POJAM INTELEKTUALNE SVOJINE

Izraz „intelektualna svojina“ u širu upotrebu počeo je da ulazi tek od sedamdesetih godina
prošlog veka, od trenutka stupanja na snagu Konvencije o ustanovljenju Svetske organizacije
za intelektualnu svojinu. U članu dva viii) te konvencije data je definicija intelektualne svojine:
“izraz “intelektualna svojina” označava prava koja se odnose na:

-književna, umetnička i naučna dela,

-interpretacije umetnika i interpretatora i izvođenja umetnika izvođača, fonograme i radio-
emisije,
-pronalaske u svim oblastima ljudske aktivnosti,
-naučna otkrića,
-industrijske uzorke i modele,
-fabričke, trgovačke i uslužne žigove, kao i trgovačka imena i trgovačke nazive,
-zaštitu od nelojalne utakmice i sva druga prava vezana za intelektualnu aktivnost u industrijskoj,
naučnoj, književnoj i umetničkoj oblasti.”

Intelektualna svojina je opšti, pravno-tehnički pojam za odredjene kreacije ljudskog uma i

komercijalne simbole koji predstavljaju bestelesna dobra. Ova
nematerijalna dobra mogu da uživaju zaštitu na osnovu različitih nivoa isključivih prava koja
suslična svojinskim, što omogućuje komercijalizaciju i eksploataciju tih dobara na tržištu. Na
primer, u ručnom satu suštinski kvalitet, tehnološki, funkcionalni sadržaj zasnovan je na
pronalasku, vizuelni izgled sata, ukrasni kvalitet na industrijskom dizajnu, a njegov komercijalni
simbol kao žig, kao znak razlikovanja, odredjuje njegov tržišni kvalitet.

U pravnoj teoriji uobičajeno je shvatanje da se prava intelektualne svojine dele na dve velike
grupe: autorsko pravo i prava srodna autorskom pravu, sa jedne strane, i prava industrijske
svojine sa druge strane. Dalje, prava industrijske svojine se obično dele na tzv. pronalazačko
pravo (patenti, korisni modeli, topografije integrisanih kola, nove biljne sorte, know-how), tzv.
pravo znakova razlikovanja (žigovi, imena porekla i geografske oznake, industrijski dizajn,
poslovno ime) i tzv. pravo konkurencije (suzbijanje nelojalne konkurencije).

Većina kreacija uma, kao što su pronalasci, korisni modeli, topografije integrisanih kola, biljne
sorte, know-how kao praktična primena ideja (znanje, informacija), igraju bitnu ulogu u
stvaranju novog, dodatog suštinskog kvaliteta roba, odredjenih njihovim tehnološkim (funkciona
lnim, utilitarnim) karakteristikama.
Druge intelektualne kreacije, kao industrijski dizajn i dela primenjene umetnosti, služe kao
osnova za nadogradnju formalnog kvaliteta nekog proizvoda, odredjenog putem njegovog novog
vizuelnog, estetskog izgleda.
Komercijalni simboli kao žigovi, poslovna imena ili oznake geografskog
porekla (imena porekla i geografske oznake),koriste se za razvijanje tržišnog i
marketinškog kvaliteta roba i usluga, tako što ih medjusobno razlikuju, ili razlikuju kompanije ili
geografske regione iz kojih oni potiču, ili odakle potiče njihova reputacija, dobar glas (goodwill)
ili trgovačka vrednostZašto je važno zaštititi pravo intelektualne svojine i ko ima koristi od
zaštite

Pravo intelektualne svojine se štiti da bi se sprečilo njeno neovlašćeno korišćenje i da bi njeni

tvorci (pronalazači i autori) i vlasnici imali korist i priznanje.

Privredni subjekti i drugi vlasnici intelektualne svojine imaju ekonomsku korist jer tek zaštićena
intelektualna svojina postaje vrednost “ za sebe ”, kapital i imovina koja po pravilu raste i tako
uvećava vrednost privrednog subjekta.

Tek zaštićeno pravo intelektualne svojine postaje predmet prometa, odnosno prodaje ili
ustupanja, osnov za zalogu ili hipoteku, tj. postaje prava imovina u prometu.

Intelektualna svojina daje podsticaj svom vlasniku da ulaže svoje vreme i novac u nove
tehnologije, patente, autorska dela itd. i pruža mu mogućnost povraćaja uloženih resursa.

Važnost intelektualne svojine

Danas se dominacija na svetskom nivou ostvaruje češće legalnim načinom nego ratom. Svesne
toga, najrazvijenije zemlje sveta sve više ulažu u intelektualni resurs, čime se borba za globalni
prestiž u svetu prenosi na teren naučno-tehnološkog razvoja. Ko u tom domenu ostvari prednost,
imaće šansu da obezbedi za sebe ekonomsku, vojnu i političku dominaciju. U takvoj situaciji i
zemlje u razvoju mogu da traže šansu za popravljanje vlastitih pozicija jer su im intelektualni
resursi ipak jači nego finansijski! Velike kompanije su oduvek u istraživanje i razvojulagale
dosta svojih resursa. Te investicije su im omogućavale da stvore nove proizvode, da se razviju i
postanu vodeće firme u oblasti u kojoj deluju. Zahvaljujući patentiranim inovacijama svojih
osnivača, neke japanske firme poput Tojote, Micubišija, Sonija i Honde postale su industrijski
giganti i stubovi japanske privrede. Slična je bila i situacija sa korejskim kompanijama, od kojih
su neke postale globalni lideri na tržištu i doveli do transformacije Koreje od siromašne
poljoprivredne zemlje šezdesetih godina XX veka sa dohotkom po glavi stanovnika manjim od
100 US dolara u, danas, visoko industrijalizovanu zemlju sa dohotkom po glavi stanovnika od
12.000 US dolara. Dobar je primer i doajen u razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija
(ICT) – IBM zato što je on jedan od retkih koji je sve vreme bio u centru događaja, uprkos
ogromnim promenama koje su se desile u ICT oblasti poslednjih 40 godina. Po njegovim
potezima uvek se mogao naslutiti trend razvoja u informatici, čak i onda kada proda svoju PC
tehnologiju Kinezima i odrekne se dela tržišta koje se nekad po njemu prepoznavalo kao PC
IBM kompatibilan. U periodu 1993–2004. godine IBM-u je priznat 29021 U. S. patent! Od 1996.
godine IBM je investirao oko 5 milijardi dolara godišnje u istraživanja, razvoj i inženjering. On
danas ima u vlasništvu oko 40.000 patenata širom sveta. Za bolje shvatanje veličine cifara može
da posluži podatak da Zavod za intelektualnu svojinu Srbije sada godišnje primi oko 600
patentnih prijava od kojih u principu jedna trećina, dakle oko 200, postanu patenti. Slična je
situacija i sa žigovima. Na svom sajtu IBM drži spisak preko 1.000 svojih (samo najznačajnijih)
važećih žigova. Spisak se ažurira svakog prvog u mesecu! Sve je to rezultat navedenih
investicija. U savremenoj privredi postoji tendencija povećavanje nematerijalnih investicija.
Izveštaj Svetskog ekonomskog foruma o globalnoj konkurentnosti ukazuje na korelaciju između
zaštite prava na intelektualnu svojinu i nacionalne konkurentnosti. U 2004. godini dvadeset
zemalja za koje se smatra da imaju najstrožu zaštitu intelektualne svojine svrstane su među prvih
27 zemalja prema indeksu rasta konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma.

U privredi SAD u 2000. godini nematerijalna dobra su predstavljala 70% korporativnih dobara.
Kreativne grane privrede, kao što je izdavaštvo, muzika, film, softver i umetnost su moćan
generator ekonomskog razvoja i zaposlenosti, kako u razvijenim zemljama, tako i u zemljama u
razvoju. Ove grane privrede, koje se mnogo oslanjaju na autorska prava – doprinele su sa preko
1,2 triliona evra ekonomiji EU, proizvele dodatnu vrednost od 450 milijardi evra, što čini 5,3%
BND-a EU, i zaposlile 5,2 miliona ljudi u 2000. Ovakve ocene potvrđuju i dva citata koji slede,
prvi iz, danas ekonomski najrazvijenije zemlje sveta – SAD-a, i drugi iz, verovatno u bliskoj
budućnosti, ekonomski najjače zemlje sveta – Kine. „U poslednjim dekadama, u porastu je deo
ukupne proizvodnje privrede (SAD-a) koji je u suštini nematerijalni.1
Taj trend je, nužno, premestio akcenat u proceni dobara sa materijalne svojine na intelektualnu
svojinu i zakonska prava koja pripadaju intelektualnoj svojini.
Autorsko pravo je pravo autora u pogledu njegovog autorskog djela.

Autori djela iz područja književnosti, nauke i umjetnosti imaju isključivo pravo korištenja
svog djela, a drugima mogu odobriti ili zabraniti korištenje djela.

Autor može zabraniti odnosno pod ugovorenim uslovima odobriti umnožavanje, javnu izvedbu,
snimanje, emitovanje, prijevod ili prilagodbu svog djela. Autori često imovinska (ekonomska)
prava nad svojim djelima ustupaju pojedincima ili pravnim osobama koje ih mogu najbolje
komercijalno iskorištavati, u zamjenu za plaćanje naknade koje ovise o korištenju djela.
Međutim, moralna prava autora vezana su uz osobu autora i nisu prenosiva. Moralna prava
autora samo su djelomično prenosiva u slučaju smrti autora.

Autorskim pravom ne štiti se ideja nego autorsko djelo koje je izražaj ideje, bez obzira na vrstu
ili kvalitetu izražavanja. Autorsko pravo nastaje samim ostvarenjem djela i, za razliku od
većine drugih oblika intelektualnog vlasništva, ne podliježe administrativnim ili registracijskim
postupcima.

Autorskom pravu srodna prava odnose se na prava i obim pravne zaštite umetničkog izražaja, te
zaštite organizacionih, poslovnih i finansijskih ulaganja u izvođenje, proizvodnju, distribuciju i
radiodifuziju autorskih djela, a obuhvataju:

 prava umetnika izvođača na njihovim izvedbama;

 prava proizvođača fonograma na njihovim fonogramima;
 prava filmskih producenata (proizvođača videograma) na njihovim videogramima;
 prava organizacija za radiodifuziju na njihovim emitovanjima;
 prava izdavača na njihovim izdanjima;
 prava proizvođača baza podataka na njihovim bazama podataka.

Područje srodnih prava ubrzano se razvilo u proteklih 50 godina. Srodna prava razvila su se uz
autorsko pravo i najčešće su vezana uz omogućavanje saopštavanje autorskog dela javnosti.

Pojam autorskog djela

Autorsko djelo je originalna tvorevina autora, bez obzira na formu u kojoj je izražena, kao i
namenu, veličinu, sadržaj i način iskazivanja. U autorska djela spadaju:

1. pisana djela (knjige, brošure, članci, prevodi, računarski programi itd.)

2. govorna djela (govori, besede, predavanja itd.)
3. dramska, koreografska i djela pozorišne režije, pantomimska djela i djela koja potiču iz
folklora, muzička djela
4. filmska djela (kinematografija i televizija)
5. djela likovne umetnosti (skice, crteži, slike, grafike, skulpture itd.)
6. djela arhitekture i primenjene umetnosti i industrijskog dizajna
7. geografske i topografske karte, planovi, skice, makete i fotografije itd.