Dachy mobilne
prof. dr hab. inż. Adam Zbigniew Pawłowski*
mgr inż. Józef Hila *
stadionów sportowo-widowiskowych
|| owym, rozwijającym się kie-
: Ą runkiem projektowania są
jj konstrukcje mobilne. Ideolo-
• w gia tych konstrukcji sprowa-
dza się do trzech problemów:
1) projektowanie obiektów dających
się łatwo montować i demontować,
przenosić na nowe miejsce. Dotyczy
to funkcji wystawowych, promocyj-
nych, związanych z kulturą (koncerto-
we przekrycia namiotowe), zaplecza
magazynowego. Na szczególną uwa-
gę zasługują obiekty przenośne wy-
korzystywane w przypadku klęsk ży-
wiołowych (trzęsienia ziemi, powo-
dzie), gdzie tego typu technologie mo-
gą decydować o życiu wielu ludzi;
2) części mobilne budynków, uła-
twiające ich szybki montaż, np. całe
powierzchnie dachów montowane na
poziomie terenu, a następnie podno-
szone w bardzo krótkim czasie na za-
projektowaną wysokość (znany sy-
stem japoński Pantadome);
3) konstrukcje mobilne fragmentów
obiektów, takie jak przesuwne dachy,
ściany osłonowe, podnoszone lub
opuszczane stropy, wysuwane frag-
menty trybun.
Najczęściej stosowane są rozwią-
zania trzeciej grupy, m.in. ruchome
(przesuwne) fragmenty dachów w du-
żych halach lub na krytych stadionach
sportowych. Umożliwiają one komfor-
towe użytkowanie tych obiektów
w ciągu całego roku bez względu na
warunki klimatyczne. Ponadto otwie-
ranie lub zamykanie fragmentu dachu
w ciągu np. 20 •*• 30 min pozwala na
dostosowanie do zmieniających się
warunków atmosferycznych.
Dachy otwierane powodują kompli-
kację w konstrukcji przekryć dużych
rozpiętości. W miejsce jednego sche-
matu konstrukcyjnego z różnymi ob-
ciążeniami (śnieg, wiatr, siły sejsmicz-
ne) konieczne jest rozwiązywanie
dwóch schematów brzegowych oraz
wielu schematów przejściowych
1
Politechnika Warszawska,
Wydział Architektury
.' . ' 6'2005 (n-394)
w trakcie przesuwania elementów ru-
chomych. Wymaga to z jednej strony
konstrukcji sztywnej, z drugiej narzu-
ca minimalny jej ciężar. Nie mogą być
brane pod uwagę konstrukcje cięgno-
we typu „tensegrity", najnowszy kieru-
nek kształtowania przekryć, w których
wg Buckminstera Fullera dominuje
idea „ściskania w morzu rozciągania".
W konstrukcjach dachów mobilnych
dominuje stal. Mogą to być proste
dźwigary stalowe obciążone w różny
sposób, jak również układy bardziej
jednorodne, np. ruszty lub struktury.
Zmienność konstrukcji dachowej ma
duży wpływ na kształt przestrzenny
bryły. Jedni architekci starają się ukryć
zasadę mobilności dachu projektując
prostą bryłę, bez akcentów konstruk-
cyjnych. Inni decydują się na bryły
z dominującymi formami konstrukcyj-
nymi. Mogą to być wysokie pylony, do
których podwieszono elementy kon-
strukcji dachu, widoczne dźwigary sta-
lowe, a nawet konstrukcja łuku domi-
nującego nad stadionem.
W projektowaniu konstrukcji wzrasta
rola obciążeń dynamicznych - urucha-
miania części przesuwnych, a następ-
nie ich hamowania w końcowej fazie
przesuwania. Detale obejmują często
takie konstrukcje, jak np. amortyzatory
pracujące przy łączeniu przesuwnych
płyt. Pojawiają się urządzenia umożli-
wiające przetaczanie na kołach znacz-
Rys. l. Przekrycie Toronto Skydome: l - struktura obracana; 2 , 3 -
4 - struktura stała
nych ciężarów, a następnie ich stabili-
zację. Istotny jest problem szczelności
przesuwanych połaci dachu. Konstruk-
cjami dachów mobilnych zajmują się,
jak dotąd nieliczne, wyspecjalizowane
zespoły projektantów i wykonawców.
Dachy przesuwne mają przeważnie
konstrukcję ukształtowaną na zasa-
dzie płaskiej lub zakrzywionej stalowej
struktury prętowej o zmieniających się
w czasie pracy warunkach podparcia.
Najbardziej spektakularnym przykła-
dem konstrukcji przesuwnej, ale także
obracanej, jest przekrycie stadionu
Toronto Skydome w Kanadzie.
Ruchomy dach o rozpiętości 209,0 m,
powierzchni 31 525 m2 oraz masie
11 000 t przekrywa stadion mogący
pomieścić 53 000 widzów. Duża po-
wierzchnia wynika z wielu funkcji do-
datkowych (hotel, parking, klub i in-
ne). Dach może być rozsunięty w cią-
gu 20 min i odsłonić całkowicie boi-
sko oraz 91% trybun. Konstrukcja da-
chu składa się z czterech części,
z których każda ukształtowana jest ja-
ko stalowa struktura, w tym jedna sta-
ła, a trzy ruchome (rysunek 1). Części
ruchome przesuwają się po stalowych
prowadnicach: część druga i trzecia
jedynie po torach, a część pierwsza
wykonuje ruch obrotowy i kryje się
w efekcie pod elementami 2 i 3 (rysu-
nek 2). Pokrycie dachu stanowi lekka
membrana wykonana na bazie PVC.
struktury przesuwane;

prowadnice
kotrujące
przestrzeń
onserwacyjna
betonowa
konstrukcja
odpływowy
Rys. 2. Toronto Skydome — zasada oparcia
części dachu na podporach
Kolejny rekord bije japońskie prze-
krycie Fukuoka Dome zrealizo-
wane w 1993 r. Jest to dach stadio-
nu średnicy 222,0 m, o powierzchni
13 500 m2, zbudowanego dla 52 000
widzów. Masa konstrukcji jest porów-
nywalna do projektu poprzedniego
i wynosi 12 000 t. Konstrukcję za-
daszenia tworzą trzy usytuowane
wachlarzowe elementy ukształtowa-
ne ze stalowych, kratowych struktur
(fotografia 1). Powierzchnia zewnę-
trzna konstrukcji stalowych struktur
wynosi ok. 50 000 m2, a wysokość
kratownic 4,00 m. Pokrycie elemen-
tów konstrukcji stanowi warstwa ty-
tanu grubości 3,0 mm. Dwie części
przekrycia o masie 4200 oraz 4000 t
przesuwają się na obwodzie stadio-
nu. Część trzecia jest nieruchoma.
Obracanie tych części odbywa się
za pomocą dwudziestoczterokoło-
wych podpór. Proces przesuwania
(otwierania) dachu trwa 20 min. Kopu-
ła posiada specjalny system amor-
tyzatorów zapobiegających kolizji
przesuwających się części wachla-
rzowego dachu.
Fot. 1. Fukuoka Dome: a - widok stadionu z zasuniętym dachem; b - widok stadionu z roz-
suniętą częścią ruchomą dachu
W 1999 r., w związku z mistrzo-
stwami świata w rugby, został- oddany
do użytkowania Millennium Stadium
w Cardiff (fotografia 2). Stadion mo-
gący pomieścić 75 000 widzów jest
ciągle największym tego rodzaju
obiektem w Wielkiej Brytanii. Jest to
jednocześnie pierwszy stadion w tym
kraju z rozsuwanym dachem, którego
część ruchoma waży 8000 t. W celu
zmniejszenia rozpiętości, a zatem
i ciężaru, konstrukcja dachu została
podwieszona do czterech zewnętrz-
nych słupów wysokości 90,0 m każ-
dy. Rozbudowane przestrzennie
pylony podtrzymują dwie główne kra-
townice, na których opiera się część
ruchoma dachu, utworzona przez
dwie przesuwne połacie, każda opar-
ta na konstrukcji pięciu usytuowa-
nych poprzecznie kratownic, podtrzy-
mywanych przez dwie kratownice
główne.
Stadion Tysiąclecia zlokalizowany
jest na terenie Cardiff Arms Park
w sercu Cardiff - stolicy Walii. Od
pomysłu do zrealizowania upłynęło
cztery i pół roku. W celu stworzenia
jak najlepszego projektu i wyrafi-
nowanych detali, harmonizujących
z terenem Arms Park, rozważono
wiele form architektonicznych. Za-
Fot. 2. Millennium Stadium w Cardiff. Auto-
rzy projektu: architektura - Lobb Sport (obec-
nie HOK Lobb); konstrukcja - WS Atkins
równo nieruchome, jak i przesuwa-
jące się połacie dachowe są pokry-
te płytami z profili aluminiowych
z warstwą izolacji grubości 210 mm,
podtrzymywaną przez profilowane
blachy aluminiowe (wysokość profilu
128 mm).
Cztery pylony dźwigają dwie głów-
ne, podłużnie usytuowane kratow-
nice zorientowane w kierunku północ -
południe (po obu stronach boiska). Wi-
szą na wysokości 35,0 m nad boiskiem,
a ich długość wynosi tyle, co całkowita
długość stadionu, tj. 220 m. Kratownice
drugorzędne przebiegają w kierunku
wschód - zachód i przekrywają pełną
szerokość stadionu, tj. 180 m. Zada-
niem elementów pionowych konstrukcji
(masztów) jest zarówno dźwiganie cię-
żaru dachu, jak i zapewnienie poziomej
jego stabilizacji. Dwie sekcje przesuw-
ne dachu zlokalizowane są: jedna
w części północnej dachu, a druga
w południowej ponad częścią nierucho-
mą. Obydwie mają 76 m szerokoś-
ci i 55 m długości. Zbudowane są z pię-
ciu jednostek szerokości 11 m każda.
Stadion Amsterdam ArenA (foto-
grafia 3 i 4) został otwarty w sierpniu
1996 r. i był wówczas pierwszym sta-
dionem w Europie wyposażonym
w ruchomą, rozsuwaną konstrukcję
dachu. Jest siedzibą miejscowego
klubu piłkarskiego AFC Ajax Amster-
a)
Fot. 3. Stadion ArenA Amsterdam: a - widok
z otwartym dachem; b - z zamkniętym dachem
6 '2005 (nr 394)
13
I l '•• -.-: " : i
Fot. 4. ArenA Amsterdam - montaż konstrukcji stalowej
dam. Pojemność stadionu wynosi po-
nad 52 000 miejsc. Amsterdam ArenA
jest obiektem wielofunkcyjnym. Może
być wykorzystany do organizowania
koncertów muzycznych, prezentacji,
przedstawień teatralnych, sportowych
gali na lodzie itp. Dach przekrywający
arenę zasuwa się bądź rozsuwa
w ciągu 30 min, a w sytuacji awaryjnej
w 5 min. Długość przekrycia stadionu
wynosi 235 m, szerokość 165 m, wy-
sokość obiektu 85 m, powierzchnia
dachu 33 625 m2, powierzchnia części
nieruchomej 26 028 m2. Ruchomy
dach składa się z dwóch paneli o wy-
miarach 37 x 109 m każdy. Pokrycie
stanowi transparentne włókno synte-
tyczne. Masa każdej części wynosi
520 t. Każda z ruchomych części po-
ruszana jest przez 8 silników elek-
trycznych. Jak widać, nastąpiło wy-
raźne zmniejszenie ciężaru konstruk-
cji ruchomej w stosunku do pierw-
szych tego typu rozwiązań.
Jednym z najnowszych stadio-
nów o mobilnej części dachu jest
Arena Auf Schalke w Gelsenkir-
chen (Niemcy) zbudowana w 2001 r.
(rysunek 3). Jest to wielofunkcyjne
centrum obejmujące także hotel, biu-
ra, lokale usługowe. Pojemność sta-
dionu, zależnie od funkcji, wynosi
54 000 - 62 000 miejsc (45 000
miejsc siedzących oraz ok. 17 000
stojących). Konstrukcja dachu obej-
muje 6000 m2 powierzchni ruchomej
Rys. 3. Stadion Arena Auf Schalke - widok modelu
• • Ł>-:=
,:» iC =_->:«?: 6 2005 (nr 394)
iw s
(rozsuwanej) o masie nieporównywal-
nie mniejszej od poprzednich (560 t).
W zależności od warunków atmosfe-
rycznych dach może być otwarty (roz-
sunięty), przy czym czas otwarcia lub
zamknięcia nie przekracza 30 min.
Mimo mniejszej powierzchni ruchomej
dach spełnia dobrze wymagania sta-
wiane dachom otwartym, a także za-
bezpiecza widzów i zawodników po
jego zamknięciu. Pokrycie stanowi
półprzeźroczysta tkanina z włókna
szklanego pokryta powłoką teflono-
wą, rozpięta na lekkiej konstrukcji sta-
lowej.
Nowym rozwiązaniem europejskim
będzie Wembley Stadium w Londy-
nie, zaprojektowany przez Normana
Fostera w miejsce zburzonego, zna-
Rys. 4. Wembley Stadium - widok makiety
nego szczególnie polskim
kibicom piłki nożnej, starego
stadionu. Ozdobą budowa-
nego stadionu jest łuk o roz-
piętości 315 m (rysunek 4).
Będzie on podtrzymywał
podwieszoną konstrukcję
dachu, dzięki czemu wyeli-
minowane zostaną podpory
:-.-- i ne
pośrednie. Łuk stanie się nowym
punktem orientacyjnym Londynu,
szczególnie w dniach rozgrywania
spotkań piłkarskich, kiedy będzie pod-
świetlony. Do łuku zostanie podwie-
szona konstrukcja przekrycia dachu,
w tym także jej część mobilna. Zasto-
sowanie konstrukcji podwieszonej do
łuku, opartej częściowo na podporach
zewnętrznych, stanowi postęp w roz-
woju dachów mobilnych.
Zakończenie budowy nowego
Wembley jest przewidziane na po-
czątek 2006 r. Będzie to jeden z naj-
większych stadionów na świecie
(90 000 miejsc siedzących - całko-
wity obwód 1 km), nie mniej fascy-
nujący niż stadion olimpijski w Peki-
nie, który został zaprezentowa-
ny w artykule „Niekonwencjonalna
architektura wyzwaniem dla inżynie-
rów" (str. 2).
Hale i stadiony przekryte z mobil-
nymi częściami dachów mogą być
użytkowane niezależnie od warun-
ków atmosferycznych. Zwiększa to
niebywale ich zakres użytkowania.
Znaczne zwiększenie zużycia stali
nie jest postępem w rozwoju nowo-
czesnych konstrukcji przekryć du-
żych rozpiętości. Niesie jednak
olbrzymie korzyści funkcjonalne oraz
komfortu przebywania człowieka.
Umożliwia eliminowanie niekorzyst-
nych wpływów klimatu. Powiększa
umiarkowanie koszt budowy, który
jednak zwraca się, jak wynika z do-
świadczeń zagranicznych, w dość
krótkim czasie. Byłoby bardzo korzyst-
ne, aby przyszły Stadion Narodowy
w Warszawie był przykryty mobilnym
dachem.