˛e≥+ e\¢ rs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ <ä÷s¡+>± ñqï Á|ü»\T ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘ês¡T. Ç+ø√ e÷≥˝À¢
#Ó b ÕŒ\+fÒ Á|ü | ü + #· y ê´|ü Ô yê‘êes¡ D e÷s¡ T Œ e\¢
eékÕj· ÷ <Û ë ]‘· Á|ü » \T, <˚ X Ê\T Á|ü < Û ë q+>± Á^Hé|d” t ñ<äéT+ yÓuŸôd{’ Ÿ #·÷dæ (http:/
Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘êsTT. www.greenpeace.org/intrnational)
yê‘êes¡ D e÷s¡ T Œô|’ |ü \ T <˚ X Ê\˝À Á^Hé | ” d t n~ |üì #˚düTÔqï n+XÊ\ >∑T]+∫,
ñ<äéT+ #˚|ü{Ïº+~. ªªnq+‘· yÓ’$<Ûä´‘·‘√ ≈£L&çq Jyêìï m+#·T≈£îqï b˛sê≥ |ü<ä∆‘·T\ >∑T]+∫
uÛ÷Ñ $T b˛wæ+#˚ X¯øìÔÏ ø±bÕ&É≥+μμ <ëì ñ<˚X› +¯ . ø±\Áø£eT+˝À ‘Ó\TdüTø√+&ç. á ñ<äéT+ô|’ ñqï
#·s¡Ã\T, $eTs¡Ù\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü
á ñ<äéT+ ªdüTdæús¡ n_Ûeè~∆μ nqï uÛ≤eqqT eTT+<äT≈£î
‘Ó∫Ã+~. n_Ûeè~∆ #Ó+~q, n_Ûeè~∆ #Ó+<äì <˚XÊ\
Á|ü»\+<ä]ø° Hê´j·T+>± ñ+&˚, |üsêés¡D Ø‘ê´ Bs¡øÈ ±\+ eTq>∑*>π n_Ûeè~∆ì n~ ø√s¡T≈£î+{À+~.
uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡≥È q, dü+ã+~Û‘· ñ<äé÷\T
1984˝À uÛÀbÕ˝Ÿ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q á rÁe <äTs¡≥ È q >∑T]+∫ MTs¡T #·~$ ñ+{≤s¡T. uÛÀbÕ˝Ÿ˝Àì
j·T÷ìj·THé ø±¬s“’ &é ø£+ô|˙ (‘·sT¡ yê‘· Bìì &Í ø£+ô|˙øÏ ny˚TàXÊs¡T)qT+∫ ˇø£ sêÁ‹ $wüyêj·TTe⁄
yÓ\Te&ç+~. Bì e\¢ y˚˝≤~ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T, <ëì Á|üuÛ≤e+ e\¢ Ç|üŒ{Ïø° y˚˝≤~eT+~
u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ Ç~ n‹ ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£ <äTs¡È≥q. yÓTT<ä{ÏqT+∫ uÛÀbÕ˝Ÿ
Á|ü»\T Hê\T>∑T eTTKýÓTÆq ø√]ø£\ ø√dü+ b˛sê&ÉT‘·THêïs¡T:
Á|üu≤Û $‘·T˝…q’ yêfi¯ø¢ Ï düs¬ q’ yÓ<’ ´ä kÂø£s´¡ +— Ä ø£+ô|˙ ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙ ø±ã{Ïº n+‘·sê®rj·T
ÁbÕe÷DÏø±\ Ä<Ûës¡+>± qwüº |ü]Vü‰s¡+— ãVüQfi¯C≤‹ ø£+ô|˙ j·÷»e÷Hê´ìï á H˚sêìøÏ u≤<ÛTä ´\T>±
#Ój·T´≥+— ∫e]>± uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À Ç≥Te+{Ï <äTs¡È≥q\T »s¡>∑≈£î+&Ü #·÷&É≥+.

M{Ï˝À¢ ø=+‘·es¡≈î£ $»j·T+ kÕ~Û+∫q|üŒ{Ïø° nìï Á|ü<ëÛ q ø√]ø£\T
rs¡{≤ìøÏ Ç+ø± m+‘√ <ä÷s¡+˝ÀH˚ ñHêïs¡ì #ÓbÕŒ*. uÛÀbÕ˝Ÿ˝À yÓ’<ä´
dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#·{≤ìøÏ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ì<ÛäT\T Ks¡TÃ #˚dæq|üŒ{Ïø°
<äTs¡È≥q≈£î Á|üuÛ≤$‘·yÓTqÆ e´≈£îÔ\T Ç+ø± nHês√>∑´+‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷H˚
ñHêïs¡ T . qwü º | ü ] Vü ‰ s¡ + n+‘· s ê® r j· T ÁbÕe÷DÏ ø ±\ Á|ü ø ±s¡ +
n+~+#·˝<Ò Tä , n+~+∫q ø=~› yÓTT‘·+Ô ≈£L&Ü Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ Á|ü»\+<ä]ø°
dü ] >± |ü + |æ D ° #Ó j · T ´˝Ò < ä T . Á|ü e ÷<ëìøÏ ø±s¡ D yÓ T Æ q ø£ + ô|˙
j·÷»e÷Hê´ìï Á|üuTÑÛ ‘·«+ $#ê]+∫, •øÏ+å #·H˚ ˝Ò<Tä . Á|üdTü ‘Ô +· yÓTs¡T>¬ q’
#·{≤º\T ñqïe÷≥ ì»y˚T ø±ì, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À Ç≥Te+{Ï Á|üe÷<ë\T
»s¡>∑≈£î+&Ü #·÷&É{≤ìøÏ dü¬s’q $<ÛëHê\Tø±˙, ‘·–q+‘·, ìwüŒø£åbÕ‘·
‘·ìF eédüúø±˙ ˝Òe⁄. <äTs¡È≥qøÏ ø±s¡DyÓTÆq ø£+ô|˙ nyÓT]ø±˝À ñ
+&É≥+‘√ á $wüj·T+˝À ìs¡düq\T ‘Ó*j·T#Ój·T´≥+ eT]+‘·
∫Á‘·+ 21.4 : uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt ø£weºü TsTT´+~. á ø£+ô|˙ ø±s¡D+>± @s¡Œ&çq ø±\Twü´+ e\¢ Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ
<äTs¡È≥q dü+düàs¡D
bòÕ´ø£ºØ ø±]à≈£î\T, eTVæ≤fi¯\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\ô|’ b˛sê≥+
#ÓjT· ´{≤ìøÏ n+‘·sê®rj·T #·{≤º\qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e\dæ ek˛Ô+~. \+&ÉH˝é À »s¡T>∑T‘·Tqï ˇ\+|æø‡˘
Áø°&\É ≈£î &Í ø£+ô|˙ k˛Œq‡s¡T #ÓjT· ´{≤ìøÏ e´‹πsø£+>± Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± Á|ü»\T dü+‘·ø±\T #˚dTü HÔ êïs¡T.
á $<Ûä+>± áHê{ÏøÏ á $wüj·T+MT<ä Á|ü»\qT düMTø£]düTÔHêïs¡T. ˇ\+|æø˘ dü+|òüT+, &Í ø£+ô|˙øÏ
eT<Ûä´ nHÓ’‹ø£ dü+ã+<Ûëìï Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± nH˚ø£ dü+düú\T m‹Ô #·÷|ü⁄‘·THêïsTT.
|üsêés¡D ñ<äé÷\T
eTq <˚X¯+˝À ≈£L&Ü |üsêés¡D ñ<äé÷\T n&Ée⁄\ s¡ø£åDø√dü+ Á>±eT kÕúsTT˝À »]–q
ñ<äé÷\‘√ 1970\˝ÀH˚ Äs¡+uÛÑeTj·÷´sTT. MTs¡T 12e n<Ûë´j·T+˝À #·~$q ∫b˛ÿ Ä+<√fi¯q
Ç≥Te+{Ï ñ<äé÷˝À¢ ˇø£{Ï.
qs¡à<ë q~ô|’ Äqø£≥º\≈£î e´‹πsø£+>± ñ<äé÷\T
1950\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üD≤[ø±ã<ä∆ n_Ûeè~∆˝À ªãVüQfi≤s¡úø£kÕ<Ûäø£μ ô|<ä› Äqø£≥º\qT ø£≥º≥+
ˇø£ uÛ≤>∑+. Ç˝≤ ø£{Ïºq Äqø£≥º\˝À ø=ìï uÛ≤Áø±q+>∑˝Ÿ, V”≤sê≈£î&é, Hê>±s¡T®qkÕ>∑sY. yÓTT<ä{À¢
Á|ü»\T Äqø£≥º\qT n<äT“¤‘·yÓTÆq ìsêàD≤\T>± |ü]>∑DÏ+#ês¡T: n$ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ˙fi¯¢qT ì\«#˚dæ,
$XÊ\ uÛ÷Ñ uÛ≤>±\≈£î kÕ>∑T˙s¡T n+~+∫, ô|<ä› yÓTT‘·+Ô ˝À $<äT´‘·TqÔ T ñ‘·Œ‹Ô #˚d,æ es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\qT
qs¡à<ë q~ |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À »\$<äT´‘·TÔ |ü<∏äø±\T

dü÷∫ø£
qBeédüú dü]Vü≤<äT› eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ
n+‘·sê®rj·T dü]Vü≤<äT› uÛ÷Ñ u≤˝Ÿ »ã˝Ÿ|Pü sY
sêÅwüº dü]Vü≤<äT›
qB eT]j·TT »\$<äT´#·Ãø¤ ÔÏ øπ +Á<+ä
ø±\Te ãsêï qs¡à<ä u≤]Z
Ç+&√sY ø√˝≤sY ¨dü+>±u≤<é ∫‘·sπ e
‘·e <ä
T ~Û neTsY ø£+sƒ¡ø˘
z+ø±πsX¯«sY <ÓHê«
j·T÷] z+ø±πsX¯«sY
>∑T»sê‘Y Vü≤{Ïï eTHé qs¡à<ä >∑+C≤˝Ÿ ‘·e
ø£>∑Hé sêDÏ ne+‹u≤sTT
sêCŸ|÷üò {Ÿ Ç+~sê kÕ>∑sY
ÁuÀ#Y <˚uŸ uÒ&Ü
qs¡à<ä ≈£î+&ç eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ
düsê›sY düs√es¡+
eTVü‰sêÅwºü

ìj·T+Á‹kÕÔj·Tì Ä•+#ês¡T. M{Ï |ü≥¢ Äsê<ÛäHêuÛ≤e+ m+‘·>± ñ+&˚<ä+fÒ á Äqø£≥º\ e\¢
eTT+|ü⁄q≈£î >∑T¬s’q ÁbÕ+‘ê\˝Àì Á|ü»\≈£î, #Ó≥¢≈£î, bı˝≤\≈£î, »+‘·Te⁄\≈£î @eTsTT´+<äì mes¡÷
n&É>∑˝Ò<äT. á Äqø£≥º\ ìsêàD+˝À ø√˝ÀŒsTTq $XÊ\yÓTÆq kÕs¡e+‘· uÛÑ÷ uÛ≤>±\ >∑T]+∫,
qwüºb˛sTTq #Ó≥T¢, »+‘·TC≤\+ >∑T]+∫, ìsê«dæ‘·T˝…’q Á|ü»\ >∑T]+∫ mes¡÷ |ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT.
ìsê«dæ‘·T˝…’q Á|ü»\T yÓfi¯¢{≤ìøÏ mø£ÿ&Ü #√≥T ˝Ò<äT, yêfi¯¢øÏ m≥Te+{Ï qwüº|ü]Vü‰s¡eT÷ Çe«˝Ò<äT,
ˇø£y˚fi¯ Ç∫ÃHê n~ HêeTe÷Á‘·+>±H˚ ñ+~. ô|<ä› Äqø£≥º\ e\¢ <˚X¯ Á|ü»\≈£î ˇq>∑÷&˚ $düÔè‘·
Á|üj÷Ó »Hê\ eTT+<äT á düeTdü´\T ∫qïeì #ê˝≤eT+~ uÛ≤$+#ês¡T. nsTT‘˚ qwübº ˛sTTq n&Ée⁄\T,
uÛÑ÷eTT\T, Á>±e÷\ e+{Ï Ks¡TÃ\T, qcÕº\ìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ Äqø£≥º\ MT<ä ô|{Ïºq
Ks¡TÃøÏ n$ ‘·–q+‘·>± |òü*‘ê\qT Çe«≥+ ˝Ò<äì Á>∑Væ≤+∫q Á|ü»\T M{Ïì Á|ü•ï+#·kÕ>±s¡T.
Äqø£≥º\≈£î #ê˝≤ ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À Ks¡TÃ ne⁄‘·T+~. ìsêàD+˝À Ä\dü´+ e\¢, <Ûäs¡\ ô|s¡T>∑T<ä\
e\¢ á Ks¡TÃ Ç+ø± $|üØ‘·+>± ô|]–b˛‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ç$ eTT+<äT>± Ä•+∫q+‘·
$d”ÔsêíìøÏ kÕ>∑T˙{Ïì n+~+#·e⁄, nqT≈£îqï+‘· $<äT´‘·TÔqT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te⁄. Äqø£≥º˝À ì\«
#Ój·T´>∑*–q ˙{Ï yÓTT‘·Ô+ Ç+õ˙s¡T¢ n+#·Hê y˚dæq <ëìø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+e\¢ Ç˝≤
»s¡T>∑T‘√+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝ÀH˚ qs¡à<ë q~ô|’ n‘·´+‘· ô|<ä<› Ó’q qB ˝Àj·T |ü<ø∏ä ±\ ìsêàD≤ìï
#˚|ü{≤º\ì Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‹bÕ~+#·≥+‘√ á düeTdü´\˙ï eTT+<äTø=#êÃsTT.
á |ü<∏äø£+ e\¢ ìsê«dæ‘·T\j˚T´Á|ü»\T πøe\+ uÛÑ÷eTT\Tqï yêfi¯¢πø ø±≈£î+&Ü, nø£ÿ&É ñ+≥Tqï
yêfi¯¢+<ä]ø° Hê´j·TyÓTÆq qwüº|ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+#ê\ì ø√s¡kÕ>±s¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Äqø£≥º e\¢
eTT+|ü⁄q≈£î >∑T¬s’q n&Ée⁄\≈£î ã<äT\T>± n≥M ô|+|üø±ìï #˚|ü{≤º\ì, uÛÑ÷$T ø√˝ÀŒsTTq yêfi¯¢øÏ
ã<äT\T>± uÛÑ÷$T Çyê«\ì, dü¬s’q |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#ê\ì ø√s¡kÕ>±s¡T. nsTT‘˚, ‘·«s¡˝ÀH˚
Á|ü»\T ¬s+&ÉT $wüj·÷\T >∑T]Ô+#ês¡T: ø√˝ÀŒsTTq uÛÑ÷$TøÏ qwüº|ü]Vü‰s¡+>± Çe«{≤ìøÏ ‘·–q+‘·
uÛ÷Ñ $T˝Ò<Tä , ìsê«dæ‘T· ˝…q’ Á|ü»\+<ä]ø° düs¬ q’ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#·≥+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Ç~ qwü|º ]ü Vü‰s¡+, |ü⁄qsêyêkÕìøÏ dü+ã+~Û+∫q düeTdü´ ø±ø£ n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q ˝À|üu÷ÑÛ sTTwüº
<äèø£Œ<∏eä Tì Á|ü»\T >∑T]Ô+#·kÕ>±s¡T. á s¡øy£ TÓ qÆ n_Ûeè~∆ eékÕj·÷˙ï, –]»q Á|ü»\qT Á|üD+>±
ô|{Ïº |ü]ÁX¯eT\T, yêDÏ»´ eékÕj·T πøåÁ‘ê\qT @sêŒ≥T #Ój·T´≥+, düVü≤» eqs¡T\qT düTdæús¡+ø±ì
|ü<∆‘ä ·T\˝À $ìjÓ÷–+#·≥+ô|’q Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. Ç~ ù|<ä ¬s’‘·T\T, –]»qT\ Jeq Á|üe÷D≤ìï
@ s¡ø£+>±q÷ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≈£î+&Ü yêfi¯¢ì HÓ’|ü⁄D´+˝Òì ≈£L©\T>± e÷s¡TdüTÔ+~.
á ñ<ä ´ eT Hêj· T ≈£ î \T á Äqø£ ≥ º \
ìsêàD≤H˚ï e´‹πsøÏ+#· kÕ>±s¡T. 12e n<Ûë´j·T+˝À
MTs¡T u≤yê eTVü≤*j·÷ >∑T]+∫ #·~yês¡T.
qs¡à<ë˝Àj·T Äqø£≥º≈£î e´‹πsø£+>± #˚|{ü qºÏ Á|üC≤
ñ<äéTyÓTÆq qs¡à<ë ã#êy√ Ä+<√fi¯Hé˝À n‘·&ÉT
≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«$T.
yÓTT<ä≥ Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î qT+∫ rdüT≈£îqï
n|ü‘√ düsê›sY düs√esY Äqø£≥ºqT ì]à+#ê\ì
nqT≈£îHêïs¡T. rÁe ìs¡düq\T, Á|ü»\ düMTø£s¡D,
Á|ü<sä Ù¡ q\T, ìsêVü‰s¡ Bø£\å T,n+‘·sê®rj·T ñ<äé÷\
∫Á‘·+ 21.5 : ìsê«dæ‘·T\T ø±e{≤ìøÏ e´‹πsø£+>± ‘· s ¡ T yê‘· Á|ü | ü + #· u≤´+≈£ î BìøÏ ì<Û ä T \T
qs¡à<ë˝Àj·T˝À ìs¡düq Á|ü<äs¡Ùq düeT≈£Ls¡Ã>∑÷&É<äì ìs¡ísTT+#·T≈£î+~.

¬s’‘·T\qT, –]»qT\qT ìsê«dæ‘·T\qT #Ój·T´≈£î+&Ü düsê›sY düs√esY Äqø£≥º ìsêàD≤ìï
ø£sêà>±sê\T ø£≥º&É+, >∑qT\ ‘·e«ø£+, $<äT´‘·TÔ ñ‘·Œ‹Ô Ä|ü≥+˝À qs¡à<ë ã#êy√ Ä+<√fi¯Hé $|ò\ü
π ø +Á<ë\qT #˚ | ü ≥ º ≥ + kÕ<Û ä ´ +ø±<ë? m≥Te+{Ï yÓTÆq|üŒ{Ïø° n+<äs¡÷ n_Ûeè~∆ dü«uÛ≤e+
Á|ü ‘ êé÷ïj· ÷ \T ñHêïsTT? á n+XÊ\ô|’ MT >∑T]+∫ Ä˝À∫+#˚˝≤ #Ój·T´≥+˝À n~
Ç+{Ï˝Àq÷, ‘·s¡>∑‹˝Àq÷ #·]Ã+#·+&ç. $»j·T+ kÕ~Û+∫+~ ` n~ ù|<äyêfi¯¢
Á|üjÓ÷»Hê\ ø√düe÷, ˝Òø£ <Ûäì≈£î\T,
uÛ≤s¡‘· |üsêés¡D |ü]dæú‹ X¯ ø Ï Ô e T+‘· T \ø√dü e ÷ nì Ä˝À∫+|ü
1980˝À $C≤„qXÊÅdüÔ+, |üsêés¡D πø+Á<ä+ (ôd+≥sY |òüsY #˚dæ+~. Á|üø£è‹˝À ô|<ä› m‘·TÔq CÀø£´+
ôdH’ ‡é mì«sêHéyTÓ +{Ÿ) nqï<ëìì nì˝Ÿ n>∑sê«˝Ÿ kÕú|+æ #ê&ÉT. #˚düT≈£î+≥÷ ø£fÒº ô|<ä› ô|<ä› ø£≥º&Ü\
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì n_Ûeè~∆, |üsêés¡D n+XÊ\ô|’ n<Ûä´j·Tq+ Á|üjÓ÷»Hê\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü n+<äs¡÷
#˚dæ yê{Ï |ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*π>˝≤ #Ój·T´≥+ Bì ñ<˚›X¯+. Ä˝À∫+#˚˝≤ n~ #˚dæ+~. Ç≥Te+{Ï
ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯ |üsêés¡D dæú‹ô|’ bÂs¡T\ ìy˚~ø£\T 1982μ nqï ªn_Û e è~∆ ø±s¡ D +>± ìsê«dæ ‘ · T ˝… ’ q μ
Á|üU≤´‘· Á|ü#·Ts¡D‘√ n~ yÓTT<ä\Tô|{Ïº+~. áHê&ÉT <˚X¯+ Á|ü » \≈£ î ‘· – q+‘· , >ös¡ e Á|ü < ä y Ó T Æ q
m<äTs=ÿ+≥Tqï |üsêés¡D düeTdü´\≈£î düeTÁ>∑yÓTÆq dü÷∫ø£\ qwüº|ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+#˚ ~X¯˝À Á|üuÛÑT‘·«+
ø√dü+ á ìy˚~ø£\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. n~ #˚düTÔqï |üì,
n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq düeTdü´\ >∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüTø√{≤ìøÏ Ä˝À∫+#˚˝≤ #˚dæ+~.
<ëì yÓuŸôd’{ŸqT #·÷&É+&ç: http://www.cseindia.org ªqs¡à<ë ã#êy√μ ñ<äéT+˝À nH˚ø£
<Û√s¡DT\T ø£\>∑*dæ ñHêïsTT. Ç$:
eT÷\yêd” Á|ü»\ ñ<äéT+, qj·÷`ñ<ës¡yê<ä $<ÛëHê\≈£î e´‹πsø£+>± ñ<äéT+, |ü≥ºD°ø£s¡D≈£î
Äqø£≥º\T, |ü]ÁX¯eT\T, >∑qT\T e+{Ï yê{Ï ø√dü+ uÛÑ÷eTT\T ˝≤ø√ÿã&ÉT‘·Tqï H˚|ü<Ûä´+˝À ‘·eT
uÛÑ÷eTT\qT ø±bÕ&ÉTø√{≤ìøÏ ¬s’‘·T\T #˚düTÔqï ñ<äé÷\T e+{Ï$.
ôd˝’ +… {Ÿ yê´© ñ<äéT+ (1973`83)
πøs¡fi¯˝Àì |ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì ôd’˝…+{Ÿ yê´© (ìX¯Ùã› ˝Àj·T)˝À Á|üeVæ≤düTÔqï ¬s+&ÉT q<äT\ô|’
Äqø£≥º\T ì]à+#ê\ì Á|ü‹bÕ~+∫q|ü&ÉT, M{Ïe\¢ Ä ˝Àj·T˝À ñqï ns¡T<Ó’q »+‘·Te⁄\T, yÓTTø£ÿ\T
n+‘·]+∫b˛‘êj·Tì $<ëé+‘·T˝…q’ nH˚ø£ eT+~ Á>∑V≤æ +#ês¡T. á ns¡T<Óq’
C≤‘·T\˝À ˇø£ s¡ø£yÓTÆq ø√‹ nsTTq dæ+Vü≤|ü⁄ ‘√ø£ ø√‹ (\j·THé fÒ˝Ÿ¶
eTø±ø˘) ˇø£{.Ï Áø£yT˚ |” ôd˝’ +… {Ÿ yê´©øÏ eT<ä‘› T· >±, Äqø£≥\º ≈£î e´‹πsø£+>±
ô|<ä› ñ<äéT+ @s¡Œ&ç+~. Á|ü»\˝À $C≤„q XÊÅdüÔ Á|ü#êsêìø°, $<ä´ø√dü+
|üì #˚düTÔqï πøs¡fi¯ XÊÅdüÔ kÕVæ≤‘·´ |ü]wü‘Y (¬ømdtmdt|æ) sêÅwüº yê´|üÔ+>±
Á|ü»\qT düMTø£]+∫+~. ÁbÕC…≈£îº ÁbÕ+‘·+˝À #Ó≥¢qT qs¡ø£{≤ìøÏ
e´‹πsø£+>± Ä dü+düú ø√s¡Tøº Ï yÓ[+¢ ~. <ë+‘√ øπ s¡fi¯ ôV≤’ ø√s¡Tº #Ó≥T¢ qs¡ø{£ ≤ìï
Äù|dæ+~. rÁe ìs¡dqü \ H˚|<ü ´äÛ +˝À ∫e]øÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Äqø£≥\º ìsêàD≤ìï
$s¡$T+#·T≈£îì ôd’˝…+{Ÿ yê´©ì 1985˝À C≤rj·T bÕs¡Tÿ>± Á|üø£{Ï+∫+~.
∫Á‘·+ 21.6 : Çø£ÿ&É n&É$˝À ø°#·Tsêfi¯ó¢ ˝Òe⁄, n+<äTπø á n&É$ ªìX¯Ùã›+μ>±
ñ+≥T+~. dæ+Vü≤|ü⁄ ‘√ø£ ø√‹ Ç+ø± nH˚ø£ Ç‘·s¡ |ü⁄s¡T>∑T\T,
|ü≈£åî\T á ˝Àj·TøÏ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq$.

y˚T<∏ë bÕ≥ÿsY‘√ eTTU≤eTTœ
qs¡à<ë ã#êy√ Ä+<√fi¯q Hêj·T≈£î˝…’q y˚T<∏ë bÕ≥ÿsY ˇø£ Ç+≥s¡÷«´˝À Ä dü+düú >∑T]+∫ Ç˝≤
#ÓbÕŒs¡T:
>∑T»sê‘Y Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·qT nqT≈£îqï<˚ #˚düTÔqï+<äTq Ç|ü&ÉT ≈£L&Ü ñ<äé÷ìï ø=qkÕ–+#·≥+˝À
@yÓTÆHê ns¡ú+ ñ+<ë?
ªª\øå±´\qT #˚sT¡ ≈£îH˚<ëø± b˛sê≥+ eTT–j·T<äT...
Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫q $<ÛëqeT÷, Á|üD≤[ø£
Á|ü>∑‹o\yÓTÆq<äì, eékÕj·T nqT≈£L\yÓTÆq<äì
m+‘·>± u≤ø±\T }~Hê JeH√bÕ<ÛäT\T ø√˝ÀŒsTTq
yê]øÏ uÛÑ÷$Tì Çe«˝Òø£b˛sTT+<äqï~ n+<ä]ø°
$X¯<äeTe⁄‘√+~. |üsêés¡D n+XÊ\qT Ç+ø±
neT\T #Ój·T´˝Ò<äT. ÄyÓ÷<ë˝À¢ $~Û+∫q wüs¡‘·T\T,
$<ÛëHê˝À¢ #˚dqæ yê>±›Hê\T |üP]Ô#j Ó T· ´≈£î+&Ü Äqø£≥º ∫Á‘·+ 21.7
m‘·TÔ ô|+#·≥eTqï~ nHê´j·T+.
Á|üø£è‹ Ä<Ûë]‘· Á|ü»\ ÄyêkÕ\qT eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]#˚dæ, rÁe kÕe÷õø£, |üsêés¡D, Ä]úÛø£ Ks¡TÃ‘√
kÕ~Û+∫q n_Ûeè~∆ ø=+#Ó+ ≈£L&Ü ø£#Y ÁbÕ+‘·+˝À ì»+>± nedüs¡yÓTÆq Á|ü»\øÏ ø±≈£î+&Ü >∑T»sê‘Y˝Àì
ô|<ä› |ü≥ºD≤\≈£î, ø±s=Œπs{Ÿ dü+düú\≈£î yÓfi¯ó‘√+<äì Á|ü|ü+#êìøÏ ‘Ó*j·T#Ój·T´{≤ìøÏ ≈£L&Ü ñ<äéT+
ø=qkÕ>∑e\dæq nedüs¡+ ñ+~. Ç≥Te+{Ï n_Ûeè~∆ $<Ûëq+ e÷sê\ì qs¡à<ë ã#êy√ Ä+<√fi¯Hé
b˛sê&É T ‘√+~. $<Û ä « +dü + , ndü e ÷q‘· \ T, kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T ñ|üjÓ÷–+∫q $$<Ûä
ìsê«dæ‘·T\T ø±e{≤ìøÏ e´‹πsø£+>± kÕ>∑T‘·Tqï
eP´Vü‰\qT ù|s=ÿq+&ç.
ñ<äéT+ qs¡à<ë˝Àj·T˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü, <˚Xe¯ T+‘ê
|ü⁄qsêyêkÕìï ø£*ŒkÕÔeTqï yê>±›Hê\qT
»s¡T>∑T‘·Tqï Á|ü‘êé÷ïj·T n_Ûeè~∆ qeT÷Hê‘√,
ñ<äéT+˝Àì Á|ü»\T m˝≤ |ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡T?
|ü⁄q' ìsêàD |üì‘√q÷ ø=qkÕ>±*‡q nedüs+¡
ñ+~....μμ
kÕe÷õø£ Hê´j·T+, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ eTVæ≤fi¯\ ñ<äéT+
eTVæ≤fi¯\T m<äTs=ÿ+≥Tqï ndüe÷q‘·\ >∑T]+∫, düe÷q Vü≤≈£îÿ\T, neø±XÊ\T, e´øÏ>Ô ‘∑ · uÛÁÑ <ä‘,·
Hê´j·T+ø√dü+ yêfi¯ó¢ #˚düTÔqï b˛sê{≤\ >∑T]+∫ Ç+‘·≈£î eTT+<äT ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ #·~yê+. Ç{°e\
ø±\+˝Àì nH˚ø£ eTTKýÓTÆq kÕe÷õø£ ñ<äé÷˝À¢ ôd’‘·+ eTVæ≤fi¯\T eTT+<äTHêïs¡T. Çø£ÿ&É eTq+
¬s+&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\‘√ Bìì eT]+‘· u≤>± ns¡ú+ #˚düT≈£î+<ë+: Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À kÕsêøÏ e´‹πsø£+>±
eTVæ≤fi¯\ ñ<äéT+, áXÊq´ Á|ü»\ô|’ <äeTq˙‹øÏ ø±s¡DyÓTÆq ôd’ìø£ ã˝≤\ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\≈£î
e´‹πsø£+>± eTDÏ|ü⁄] eTVæ≤fi¯\ ñ<äéT+.
Ä&Éyêfi¯ó¢ @ø£yÓTÆ‘˚
ªªÇ~ ø£<∏ä ø±<äT. Ç~ sêÁ‹ ã&ç˝À #·<äTe⁄ H˚s¡TÃ≈£îqï eTVæ≤fi¯\ $»j·T>±<∏ä. e÷ }s¡T
<ä÷ã>∑T+≥. y˚T+ ≈£L*|üì #˚düT≈£îì ã‘·T≈£î‘ê+. y˚T+ eT{ÏºqT+∫ ã+>±s¡+ |ü+&çkÕÔ+. ø±˙ y˚T+
ø£wüº|ü&ç dü+bÕ~+∫q kıeTà+‘ê eT>∑yêfi¯ó¢ ø£\T¢, kÕsêsTT MT<ä Ks¡TÃ #˚ùdkÕÔs¡T. yêfi¯¢ <ä>∑Zs¡
&ÉãT“\T ˝Òøb£ ˛‘˚ _j·T´+, HÓsTT´, n$Tà kÕsê ø=qT≈£îÿ+{≤s¡T. <ëìø√dü+ @edüTeÔ ⁄\HÓH’ ê ny˚TàkÕÔsT¡ .
yêfi¯¢ #˚‹øÏ <=]øÏq Á|ü‹ edüTÔeP |ü≥Tº¬øfi¯‘ês¡T... ‘ê–+~ ø±≈£î+&Ü eTeTà*ï ‹&É‘ês¡T, e÷‘√
>=&Ée\T ô|≥Tº≈£î+{≤s¡T, |æ\¢*ï ø=&É‘ês¡T. e÷ s√EyêØ J$‘êìï <äTs¡“¤s¡+>± #˚kÕÔs¡T. e÷ <ä>∑Zs¡
ñqï bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À ªd”‘·eTàø£<∏äμ #·~yê+. n~ eTeTà*ï Ä˝À∫+|ü #˚dæ+~. ÄyÓT #êe⁄øÏ mes¡T
ø±s¡D+? kÕsê n+>∑&ç eT÷ôdj·÷´\ì düs¡Œ+#YøÏ #ÓbÕŒ+. nsTT‘˚ n+<äT˝À y˚T+ dü|òü\+ ø±˝Ò<äT.
ªª<ë+‘√ eTs¡THê&ÉT e+<ä˝≤~ eT+~$T ø£~* }fiÀ¢øÏ edüTqÔ ï kÕsêã+&çì }]ãj·TfÒ Äù|XÊ+.
kÕsê bÕs¡u§j·TéTì ã+&ç j·T»e÷ìøÏ #ÓbÕŒ+. n‘·&çøÏ »]–q qcÕºìøÏ ˇø=ÿø£ÿs¡+ ˇø=ÿø£ÿ
s¡÷bÕsTT ÇkÕÔeTì #ÓbÕŒ+. n‘·&ÉT uÛÑj·T|ü&çb˛j·÷&ÉT. Ä s√EqT+∫ e÷ }fiÀ¢øÏ kÕsêu+&ç
sê˝Ò<äT. ˇø£s√E kÕsê‘√ ˇø£ J|ü⁄ }fiÀ¢øÏ e∫Ã+~. y˚T+ <ëìì #·T≥TºeTT{Ïº yÓTõÅùdº≥TøÏ |òæsê´<äT
#˚kÕÔeTì j·T»e÷ìì ôV≤#·Ã]+#ê+. n‘·&ÉT eDÏøÏb˛j·÷&ÉT. }fiÀ¢ <äTø±D≤ìï eT÷ùdXÊ&ÉT.
<ë+‘√ e÷ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|]–+~. $<äé\¢H˚ á $»j·T+ kÕ<ÛäéTsTT´+<äì y˚T+ >∑T]Ô+#ê+. á
dü+e‘·‡s¡+ kÕsê y˚\+ bÕ≥˝À bÕ˝§ZH˚ kÕVü≤dü+ mes¡÷ #Ój·T´˝Òø£b˛j·÷s¡T.μμ
Ç~ 1992˝À »]–+~. nsTT‘˚ Ç~ @¬ø’ø£ dü+|òüT≥q ø±<äT. á yês¡Ô yê´|æ+#·≥+‘√ Ç‘·s¡
Á>±e÷\ eTVæ≤fi¯\T ≈£L&Ü ‘·eT Á>±e÷˝À¢ kÕsê neTàø±\qT ì*|æy˚XÊs¡T. n+‹eT+>± yêfi¯ó¢
y˚˝≤~ dü+K´˝À HÓ\÷¢s¡T ø£˝…ø£ºs¡T ø±sê´\j·T+ e<ä›≈£î ø£<ä+ ‘=øÏÿ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£kÕ] »]π>
kÕsê ø±+Á{≤≈£îº y˚\+ bÕ≥\qT Äù|XÊs¡T. y˚\+bÕ≥qT ø£˝…ø£ºs¡T Äs¡TkÕs¡T¢ yêsTT<ë y˚dæ, ∫e]øÏ
yê{Ïì s¡<äT› #Ój·Té\dæ e∫Ã+~.
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ eTVæ≤fi¯\T kÕsê n+>∑fi¯¢≈£î e´‹πsø£+>± ìs¡düq\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T, yê{Ïì
|æø¬ {Ï+>¥ #˚XÊs¡T, Ä n+>∑fiq¢¯ T eT÷ôdj·T´{≤ìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. <äTø±D≤˝À¢ kÕsê ô|≥Tºø√ìe«≈£î+&Ü
#˚dæ, ˝Ò<ë eT>∑yêfi¯ó¢ kÕsê ø=q≈£î+&Ü #˚dæ kÕsê neTàø±\qT Ä|ü{≤ìøÏ yêfi¯ó¢ Á|üj·T‹ï+#ês¡T.
<äTø±D≤\T eT÷ôdj·T´{≤ìøÏ j·T»e÷qT\T ìsêø£]ùdÔ yê{Ïì |æ¬ø{Ï+>¥ #˚ùdyêfi¯ó¢, kÕsê bÕ´¬ø≥T¢
ãj·T≥ bÕπsùdyêfi¯ó,¢ kÕsê ‘·>\∑ u…fyºÒ êfi¯ó.¢ nH˚ø£ }fi¯˝¢ À kÕsê n\yê≥T e÷qì eT>∑yêfi¯¢ MTkÕ\qT
Ä&Éyêfi¯ó¢ ø£‹]Ô +#ês¡T, ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À >±&ç<Mä T<ä ≈£Ls√Ãu…{ºÏ }πs–+#ês¡T. Çø£ kÕsê eTT≥ºuÀeTì
eT>∑yêfi¯‘¢ √ Ä\j·÷\˝À ˇ≥Tº y˚sTT+#˚yêfi¯ó.¢ sêÅweºü T+‘·{≤ eTVæ≤fi¯\T #˚|{ü qºÏ ìs¡dqü \T, düe÷y˚XÊ\
|òü*‘·+>± ∫e]øÏ 1993 nø√ºãs¡T˝À kÕsêì n~Ûø±]ø£+>± ìùw~Û+#ês¡T, 1995˝À dü+|üPs¡í
eT<ä´bÕq ìùw<Ûëìï $~Û+#ês¡T.
á eTVæ≤fi¯\T <ä[‘·T\T, n‘·´+‘· ù|<ä\T. ‘·eT uÛsÑ \Ô¡ T, eT>∑yêfi¯ó¢ kÕsêsTTøÏ u≤ìdü\T ø±e{+‘√
rÁe ø£cÕº\≈£î ˝ÀqT ø±kÕ>±s¡T. á eTVæ≤fi¯˝À¢ #ê˝≤eT+~ nø£så êdü´‘· ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î Vü‰»s¡T ø±kÕ>±s¡T.
Mfi¯ó¢ ‘·s¡#·T ‘·eT düeTdü´\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥÷ ñ+&˚yêfi¯ó¢. á sêÁ‹|üP≥ ‘·s¡>∑‘·T\ e\¢ á
eTVæ≤fi¯\≈£î ‘·eT J$‘ê\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉT≈£îH˚ neø±X¯+ \_Û+∫+~, ø=‘·Ô dü+ã+<Ûë\qT
@s¡Œ]∫+~. ˇø£kÕ] ñ<äéT+ yÓTT<ä˝…’q ‘·s¡Tyê‘· M{Ï nqTuÛÑyê\T kÕø£ås¡‘ê |ü⁄düÔø±\ <ë«sê
sêÅw+ºü ˝Àì eTVæ≤fi¯\+<ä]ø° $dü]Ô +#êsTT. Ä $<Û+ä >± düe÷C+˝À n‘·´+‘· ù|<ä˝q’… esêZìøÏ #Ó+~q
eTVæ≤fi¯\T <Ûäqã\+, ø£+&Éã\+‘√ bÕ≥T sê»ø°j·T n+&É<ä+&É\Tqï kÕsêsTT ‘·j·÷Ø<ës¡T\T,
neTàø£+<ës¡T\qT m<äTs√ÿ>∑*>±s¡T.
á s√E |ü]dæú‹ eT∞¢ e÷]b˛sTT+~, Ç{°e\ ø±\+˝À |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ (q+~Á>±+), ˇ&çXÊ
kÕsêsTT n+>∑fi¯ó¢ eT∞¢ q&ÉTdüTÔHêïsTT. (ìj·TeT–]), Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (b˛\es¡+, k˛+ù|≥,
Ç≥Te+{Ï ñ<äé÷\ $»j·÷\T ∫s¡ø±\+ yÓTT<ä˝q’… $)˝À »]–q Ç≥Te+{Ï b˛sê{≤\ >∑T]+∫
ø=qkÕ>±\+fÒ ìs¡+‘·s¡ ì|òü÷, ø±sê´#·s¡D eT]+‘· ‘Ó\TdüTø√+&ç. á b˛sê{≤˝À¢ eTTKýÓTÆq
ñ+&Ü\qï~ ns¡úeTe⁄‘·T+~. n+XÊ\qT $e]dü÷Ô ˇø£ b˛düsº T¡ ‘·j÷· s¡T #ÓjT· ´+&ç.
e÷qe Vü≤≈£îÿ\ô|’ kÕe÷õø£ düMTø£s¡D
‘·eT #·s´¡ \ô|’ #·≥ãº <ä∆ düMTø£å ˝Ò≈î£ +fÒ n+fÒ ôdì’ ø£ <äfi≤\ #·s´¡ \qT ø√s¡T˝º À¢ düyê\T #ÓjT· ´˝Ò+.
Á|ü»\qT nDÏ∫yÓj·T´{≤ìøÏ kÕj·TT<Ûä <äfi≤\≈£î n~Ûø±sê\T Ç#˚Ã #·{≤º\≈£î e´‹πsø£+>± áXÊq´
uÛ≤s¡‘·+˝Àì eTDÏ|ü⁄] eTVæ≤fi¯\T m{≤¢ b˛sê&Üs√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
e÷qe Vü≤≈£îÿ\˝Àì ø=ìï n~Ûø£s¡D≤\T øÏ+<ä ñHêïsTT. á uÛ≤>±ìï ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ #·<äe+&ç.
yÓTT<ä{ÏkÕ] n+‘ê #·~$ e÷qe⁄\+<ä]ø° ñ+&Ü*‡q e÷qe Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]Ô+#·+&ç. ‘·s¡Tyê‘·
øÏ+<ä Ç∫Ãq e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òüTq >∑T]+∫ @ ù|sê, @ yêø£´+˝À ñ+<√ >∑T]Ô+#·+&ç.
(Á|ü‹<ëìøÏ <=s¡ø£ø£ b˛e#·TÃ, <ëìì U≤∞>± ñ+#Ój·T´+&ç.)
n~Ûø£s¡D+ 3: Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° J$‘·+, ùd«#·Ã¤, e´øÏÔ>∑‘· uÛÑÁ<ä‘·\≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+~. ù|sê ````````` yêø£´+
`````````
n~Ûø£s¡D+ 5: me]ì Væ≤+dü≈£î ˝Ò<ë Á≈£Ls¡, ne÷qMj·T, nee÷qø£s¡ eéVü‰sêìøÏ ˝Ò<ë •ø£å≈£î
>∑T]#Ój·T´≈£L&É<äT. ù|sê ````````` yêø£´+ ``````````
n~Ûø£s¡D+ 7: #·≥º+ eTT+<äT n+<äs¡÷ düe÷qT˝Ò, m≥Te+{Ï $eø£å‘·≈£î ˝ÀqTø±≈£î+&Ü n+<ä]øÏ #·≥º+
<ë«sê düe÷q s¡ø£åD \_Û+#ê*. á Á|üø£≥q≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–dü÷Ô $eø£å‘·≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü n+<ä]ø° düe÷q
s¡ø£åD \_Û+#ê*, Ç≥Te+{Ï $eø£å‘·≈£î ¬s#·Ã>=≥ºã&É≥+ qT+∫ ≈£L&Ü s¡ø£åD \_Û+#ê*. ù|sê ``````
yêø£´+ ````
n~Ûø£s¡D+ 9: me]˙ nø±s¡D+>± n¬sdüTº #Ój·T´≈£L&É<äT, ìs¡“+~Û+#·≈£L&É<äT, ãVæ≤wüÿ]+#·>∑÷&É<äT.
ù|sê```````` yêø£´+ `````````
n~Ûø£s¡D+ 10: ˇø£ e´øÏÔô|’ yÓ÷|üã&çq H˚sê\≈£î n‘·&ÉT/ ÄyÓT Vü≤≈£îÿ\T, u≤<Ûä´‘·\T ìs¡ísTT+#·{≤ìøÏ
dü«‘·+Á‘·, ìwüŒø£åbÕ‘· Á{ÏãT´q˝Ÿ <ë«sê ãVæ≤s¡+>∑ $#ês¡D≈£î |üP]Ô düe÷q‘·‘√≈£L&çq Vü≤≈£îÿ Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø°
ñ+~. ù|sê ````` yêø£´+ ````````
n~Ûø£s¡D+ 12: nø±s¡D+>± me] @ø±+‘êìø°, ≈£î≥T+u≤ìøÏ, ìyêkÕìøÏ ˝Ò<ë ñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôsê\≈£î n&ÉT¶
|ü&É≈£L&É<äT, CÀø£´+ #˚düTø√≈£L&É<äT, e´øÏÔ |üs¡Te⁄, eTsê´<ä\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+#·≈£L&É<äT. á $<ÛäyÓTÆq
<ë&ÉT\, CÀø£´+ #˚düTø√e&Ü\≈£î e´‹πsø£+>± Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° #·≥º+ <ë«sê s¡ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ñ+≥T+~.
ù|sê ````` yêø£´+ ``````
n~Ûøs£ D¡ + 13: (1) <˚X¯ dü]Vü≤<äT\› ≈£î ˝Àã&ç Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° ùd«#·Ã>¤ ± dü+#·]+#˚ Vü≤≈£îÿ, ìyêdü+ @s¡Œs¡T#·T≈£îH˚
Vü≤≈£îÿ ñ+{≤sTT. ù|sê `````` yêø£´+ ```````
(2) Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° kı+‘· <˚X¯+‘√ düVü‰ @ <˚XÊHÓÌïHê M&˚ Vü≤≈£îÿ, ‹]– kı+‘· <˚XÊìøÏ #˚πs Vü≤≈£îÿ ñ+{≤sTT.
ù|sê `````` yêø£´+ ``````
#ê]Á‹ø£ H˚|<ü ´äÛ +
eTDÏ|üPsY Á|üdüTÔ‘·+ ¬s+&ÉT $\ø£åD uÛÖ>√[ø£ Á|ü<˚XÊ\qT ø£*– ñ+~: ø=+&É\T, ˝Àj·T\T.
kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\T sê#·]ø£ bÕ\q˝À ñ+&É>± ø=+&É ÁbÕ+‘ê\T Á|ü<Ûëq+>±
–]»q Á|ü»\‘√ ø=+‘· dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô‘√ ñ+&˚$. 1891˝À Á_{Ïwtyêfi¯ó¢ á ÁbÕ+‘·+ô|’ ‘·eT
ìj·T+Á‘·DqT kÕ~Û+#ês¡T, nsTTq|üŒ{Ïø° sêEì |ü]bÕ*+#·ì#êÃs¡T. eTDÏ|üPsY sêC≤´ìï
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+ #˚dü÷Ô sêE 1949˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø£+ #˚XÊ&ÉT. á
ˇ|üŒ+<ä+‘√ nH˚ø£ ‘Ó>\∑ T $uÛ~Ò +#êsTT, ‘êeTT dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹‘Ô √ J$+#êeTì, ‘êeTT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
uÛ≤>∑+ ø±e{≤ìøÏ n+^ø£]+#·uÀeTì yê~+#·kÕ>±sTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $©q+ ø±e{≤ìøÏ e´‹πsøÏ+∫q yêfi¯¢qT ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+
ôd’Hê´ìï |ü+|æ+∫+~. XÊ+‹, uÛÑÁ<ä‘·\qT HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ #˚dæq #·{≤º\˝À ˇø£{Ï kÕj·TT<Ûä <äfi≤\
Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\ #·≥º+, 1958. <˚X¯$Á<√Vü≤ #·s¡´\˝À bÕ˝§Z+≥THêïs¡qï nqTe÷q+ eùdÔ Ä
e´øÏÔì n¬sdüTº #Ój·T´{≤ìøÏ, ˝Ò<ë ø±*Ã #·+|ü{≤ìøÏ uÛÑÁ<ä‘ê dæã“+~øÏ á #·≥º+ n~Ûø±sêìï
ÇdüTÔ+~. á #·≥º+˝Àì n+XÊ\T <äT]«ìjÓ÷>∑eTj·÷´j·Tì, ne÷j·T≈£î˝…’q e´≈£îÔ\T ‘·s¡T#·T
y˚~Û+|ü⁄\T, Væ≤+düøÏ >∑Ts¡j·÷´s¡ì, #·+|üã&Ü¶s¡ì Äs√|üD\T ñHêïsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü kÕj·TT<Ûä
<äfi≤\T eTVæ≤fi¯\qT <√|æ&û, n‘ê´#êsê\≈£î >∑T]#˚XÊj·Tqï Äs√|üD\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. <˚X¯
$Á<√Vü≤ #·s¡´\˝À bÕ˝§Z+≥THêïs¡qï nqTe÷q+‘√ ‘·eT ø=&ÉT≈£î\qT, uÛÑs¡Ô\qT ìs¡“+~Û+∫,
Væ≤+dækÕÔs¡qï uÛÑj·T+ ≈£L&Ü eTVæ≤fi¯\T>±, ‘·\T¢\T>± Mfi¯¢≈£î ñ+&˚~. ‘·\T¢\T, ≈£L‘·Tfi¯ó¢ dü«j·T+>±
˝…+’ –ø£ n‘ê´#êsêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. Ç˝≤ n‘ê´#êsêìøÏ >∑Ts¬ q’ ø=+‘·eT+~ eTVæ≤fi¯\T Ä‘·àVü≤‘·´\T
#˚düT≈£î+≥THêïs¡T. ‘·+>∑»+ eTH√s¡eT nH˚ 32 @fi¯¢ eTVæ≤fi¯ ìs¡“+<Ûä+˝À #·ìb˛sTTq|ü&ÉT Ç~
n+<ä] <äèwæº˙ Äø£]¸+∫+~, BìøÏ e´‹πsø£+>± ô|<ä› m‘·TÔq ìs¡düq Á|ü<äs¡Ùq\T »]>±sTT.
yÓTÆsê ô|’; ñ<äéT+
yÓTÆf…Æ uÛ≤wü˝À yÓTÆsê ô|’; n+fÒ ø±>∑&Ü\T |ü≥Tº≈£îqïyêfi¯ó¢ nì ns¡ú+. 1970\ ∫e]ø±\+˝À
‘ê– ãC≤s¡T˝À¢ >=&Ée #Ój·T´≈£î+&Ü ìyê]+#·{≤ìøÏ yÓTÆsê ô|’; ñ<äéT+ yÓTT<ä\sTT´+~. 1980\
Äs¡+uÛ+Ñ ˝À eTDÏ|⁄ü ] kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ yÓTT<ä˝q’… kÕj·TT<Ûä ñ<äé÷ìï m<äTs√ÿ{≤ìøÏ uÛ≤s¡rj·T ôdH’ ê´ìï
ô|<ä› m‘·TÔq |ü+|æ+#·{+‘√ e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+>± n~ e÷s¡TŒ #Ó+~+~. n<˚ düeTj·T+˝À
sêÅcÕºìï ø£˝À¢*‘· ÁbÕ+‘·+>± Á|üø£{Ï+∫ kÕj·TT<Ûä <äfi≤\ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\ #·≥º+ øÏ+<ä uÛ≤s¡rj·T
ôd’Hê´ìøÏ n+‘·T˝Òì n~Ûø±sê\T Ç#êÃs¡T. Bì |òü*‘·+>± ‘·s¡T#·T ôd’ìø£ #·s¡´\‘√ e÷qe Vü≤≈£îÿ\T
ñ\¢+|òTæ +|üã&˚$. BìøÏ ìs¡dqü Á|ü<sä Ù¡ q\‘√ yÓTsÆ ê ô|;’ yÓ+≥H˚ düŒ+~+∫+~. sêÁ‘·Tfi¯ó¢ ãC≤s¡T\˝À
yÓTÆsê ô|’; |üVü≤sê ‹s¡>∑≥+ yÓTT<ä\Tô|{Ïº+~. Á>±e÷\T, |ü≥ºD≤\˝Àì yês¡T¶˝Àì eTVæ≤fi¯\T s√p
á |üVü≤sê˝À bÕ˝§ZH˚yêfi¯ó¢. nsTT‘˚ Mfi¯¢ #˚‘·T˝À¢ m≥Te+{Ï Äj·TT<Ûë\T ø±≈£î+&Ü ø£Ás¡≈£î >∑T&É¶#·T{Ïº,
øÏs√dæHé‘√ ‘·&ç|æ yÓ*–+∫q ø±>∑&Ü\T e÷Á‘·y˚T ñ+&˚$. Á|üC≤XÊ+‹øÏ uÛÑ+>∑+, eTT|ü ø£\>∑≈£î+&Ü
eTVæ≤fi≤ ãè+<ë\T Á|ü‹ sêÁ‹, Á|ü‹ yês¡T¶˝À, Á|ü‹ ≈£L&É*˝À ≈£Ls¡TÃ+{≤sTT. ø=+‘· XÊ+‹j·TT‘·
düeTj·÷˝À¢ ø=+‘·eT+~ eTVæ≤fi¯˝Ò e+‘·T\ Á|üø±s¡+ |üVü≤sê ñ+{≤s¡T. ø±˙ ñÁ~ø£Ô‘·\T rÁe+>±
ñqï ‘·s¡TD+˝À ô|<ä› dü+K´˝À eTVæ≤fi¯\T ø±|ü˝≤ ñ+{≤s¡T. Mfi¯ó¢ ñ<äéTø±s¡T\T ø±<äT, Mfi¯¢øÏ
sê»ø°j·T Äø±+ø£å\T @MT ˝Òe⁄. Á|ü»\ uÛÑÁ<ä‘·, dü+πøåe÷ìøÏ u≤<Ûä´‘·qT ‘·eT #˚‘·T˝À¢øÏ rdüT≈£îqï
∫Á‘·+ 21.8 :
Á|ü<äs¡Ùq˝À bÕ˝§Z+≥Tqï
yÓTÆsê ô|’; eTVæ≤fi¯\T
kÕ<Ûës¡D eTVæ≤fi¯\T Mfi¯¢+‘ê. kÕj·TT<Ûä <äfi≤\ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±sê\ #·{≤ºìï s¡<äT› #Ój·÷´\ì ≈£L&Ü
yÓTÆsê ô|’; ñ<äéT+ ø√s¡T‘√+~. á #·{≤ºìøÏ e´‹πsø£+>± ñ<äéT+ Áø£y˚T|” ã\+ |ü⁄+E≈£î+~.
mìïø£\qT ãVæ≤wüÿ]+#·≥+ qT+∫ ]˝Ò ìsêVü‰s¡Bø£å\ es¡≈£î ‘·eT e´‹πsø£‘·qT nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À
yÓ\¢&ç+#ês¡T. M{Ï˝À¢ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D Çs√+ wü]à˝≤: áyÓT >∑èVü≤ ìs¡“+<Ûä+˝À ñqï|üŒ{Ïø° 10
dü+e‘·‡sê\ ø£+fÒ m≈£îÿeø±\+>± ìsêVü‰s¡ Bø£å #˚k˛Ô+~.
á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ nH˚ø£ Á|üjT· ‘êï\T »]>±sTT. e÷J ôdì’ ø±~Ûø±s¡T\T ø=+‘·eT+~
á ÁbÕ+‘·+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\ >∑T]+∫ sêdü÷Ô yÓTs¡T¬>’q eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T, kÂø£sê´\T n_Ûeè~∆
#˚jT· ≥+ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ á ÁbÕ+‘· Á|ü»\ n+^ø±sêìï bı+<ä>\∑ s¡ì ù|s=ÿHêïs¡T. á ÁbÕ+‘·+˝À
á #·{≤ºìï s¡<äT› |üs¡#·{≤ìøÏ ñqï neø±XÊ\qT |ü]o*+#·{≤ìøÏ düTÁ|”+ ø√s¡Tº Hê´j·TeT÷]Ô
nsTTq _.|æ. JeHé¬s&ç¶ì Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫+~. á ø£$T{° ‘·q ìy˚~ø£qT düeT]Œ+∫q|üŒ{Ïø°
Ç|üŒ{Ïø° XÊX¯«‘· |ü]cÕÿsêìï ø£qT>=q˝Ò<äT.
kÕe÷õø£ ñ<äé÷\ìï+{Ï˝Àì kÕs¡÷|ü´ n+XÊ\T
|üsêés¡D+, e÷qe Vü≤≈£îÿ\T nqï dü]Vü≤<äT›\qT #Ó]ù|dü÷Ô kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T nH˚ø£
n+XÊ\qT ˝ÒeHÓ‘êÔsTT. yêfi¯¢ yê<äq\T á $$<Ûä dü÷Á‘ê\ qT+∫ |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. eTVü‰*j·÷,
\÷<∏äsY øÏ+>¥\T e÷qe Vü≤≈£îÿ\ Ä<äsêÙ\‘√bÕ≥T |üsêés¡D+, düe÷q‘ê«\≈£î dü+ã+~Û+∫q
n+XÊ\qT ≈£L&Ü ˝ÒeHÓ‘êÔs¡ì MTs¡T >∑eTìkÕÔsT¡ . ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ‘·eTô|’ s¡T~›q e÷s¡TŒ\qT
á ñ<äé÷\T Á|ü‹|òTü {Ï+#êsTT. e÷]ºHé \÷<∏sä Y øÏ+>¥, yÓTsÆ ê ô|_’ e+{Ï ø=ìï ñ<äé÷\T e÷s¡TŒqT
ø√s¡T≈£îHêïsTT. kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T kÕ<Ûës¡D+>± sê»ø°j·T bÕØº\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&ç ˇø£
ÄX¯j·T+ ø√dü+ ø£*dæ |üì#˚kÕÔsTT. <ë+{À¢ bÕ˝§Z+≥Tqï yêfi¯ó¢ $$<Ûä sê»ø°j·T bÕØº\≈£î #Ó+~q
yêfi¯ó¢ ø±e#·TÃ. ‘·s¡#·T á ñ<äé÷\ ø±s¡´Áø£e÷\qT uÛÑ÷kÕ«eT´, Á|üC≤kÕ«$Tø£ |ü<ä∆‘·T˝À¢
s¡÷bı+~kÕÔs¡T. <˚X¯+˝À y˚fi¯S¢qT≈£îì ñqï sê»ø°j·T eédüú\T ‘·eT ÄX¯\qT |üP]Ô#Ój·T´q|ü&ÉT
˝Ò<ë b˛sê&˚ n+X¯eTTqï|ü&ÉT kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T ‘·˝…‘·TÔ‘êsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\T düVü‰j·T ìsêø£s¡D Á|ü»\qT y˚s¡T #Ój·T´≥+ ndæús¡ |üs¡#·≥+
j·TT<ä∆ e´‹πsø£‘· ôd’q´+˝À #˚πs ej·TdüT‡ kÕj·TTBÛø£s¡D |ü⁄qsêyêdü+
qwüº|ü]Vü‰s¡+ kÕsê e´‹πsø£‘· Á|üC≤kÕ«$Tø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+
1. kÕe÷õø£ ñ<äé÷\ô|’ ˇø£ |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T #Ój·T´{≤ìøÏ Çø£ÿ&É ø=ìï n+XÊ\T ñHêïsTT. M{Ï
Ä<Ûës¡+>± |ü{Ïºø£ ‘·j·÷s¡T#˚dæ $$<Ûä ñ<äé÷\ eT<Ûä´ b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·+&ç:
ñ<äéT+ <äèwæôº |{Ïqº Á|ü<ëÛ q n+X¯+— mø£ÿ&É »]–+~— Á|ü<ëÛ q ø√]ø£\T— ìs¡dqü ‘Ó*j·T#˚dqæ |ü<‘∆ä T· \T—
eTTKýÓTÆq Hêj·T≈£î\T— Á|üuÛÑT‘·«+ düŒ+~+∫q rs¡T— düe÷»+ô|’ ñ+&˚ Á|üuÛ≤e+.
2. ø£qïj·T´, s¡eT´, dü˝≤à ˇø£ $wüj·÷ìï #·]ÃdüTÔHêïs¡T. yêfi¯¢ ø√]ø£\T y˚s¡T. e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ø√D+
qT+∫ MTs¡T me]‘√ mø°uÛÑ$kÕÔs√ ù|s=ÿì MT ø±s¡D≤\qT ‘Ó*j·T#Ój·T´+&ç.
Á|ü»\T ù|<ä]ø£+˝À eT>∑Z≈£î+&Ü #·÷&Ü*, n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆ‘˚ |üÁ‹ø± ùd«#·Ã¤qT ø=+‘·es¡≈£î
ìj·T+Á‹+∫Hê |òüsê«˝Ò<äì s¡eT´ n+≥T+~. ÄVü‰s¡+ ˇø£ÿfÒ ñ+fÒ #ê\<äì, |üÁ‹ø± ùd«#·Ã¤≈£L&Ü
ñ+&É≥+ eTTKéTì ˝Òø£b˛‘˚ <˚X¯ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À e÷qe Vü≤≈£îÿ\T mø£ÿ&Ó’Hê ñ\¢+|òæT+|ü
ã&ÉT‘·THêïj˚TyÓ÷ ‘Ó*ùd e÷s¡Zy˚T ñ+&É<äqï~ dü˝≤à yê<äq. |üÁ‹ø£\T <Ûäì≈£î\T, X¯øÏÔeT+‘·T\ #˚‘·T˝À¢
|üÁ‹ø£\T ñqï|ü&ÉT Á|üjÓ÷»q+ @$T{Ï, n$ kÕ<Ûës¡D Á|ü»\≈£î dü+u+~Û+∫q n+XÊ\qT m+<äT≈£î
Á|ü#·T]kÕÔj·Tì ø£qïj·T´ n+{≤&ÉT.
3. kÕe÷õø£ ñ<äé÷\ eTÚ*ø£
n+XÊ\T @$T{Ï?
4. ô|’ q Ç∫Ãq ñ<ëVü ≤ s¡ D ˝À
kÕ<Ûës¡D Á|ü»\ bÕÁ‘·qT m˝≤
ù|s=ÿHêïs¡T?
5. nyÓT]ø±˝Àì q\¢ C≤rj·TT\T,
yÓ T Æ s ê ô|’ ; ñ<ä ´ e÷\ eT<Û ä ´
b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\T @$T{Ï?
6. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± n‘·´~Ûø£
sê»ø° j · T eédü ú \ T>±
Á|üC≤kÕ«e÷´˝Ò ñHêïsTT. Ç$
Á|ü»\ Äø±+ø£\å ≈£î |üP]Ô Hê´j·T+
#˚XÊj·÷? á n<Ûë´j·T+˝À Ç∫Ãq ñ<ëVü≤s¡D\ Ä<Ûës¡+>± ªÁ|üC≤kÕ«eT´+ ` kÕe÷õø£ ñ<äé÷\Tμ
nqï n+X¯+ô|’ ∫qï yê´dü+ sêj·T+&ç.
7. uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡È≥q e+{Ï yê{Ï H˚|ü<Ûä´+˝À ìs¡düq\T, ñ<äé÷\≈£î Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± Á|ü»\qT
m˝≤ düMTø£]kÕÔs√ ‘Ó\TdüT≈£îì, #·]Ã+#·+&ç.
bÕsƒ¡+
22 bÂs¡T\T, Á|üuÛÑT‘ê«\T
uÛ≤>∑+ - I : düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+
>∑≥Tº X‚«‘·~ ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢, e÷qø=+&É÷s¡T eT+&É\+. ÄyÓT ø±ø£rj·T $X¯«$<ë´\j·T+˝À
m+mdtdæ #·<äTe⁄‘·÷ ñ+&˚~. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ (düVü≤ #·≥º+)düVü≤ø±s¡+‘√ ÄyÓT _mdtdæ &çÁ^
|üP]Ô#˚dæ+~.
X‚«‘· _mdtdæ ∫e] dü+e‘·‡s¡+ |üØø£\å T 2011 e÷]Ã˝À sêdæ+~.
ˇø£ÿ s¡kÕj·Tq XÊÅdüÔ+˝À 21 e÷s¡Tÿ\T ‘·|æŒ+∫ $T–*q nìï
$wüj·÷˝À¢ ÄyÓT≈£î eT+∫ e÷s¡Tÿ\T e#êÃsTT. B+{À¢ ‘·≈£îÿe
e÷s¡Tÿ\T m+<äT≈£î e#êÃjÓ÷ ÄyÓT≈£î ns¡ú+ ø±˝Ò<äT. ÄyÓT u≤>±
ø£wüº|ü&ç #·~$ pHé˝À ÇHéôdº+{Ÿ |üØø£å sêdæ+~. ákÕ] ÄyÓT≈£î 9
e÷s¡Tÿ˝Ò e#êÃsTT. |üØø£\å ˝À u≤>± sêdæHê ‘·q≈£î ‘·≈î£ ÿe e÷s¡Tÿ\T
m+<ä T ≈£ î edü T Ô H êïjÓ ÷ ÄyÓ T ≈£ î ns¡ ú + ø±˝Ò < ä T . ø±ø£ r j· T
$X¯«$<ë´\j·÷ìøÏ yÓ[¢ ‘·q |üØø£å |üÁ‘êìï eT∞¢ eT÷˝≤´+ø£q+
#Ój·Té\dæ+~>± ÄyÓT <äs¡U≤düTÔ ô|≥Tº≈£î+~. ø±˙ ÄyÓT $qïbÕìï
$X¯«$<ë´\j·T+ ‹s¡düÿ]+∫+~. á˝À>± X‚«‘· m+mdtdæ Á|üy˚X¯
|üØø£å˝À ñrÔs¡Tísê\sTT´+~. nsTT‘˚ _mdtdæ˝À s¡kÕj·Tq XÊÅdüÔ+
|üØø£å˝À ñrÔs¡Tísê\T nsTT‘˚ ‘·|æŒ+∫ $X¯«$<ë´\j·T+ ÄyÓTqT
m+mdtdæ˝À #˚s¡TÃø√q+~.
n|ü &ÉT ÄyÓT düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ ø±s¡´ø£s¡Ô\qT dü+Á|ü~+∫ ‘·q
»yêãT |üÁ‘·+ bòı{Àø±|” ø√s¡T‘·÷ <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£î+~. $X¯«$<ë´\j·T n~Ûø±s¡T\T bòı{Àø±|”
Çe«{≤ìøÏ ìsêø£]+#ês¡T. m+mdtdæ˝À #˚πs ‘˚B <ä>∑Zs¡ |ü&ÉT‘·T+&É≥+‘√ ÄyÓT sêÅwüº düe÷#ês¡
n~Ûø±] <ä>∑Zs¡≈£î yÓ[¢ $X¯«$<ë´\j·T bÂs¡ düe÷#ês¡ n~Ûø±] »yêãT |üÁ‘·+ Çe«ø£b˛e≥+ô|’
$qï$+#·T≈£î+~. »yêãT|üÁ‘·+ qø£\TqT ÄyÓT≈£î Çe«e\dæ+~>± $X¯«$<ë´\j·T n~Ûø±s¡T\≈£î
sêÅwüº düe÷#ês¡ ø£$TwüqsY Ä<˚XÊ\T C≤Ø #˚XÊs¡T. n|ü &ÉT ‹]– eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ ÄyÓT≈£î
e÷s¡Tÿ\ |üÁ‘·+ |ü+|æ+#ês¡T. ákÕ] ÄyÓT≈£î 51 e÷s¡Tÿ\T e∫Ã |üØø£å˝À ñrÔs¡Tísê\sTT´+~,
<ë+‘√ m+mdtdæ˝À #˚s¡>∑*–+~.
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ e+{Ï~ ˝Òq≥¢sTT‘˚ X‚«‘·≈£î Hê´j·T+ »]– ñ+&˚~ ø±<äT. n+‘·≈£î
eTT+<äT $<ë´s¡Tú\≈£î e÷s¡Tÿ\T ‘·|æŒ+∫ »yêãT |üÁ‘·+ bı+<˚ neø±X¯+ ñ+&˚~ ø±<äT. ø±ã{Ïº Á|ü‹
»yêãT≈£î e÷s¡Tÿ\T dü]>±Z y˚XÊs√ ˝Ò<√ #·÷düT≈£îH˚ M\T $<ë´s¡Tú\≈£î ñ+&˚~ ø±<äT.
314 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü bÂs¡T\T, Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+, 2005qT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ÄyÓ÷~+∫q $wüj·T+ MTs¡T mì$T<äe
‘·s¡>∑‹˝À #·~yês¡T. Á|ü»\ ñ<äéT+ ø±s¡D+>±, bÂs¡T\≈£î Vü≤≈£îÿ\qT ø£*ŒdüTÔqï sêC≤´+>∑+˝Àì
n+XÊ\ ø±s¡D+>± á #·≥º+ s¡÷bı+~+~. düVü≤ #·≥º+ Á|üjÓ÷»Hê\T Á|ü»\≈£î n+<ë\+fÒ
ìs¡«]Ô+#ê*‡q s¬ +&ÉT bÕÁ‘·\ >∑T]+∫ á bÕsƒ+¡ ˝À ≈£î|¢ +Ôü >± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. yÓTT<ä{Ï bÕÁ‘· Á|üuTÑÛ ‘·«
XÊK\~, ¬s+&Ée bÕÁ‘· bÂs¡T\~. @ Á|üC≤kÕ«$Tø£ eédüú˝ÀHÓ’Hê Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü»\≈£î u≤<Ûä´‘·
eVæ≤+∫ yê]øÏ »yêãT<ëØ>± ñ+&Ü*. n+‘·≈£î eTT+<äT Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, yê{Ï dæã“+~
»yêãT<ëØ‘·q+ Á|ü<Ûëq+>± mìï¬ø’q Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+&˚~. Á|üuÛÑT‘·« XÊK˝À
ñ‘·ŒqïeTj˚T´ düe÷#ês¡+˝À @ bÂs¡T&ÉT ÄdüøÏÔ #·÷|æ+∫Hê yê]øÏ n+<ä#˚j·T≥+ Ç|ü &ÉT Á|üuÛÑT‘·«
XÊK\ u≤<Ûä´‘· ne⁄‘·T+~.
düe÷#ês¡+ n+fÒ @$T{Ï?
Á|ü‹ Á|üuÛÑT‘·«XÊK ø=ìï ìj·TeT, ìã+<Ûäq\ Ä<Ûës¡+>± |üì #˚düTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Äs√>∑´
XÊK˝À ÄdüT|üÁ‹˝À &Üø£ºs¡T¢, qs¡T‡\ m+|æø£, ìj·÷eTø£+, ã~©\≈£î dü+ã+~Û+∫ ˝Ò<ë eT+<äT\
ø=qT>√\T, |ü+|æD°\≈£î dü+ã+~Û+∫ ìj·TeT, ìã+<Ûäq\T ñ+{≤sTT. ¬syÓq÷´ XÊK˝À uÛÑ÷$T
]ø±s¡T\¶ ≈£î dü+u+~Û+∫q ìj·Te÷\T ñ+{≤sTT, ˝Ò<ë $<ë´XÊK˝À bÕsƒX¡ Ê\\T |ü⁄düøÔ ±\T ø=q{≤ìøÏ,
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»Hê\T ô|≥º{≤ìøÏ, edü‹>∑èVü≤ dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+#·{≤ìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ôd\e⁄\≈£î,
Áø°&Ü yÓT<Æ ëHêìøÏ &ÉãT“ b˛>∑T#ÓjT· ´≥+ e+{Ï yê{ÏøÏ ìj·Te÷\T ñ+{≤sTT. á |ü]dæ‘ú T· \ìï+{Ï˝À
ø=ìï ìj·Te÷\qT bÕ{Ï+#ê*, ø=ìï ]ø±s¡T¶\qT ìs¡«Væ≤+#ê*, rdüT≈£îqï ìs¡íj·÷\ $es¡D
ñ+&Ü*. M{Ï ø±s¡D+>± eédüú˝À nH˚ø£ sê‘· |üÁ‘ê\T s¡÷bı+<äT‘êsTT. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+˝À
ù|s=ÿqï≥Tº Ç$ nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À ñ+&Ée#·TÃ:
ªª]ø±s¡T\¶ T, &Ü≈£îýÓT+≥T¢, yÓTyÓ÷\T, á`yÓTsTT˝Ÿ‡, n_ÛÁbÕj·÷\T, dü\Vü‰\T, |üÁ‹ø± Á|üø≥
£ q\T,
düs¡Tÿ´\s¡T¢, Ä<˚XÊ\T, ˝≤>¥ |ü⁄düÔø±\T, ˇ|üŒ+<ë\T, ìy˚~ø£\T, |üÁ‘ê\T, qeT÷Hê\T, yÓ÷&É˝Ÿ‡ e+{Ï
s¡÷bÕ\˝À ñqï yÓT{°]j·T˝Ÿ, @ m\Åø±ºìø˘ s¡÷|ü+˝ÀHÓ’Hê ñqï >∑D≤+ø±\T, neT\T˝À ñqï Ç‘·s¡
#·{≤º\ øÏ+<ä Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±] nqTeT‹ bı+~q Åô|’y˚≥T dü+düú≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+,μμ
á düe÷#ês¡+˝À bÂs¡T\T @+ #Ój·T´>∑\T>∑T‘ês¡qï~ ø°\ø£yÓTÆq~. ˇø£ XÊK |üì #Ój·T´≥+˝À
neø£‘·eø£\T »]>±j·Tqï nqTe÷q+ ñ+<äì nqT≈£î+<ë+, @ e´≈£îÔ˝…’Hê düe÷#êsêìï ùdø£]+∫
ne\+_+∫q $<ÛëHêìï düyê\T #Ój·Té#·TÃ. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ˝Òø£eTT+<äT $<ë´XÊK
j·T÷ìbòÕs¡+qT m˝≤ |ü+∫ ô|{Ïº+<√, ˝Ò<ë Äs√>∑´ XÊK eT+<äT\qT m˝≤ ø=qT>√\T #˚dæ+<√
‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±X¯+ ˝Ò<äT. Ä XÊK˝Àì ô|’ n~Ûø±s¡T\T, ˝Ò<ë eT+Á‹ e÷Á‘·y˚T Ä $esê\qT
rdüT≈£îì, ‘·ìF #Ój·T´>∑*– ñ+&˚yêfi¯ó¢.
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ e\¢ Ç|ü &ÉT Á|ü‹ Á|üuÛÑT‘·« XÊK ]ø±s¡T¶\qT ìs¡«Væ≤+∫, yê{Ïì n&ç–q
bÂs¡T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. n+‘˚ø±<äT, bÂs¡T˝…e«s¡÷ n&É>∑≈£î+&ÜH˚ Á|ü‹ XÊK ‘·eT≈£î
dü+ã+~Û+∫q ø=ìï $esê\qT dü«#·Ã¤+<ä+>± Á|ü»\≈£î ãVæ≤s¡Z‘·+ #Ój·÷´*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î s√&ÉT¢

y˚dTü +Ô fÒ, ˝Ò<ë eTs¡eTà‘·T #˚dTü +Ô fÒ Á|üC≤ |üqT\ {°#s· T¡ ≈£î ôV≤&ÜàkÕºsT¡ Ç#˚Ã eTÚœø£ Ä<˚X+¯ düe÷#ês¡+
XÊK (PWD) Ä ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ uÀs¡T¶ ô|{Ïº ø±ø£b˛e{≤ìøÏ ø±s¡D+ @$T{À #·]Ã+#·+&ç.
m+‘· &ÉãT“ Ks¡TÃ ô|{≤ºsT¡ , ˝Ò<ë m+‘· eT+~ dæbòÕs¡düT #˚dæq $<Ûä+>± ìj·TeT, ìã+<Ûäq\qT
≈£L©\T |üì#˚kÕs¡T, mìï s√E\˝À |üì |üP]Ô bÕ{Ï + ∫q≥¢ s TT‘˚ Á|ü u Û Ñ T ‘· « XÊK\T eT]+‘·
#˚XÊs¡T e+{Ï $esê\qT bı+<äT |üs¡#ê*. »yêãT<ëØ‘·Hêìï m˝≤ ø£qãs¡TkÕÔj÷Ó }Væ≤+#·+&ç.
Bì e\¢ eT]+‘· bÕs¡<äs¡Ùø£‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
mes¡T u≤<ÛäT´\T
ô|’q $e]+∫q <ëìì ã{Ïº Ç≥Te+{Ï #·{≤ºìï neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ ˇø£ ìsêàD+ nedüs¡+
nì ns¡eú Te⁄‘√+~. mì$T<äe ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·~$q≥Tº MT Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\‘√ düV‰ü Á|ü‹ Á|üuTÑÛ ‘·«XÊK˝À
ˇø£ bÂs¡ düe÷#ês¡ n~Ûø±] ñ+{≤s¡T, n<˚ XÊK˝À ˇø£ n|”Œ˝Ò{Ÿ n~Ûø±] ñ+{≤s¡T, nìï XÊK\
bÂs¡ düe÷#ês¡ n~Ûø±s¡T\T, n|æŒ˝Ò{Ÿ n~Ûø±s¡T\T sêÅwºü bÂs¡ düe÷#ês¡ ø±sê´\j·÷ìøÏ »yêãT<ëØ>±
ñ+{≤s¡T, BìøÏ sêÅwüº düe÷#ês¡ ø£$Twüqs¡T¢ ñ+{≤s¡T. @<Ó’Hê Á|üuÛÑT‘·«XÊK πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ øÏ+~øÏ
eùdÔ πø+Á<ä düe÷#ês¡ ø£$Twüqs¡¢‘√ ≈£L&çq πø+Á<ä düe÷#ês¡ ø±sê´\j·÷ìøÏ »yêãT<ëØ>±
ñ+{≤s¡T. Á|ü<Ûëq mìïø£\ ø£$Twüqs¡T, Hê´j·Teédüú e÷~] á düe÷#ês¡ ø±sê´\j·÷\T
dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ø£∑*– ñ+{≤sTT.
ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê Bìì ns¡ú+ #˚düTø√{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï<ë›+. MTs¡T ˇø£ Á>±eT+˝À
ñ+≥THêïs¡ì nqT≈£î+<ë+. MT Á>±eT+˝À y˚dæq s√&ÉT¶øÏ m+‘· Ks¡TÃ nsTT´+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\ì
MTs¡T nqT≈£îHêïs¡T. PWD eT+&É\ ˝Ò<ë õ˝≤¢ ø±sê´\j·T+˝À düe÷#ês¡+ ø√dü+ MTs¡T <äs¡U≤düTÔ
#˚j·Te#·TÃ. MTs¡T PWD õ˝≤¢ ø±sê´\j·T+˝À <äs¡U≤düTÔ #˚ùd eT+&É\ XÊK <ë«sê düe÷#ês¡+
bı+<äeTì yêfi¯ó¢ ã<äT\T Çe«{≤ìøÏ ˝Ò<äT. ˇø£y˚fi¯ MTs¡T PWD eT+&É\ ø±sê´\j·T+˝À <äs¡U≤düTÔ
#˚ùdÔ á düe÷#êsêìï õ˝≤¢ ø±sê´\j·T+ qT+∫ rdüTø=eTàì #Ó|Œü {≤ìøÏ ˝Ò<Tä . ˇø£yfi˚ ¯ á düe÷#ês¡+
yêfi¯¢ <ä>sZ∑ ¡ ˝Òøb£ ˛‘˚ düe÷#ês¡+ ñqï n~Ûø±] qT+∫ düe÷#ês¡+ bı+~ <ëìì n+<ä#j ˚ T· ≥+ yêfi¯¢
u≤<Ûä´‘·.
ˇø£y˚fi¯ düe÷#ês¡ n~Ûø±s¡T\T Ç<ä›s¡÷ MT <äs¡U≤düTÔ≈£î »yêãT Çe«˝Ò<äì nqT≈£î+<ë+.
n|ü &ÉT @+ #Ój·÷´*? Çø£ÿ&É sêÅwüº, πø+Á<ä düe÷#ês¡ ø£$Twüqs¡¢ bÕÁ‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
dü + ‘· ] +#· T ≈£ î +≥T+~. PWD ˝Àì bÂs¡ dü e ÷#ês¡ n~Û ø ±s¡ T \T M{Ï ø Ï »yêãT<ëØ>±
ñ+{≤s¡T. nedüs¡yÓTÆ‘˚ sêÅwüº, πø+Á<ä düe÷#ês¡ ø£$Twüqs¡T¢ dü+u+~Û‘· bÂs¡ düe÷#ês¡ n~Ûø±]øÏ
»]e÷Hê $~Û+#·e#·TÃ.
nsTT‘˚ Äj·÷ XÊK\ |üì˝À #·{≤º\qT ñ\¢+|òTæ ùdÔ #·s´¡ rdüT≈£îH˚ u≤<Û´ä ‘· düe÷#ês¡ n~Ûø±s¡T\≈£î
ñ+&É<äì >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. á n~Ûø±s¡+ <˚X¯+˝Àì Hê´j·TkÕúHê\πø ñ+≥T+~. nsTT‘˚ ìπs›•‘·
düeTj·T+˝À|ü⁄, dü¬s’q düe÷#ês¡+ Ç#˚Ã˝≤ sêÅwüº, πø+Á<ä düe÷#ês¡ ø£$Twüqs¡T¢ #·÷&Ée#·TÃ. ˇø£y˚fi¯
me¬s’Hê bÂs¡ düe÷#ês¡ n~Ûø±] düe÷#êsêìï Çe«{≤ìøÏ ‹s¡düÿ]ùdÔ sêÅwüº, πø+Á<ä düe÷#ês¡
ø£$Twüqs¡¢ Ä<˚XÊ\ y˚Ts¡≈£î yêfi¯¢qT •øÏå+#·e#·TÃ.

düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ øÏ+~øÏ e#˚Ã Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\qT #·≥º+ á øÏ+~ $<Ûä+>± >∑T]Ô+∫+~:
n) sêC≤´+>∑+ øÏ+<ä @s¡Œ&çq dü+dü;úü Ä) bÕs¡¢yÓT+≥T, ˝Ò<ë sêÅwüº XÊdüq düuÛÑ\ Á|üø±s¡+ @s¡Œ&çq
dü+düú; Ç) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·« Ä<˚XÊ\T ˝Ò<ë H√{Ï|òæπøwüHé <ë«sê @s¡Œ&çq dü+düú. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú,
Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‹‘· dü+düú, Á|üuÛÑT‘·«+ ì<ÛäT\T düeT≈£L]Ãq dü+düú\T á #·≥º+øÏ+~øÏ ekÕÔsTT.
Á|ü‘·´ø£å+>± ˝Ò<ë |üs√ø£å+>± >∑D˙j·T yÓTT‘·Ô+˝À Á|üuÛÑT‘·« ì<ÛäT\T n+<˚ dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T ≈£L&Ü á
#·≥º+øÏ+~øÏ ekÕÔsTT.
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+, 2005 Á|üø±s¡+ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T n) ø£+|üP´≥¬s’CŸ¶ s¡÷|ü+˝À
düe÷#êsêìï uÛÁÑ <ä|sü #¡ ê*, Ä) <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï eTT+<ädTü >Ô ±H˚ yÓ\&¢ ç #Ój÷· ´*.
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Ç˝≤ ù|s=ÿ+{À+~:
(1) Á|ü‹ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú: n) ‘·q≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï ]ø±s¡T¶\qT .... Ç≥Te+{Ï
]ø±s¡T¶\qT ‘˚*ø£>± ãj·T≥≈£î rj·T{≤ìøÏ M\T>± eØZø£]+∫, dü÷∫ø£\‘√
ìs¡«Væ≤+#ê*.
Ä) Á|ü‹ dü+düú á ~>∑Te düe÷#êsêìï Á|ü#·T]+#ê*
(i) dü+düú $esê\T, $<ÛäT\T, u≤<Ûä´‘·\T;
(ii) dü+düú˝Àì n~Ûø±s¡T\T, ñ<√´>∑düTÔ\ n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T;
(iii) ìs¡íj·÷\T rdüTø√e≥+˝À nqTdü]+#˚ $<Ûëq+, |üs¡ý˚ø£åD, »yêãT<ëØ
$<ÛëHê\qT ≈£L&Ü ù|s=ÿHê*;
(v) dü+dü≈ú î£ ñ+&˚ ˝Ò<ë <ëì ìj·T+Á‘·D˝À ñ+&˚ ˝Ò<ë ‘·eT $<ÛTä \qT ìs¡«]Ô+#·≥+˝À
ñ<√´>∑düTÔ\T ñ|üjÓ÷–+#˚ ìj·Te÷\T, ìã+<Ûäq\T, Ä<˚XÊ\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T,
]ø±s¡T¶\T.
.....
(viii) dü\Vü‰ Çe«≥+ ø√dü+ @sêŒ≥T #˚dæ ... Ç<ä›s¡T ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe
düuÛÑT´\T ñqï uÀs¡T¶\T, dü$T‘·T\T, dü+|òü÷\T, Ç‘·sê\ $esê\T;
(ix) Ä ø±sê´\j·T+˝Àì n~Ûø±s¡T\T, ñ<√´>∑düTÔ\ $esê\T;
(x) n~Ûø±s¡T\T, ñ<√´>∑dTü \Ô ≈£î ÇdüTqÔ ï HÓ\dü] J‘·+, ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ #˚ùd Ç‘·s¡
#Ó*¢+|ü⁄\T;
(xi) ‘·q Á|ü‹ ˇø£ÿ @C…˙‡øÏ πø{≤sTT+∫q ã&Ó®≥T;
(xii) dü_‡&û |ü<∏äø±\ neT\T $<Ûëq+ <ëìøÏ πø{≤sTT+∫q ì<ÛäT\T....
(xiii) <ëì <ë«sê sêsTTr\T, |ü]à≥T¢, ˝Ò<ë nBÛø£è‘· |üÁ‘ê\T bı+~q yêfi¯¢ $esê\T;
....
(xvi) bÂs¡ düe÷#ês¡ n~Ûø±s¡T\ ù|s¡T¢, ôVA<ë\T, Ç‘·s¡ $esê\T.
Ç) eTTKýÓTqÆ $<ÛëHê\T s¡÷bı+~+#˚≥|ü &ÉT ˝Ò<ë Á|ü»\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd ìs¡j
í ÷· \qT
Á|üø£{Ï+#˚≥|ü &ÉT dü+ã+~Û‘· nìï yêdüÔyê\qT yÓ\¢&ç #˚j·÷*.

á) Á|üuÛ≤$‘· e´øÏÔøÏ |ü]bÕ\q dü+ã+<Ûä ˝Ò<ë Hê´j·T dü«s¡÷|ü+ >∑\ ìs¡íj·÷\≈£î ø±s¡D≤\qT
‘Ó*j·T#Ój·÷´*.
2) ô|’ düe÷#ês¡eT+‘·{Ï˙ mes¡÷ n&É>∑≈£î+&ÜH˚ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T yÓ\¢&ç #˚j·÷*.
3) Ç~ n+<ä]ø° ‘˚*ø£>± n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
4) Ç~ kÕúìø£ uÛ≤wü˝À ñ+&Ü*; BìøÏ @<Ó’Hê &ÉãT“ #Ó*¢+#ê*‡ ñ+fÒ n~ Á|ü»\≈£î uÛ≤s¡+
ø±≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
düe÷#ês¡+ yÓ\¢&ç #Ój·T´{≤ìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄\T

Bì ns¡ú+ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï eéVü‰sê\ô|’ Á|ü»\ ì|òü÷ ñ+&Ü\ì ø±<äT.
ø=+‘· düe÷#êsêìï Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ\¢&ç #Ój·T´≈£î+&Ü ñ+&˚ neø±XÊìï #·≥º+ ø£*Œk˛Ô+~. Ç˝≤
$TqVü‰sTT+∫q ø=ìï n+XÊ\T:
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+, düeTÁ>∑‘\· qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd düe÷#ês¡+, $<˚o X¯≈î£ \Ô dü+<äs“¡ +¤ ˝À
ø°\ø£ Ä]úø£, XÊÅd”Ôj·T Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*– ñ+&˚ n+XÊ\T.
bÕs¡¢yÓT+≥T ˝Ò<ë sêÅwüº XÊdüq düuÛÑ\ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+#˚ düe÷#ês¡+.
>√|ü´+>± ñ+#·T‘ês¡qï uÛ≤eq‘√ $<˚X¯ Á|üuÛÑT‘ê«\ qT+∫ n+~q düe÷#ês¡+.
ˇø£ e´øÏÔ J$‘êìøÏ ˝Ò<ë uÛÖ‹ø£ uÛÑÁ<ä‘·≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+#˚ düe÷#ês¡+.
(n+‹eT ìs¡íj·T+ rdüTø√e&ÜìøÏ eTT+<äT) eT+Á‘·T\ ˝Ò<ë ôdÁø£≥Ø\ ãè+<ä+ eTT+<äT
ñ+#˚ πø_HÓ{Ÿ |üÁ‘ê\T ˝Ò<ë ]ø±s¡T¶\T.
eTq ôd’ìø£ <äfi≤\T, uÛÑÁ<ä‘ê dü+düú\T #ê˝≤ es¡≈£î düe÷#ês¡ ø£$Twüq¢ |ü]~Û˝ÀøÏ sêe⁄.
á #·≥º+˝À e÷s¡TŒ\T mes¡T #˚j·Te#·TÃ? á #·≥º+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· Bì˝Àì |ü\T n+XÊ\qT
nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À $$<Ûä XÊK\T
á #·≥º+ Á|üø±s¡+ @ düe÷#ês¡ n~Ûø±] Á|ü•ï+#êsTT. nedüs¡eTì|æùdÔ á
nsTTHê düe÷#ês¡+ Çe«ø£b˛‘˚ yêfi¯ó¢ »]e÷Hê #· { ≤º ì øÏ bÕs¡ ¢ y Ó T +≥T dü e s¡ D \T
#Ó*¢+#ê*‡ ñ+≥T+~. MTs¡ T Bì‘√ #˚j·Te#·TÃ, nsTT‘˚ sêC≤´+>∑+ ns¡ú+
@ø°uÛÑ$kÕÔsê? m+<äTø£ì? #˚dTü ≈£îì ìs¡«∫+∫q <ëìøÏ eT<ä‘› T· >±,
@ s¡øy£ TÓ qÆ düe÷#ês¡+ Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝À düe÷#êsêìøÏ ñqï eTÚ*ø£ Vü≤≈£îÿ≈£î
˝Ò<äT? BìøÏ eT<ä›‘·T ‘Ó*|æq yê<äq @~? uÛ+Ñ >∑+ ø£*–+#˚˝≤ Ç~ ñ+&É≈L£ &É<Tä .
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ, Á|ü»\T
düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ H˚|ü<Ûä´+˝À Á|ü»\≈£î m≥Te+{Ï bÕÁ‘· ñ+<√, <ëìì m˝≤ b˛wæ+#ê˝À
≈£î¢|üÔ+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. Á|üdüTÔ‘·+ @ bÂs¡T&Ó’Hê Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ dü+ã+~Û+∫ @ XÊK˝ÀHÓ’Hê ]ø±s¡T¶
s¡÷|ü+˝À ñ+&˚ düe÷#ês¡+ ø±yê\ì n&É>∑e#·TÃ. Ä düe÷#ês¡+ ‘·q≈£î m+<äT≈£î ø±yê˝À
$e]+#ê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä . düe÷#ês¡+ ø±yê\qï $qïbÕìï #˚‹‘√ sêdæq ñ‘·sÔ +¡ s¡÷|ü+˝Àø±˙
m\Åø±ºìø˘ yÓTsTT˝Ÿ s¡÷|ü+˝Àø±˙ Çe«e#·TÃ. düe÷#êsêìï Ä sêÅwüº n~Ûø±s¡ uÛ≤wü˝Àø±˙, ˝Ò<ë
Ç+^¢wüß˝Àø±˙, ˝Ò<ë Væ≤+B˝Àø±˙ Çe«e#·TÃ. ˇø£y˚fi¯ ˇø£ e´øÏÔ ñ‘·Ôs¡+ sêj·T˝Òø£b˛‘˚ bÂs¡
düe÷#ês¡ n~Ûø±] ˝Ò<ë
sêÅwü º bÂs¡ dü e ÷#ês¡
n~Ûø±] e<ä› eTÚœø£+>±
#Ó | ü Œ ≥+ <ë«sê ≈£ L &Ü
<ä s ¡ U ≤dü T Ô Çe«e#· T Ã.
düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ e´øÏÔ
‘êqT mes√ ‘Ó * j· T
#˚j·÷*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
nsTT‘˚ dü e ÷#ês¡ +
|ü + |æ + #· { ≤ìøÏ b˛dü º ˝ Ÿ
∫s¡THêe÷ n+<ä#˚j·÷*.
düe÷#êsêìï bı+<ä{≤ìøÏ
bÂs¡T\T HêeTe÷Á‘·yÓTÆq
∫Á‘·+ 22.1 : düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ô|’ Á|ü<äs¡Ùq s¡ T dü T eTTqT #Ó * ¢ + #ê*‡
ñ+≥T+~, Ç~ mø£ÿ&ç ø±sê´\j·T+ nH˚<ëìï ã{Ïº 5`10 s¡÷bÕj·T\ eT<Û´ä ñ+≥T+~. düe÷#ês¡+ ø√s¡T‘·Tqï
e´øÏÔ <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñ+fÒ n‘·qT/ ÄyÓT á s¡TdüTeTT #Ó*¢+#·qedüs¡+ ˝Ò<äT. ø±ã{Ïº á #·≥º+ nH˚ø£
$<Ûë\T>± n+<ä]ø° düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚˝≤ #˚dæ+~.
øÏ+<ä Ç∫Ãq yêsêÔø£<∏äHê\qT #·~$ düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ ñ|üjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
a ls ply Inf
ve os id c o m
orm
re ut al ne 25, eveals f ine mi ati
T I a t v ha Jan RT I r n
TN
N F d u ssi
on
R 00 ou n T TNN Prof ’s ndians i eb
1, 2 nd
e
o ne
,0 th t i rao, 11 7 I broad F
014, 1 r R
r
i
40 w rmi want s on aserving t P ls
2.38A
M I
T
pri s
e es
h
sp ite es ge ea IST
p itin Y de ntenc ig ev
se b r y ST
is er, uer 7AM I
N
C ult q 02.5
Chennai: An RTI M
N efa TI , 2014,
petition filed by DC with R R T I ts
d an
24
lican
Chennai corporation
TNN
J
app edn't
reveals that Rs 175 crore, b R ne ide
sta uried TI Ac
collected as education cess, & te prov ess:
s B in se t lies
is in the corporation’s kitty TN H e ha ve a d d r tre
N | ma
unspent for the last eight Feb li C vika ral Cenide post boxhi,
3, 2 Ja prov New Del
014 hh (can
years. DC Pramila , 06 ap in er) PT
I
014
.13 i numb uary 12, 2
Krishnan | 30th Jan 2014 AM a, Jan
IST

Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ nìï $wüj·÷\T ‘Ó*dæq bÂs¡T\T ø±yê*, düe÷#ês¡+˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘· ñ+&Ü*. Ç~
n$˙‹ì n]ø£≥º{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~, Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|ü‹ˇø£ÿ bÂs¡TìøÏ »yêãT<ëØ>± ñ+{≤sTT. Ç+‘·≈£î
eTT+<äT e÷~] Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T πøe\+ mìï¬ø’q Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\πø düŒ+~+#·≥+ ø±≈£î+&Ü Ç|ü &ÉT n$
kÕ<Ûës¡D bÂs¡T\≈£î ≈£L&Ü düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒe\dæ ñ+≥T+~, n+fÒ yêfi¯¢≈£î ≈£L&Ü »yêãT<ëØ>±
ñ+&Ü*.
uÛ≤>∑+ - II : Hê´j·T ùdyê ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú

ø√s¡Tº |ò”E\T, Ç‘·s¡ Ks¡TÃ\T uÛÑ]+#·˝Òì ù|<ä Á|ü»\≈£î eTq <˚X¯+˝À ñ∫‘· Hê´j·T ùde\≈£î
m≥Te+{Ï neø±XÊ\T ñHêïsTT?
ñ∫‘· Hê´j·T ùde\ <ë«sê m≥Te+{Ï πødüT\T, ‘·>±<ë\qT #˚|ü≥ºe#·TÃ?
ø√s¡Tº\ ãj·T≥ ‘·>±<ë\ |ü]cÕÿsêìøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T $<Ûëq+ @<Ó’Hê ñ+<ë?
Á|ü»\≈£î ñ∫‘· Hê´j·T ùde\T n+~+#·{≤ìøÏ eTq <˚X¯+˝À ˇø£ $<Ûëq+ ñ+~. Hê´j·T
ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (dües¡D) #·≥º+, 2002 Á|üø±s¡+ düe÷»+˝Àì ã\V”≤q esêZ\≈£î ñ∫‘·
Hê´j·T ùde\T n+~+#·{≤ìøÏ Hê´j·T ùdyê |”sƒê\qT @sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T. Ä]úø£ ˝Òø£ @ Ç‘·s¡
ø±s¡D≤\ e\¢ HÓ’Hê @ bÂs¡T&çøÏ ≈£L&Ü Hê´j·T+ \_Û+#·≈£î+&Ü ñ+&É≈£L&É<äqï ñ<˚›X¯+‘√ M{Ïì
@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Bìe\¢ Hê´j·T eédüú düe÷q neø±XÊ\ ÁbÕ‹|ü~ø£q n+<ä]ø° Hê´j·÷ìï
n+~düTÔ+~.
Á>±e÷\˝À Á|ü»\ ‘·>±<ë\qT rs¡Ã&ÜìøÏ nìï $wüj·÷\qT, n+XÊ\qT Á>±eT / ‘Ó>∑ ô|<ä›\
eTT+<äT #·]Ã+∫ Á|üXÊ+‘·+>± n+<ä]ø° ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+>± |ü]wüÿ]+#·≥+ eTq <˚X¯+˝À nHê~>±
»s¡T>∑T‘√+~. ‘·>±<ë\T, $yê<ë\ dü«uÛ≤e+, yê{Ï eT÷˝≤\T kÕ<Ûës¡D+>± kÕúìø£ Á|ü»\≈£î, Á>±eT
ô|<ä›\≈£î ‘Ó\TkÕÔsTT. Bìe\¢ Ä ‘·>±<ë\qT / $yê<ë\qT Á>±eT Á|ü»\T #·]Ã+#·{≤ìøÏ M\T ø£*–,
bÕs¡<äs¡Ùø£ |ü<ä∆‹˝À n+<ä]ø° ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´ |ü]cÕÿsêìï ø£qT>=q≥+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. Hê´j·T
ùde\ |”sƒê\ #·≥º+ 1987 ì 1994˝Àq÷, ‹]– 2002 ˝Àq÷ düe]+#ês¡T. BìøÏ+<ä ˝Àø˘
n<ë\‘Y\qT (Á|üC≤ Hê´j·T |”sƒê\qT) Á|ü‹ sêÅwüº+˝Àq÷ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
Ç|ü⁄Œ&ÉT M{Ï <ë«sê Hê´j·T ø√$<äT\T, n~Ûø±s¡T\T, nq~Ûø±s¡ Á|üeTTKT\ düeTø£+å ˝À, düTVü≤è<ë“¤e¤
yê‘êes¡D+˝À, |üsd¡ Œü s¡ n+^ø±s¡+‘√ ‘·>±<ë\T $yê<ë\qT |ü]cÕÿ]+#·Tø√e#·TÃ. Ks¡TÃ ˝Ò≈î£ +&Ü,
‘·«]‘·>∑‹q Hê´j·T+ bı+<ä{≤ìøÏ Á|ü»\T Ç|ü⁄Œ&ÉT ˝Àø˘ ˝Àø˘ n<ë\‘Yì MTs¡T düeT]úkÕÔsê?
n<ë\‘Y\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T. ø√s¡Tº\˝À Bs¡Èø±\+>±
n|ü]wüÿ è‘·+>± ñqï πødüT\qT m≥Te+{Ï Ks¡TÃ ˝Ò≈£î+&Ü yÓ+≥H˚ |ü]wüÿ]+#·Tø√{≤ìøÏ ˝Àø˘
n<ë\‘Y düVü‰j·T |ü&ÉT‘·T+~. ˇø£y˚fi¯ n|üŒ{Ïπø ø£ø£å<ës¡T\T ø√s¡Tº s¡TdüTeTT #Ó*¢+∫ ñ+fÒ n~ ≈£L&Ü
yÓqøÏÿ ÇkÕÔs¡T. ‘·>±<ë\T $yê<ë\ |ü]cÕÿsêìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À nHê~>± neT\T˝À ñqï $<Ûëqy˚T
˝Àø˘ n<ë\‘Y s¡÷bÕìï dü+‘·]+#·T≈£î+~, Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝Àq÷ Bì nedüs¡+, ñ|üjÓ÷>∑+ ñ+~.

Hê´j·T ùdyê ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ñ<˚›XÊ\T
düe÷»+˝Àì ã\V”≤q esêZ\≈£î ñ∫‘·, düeTs¡ú Hê´j·T ùde\qT n+~+#·{≤ìøÏ Hê´j·Tùde
ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú #·{≤ºìï #˚j·T&É+.
Ä]úø£ ˝Òø£ @ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\ e\¢ HÓ’Hê @ bÂs¡Tìø° Hê´j·T+ n+<äì |ü]dæú‹ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&É&É+.
düe÷q neø±XÊ\ ÁbÕ‹|ü~ø£q Hê´j·÷ìï n+~+#˚˝≤ Hê´j·T eédüú |üì#˚ùd˝≤ #·÷&É{≤ìøÏ
˝Àø˘ n<ë\‘Y\qT @sêŒ≥T #Ój·T´≥+.
ø√s¡Tº\ ãj·T≥ düeTs¡ú, Á|ü‘·é÷ïj·T, düè»Hê‘·àø£ $yê<ä |ü]cÕÿs¡ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·≥+.
Hê´j·T ùde\ @sêŒ≥T

á #·≥º+ Á|üø±s¡+ Hê´j·T düVü‰j·T+ n+~+#·{≤ìøÏ <˚X¯yê´|üÔ+>± ˇø£ Hê´j·T eédüúqT
@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. <˚X¯kÕúsTT˝À @sêŒf…Æq C≤rj·T Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú. á #·≥º+˝À
bı+<äT|üs¡#·ã&çq n+XÊ\ Á|üø±s¡+ Hê´j·T ùde\T n+~+#·{≤ìøÏ $~Û$<ÛëHê\qT dü÷Á‘ê\qT
s¡÷bı+~düTÔ+~. Hê´j·T ùde\≈£î ‘·≈£îÿe e´j·T+‘√ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq Hê´j·T ùde\T n+~+#·&ÜìøÏ
|ü<øä∏ ±\qT s¡÷bı+~düT+Ô ~. Hê´j·T düV‰ü j·T |ü<øä∏ ±\T, ø±s¡´Áø£e÷\qT neT\T #˚jT· {≤ì¬ø’ dü«#·Ã+¤ <ä
dü+düú\≈£î, sêÅwüº Hê´j·T ùdyê ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\≈£î á dü+düú ì<ÛäT\qT n+<äCÒdüTÔ+~.
Á|ü‹ sêÅwüº+˝Àq÷ sêÅwüº Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ñ+≥T+~. C≤rj·T kÕúsTT dü+düú
s¡÷bı+~+∫q $~Û $<ÛëHê\qT, Ä<˚XÊ\qT Ç~ neT\T #˚düTÔ+~. sêÅwüº+˝Àì Á|ü»\≈£î Hê´j·T
ùde\qT n+~düTÔ+~. ˝Àø˘ n<ë\‘Y\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. sêÅwüº Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düúøÏ
n~Û|ü‹>±, bÕ´Á≥Hé`ÇHé`N|òt>± sêÅwüº ôV’≤ø√s¡Tº NÛ|òt »dæºdt ñ+{≤s¡T. |ü<ä$˝À ñqï ˝Ò<ë |ü<äM
$s¡eTD #˚dæq ôV’≤ø√s¡Tº »&ç®ì BìøÏ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ #Ó’s¡àHé>± Hê$TH˚{Ÿ #˚kÕÔs¡T.
Hê´j·T düVü‰j·T ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü<∏äø±\qT neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ Á|ü‹ õ˝≤¢˝À¢ õ˝≤¢ Hê´j·T
ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düúqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ä õ˝≤¢ »&ç® BìøÏ mø˘‡ ` n|òæwæjÓ÷ #Ó’s¡àHé>± ñ+{≤s¡T,
Ç‘·s¡ düuÛÑT´\qT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Hê$TH˚{Ÿ #˚düTÔ+~.
Á|ü‹ eT+&É\+ ˝Ò<ë ø=ìï eT+&É˝≤\≈£î eT+&É\ ˝Ò<ë ‘ê\÷ø±, Hê´j·T ùde\ dü+|òü÷\T
ñ+{≤sTT. Ä |ü]~Û˝À ˝Àø˘ n<ë\‘Y\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+, Hê´j·T ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«j·T+
#˚j·T≥+ Bì u≤<Ûä´‘·. dü+|òüT |ü]~Û˝À |üì #˚düTÔqï d”ìj·TsY dæ$˝Ÿ »&ç® eT+&É\ Hê´j·T ùde\
dü+|òü÷ìøÏ n~Û|ü‹>±q÷, mø˘‡`n|òæwæjÓ÷ #Ó’s¡àHé>±q÷ ñ+{≤s¡T.

Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\ $<ÛäT\T
Hê´j·÷\T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú $$<Ûä kÕúsTT\˝À á ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqï $<ÛäT\qT ìs¡«]ÔdüTÔ+~.
#·≥º+˝À bı+<äT|ü]∫q Á|üø±s¡+ ns¡TΩ˝…’q e´≈£îÔ\≈£î Hê´j·T ùde\qT n+~+#·≥+
˝Àø˘ n<ë\‘Y\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+
eTT+<ädüTÔ ìyês¡D, eP´Vü‰‘·àø£ Hê´j·T düVü‰j·T ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü≥º≥+
Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ìs¡ísTT+#˚ Ç‘·s¡ $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·≥+.
Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú <ë«sê m≥Te+{Ï Hê´j·T düVü‰j·T dü<äTbÕj·÷\T n+<äT‘êsTT?
˝Àø˘ n<ë\‘Y\<ë«sê Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú Bs¡Èø±\+>± ø√s¡Tº˝À¢ ñqï πødüT\qT
‘·≈£îÿe ø±\+˝À, m≥Te+{Ï Ks¡TÃ ˝Ò≈£î+&Ü |ü]wüÿ]düTÔ+~. yÓ’yêVæ≤ø£ $uÛÒ<ë\T, uÛÑs¡D≤ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q πødüT\T, uÛÑs¡Ô, n‘·Ôyê]+{Ï y˚~Û+|ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q πødüT\T, >∑èVü≤ Væ≤+dü πødüT\T
nìï s¡ø±\ dæ$˝Ÿ πødüT\T uÛÑ÷ $yê<ë\T, #·≥ºØ‘ê´ sêJøÏ ns¡ΩyÓTÆq nìï s¡ø±\ ÁøÏ$Tq˝Ÿ πødüT\T
e+{Ï yê{Ïì Ç~ #˚|ü≥ºe#·TÃ. á $<ÛäyÓTÆq πødüT\qT m≥Te+{Ï s¡TdüTeTT\T, Ks¡TÃ\T ˝Ò≈£î+&Ü
˝Àø˘ n<ë\‘Y\ <ë«sê n+<ä]ø° ÄyÓ÷<ä jÓ÷>∑´Ø‹˝À XÊX¯«‘·+>± |ü]wüÿ]+#·Tø√e#·TÃ.
ø√s¡Tº\˝À ô|+&ç+>¥˝À ñqï πødüT\˝À Çs¡T bÕØº\Tø±˙ ˝Ò<ë @<Ó’Hê ˇø£ bÕØº ø±˙ |ü]cÕÿs¡+
ø√dü+ πødüTqT ˝Àø˘ n<ë\‘Y≈£î ã~© #˚j·TeTì ø√s¡T‘·÷ ø√s¡Tº˝À <äs¡U≤düTÔ #˚düTø√yê*. πødüT
|ü]cÕÿsêìøÏ neø±X¯+ ñ+<äì dü+‘·è|æÔ #Ó+~‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT dü+ã+~Û‘· ø√s¡Tº Ä øπ düTqT ˝Àø˘ n<ë\‘YøÏ
|ü+|ædüTÔ+~.
yêĆ≤´ìøÏ yÓfi¯¢ø£eTT+<˚ n+fÒ ø√s¡TºøÏ yÓfi¯¢{≤ìøÏ eTT+<˚ $yê<ë\ |ü]cÕÿsêìø° ø£øÏå <ës¡T\T
dü+ã+~Û‘· õ˝≤¢ kÕúsTT Hê´j·T ùdyê~Ûø±s¡ dü+düúqT >±˙ ˝Ò<ë sêÅwüº Hê´j·T ùdyê~Ûø±s¡ dü+düúqT>±˙
dü+Á|ü~+#·e#·TÃ.
Hê´j·T ùde\ dü+düú <ë«sê mes¡T Á|üj÷Ó »q+ bı+<äe#·TÃ?
øÏ+<ä ù|s=ÿqï e´≈£îÔ\T ñ∫‘· Hê´j·TdüVü‰j·÷ìøÏ ns¡TΩ\T:
1. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T ˝Ò<ë ôw&É÷´˝Ÿ¶ C≤‘·T\≈£î #Ó+~q e´≈£îÔ\T
2. e÷qe nÁø£eT s¡yêD≤ u≤~Û‘·T\T, _øå±≥≈£î\T
3. Åd”Ô\T, |æ\¢\T
4. eT‹ dæú$T‘·+ ˝Òìyês¡T ˝Ò<ë n+>∑ yÓ’ø£\´+ ñqïyês¡T
5. ô|qT $|ü‘·TÔ, C≤‘ê´Vü≤+ø±s¡ Væ≤+dü, ≈£î\ yÓ’wüe÷´\T, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T,
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T¬s’qyês¡T.
6. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T
7. e´_Û#ês¡ eè‹Ô (ìyês¡D) #·≥º+, 1956˝À ôdø£åHé 2, ø±¢E (õ) Á|üø±s¡+ s¡ø£åD >∑èVü≤+, ˝Ò<ë
u≤\ H˚s¡düTÔ\ Hê´j·T #·≥º+, 1986˝Àì ôdø£åHé 2, ø±¢E (C…) Á|üø±s¡+ u≤\ H˚s¡düTÔ\ >∑èVü≤+
˝Ò<ë e÷qdæø£ Äs√>∑´ #·≥º+ 1987˝À ôdø£åHé 2, ø±¢E (õ) Á|üø±s¡+ e÷qdæø£ yê´~Û
∫øÏ‘ê‡\j·T+ ˝Ò<ë e÷qdæø£ s√>∑T\ dü+s¡ø£åD≤\j·T+˝À ìs¡“+<Ûä+˝À ñqï e´≈£îÔ\T.
8. \ø£å s¡÷bÕj·T\˝À|ü⁄ yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ ñqï e´≈£îÔ\T.
ô|’q ù|s=ÿqï yê]˝À @ e´≈£îÔ˝…’Hê düVü‰j·T+ bı+<ä{≤ìøÏ ns¡TΩ\ì dü+ã+~‘· Hê´j·T eT÷]Ô
dü+‘·è|æÔ #Ó+~‘˚ yês¡T ‘·–q Hê´j·T ùde\T bı+<äe#·TÃ.
me]øÏ m˝≤ <äs¡U≤düTÔ #Ój·÷´*?
Bs¡øÈ ±\+>± ô|+&ç+>∑T˝À ñqï ‘·eT $yê<ë\T, ‘·>±<ë\T, ø√s¡Tº øπ düT\qT |ü]wüÿ]+#·Tø√<ä\∫q
e´≈£îÔ\T ‘·eT πødüT |üPs¡«|üsê\T, ø±e\dæq |ü]cÕÿs¡+, $e]dü÷Ô dü+ã+~Û‘· |üÁ‘ê\T eT]j·TT ‘·eT
ns¡Ω‘·qT ‘Ó*j·TCÒùd |üÁ‘ê\‘√ n|òæ&É${Ÿ <ëK\T #˚dæ dü‘·«s¡, ñ∫‘· Hê´j·÷ìï ø√s¡e#·TÃ.
$$<Ûä kÕúsTT\˝À me]øÏ <äs¡U≤düTÔ #˚j·÷˝À Çø£ÿ&É ù|s=ÿHêï+:
õ˝≤¢kÕúsTT˝À ` ø±s¡´<ä]Ù, õ˝≤¢ Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú, õ˝≤¢ ø√s¡Tº uÛÑeHê\T.
sêÅwüºkÕúsTT˝À ` düuÛÑ´ø±s¡´<ä]Ù, sêÅwüº Hê´j·T ùde\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú, Hê´j·T ùdyêdü<äHé, dæ{°
dæ$˝Ÿ ø√s¡Tº uÛÑeHê\T, ôV’≤ø√s¡Tº uÛÑeHê\T, ôV’≤<äsêu≤<äT ` 500 066 (˝Ò<ë)
ôV’≤ø√s¡Tº˝À ñqï πødüT\˝À Hê´j·T düVü‰j·T+ ø√πs e´≈£îÔ\T ø±s¡´<ä]Ù, ôV’≤ø√s¡Tº Hê´j·T ùde\
ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú, ôV’≤ø√s¡Tº uÛÑeHê\T, ôV’≤<äsêu≤<äT ` 500 066.
˝Àø˘ n<ë\‘Y e\¢ Á|üjÓ÷»Hê\T, $yê<ë\ |ü]cÕÿs¡+
1. m≥Te+{Ï ø√s¡Tº s¡TdüTeTT ñ+&É<äT, ˇø£ y˚fi¯ ø√s¡Tº s¡TdüTeTT n|üŒ{Ïπø #Ó*¢+∫ ñ+fÒ ˝Àø˘
n<ë\‘Y˝À πødüT |ü]wüÿ]+|üã&çq|ü⁄Œ&ÉT ìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç s¡TdüTeTTqT ‹]– #Ó*¢kÕÔs¡T.
2. $yê<ë\ y˚>∑e+‘· $#ês¡D, $<Ûëq+˝À yÓdüT\Tu≤≥T nqï$ ˝Àø˘ n<ë\‘Y˝Àì eTTKýÓTÆq
n+XÊ\T. $yê<ë\qT ˝Àø˘ n<ë\‘Y |ü]wüÿ]+#˚ Áø£eT+˝À bÂs¡ $#ês¡D düà è‹ kÕøå±\
#·≥º+ e+{Ï yê{Ï˝À¢ ù|s=ÿqï $<ÛëHê\qT K∫Ã‘·+>± bÕ{Ï+#ê\ì ˝Ò<äT.
3. ‘·eT dü\Vü‰<ës¡T <ë«sê $yê<ä+˝Àì ø£øÏå<ës¡T\T H˚s¡T>± »&ç®‘√ dü+uÛ≤wæ+#·e#·TÃ. Ç~
kÕ<Ûës¡D Hê´j·T kÕúHê˝À¢ kÕ<Ûä´+ø±<äT.
4. ˝Àø˘ n<ë\‘Y Ç#˚Ã rs¡TŒqT yê~, Á|ü‹yê<äT\T >ös¡$+#ê*. dæ$˝Ÿ ø√s¡Tº Ç#˚Ã rs¡TŒøÏ
ñ+&˚ $\Te BìøÏ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. $yê<ä n+‹eT |ü]cÕÿs¡+ Ä\dü´+ ø±≈£î+&Ü
ñ+&É{≤ìøÏ Bìô|’ n|”Œ\TqT nqTeT‹+#·s¡T.
5. n&É«øπ ≥¢ <ë«sê ñ∫‘· Hê´j·T dü\Vü‰ n+~kÕÔsT¡ . ø√s¡T\º ˝À øπ düTqT yê~+#·{≤ìøÏ n&É«øπ ≥¢qT
ìj·T$TkÕÔs¡T; ñ∫‘· Hê´j·T ùde\T, eT<ä›‘·TøÏ ns¡TΩ˝…’q e´≈£îÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø√s¡Tº
πødüT\˝À ø√s¡Tº Ks¡TÃ\qT uÛÑ]kÕÔs¡T, rs¡TŒ qø£fi¯¢qT ñ∫‘·+>± n+<ä#˚kÕÔs¡T.

ø°\ø£ |ü<ë\T
düe÷#ês¡+ n|æŒ˝Ò{Ÿ n~Ûø±] ]ø±s¡T¶ Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±] bÕs¡<äs¡Ùø£‘·
Hê´j·Tùde ˝Àø˘ n<ë\‘Y >∑èVü≤ Væ≤+dü dæ$˝Ÿ πødüT\T
u≤\ H˚s¡düTÔ\ >∑èVü≤+ Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±]
1. øÏ+~ ø£<∏äq+ Ä<Ûës¡+>± düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ H˚|ü<∏ä´+˝À $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« XÊK\, bÂs¡T\
bÕÁ‘·\qT $e]+#·+&ç. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ e\¢ Á|üuÛÑT‘·« |üì eT]+‘· bÕs¡<äs¡Ùø£+>± m˝≤
ne⁄‘·T+<√ sêj·T+&ç.
øÏ+<ä ù|s=ÿqï |òüT≥q yÓT<äø˘ õ˝≤¢˝Àì ∫qïX¯+ø£s¡+ù|≥˝À »]–+~. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\
düuÛÑT´\T sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·« Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«XÊK |ü<∏äø±˝…’q nuÛÑj·T Vü≤düÔ+, ÄyéT ÄBà\˝À
#˚sês¡T. á |ü<∏äø£+ øÏ+<ä 9 qT+∫ 12 ‘·s¡>∑‘·T\T #·<äTe⁄‘·Tqï |æ\¢\≈£î 1200 s¡÷bÕj·T\
kÕÿ\sYw|æ t bı+<ä&ÜìøÏ ns¡Ω‘· ñ+~. nsTT‘˚ 2008`11 eT<Û´ä eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T $<ë´s¡T\ú ≈£î
kÕÿ\sYw|æ t yÓTT‘·+Ô n+<ä˝<Ò Tä . $<ë´s¡T\ú T Ç+~sê Áø±+‹ |ü<+ä∏ (IKP) ø±sê´\j·÷ìøÏ yÓ[¢ n&ç>±s¡T.
ø±˙ nø£ÿ&ç n~Ûø±s¡T\T yêfi¯¢qT |ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT.
Ç~ kÕúìø£ ~q|üÁ‹ø£\ <äèwæºøÏ e∫Ã+~. ÄyÓ÷~+∫q kÕÿ\sYwæ|ü \ $esê\T Çe«eT+≥÷
yêfi¯ó¢ dü+ã+~Û‘· n~Ûø±s¡T\ e<ä› <äsU¡ ≤düTÔ #˚XÊs¡T. 2008`09, 2009`10, 2010`11 dü+e‘·‡sê\˝À
\_∆<ës¡T\ dü+K´, eT+ps¡T #˚dqæ yÓTT‘·+Ô m+‘· nì n&ç>±s¡T. yêfi¯≈¢ î£ ˇø£ yês¡+˝À|ü⁄ düe÷#ês¡+
e∫Ã+~. yÓTT‘·Ô+ @&ÉT \ø£å\ s¡÷bÕj·T\T eT+ps¡j·÷´sTT. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ <ë«sê n+~q
$esê\qT ã{Ïº &ÉãT“ eT+ps¡sTT´+~ ø±˙, <ëìì |ü+#·˝<Ò ìä ‘Ó*dæ+~. á $wüjT· + yêsêÔ|Áü ‹ø£\˝À
Á|ü#·T]‘·+ ø±>±H˚ 15 s√E\ ˝À|ü⁄ 1167 $<ë´s¡Tú\≈£î kÕÿ\sYwæ|t n+<ä#˚XÊs¡T.
2. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥+º e\¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+ |üìì yÓTs¡T>∑T |üs#¡ ≥· +, |üs´¡ y˚ø+åÏ #·≥+ m˝≤ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~?
3. düe÷#ês¡+ nì <˚ìì n+{≤s¡T? Ç~ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\˝À m˝≤ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+~? ô|’ n~Ûø±],
øÏ+~ n~Ûø±] eT<Ûä´ »]π> eTÚœø£ dü+uÛ≤wüD düe÷#ês¡+ ne⁄‘·T+<ë?
4. sêÅwüº, πø+Á<ä düe÷#ês¡ ø±sê´\j·÷\≈£î dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô m+<äT≈£î Ç#êÃs¡T?
5. düe÷#ês¡ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ ñqï ndü˝…’q dü÷Œ¤]Ôì ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~. Bìì MTs¡T m˝≤
düeT]úkÕÔs¡T?
6. <˚X+¯ ˝Àì $$<Ûä Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\qT+∫ @ bÂs¡T&çø¬ H’ ê düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚˝≤ #ÓjT· ´{≤ìøÏ
m≥Te+{Ï #·s¡´\T rdüT≈£îHêïs¡T?
7. Hê´j·T düVü‰j·T+ Ä•+#˚ Á|ü»\≈£î Hê´j·T ùde\ ÁbÕ<Ûëq´‘· dü+düú @ $<Ûä+>± <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~?
8. ˝Àø˘ n<ë\‘Y ñ<˚›X¯+ @$T{Ï?
9. á #·≥+º øÏ+<ä #˚|fü ºÒ øπ düT\T, ñ∫‘· Hê´j·T ùde\T bı+<ä{≤ìøÏ ù|s=ÿqï ns¡Ω‘\· ô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+
@$T{Ï?
10. Á>±eT ô|<ä›\T, ø√s¡Tº\T $yê<ë\T/ ‘·>±<ë\qT |ü]wüÿ]+#˚ $<ÛëHê\qT b˛\Ã+&ç. MTs¡T <˚ìì
Çwüº|ü&É‘ês¡T, m+<äT≈£î?

‘Ó\TdüTø√+&ç! n+<ä]ø° ‘Ó*j·TCÒjT· +&ç!
MT ≈£î≥T+ã ø£cÕº]®‘· <ÛäHêìï ø±bÕ&ÉTø√+&ç
H˚{Ï $<ë´s¡Tú˝Ò πs|ü{Ï bı<äT|ü⁄ <ës¡T\T eT]j·TT &çbÕõ≥s¡T¢. n+<äTe\q eTq ø£cÕº]®‘· <ÛäHêìï ø=ìï $q÷‘·ï
d” ÿ eTT\T eT]j· T T Ä˝À#· q \‘√ eTq*ï yÓ ÷ dü + #˚ ù d e´≈£ î Ô \ øÏ ∫ Ã yÓ ÷ dü b ˛≈£ î +&Ü m˝≤
ñ+&Ü˝À H˚sT¡ Ãø√yê*. MT ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\≈£î eT]j·TT MT ùdïVæ≤‘·T\≈£î ≈£L&Ü n≥Te+{Ï yÓ÷dü>±fi¯fl e\¢ yÓ÷düb˛≈£î+&Ü
MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îqï $wüj·÷\qT yê]øÏ ≈£L&Ü ‘Ó*j·T|üs#¡ +· &ç.
eTTK´+>± >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*‡+~ @$T≥+fÒ, &ÉãT“ ns¡T<Ó’q edüTÔe⁄ eT]j·TT düT\Te⁄>± <=s¡ø£<äT. <ëìì
ø£wüº|ü&ç dü+bÕ~+#·Tø√yê*. me¬s’Hê eTq &çbÕõ≥¢ô|’ kÕ<Ûä´+ ø±ì Ø‹˝À n~Ûø£ sêã&ç n+~kÕÔeT+≥÷ ÄX¯ #·÷|æ‘˚
yês¡T yÓ÷dü|üP]‘· ñ<˚›XÊ´\‘√ eTq*ï Á|ü˝ÀuÛÑ ô|&ÉT‘·THêïs¡ì eTq+ ns¡ú+#˚düTø√yê*. m|ü⁄Œ&Ó’‘˚ u≤´+≈£î˝Ò kÕ<Ûës¡D
e&û¶πs≥T n+~düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT, Ç‘·s¡ e´≈£îÔ\T ˝Ò<ë dü+düú\T n~Ûø£ e&û¶πs≥T¢ @ $<Ûä+>± Çe«>∑\s¡ì eTq+ Ä˝À∫+#ê*.
n~Ûø£ e&û¶ πs≥T≈£î ÄX¯|ü&ç ˇø£ÿkÕ] eTq &ÉãT“qT n≥Te+{Ï e´≈£îÔ\≈£î/ dü+düú\≈£î ÇùdÔ Ä &ÉãT“ eTq≈£î ‹]– e#˚Ã
ÄkÕÿs¡+ e⁄+&Éø£ b˛e#·Ãì >∑T]Ô+#ê*. m+<äTø£+fÒyÓ÷dü>±fi¯ófl Á|ü»\ <ä>∑Zs¡ qT+∫ &ÉãT“ ùdø£]+∫ e÷j·TeTe⁄‘ês¡T.
n+<äTe\q Ç˝≤ n~Ûø£ e&û¶ sπ ≥T ÇkÕÔeTì ˝Ò<ë n~Ûø£ sêã&ç bı+<=#·Ãì ÄX¯ #·÷ù| e´≈£îÔ\≈£î eTq &ÉãT“qT
Çe«≈£L&É<Tä .
Á|ü»\ <ä>∑Zs¡ qT+&ç &çbÕõ≥T¢ ùdø£]+#·&ÜìøÏ u≤´+≈£î\πø ø±≈£î+&Ü ø=ìï HêHéù≤´+øÏ+>¥ dü+düú\≈£î ≈£L&Ü
uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T« u≤´+≈£î (RBI) nqTeT‹ì∫Ã+~. me¬s’Hê ‘·eT <ÛäHêìï n≥Te+{Ï HêHéù≤´+øÏ+>¥ dü+düú˝À
&çbÕõ{Ÿ / »eT #˚ùd eTT+<äT, Ä dü+düú ì»+>± ÄsY._.◊. <ä>∑Zs¡ qyÓ÷<Ó’sTT+<√ ˝Ò<√ eT]j·TT Á|ü»\ qT+∫
&çbÕõ≥T¢ ùdø£]+#·T≥≈£î Á|ü‘˚´ø£ nqTeT‹ bı+~+<√ ˝Ò<√ ìsê›]+#·Tø√yê*. n˝≤ nqTeT‹bı+~q dü+düú\ ù|s¡T¢
ÄsY._.◊. yê] yÓuŸôd’{Ÿ q+<äT #·÷|üã&çq$. ø=+‘· eT+~ yÓ÷dü>±fi¯ófl ÄsY._.◊. |üÁ‘·eTT\T qø£\T #˚dæ Á|ü»\qT
yÓ÷dü+ #˚jT· &É+ ≈£L&Ü »s¡T>∑T‘√+~. eTq+ m\¢|⁄ü Œ&É÷ nÁ|üeT‘·+Ô >± ñ+&Ü*.
n~Ûø£ sêã&ç n+fÒ n~Ûø£ qwüº+ ≈£L&Ü ø£\>∑£e#·Ãì eTq+ Á>∑Væ≤+#ê*. ôd‡≈£î´˝ÒwüHé ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ K∫Ã‘·
˝≤uÛ≤\T kÕ<Ûä´+ ø±<äT. @ e´ø°Ô &ÉãT“qT ñ∫‘·+>± Çe«&ÉT. Ç+≥sYï{Ÿ˝À &çbÕõ≥T¢ ø√s¡T‘·÷ n~Ûø£ sêã&ç ˝Ò<ë
ãVüQeT‘·T\T bı+<ä>∑\s¡+≥÷ ÁbÕ$Tdt #˚ùd d”ÿeTT\ e÷j·T˝À eTq+ |ü&É≈£L&É<äT. eT©º˝…e˝Ÿ e÷¬sÿ{Ï+>¥ ˝Ò<ë
|æs$¡ T&é Ådøºü Ã£ sY ‘·sV¡ ‰ü d”ÿeTT\T $TeTà*ï eTT+<äT>± ø=+‘· &ÉãT“ &çbÕõ{Ÿ #˚dæ düuTÑÛ ´ì>± #˚se¡ T+{≤sTT. Ä ‘·sT¡ yê‘·
MT≈£î n~Ûø£ sêã&ç ˝Ò<ë e&û¶ ø±yê\+fÒ eT]ø=+‘· eT+~ì düuÛÑT´ì>± #˚s¡ÃeTì n&ÉT>∑T‘êsTT. n≥Te+{Ï d”ÿeTT\
e\¢ yÓ÷dü–+|üã&É≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*.
eTq+ ‘Ó\T‡ø√e\dæq eTs√ eTTKýÓTÆq $wüj·T+ @$T≥+fÒ HêHéù≤´+øÏ+>¥ dü+düú\˝À eTq+ »eT#˚ùd
&çbÕõ≥¢≈£î uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T« u≤´+≈£î (ÄsY._.◊.) qT+∫ ø±˙ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ qT+∫ ø±˙ @ $<ÛäyÓTÆq ;e÷ ø±˙
Vü‰MT ø±˙ ñ+&É<äT.
MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îqï á $wüj÷· \qT MT ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\≈£î, MT ùdïVæ≤‘·T\≈£î, yê] ≈£î≥T+u≤\≈£î ≈£L&Ü
‘Ó * j· T |ü s ¡ ∫ yÓ ÷ dü > ±fi¯ fl ì+∫ n~Û ø £ s êã&ç / e&û ¶ ÄX¯ #· ÷ |ü ⁄ ‘· ÷ #˚ ù d yÓ ÷ kÕ\ qT+∫ C≤Á>∑ ‘ · Ô > ±
ñ+&ÉeTì yê]ì ≈£L&Ü #Ó’‘·q´ e+‘·T\qT #˚jT· +&ç. m+<äTø£+fÒ á s√E MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îqï á $wüj·÷\T yêfi¯fl≈£î
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘Ó*dæ ñ+&Éø£b˛e#·TÃ ø£<ë !
Á|üC≤Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ C≤Ø #˚jT· ã&çq~.
uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T« u≤´+≈£î

y˚T˝§ÿq+&ç
$ìjÓ÷>∑<ës¡T˝≤sê
y˚T˝§ÿq+&ç
MT≈£î &ÉãT“ ÄX¯#·÷|ü⁄‘·÷ kıeTTà

˝Ÿ ã~©
ÓTsTT
e#˚Ã ÇyÓTsTT˝Ÿ‡ /mdtm+mdt\≈£î Çy
ãVüQeT‹
wY |æ \t T
kıeTTà
kÕÿ\s
ø±˝Ÿ‡ e\¢ MTs¡T
yÓ÷düb˛e<äT› ˝≤≥
]
mdtmyéTmdt
MTs¡T ˝≤≥Ø ¬>\T#·T≈£îHêïs¡H√ ˝Ò<ë $<˚XÊ\ qT+∫ ô|<ä› m‘·TÔq &ÉãT“ edüTÔ+<äH√ MT≈£î ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô m|ü⁄Œ&Ó’Hê MT≈£î
ÇyÓTsTT˝Ÿ/mdtm+mdt/ø±˝Ÿ n+~+<ë?
˝Ò<ë MT yê´bÕsêìøÏ ‘·≈î£ ÿe e&ûøπ¶ &ÉãT“\T ÇkÕÔeT+≥÷ me¬sH’ ê MT≈£î ‘Ó*j·TCÒXÊsê?
]»s¡T« u≤´+≈£î Ä|òt Ç+&çj÷· >∑es¡ïs¡T bò˛{À‘√ ñqï ˝…≥sYôV≤&é eT]j·TT MT ø√dü+ ÄsY_◊ e<ä› &ÉãT“ ñHêïj·Tì, ø£deºü TsY
◊&ç eT]j·TT bÕdtesY¶ ˝≤+{Ï MT u≤´+≈£î jÓTTø£ÿ eTTKýÓTÆq $esê\qT n+<äCÒùdÔ ˝Ò<ë ø=~›>± &ÉãT“ #Ó*¢ùdÔ Ä yÓTT‘êÔìï
$&ÉT<ä\ #˚kÕÔeTì ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô d”ìj·TsY ÄsY_◊ n~Ûø±] #Ó|æŒq≥T¢>± MT≈£î ÇyÓTsTT˝Ÿ n+~+<ë?
Ç˝≤+{Ï yê{Ïì qeTàø£+&ç. n~Ûø±] me¬sH’ ê ˝Ò<ë #·÷&É{≤ìøÏ n$ m+‘· Äø£s¸¡ Dj
° T· +>± ñHêï düsπ , n$ qøÏ©y˚. ÄsY_◊
m|ü⁄Œ&É÷ Ç˝≤+{Ï ÇyÓTsTT˝Ÿ‡ |ü+|ü<äT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ˝Ò<ë $<˚XÊ˝À¢ì ‘Ó*j·Tìyê¬se«]ø° ÁbÕs¡+uÛÑ &çbÕõ{Ÿ/ø£MTwüH/é ã~© s¡TdüT+ øÏ+<ä &ÉãT“ @MT |ü+|üe<äT.›
MT u≤´+≈£î nøö+{Ÿ q+ãs¡T/ $esê\qT ˝Ò<ë eTπs<ÓH’ ê Ç‘·s¡ dü+ã+~Û‘· düe÷#êsêìï me«]ø° bò˛Hé ˝Ò<ë ÇyÓTsTT˝Ÿ
<ë«sê yÓ\¢&ç+#·ø£+&ç.
@<Ó’Hê &ÉãT“ n+<äT‘·T+<äH˚ ÄX¯‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ˝Ò<ë $<˚XÊ˝À¢ @ e´øÏÔ‘√q÷ m˝≤+{Ï ñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T
»s¡|üe<äT›.
@ e´øÏÔ/ dü+düú/ Á≥düTº jÓTTø£ÿ nøö+{Ÿ\T ˝Ò<ë |òü+&é‡ ≈£L&Ü ÄsY_◊ e<ä› ñ+&Ée⁄.
C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ée\dæ+~>± MT ùdïVæ≤‘·T\≈£î/ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
Ç˝≤+{Ï yÓ÷dü|üP]‘· Ä|òüsY\ $wüj·÷ìï ôd’ãsY ôd˝Ÿ/ Ç‘·s¡ #·{≤º\qT neT\TCÒùd @C…˙‡\ <äèwæºøÏ rdüT≈£îs¡+&ç.
eT]ìï $esê\≈£î <äj·T#˚dæ ÄsY_◊ yÓuŸôd’{Ÿì dü+<ä]Ù+#·+&ç.
>∑Ts¡T+Ô #·Tø√+&ç.. me«s¡÷ ≈£L&Ü ñ∫‘·+>± y˚s=ø£]øÏ &ÉãT“ Çe«s¡T.
Á|üC≤Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ C≤Ø #˚j·Tã&çq~.
uÛ≤s¡rj·T ]»s¡T« u≤´+≈£î

10th Class Social Telugu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10th Class Social Telugu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Çs¡ej·T´e X¯‘êã›|⁄ü n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ e´øÏ>Ô ±

eTVü‰‘êà>±+BÛ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<ë&ÉT. n‘·&ç >∑T]+∫

u≤´+øÏ+>¥ Ä+ãT&é‡yÓTHé |ü<øä∏ +£ 2006

bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ n_Ûeè~∆, Á|ü#T· s¡D dü$T‹

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·« Á|ü#T· s¡D, ôV≤’ <äsêu≤<äT

All rights reserved.

No part of this publication may be reproduced, stored

This Book has been printed on 70 G.S.M. S.S. Maplitho,

Free Distribution by Government of Andhra Pradesh

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°

uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑ |”]øƒ £

|ü≥+ 1 : Á|ü|ü+#· |ü≥+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 1

∫Á‘·+ 1.2 : ñ|üÁ>∑Vü≤ ∫Á‘·+˝À Væ≤e÷\j·÷\T, ñ‘·Ôs¡ yÓTÆ<ëq+, <∏ësY m&Ü]

øÏ+<ä |üs¡«‘ê\T 5 $$<Ûä

Level 2 >∑&ç¶ e÷Á‘·y˚T

Level 5 ∫‘·&Ô ç n&Ée⁄\T

eT<Ûä´ ñqï‘· uÛÑ÷eTT\T

8 kÕ+|òTæ ø£ XÊÅd+Ôü uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ` uÛÖ>√[ø£ dü«s¡÷bÕ\T

|ü•ÃeT rs¡ yÓTÆ<ëq+

∫Á‘·+ 1.9 : <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T.

|•ü ÃeT øq£ Te

‘÷· sT¡ Œ øq£ Te

∫Á‘·+ 1.10: |ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì nHêïeT˝…’ ø=+&É\T.

<˚X¯+˝À n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q

∫Á‘·+ 1.12 : düT+<äsYãHé eT&É n&Ée⁄\T

∫Á‘·+ 1.13 : ˙{Ï˝Àì |ü>∑&É|ü⁄ >∑≥Tº (ø√s¡˝Ÿ Ø|òt)

∫Á‘·+ 2.2 : á ∫Á‘·+˝Àì

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 15

ø±ã{Ïº, ¬s+&ÉT $wüj·÷\T düŒwüº+>± ñHêïsTT:

16 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 17

18 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T

|ü{Ïºø£ 2 : ¬s+&ÉT <˚XÊ\qT b˛\Ã≥+

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 19

Ä<ëj·T+, Ç‘·s¡ ÁbÕe÷DÏø±\T

20 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T

|ü{Ïºø£ 4 : ø=ìï sêÅcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï ‘·T\Hê‘·àø£ >∑D≤+ø±\T

22 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T

‘·\dü] Äj·TT: dü>∑≥Tq ã&ç˝À bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü|ü+#· e÷qe

ã+>±¢<X˚ Ÿ 1785 69.2 4.8 8.1 146

|ü{øºÏ £ 5 ≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\T:

26 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü n_Ûeè~∆ uÛ≤eq\T

JeH√bÕ~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 27

28 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û

1....................... 2........................ 3.......................4.....................

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 29

1972`73˝À n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ô ñqï s¡+>∑+

dü÷\Ô C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ôì m˝≤ n+#·Hê y˚kÕÔ+?

ô|’ ñ<ëVü≤s¡D˝À e&ÉT,¢ _j·T´+ eT<Û´ä <äX˝¯ Àì ñ‘êŒ<äø±\T

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 31

32 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 33

Á>±|òt 2 : dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À $$<Ûä s¡+>±\ yê{≤

12% 13% 17%

e´ekÕj·T+ yê´bÕs¡+, ôVA≥ﬁ¯ó¢, s¡yêD≤, Á|ükÕsê\T

Á>±|òt 3 : eT÷&ÉT s¡+>±\˝À ñbÕ~Û yê{≤

36 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û

Ç∫Ãq ªô|’μ #ês¡Tº\T #·÷dæ øÏ+~ |ü{Ïºø£ ì+|ü+&ç.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD° 37

38 kÕ+|òTæ ø£XÊÅd+Ôü ñ‘·Œ‹Ô, ñbÕ~Û