Krstaški ratovi

- 1095. Urban II poziva na prvi krstaški rat koji traje od 1096. do 1099. godine (1078. su
Seldžuci proterali hrišćane iz Svete zemlje)
- kreće se u oslobađanje Jerusalima i pomoć vizantijskom carstvu da zaustavi seldžuke
- pokrenuo ga papa Urban II na crvenom saboru u francuskom gradu Klermonu
- Aleksej I Komnin je pozvao papu da mu pomogne u borbi što je rezultiralo time što papa
poziva i vernike u rat
- Petar Pustinjak je bio francuski sveštenik i glavni duhovni vođa koji je predvodio prvu
neplaćeničku vojsku (to su bili obični ljudi) u pohod koji se katastrofalno završio. Oni su
pljačkali sve kuda su prolazili – seljački krstaški rat
- Gotfrid Bujonski je jedan od vođa Prvog krstaškog rata. Nakon osvajanja Jerusalima bio
je vladar jerusalimskog kraljevstva, tačnije imao je titulu čuvara Groba Gospodnjeg. Prvi
se sukobio sa Aleksejem Komninom koji mu je tražio zakletvu lojalnosti koju je ipak
položio.
- Remon Tuluski je takođe bio jedan od vođa. Bio je grof od Tuluza. Pre poziva pape se
borio sa Mavarima u Španiji. Nije položio zakletvu Alekseju, ali jeste zakletvu
prijateljstva.

- II krstaški rat traje od 1147. do 1149. godine

- pokrenulo ga je muslimansko osvajanje Edese i istoimene grofovije
- nakon prvog rata osnovane su tri države: grofovija Edesa, kneževina Antiohija i
Jerusalimska kraljevina, a kasnije i grofovija Tripoli
- uključuju se razni drugi i veliki prevrati u savezima
- Manojlo Komnin sklapa savez sa Turcima da ne bi jačala Antiohija
- rat se završava pobedom muslimana

- III rat traje od 1189. do 1192. godine, a pokrenulo ga je Saladinovo osvajanje Jerusalima
1187. godine
- nakon osvajanja Jerusalimskoj kraljevini je ostala obala od Tira do Jope i dozvola da
hrišćani imaju slobodan pristup Jerusalimu
- Baludin IV jedva uspostavlja mir sa Saladinom

- 3 kraljevstva: Kraljevstvo Jerusalimsko (uglavnom Englezi), Antiohija (Francuzi) i Tripoli

(ostali)
- krstaši: templari, hospitalci
- homo viator – nova pojava u srednjem veku. Ljudi počinju da putuju do velikih
manastirskih kompleksa, katedrala i hodočasničkih mesta kao što su Rim, Jerusalim,
Santjago de Kompostela
- armagedon – konačna borba dobra i zla; mesto te konačne borbe
- Vaznesenje je prva parusija. Desilo se na Maslinovoj gori
- eshaton – vreme posle Hrista
- mappaemundi – nastale su u srednjem veku; svet je prikazan kao Hristovo telo, kao krug
u čijem je centru Jerusalim, a na samom obodu kruga su predstavljeni varvari
- razvijaju se trgovinski putevi duž reka Rajna – Majna – Dunav
- otvaraju se univerziteti. Prvi u zapadnoj Evropi je Bolonja, a u istočnoj je Karlov
univerzitet u Pragu
- carmina burana – „pesme iz Bure“ – mesto u Bavarskoj. U pitanju je rukopisna zbirka
šaljivih pesama putujućih studenata i mladih sveštenika

- Period oko 1000. godine

- gradi se manastir Klini i čitav red
- manastiri dobijaju na značaju jer su ključ kolektivnog i ličnog očišćenja
- počinju da utiču i na politički život u zapadnoj Evropi
- to se dešava jer se 1033. godine iščekuje apokalipsa, a razna dešavanja poput
pomračenja Sunca, bolesti, erupcije vulkana uticale su na to da ljudi još više veruju da će
se apokalipsa zaista dogoditi
- zato poseban značaj u ovom periodu imaju relikvije, a samim tim i manastiri u kojima se
nalaze
- opet se vraćaju ranohrišćanski ideali, tipa sahranjivanje ad sanctus i raste značaj relikvija
prvog reda poput Časnog krsta, Bogorodičinih suza itd.
- kako bi manastiri pružili ljudima put pročišćenja i spasenja, bilo je bitno da u svom
posedu imaju što više relikvija, a to je uslovilo i umnožavanje broja oltara u kojima će se
one čuvati
- vraća se regulama Sv. Benedikta
- manastiri se ujedinjuju sa lokalnom vlastelom jer se podižu na njihovim posedima
- zbog velike korupcije koja se javila u takvom odnosu, stvara se manastir Klini koji će taj
problem rešiti. Klini je kontrolisao više od 1000 manastira.
- svaki manastirski red je imao tri čina – monasi, vojnici i radnici i na taj način je
uspostavljen red. Trojstvo u činovima se smatralo božijim darom i nosilo je sopstvenu
simboliku
- od kraja IX veka papstvo je bilo pod vođstvom moćnih rimskih porodica, a Oton III je
želeo da preuzme kontrolu nad papstvom, što će dovesti do borbe za investituru koja će
se završiti tako što će se car pokloniti papi u Kanosi 1077. godine
- Klermon Feran je mesto u kom je Urban II pozvao na krstaški rat

Manastir Klini
- 910. godine osniva Viljem od Akvitanije. Posvećen je apostolima Petru i Pavlu i to je bio
benediktinski samostan.
- 932. godine opat Odo dobija dozvolu od pape da širi klinijevske reforme
- nalazi se na teritoriji Burgundije, a razvio se duž čitave zapadne Evrope
- manastir Klini se nalazi na važnom hodočasničkom putu koji je vodio do manastira
Santjago de Kompostela gde su bile mošti Sv. Jakova
- Klini je imao tri faze razvoja, ali je za nas najvažniji Klini III koji je nastao u vreme opata
Iga – 80-ih godina XI veka.
- 1095. godine Papa Urban II poziva na krstaški rat i tom prilikom osvećuje manastir Klini
- posebno važna postaje muzika u liturgijskom činu – smatralo se da uzdiže duh i telo i
imala je kosmološka svojstva – gregorijansko pojanje je usavršeno u manastiru Klini
(kapiteli)
- Klini je znatno stradao u Francuskoj revoluciji
- u muzeju se danas čuvaju kapiteli gde su predstavljeni tonovi gregorijanskog pojanja
- čitav manastir je urađen u ukrasu – Strašni sud je bio na ulau, a kapiteli ukrašeni
scenama iz Hristovog života
- pošto Klini nije sačuvan mi jasniju sliku možemo steći posmatrajući dva, njemu bliska
manastira – Svetu Magdalenu u Vezleju i Svetog Lazara u Otenu (obe nastale početkom
XII veka)
- ove dve posvete su u vezi sa tadašnjom popularnom legendom o svetom gralu, a i
krstaški ratovi se još uvek vode. Marija je sveti gral, a Lazara je sam Isus vaskrsao i
pokazao tu moć na njemu pre nego što je on sam vaskrsao.
- na ovim građevinama nije sačuvano slikarstvo, ali jeste skulptura:
- Sv. Lazar – Maiestas Domini i Strašni sud
- Sv. Magdalena – Misio apostolorum – Hristos odašilja apostole da šire veru
- ova dva portala sumiraju poentu delanja klinijevskog reda, ali isto tako iskazuju svoju
političku moć
- Vezlej je mesto gde počinju II i III krstaški rat. Drugi je sazvao episkop Klervo u cilju
osvajanja zemlja nevernika i preobraćenja njihovog u hrišćane, što značaj portala u crkvi
sv. Magdalene čini neizmernim

Normandija
- Vilijam od Normandije bio je vojvoda ovog dela Francuske. On i njegova žena Matilda
Flandrijska su bili veliki ktitori. Bio je izuzetan ratnik i izvršio je invaziju na Englesku. U
bici kod Hejstingsa 1066. godine osvaja Englesku i tada dobija naziv Vilijam I Osvajač.
- On i Matilda su u Normandiji bili ktitori 2 važne crkve: Sveti Stefan u Kanu, Sveto
Trojstvo u Kanu. Ovaj grad je bio glavni grad normanskog vojvodstva.
- U Londonu je izgradio dosta građevina, uglavnom zamke i utvrđenja. Najpoznatija je
Bela kula ili London tower. U jugoistočnom delu se nalazi kapela Jovana Krstitelja.
- Važna je i katedrala u Daramu na severu Engleske iz XI veka. Pri njoj je postojao i
skriptorijum koji je gajio tradiciju Umbrije. Osniva se i katedralna škola, a kasnije ugledni
univerzitet. Iako je tokom vremena dograđivana, njena struktura je ostala ista. Ovo
mesto je važno jer je tu prvi put upotrebljen šestodelni krstasto – rebrasti svod, što će
kasnije postati princip za razvoj ostalih gotičkih crkava.
- Tapiserija iz Bajea – izvezeno platno širine 50 cm, a dužine 70 cm. Čuva se u mestu Baje,
pa se zato ovako naziva. Oslikano je scenama bitke kod Hejstingsa sa natpisima na
latinskom (72 scene).

Nemačka
- ovde se jako oseća borba za investituru
- u Špajeru se vidi pokazivanje carske moći kopiranjem Karlovih zadužbina – u elevaciji i
osnovi. Ima i antikizirajuće elemente poput plitkih lizena i slepih arkada
- kod crkava u Kelnu se vidi ipak veći uticaj Rima, tačnije ranohrišćanske umetnosti
(polihromija crvene i bele boje). Tu su dopremljene mnoge relikvije iz Carigrada jer je
ovo bilo značajno episkopsko i hodočasničko mesto. Tu se nalazila i teološka škola.

Monte Casino
- uništen je u II svetskom ratu
- sagrađen je na paganskom manastiru i posvećen Jovanu Krstitelju
- opat Deziderije vrši sveobuhvatno obnovu 1075. godine i tom prilikom stvara čitav
manastirski kompleks i dovodi majstore iz Carigrada
- namerno njih poziva uprkos raskolu 1054. godine jer je smatrao da su oni zadržali bolje
rimsku tradiciju. Takođe su jugom Italije dosta „vladali“ romejski carevi koji su bili veliki
ktitori
- Lav iz Ostrije je napisao hroniku iz vremena Deziderija
- car daruje povelje Monte Casinu
- majstori su sačuvali tehnička znanja koja su onda preneli lokalnim majstorima koji su
kasnije „izvrnuli“ te tehnike i dobijali kontra – efekat.
- vizantijski carevi su se trudili da na jugu Italije deluju u duhovnoj sferi i sferi utemljivanja
naspram moći rimskih prelaza u svetovnoj vlasti
- kako ova crkva nije sačuvana danas, okrećemo se drugim crkvama koje su sagrađene u
isto vreme i od strane istih ktitora, tačnije crkvi Sant Angelo in Formis koju je sagradio
opat Deziderije
- ovo je trobrodna bazilika u kojoj je sačuvano fresko slikarstvo, na osnovu kojeg možemo
naslutiti i program u crkvi Monte Casino
- u ovom slikarstvu se vide elementi i istočne i zapadne tradicije
- u apsidi je prikazan Hristos u slavi – vladar Kosmosa; to je u ovom razdoblju u Vizantiji
mnogo potencirano (mada se obično ovakva predstava nalazi u kupoli)
- na zapadnom zidu je Strašni sud
- u glavnom brodu, iznad kolonada su prikazana Hristova čuda i parabole
- stil odlikuje ukrštanje tradicija – karolinško - otonske (iz knjižne iluminacije jer su uvek
pri benediktinskim manastirima bili veliki skriptorijumi) jer je ta slika podeljena u više
registara, a to je nešto što možemo naći u Grandvalovoj i Vivijanovoj bibliji npr; ali i
starije i savremene vizantijske umetnosti, što se jasno vidi u načinu oslikavanja
inkarnata (oči i jagodice su naglašene, a to je postignuto kombinacijom zemljanih tonova
sa zelenom senkom), međutim, ovde je obrnuto naslikan tako da obrazi izgledaju
uvučeno (za razliku od vizantijskih predstava)
- slikarstvo na fasadi je iz XII veka i tu je naslikana Maria Regina, što je neposredan uticaj
teološke doktrine zapadne crkve – Bernard od Klervoa je bio inspirisan „Pesmom nad
pesmama“ i razvija doktrinu o Mariji kraljici nebesa.

Vizantijska umetnost – Robin Kormak

- postoji razlika između umetnosti u prestonici – Konstantipolju i periferiji
- menja se unutrašnji prostor crkve nakon ikonoklazma – postepeno nastaje kompleksna
oltarska pregrada
- značaj ikone ponovo raste – „ikona se pred nama pojavljuje kao živa osoba koja
graciozno priča svojim ustima“
- „Nebeske stepenice“ – najvažnija, sa Sinaja iz XII veka. Prikazuje nagradu i kaznu
(penjaje ili padanje monaha sa tih nebeskih stepenica)
- Codex Ebnerianus – narativne scene sa portretima jevanđelista
- Bogorodica Odigitrija – ikona koju je Jovan II Komnin nosio u procesiji do crkve Hrista
Pantokratora (danas Zejrek džamija u Istanbulu). Ovo je najveća crkva posle Aja Sofije i
imala je kapelu posvećenu Svetom Mihajlu. Ovde su sagranjivane dinastije Komnina i
Paleologa.
- danas postoji tri manastira u Grčkoj koja imaju mozaičku dekoraciju: Hosios Loukas, Nea
Moni na Hiosu, Dafni (između Atine i Eleusa)
- Osios Luka – mozaik je rađen po uzoru na fresku Neverovanje Tomino iz XI veka iz iste
crkve koja se nalazi u kripti katolikona na severozapadnom zidu. Mozaik se nalazi na
južnom zidu
- ne zna se ko je davao novac manastiru, ali patron je bio car – Konstantin IX Monomah
- Nea Moni na Hiosu – u XI veku podiže carska porodica – Mihajlo IV, Zoja i njena sestra
Teodora, ali glavni ktitor je Konstantin IX Monomah
- Dafni – cistercitski manastir od 1207. do 1211, a zatim postaje katolički do sredine XV
veka. Napušten je u XVIII veku.
- Arabljani i Vizantinci su izgubili svoje baze na Siciliji i južnoj Italiji u XI veku i zamenili su
ih Normani
- Bugarska, Mađarska, Srbija postaju nezavisne sile i time štete Vizantiji jer su bile pod
njenom kontrolom
- u Konstantinopolju se mešaju stilovi – Velika palata biva proširena u XII veku u stilu
islamske umetnosti
- Veneto je glavna vizantijska luka u Italiji i tu se nalazila katedrala Sveta Marija Asunta iz
Xi i XII veka, u čijoj se apsidi nalazi Bogorodica, a na zapadnom zidu Strašni sud. Ovo su
zajedno radili vizantijski i lokalni majstori.
- Crkva Svetog Marka u Veneciji je kopija Svetih apostla iz Justinijanovog doba.

Viktor Lazarev – Epoha Duka, Komnina i Anđela (1059 – 1204)

- prva polovina XI i XII vek čine klasičnu epohu vizantijske umetnosti. To je vrlo postojan
stil koji traje 150 godina
- likovne umetnosti se razvijaju u strogim okvirima; utvrđuje se svečani, uzvišeni stil čiji je
zadatak da izrazi najdublje momente pravoslavne religioznosti i duhovnosti
- dominantan element postaje tanka, apstraktna i stilizovana linija (i zlatna pozadina)
- figure su izdužene, dobijaju posebnu lakoću i vazdušnost; prikazuju se strogo asketski
likovi
- u koloritu su guste, zasićene boje
- najlakše se evolucija stila ovog perioda prati u minijaturama – uzor na kojima su drugi
narodi učili
- retko se događa da minijatura zauzima čitav list; to su uglavnom sitne predstave na
marginama i u tekstu (preuzeto iz sirijske tradicije)
- rukopisi treće četvrtine XI veka su najviša tačka u razvoju vizantijske umetnosti u vidu
ilustracije knjiga
- sićušne figure su pune ljupkosti, pokreti su laki i neusiljeni, a pejzaži i arhitektura su
maksimalno sažeti i svedeni
- Jevanđelje iz Beča – jedno od najboljih vizantijskih rukopisa
- figuralni inicijal doživljava poseban procvat; nema više helenskog uticaja
- krajem XI veka nastaje još jedan talas dobrih rukopisa, ali ovde linija sama sebi postaje
cilj, povećava se suvoća obrade
- u XII veku je ogrubela ornamentika – u koloritu se pojavljuju drečava intenzivnost i
šarenilo – životinjska ornamentika postaje karakterističan element
- od sredine XII veka preovlađuju potpuno površinske forme, ukočeni pokreti, uprošćene
pozadine – Sveta Sofija – Ktitorski portret u južnoj galeriji – Bogorodica i Hristos, a
Jovan II Komnin i supruga Irina prinose darove (1118. godine). Kasnije je dodat i njihov
sin Aleksej II (1122. godine). – Deizis u južnoj galeriji - sačuvani su samo gornji delovi
figura; izuzetno dobro urađeni – primetno je nijansiranje.
- najpoznatije delo monumentalnog mozaičkog slikarstva XII veka su mozaici u Ćefalu.
Sagradio ju je normanski osvajač Rodžer II. Crkva nema kupolu, pa je Pantokrator u
apsidi. Ispod je Bogorodica Oranta sa 4 arhanđela, a ispod su dva registra sa 12
apostola. Pripadaju grčkim majstorima (insignirani su na grčkom jeziku); Ovo je razvijeni
komninski tip sa naglašeno povijenim nosevima – u prezviterijumu ima i latinskih
natpisa, što govori o tome da su pomagali i lokalni umetnici. Sredinom XIX veka su
ponovo restaurisani.
- Fresko slikarstvo:
- Sveti Pantelejmon u Nerezima (Makedonija) – 1164. godine, Aleksej Komnin, natpis
nad portale priprate. U apsidi je freska Pričešća, a ispod je Povorka svetitelja. U konhi
đakonikona je Jovan Preteča, a u proskomidiji Bogorodica Oranta. Ispod njih su po dva
đakona. Freske na zidovima su raspoređene u tri reda (gornja zona – jevanđeoske
scene, a dole su stojeće figure svetitelja). Priprata sa scenama svetog Pantelejmona. U
stilu se vidi snažna linearizacija, zasićene boje i grčki tipovi lica.
- Sveti Dimitrije u Vladimiru
- freske su uništene. Sačuvano je samo na malom i velikom svodu hora, a scena je Strašni
sud – na velikom svodu je 12 apostola, a na malom Raj sa Bogorodicom i pravednicima.
Ovo je razvijeni komninski tip koji odlikuje stroga proporcionalnost, prekrasni nabori i
kolorit. Ovo je blisko prestoničkim spomenicima.
- ikone menolozi nastaju u XI i XII veku

Monte Casino
- Ima visoki krovni transept (T-transept); karakteristično

- Sant Angelo in Formis

- u apsidi Maiestas Domini, oko njega simboli jevanđelista, a ispod su prikazana 3 anđela
- na zapadu je Strašni sud
- u glavnom brodu je ciklus Hristovih čuda i parabola i prikaz opata Deziderija i ktitorski
portret
- San Pietro al Monte
- sačuvan je Strašni sud. Majestas Domini, a ispod aždaja.
- svod – Nebeski Jerusalim (uticaj Otkrovenja Jovanovog)

- Sen Lazar – prvi put potpisan umetnik; figuralni kapiteli sa narativom

- Hodočasničke crkve:
- Sen Seren u Tuluzu (XI vek) – oko 1080. godine, razvija se novi tip koji omogućava veći
broj brodova (5), transept ima tri broda, apsida dobija ophodni brod i radijalne kapele
- iznad ukrsnice je kula

- Sen Foa, Konk

- sličan plan kao u Tuluzu, samo je svedenije dosta; opet kula iznad ukrsnice koja pruža
svetlost čitavom prostoru
- na glavnom portalu je Strašni sud (najbolje očuvan). Bio je obojen, ali su boje vremenom
izgubljene. Ima i natpis na latinskom

- Santjago de Kompostela
- portal se naziva Portico della Gloria – prikaz mesijanskih vladar i Hrista; sadrži
monumentalnu predstavu Jakova jer se tu čuvaju njegove mošti (apostol Jakov –
zaštitnik Španije)

- Sveti Petar u Moasaku – skulptura

- apokaliptična predstava Majestas Domini i 24 starca apokalipse
- trimo – stubić stupca koji je imao i simboličnu funkciju i tu su predstavljeni proroci i
fantastične zveri
- javljaju se scene na kapitelima, npr. Samson i lav, sirene...

- Sačuvana dekoracija:
- Raspeće – visilo je iznad ukrsnice ili na nekom vidljivom mestu; od drveta koje je
polihromno obrađeno, arhaični izgled
- Zastor – tkanine, tapiserije – predstava Stvaranja sveta
- Statue – nalazile su se na oltarskim menzama; obično ima prikaz Bogorodice i Hrista;
imale su funkciju relikvijara; pravljene su i od metala, bisera, dragog kamenja, a mogle
su biti i u drugom obliku; Relikvijar iz Konka – najbolje sačuvan i ukrašen zlatom
- Oltarska slika – na oltarskoj trpezi
- Antipedijum – istkana je ili od drveta i visi sa oltarske trpeze
- Nalonj – postolje na koje se stavlja knjiga; obično su to simboli jevanđelista predstavljeni
ili sami jevanđelisti

- na zapadu Francuske javlja se pojava gde nije bitan samo portal već čitava zapadna
fasada
- Sveti Trofim u Arlu (Provansa) – dekoracija se posebno razvija; u provansi su bile
klesarske radionice sarkofaga još iz doba antike i oni su nastavili da gaje tu tradiciju, a to
se odrazilo i na skulpturu; na crkvama se naglašava arhitravna greda sa predstavama;
stubovi i kapiteli su često spolije; pilastri su kanelirani; meandri, prepleti – jug Francukse
- u zidnom slikarstvu XI i XII veka se razvijaju narativne scene

Slikarstvo
- Sen Saven Gartam – slikarstvo je sačuvano na podužnom poluobličastom svodu;
prikazane su starozavetne scene o Potopu i oktrovenje Jovanovo, a u kripti su scene
mučeništva
- San Klemente, Tahulj (Katalonija) – u apsidi je Hristos u slavi
- Santa Maria, Tahulj (Katalonija) – Bogorodica i Hristos na prestolu (Majestas) i 3
mudraca kako prinose darove (epifanija)

- tekstil je izuzetno korišćen za diplomatiju – vladari su slali i dobijali ih na poklon

Severna i centralna Italija

- razvoj trgovine, najviše zahvaljujući reci Po
- glavni grad Lombardije je Milano
- bitna je i Modena
- Katedrala u Modeni – bila je centar grada (građena je u XI i XII veku); s obzirom na to da
je Italija bila meta imperijalnih pretenzija, svaki grad je imao svoje zidine i vojsku da se
brani; ovo je vreme protorenesanse i protohumanizma
- veliko obnavljanje – renesansa XII veka – uz pomoć razvoja trgovine se dešava; nastaju
novi društveni staleži i novi poredak
- u XII veku Bolonja – smisao studiranja – kvadrijum i trivijum
- u Modeni čitava zajednica odlučuje o izgledu crkve i njenom vizuelnom identitetu. Ovo
je trobrodna bazilika sa zasvedenim centralnim brodom; glavni brod je izdeljen
alternacijom stub/stubac; ima galerije i oltarski prostor, a ispod, tačnije, u ravni sa
podom je kripta (ovo je novina da gledalac može da posmatra kriptu direktno) i to je isti
princip kao ad sanctos. Iznad ulaza je lođa odakle su se vršili bitni događaji, episkop i
vladar grada su tu održali govore. Portali su jednostavni – skulpturalna dekoracija je
„oko“ vrata (ploče i frizovi)
- izbor scena je drugačiji nego u Francuskoj – biblijski narativ, ali ovde nije akcenat na
Stradanju, već na Spasenju, sotirološki. (podseća na rano hrišćanstvo)
- luneta iznad ulaza je otvorena, a friz je na okvirima
- uvodi se novi narativ, tačnije heroji tog vremena i predstave basni, a javljaju se i natpisi
na narodnom jeziku – Giljermo i Nikolo – protomajstor i skulptor

- San Zenon u Veroni – porta sa tremom (direktno antičko nasleđe), trobrodna bazilika

- Parma – delo Benedikta Antelanija; čitav kompleks – katedrala, krstionica i zvonik

 Rim
- u doba osvajanja Normana (XI vek) Robert Viskard osvaja i spaljuje Rim, nakon čega se
dešava velika obnova
- posebno se obnavljaju crkve na Itineru – put od Lateranske bazilike do Svetog Marka u
Vatikanu – Maggiore put

- San Klemente u Rimu

- San Klemente je bio Petrov učenik i čudotvorac i ustanovio je biskupiju
- na tom mestu je prvo bio mitreum, pa kasnije đakonikon (u njemu su se okupljale prve
hrišćanske zajednice), pa onda bazilika
- u aspidi je mozaik – Krst na zlatnoj pozadini (krst kao lignum vitae – Drvo života)
- figure ispunjavaju citati iz ranog hrišćanstva
- čestice svetitelja su ugrađene u apsidu
- ispod konhe je friz jaganjaca, a iznad u vrhu konhe je predstava starozavetnog šatora
- gornja crkva je potpuno obnovljena u XII veku

Komnini
- vladali su od 1081. do 1185. godine. Oni su poreklom iz Male Azije, a na vlast su došli
zahvaljujući vojnom uspehu
- začetnik je Aleksej I Komnin. Nasledio ga je sin Jovan II Komnin za kog se smatra da je
bio najbolji vladar ove dinastije. Tron predaje najmlađem sinu Manojlu I Komninu,
nakon koga vlada Aleksej II Komnin.
- nakon Manojla I idu teška vremena i brojna smenjivanja na tronu. To je rezultiralo
slomom i prvim padom Carigrada 1204. godine od krstaša i dužda Dandala. Tada se
završava srednjevizantijski period.
- Komnini razvijaju novi tip zadužbinarstva koji se artikuliše u ovom periodu – lične
zadužbine porodice. Carevi nisu orijentisani samo na obnavljanje starih zadužbina;
manje se nadovezuju i oslanjaju na staro.
- Carigrad ima 7 brda (kao i Rim), podeljen je na 14 disktrikta.
- Za nas postaje važan 10. distrikt jer tu ima najviše zadužbina Komnina, manastiri (blizu
su Sv. Apostoli i Sv. Polieukt)
- grade manastire da bi se povlačili tu u monaštvo i sahranjivali
- novina je i to da žene doprinose ktitorstvu

- Manastir Hrista Pantepopte – Eski Imaret džamija

- osnovala ga je Ana Dalosena (majka Alekseja I Komnina)
- nalazi se blizu Hrista Pantokratora
- dosta saznajemo iz spisa „Aleksijada“ koji je napisala Ana Komnin o svom ocu

- ovim distriktom stvara se novo sakralno jezgro. Sami vladari manje borave u staroj
palati, a više u kvartu Vlaherne, gde se nalazi nova palata i glavno sedište.

- Bogorodica u Vlahernama
- tu se nalazila čudotvorna Bogorodičina ikona i plašt
- vezuje se za istoriju delovanja ikone Odigitrije
- ovaj kult se utvrđivao od 7. do 10. veka
- sagradili su je Aleksej i Irina Duka

- Aleksej i Irina II podižu dvojni manastir Hrista Pilantroposa (Aleksej) i Bogorodice

Keharitomene (Irina – Bogorodice blagodatne). Ovim se oni poistovećuju sa Hristom i
Bogorodicom.

- Jovan II Komnin i Irina Piroška podižu dinastički mauzolej – Hristos Pantokrator, a

Manojlo I im se priključio u ktitorstvu. Kompleks se sastoji od 3 crkve, unutrašnje i
spoljašnje priprate. Gradi se od 1117. do 1137. godine. Danas je to Zerek džamija. Pošto
je malo materijalnog sačuvano, dosta saznajemo iz tipika ovog manastira (kako je
izgledala)
- vizuelna kultura je imala ključnu ulogu u liturgijskim radnjama. Npr. – Paladijum carstva
je bila ikona Bogorodice Odigitrije koja je svakog utorka išla na litiju kroz grad. To je
prenošenje svetosti ulicama (efemerni spektakl). Dolazila je i do Pantokratora, groba
ktitora i tako se carska porodica stavlja pod njenu zaštitu i to je privatizacija sakralnih
objekata.

Seminarski radovi
Klini
- jug Burgundije
- posvećen prinčevim apostolima, Petru i Pavlu
- podiže ga 910. godine Viljem od Akvitanije
- oko 1000. godine – vreme prožeto strahom od apokalipse i II Hristovog dolaska koje se
očekivalo 1033. godine (još od Justinijana), a čemu su doprinele erupcije, pomračenje
sunca i razne bolesti (predložak – Otkrovenje Jovanovo)
- krivac je pronađen u monaštvu gde se pojavilo raskalaštvo, pa se monasi okreću
manastirima u cilju oslobođenja od greha. Manastiri postaju ključ iskupljenja grehova i
sredstvo spasenja, nukleus duhovnog života.
- kult relikvija se razvija, a samim tim se umnožava i broj oltara gde će se te relikvije čuvati
(sve u cilju Spaseja i vođenja narodu ka Nebeskom Jerusalimu)
- zaživljava sve što je živelo u prvim vekovima hrišćanstva, tipa ad sanctos
- manastiri se vraćaju osnovnim načelima, regulama Sv. Benedikta
- 932. godine klinijevski opat, Odo dobija dozvolu od papstva da širi klinijevske reforme i
dozvolu za podizanje drugih manastira koji će biti pod okriljem Klinija (ćerke – manastiri,
a Klini je matica)
- kompleks se tako razvija po čitavoj zapadnoj Evropi, a to uslovljava pojavu hodočašća.
Manastiri na hodočasničkim putevima biće izuzetno važni zbog programa.
- 1095. godine papa Urban II u Klermonu poziva na krstaški rat i tom prilikom osvećuje
ovaj manastir – tada vladaju Otoni i dešava se borba za investituru
- usled nove reforme monaštva, crkve se grade tako da odgovaraju potrebama
hodočasnika
- muzika postaje bitan element liturgijskog čina, a to se najbolje vidi na kapitelima
gregorijanskog pojanja u Kliniju koji se danas čuvaju u muzeju Klini u Parizu
- Čitav Klini je bio ukrašen što je bitno jer je to bio važan manastir na hodočasničkom
putu i preko vizuelnog se vršila edukacija naroda
- Klini u dobrim odnosima sa papstvom
- Glavna crkva je nastala u poslednjoj fazi razvoja, a sačuvana je i danas – Klini III –
petobrodna bazilika odvojena stubovima i stupcima. Glavni brod najviši i najširi, a bočni
su sve manji. Ima 2 transepta, zapadniji veći, nad čijom se ukrsnicom nalazila kula. Taj
transept je imao još po jednu kulu sa severne i južne strane i dve manje kule na
krajevima transepta. Danas postoji samo južna kula istočnog transepta. Na istoku je
apsida sa ambulatorijumom oko kojeg su zrakasto postavljene kapele. Pored glavnog
portala, postoje još i Porta Germanorum (severni) i Porta Galilea (južni). Kompleks je
imao sve što je potrebno jednom manastiru i bio je opasan zidinama (ima Lady Chapel sa
klausterom).
- Cluniacum/ „Rimska stanica“ – franačka vila u kojoj su svojevremeno boravili Karolinzi –
opat Berno je priznaje kao reformisani manastir, na čijem će severu biti podignut
manastir Klini
- crkva je osvećena 927. godine, ali je rekonstruisana u više navrata zbog velikog priliva
hodočasnika
- Klini II je osvećen 981. godine, dobio je narteks i bačvasti svod
- Klini III – pored jako dobro osmišljenog programa (Strašni sud na zapadnom portalu i u
trpezariji), bio je duhovni centar celog klinijevskog reda, največanstveniji.
- uticaj Deziderija – neobično postavljene arkade i svodovi i strogo poštovanje
matematike
- arhitekta Gunzo – oslanja se na Vitruvija
- konačna posveta 1130. godine od Inoćentija II
- apsida visoka, ali ne koliko i glavni svod. Pet uzvišenih kapela se izdižu nad
ambulatorijumom sa arkadama otvorenim ka oltaru
- tu su skulpture malih dimenzija koje govore o monaškom životu i vrlinama
- dva kapitela kod oltara ilustruju Prvi greh i Avramovu žrtvu, divan uvod u scenu Hrista u
slavi na svodu apside
- Ežen Viole-le-Dik – „klinijevska škola“ – kritikuju ga

Sveti Lazar u Otenu

- uzor u arhitekturi i duhovnosti – Klini
- u Otenu su se čuvale mošti Sv. Lazara, pa se ova crkva rađa 1120. godine i dobija kriptu
pogodnu za čuvanje moštiju (u obližnjem Vezleju je crkva Sv. Magdalene, Lazareve
sestre podignuta malo pre ove crkve)
- kult Lazara važan zbog Hristovog čuda u Vitaniji kada je vaskrsao Lazara – to je simbol
pobede života nad smrću, ali i najava samog Hristovog vaskrsenja
- izgradnja započeta 1120. godine – biskup Otena, Etijen de Baž, zalaže se za klinijevski
red
- južno od starije katedrale posvećenu svetom Nazaru gde su se pre ovoga čuvale mošti
- 1130. osvetio ju je papa Inoćentije II, ali je izgradnja trajala do sredine 15. veka kada su
mošti svetog Lazara prenete u ovu crkvu
- trobrodna sa tri apside i transeptom; bočni brodovi duplo uži od glavnog broda, a
svodovi zasvedeni prelomljenim lucima
- elevacija u naosu – zona arkade; zona slepih triforijuma i zona prozora.
- kula nad ukrsnicom gotička
- 18. vek – zazidam veliki deo obrađenog timpanona zapadnog portala, a ostatak
uklonjen, severni portal i grob Lazara oštećeni; Viole-le-Dik restauriše sredinom 19. veka
i obnavlja zapadni timpanon sa predstavom Strašnog suda
- Početkom XII veka, skulpturalna dekoracija na zapadu počinje da izlazi iz enterijera i
zauzima prostore fasada, timpanona, portala... Ova dela su bila monumentalna, velikih
dimenzija i rađena od čvrstih materijala i postavljena javno kako bi ulivala
strahopoštovanje.
- ranohrišćanski uticaj – skulptura podređena arhitekturi; horizontalna podela (kao
sarkofazi)
- umetnik Gislebertus ostavio potpis ispod Hristovih nogu u Strašnom sudu (verovatno
radio i na Kliniju i Vezleju); izdužene figure, naglašene draperije, izrazi lica uprošćeni
- timpanon sa predstavom izaziva i one koji u crkvu ne zalaze
- danas je sačuvana dekoracija zapadnog portala, delimično je sačuvan reljef severnog
portala, kao i niz figuralnih kapitela
- Zapadni portal – stepenasto uvučen sa predstavom Strašnog suda; predvorje je
zasvedeno u drugoj polovini 12. veka i pratilo je trobrodnu osnova naosa (kao Klini
verovatno); tu su se sahranjivali donatori i monasi i ova funerarna funkcija naglašava
simboliku smrti, pokajanja i spasenja. Timpanon izdeljen na 29 ploča
- u centru je Hristos na prestolu u mandorli koju drže 4 anđela, a ispod nogu je potpis;
figura je predimenzionirana (verovatno kao u Kliniju). Sa desne strane Hrista je Nebeski
jerusalim sa apostolima, anđelima i Bogorodicom, a sa leve pakao sa arhanđelom
Mihajlom koji sa đavolom meri duše. Nadvratnik – sveopšti vaskrs sa anđelom u sreidni
koji odvaja grešnike i pravednike. Naglašena je ekspresivnost. Na arhivolti su zodijački
znaci i kosmološki ciklusi koji aludiraju na Hrista kao gospodara kosmičkog i zemaljskog.
- kapitel postaje glavni nosilac biblijskih priča – Ne dotiči me se, Pranje nogu, Bekstvo u
Egipat, San kraljeva... Postoje i čisto ornamentalni kapiteli sa isprepletanim lozicama i
floralnim motivima
- portal na severnom kraku transepta – ostao samo deo arhitravne grede sa predstavom
Eve; Eva je horizontalno postavljena, a veruje se da je Adam bio sa druge strane.
Predstava je senzualna i neobična. Jednom rukom ukazuje na obraćanje Adamu, dok
drugom uzima jabuku sa Drveta poznanja. Na timpanonu je bila predstava Vaskrsenja
Lazarevog, ali je izgubljena.
- veruje se da je romanička skulptura poznavala boju (zapisi Viole-le-Dika)

Sveta Magdalena u Vezleju

- osnovana u karolinškom periodu – sredina IX veka – Žerar de Rusijon
- u Burgundiji, na hodočasničkom putu za Santjago
- u 11. veku crkva čuva relikvije Marije Magdalene, pa raste njen značaj
- manastir je bitan i jer je bio polazna tačna II krstaškog pohoda sredinom 12. veka
- benediktinski manastir
- nova zgrada crkve sa horom i transeptom je osvećena početkom 12. veka, ali je ubrzo
uništena u požaru
- naos je iz karolinškog perioda i ostao je sačuvan
- sredinom 12. veka je dozidana priprata sa spoljnim portalom koji danas ima novi portal
- krajem 12. veka izgrađen je gotički hor i transept
- skulpture na fasadi iz sredine 12. veka su razorene tokom francuske revolucije
- sredinom 19. veka Viole-le-Dik restauriše oronulu crkvu u Vezleju
- trobrodna bazilika sa pripratom na zapadu, naosom i složenim oltarskim prostorom sa
horom na istoku (krstasti svod). Tri portala iz priprate u naos i bočne brodove.
- stupci i stubovi formiraju krst u osnovi
- prva crkva kojakoristi poprečne lukova za podelu na traveje
- timpanon iznad portala koji vodi iz priprate u naos, izgrađen u prvoj polovini 12. veka –
najvažniji u Burgunediji
- Misija apostola spojena sa varijantom Duhova gde je prisutan Hrisots. Okolo su narodi
koji čekaju da im se propovedi jevanđelje
- Na timpanonu središnjeg portala je Hristos na prestolu i Silazak svetog Duha na
apostole (glave su oštećene). Radijalno oko timpanona su predstavljeni narodi, a u
medaljonima arhivolte su zodijak i mesečni radovi. Na arhitravu su predstave naroda i
paganskog žrtvovanja životinja, a na trimou Jovan Krstitelj flankiran sa po jednim
apostolom. Na levom dovratniku su dva apostola u razgovoru, a na desno Petar i Pavle u
razgovoru
- apostoli su gestovima snažno individualizovani i postavljeni radijalno
- na timpanonu severnog portala priprate je u donjoj zoni Priča o Emausu – Hristos sreće
dva apostola, Večera u Emausu i Povratak učenika u Jerusalim, dok je u donjem redu
Javljanje apostolima ili Vaznesenje, a u zoni kapitela – severno – fantastične životinje, a
na dovratniku anđeo i đavo; južno – personifikacije tonova crkvenog pevanja, a na
dovratniku đavo i demon
- na timpanonu južnog portala priprate su u donjem redu scene vezane za Hristovo
detinjstvo – Blagovesti, Susret Marije i Jelisavete, Javljanje pastirima, Rođenje. U
gornjem redu je Poklonjenje kraljeva. U zoni kapiteli su severno figure Odiseja i sirena,
na dovratniku anđeli, a južno fauni i demoni, a na dovratniku anđeo.
- program 12. veka želi da ostvari nedostižnost Boga

Sen Foa u Konku

- u Averonu u Francuskoj, na hodočasničkom putu ka Sanjtagu
- prenošenje moštiju mučenice Vere iz Ažena, devojčice koja je postradala u vreme cara
Maksimijana, u selo Konk, tačnije njihovo preotimanje – furta sacra bilo je presudno za
ovaj manastir
- manastir dobija na značaju zbog legende da su mošti vratile vid jednom hodočasniku
- prvobitna crkva iz IX veka, ali nema izvora
- 10. vek – nova crkva posvećena Svetom Spasu – duplo manja od današnje crkve
- veliki priliv hodočasnika zahtevao je veću građevinu čija izgradnja počinje u vreme opata
Odolrika, sredinom 11. veka.
- veoma je dobro očuvana; trobrodna je, ima transpet i apsidu sa ambulatorijumom i
zrakasto postavljenim kapelama, a nad ukrsnicom i pročeljem ima kule
- glavni brod je relativno mračan, osvetljen je prozorima bočnih brodova i galerija i kulom
- prozori se uklanjaju da bi se obezbedila sigurnost visokih svodova
- u prvoj polovini 19. veka restaurišu se oni delovi crkve koji su neophodni da ne bi
propala (jer je znatno stradala tokom Francuske revolucije) i tad crkva dobija kule nad
pročeljem koje nije imala prvobitno
- građena od blokova pravilnog kamena, pa deluje masivno i usaglašeno
- najstarijoj skulpturalnoj dekoraciji pripadaju elementi iz druge polovine 11. veka –
proporcionalne figure, nenaglašeni detalji i statika (za razliku od Burgundije); glave
predimenzionirane; prati i rimsku tradiciju korišćenjem korintskih kapitela i antičkih
motiva (sirene, kentauri, grifoni); važni su kapiteli koji ilustruju Suđenje svetoj Veri, kao i
određene scene iz ciklusa stradanja apostola Petra. Unutrašnjost krase brojni reljefi,
poput predstave Blagovesti.
- danas je ostala sačuvana dekoracija u luneti iznad zapadnog portala crkve koja se
datuje u sredinu 12. veka – izvedena u žutom krečnjaku, kompozicija je dobro sačuvana
predstava Strašnog suda koja je sačuvala prvobitnu polihromiju. Scena je izdeljena
horizontalnim i vertikalnim linijama. U centru je Hristos na tronu u mandorli, okružen
nebom, zvezdama i anđelima, obučen u hiton i hemantion sa dugom kosom i bradom.
Rukama razlučuje Raj od Pakla; iznad njega dva anđela uznose krst, a sa strane su
Bogorodica, sveti Petar, kao i Antonije Veliki (osnivač) sa svetiteljima; sa leve strane su
četiri anđela koji štite Hrista. Dole je Raj sa Avramom i dušama pravednika i drugim
svetim ličnostima. u trouglastim površinama između timpanona je Sveta Vera i sveopšti
Vaskrs. Mihajlo sa kantarom je pod Hristovim nogama, a pod zabatom đavo i grešnici.
- izrazito su prikazana mučenja grešnika i to je imalo za cilj da ulije strah, kao i ukočenost
lica koje prikazuje nemoć pred Paklom
- 12 leoninska stiha prate eshatološku kompoziciju
- crkva ima bogatu riznicu sa predmetima iz 5. veka, antičkim kamejama, kao i velikim
brojem bogoslužbenih predmeta, brojnim emaljnim predmetima iz 11. veka, a najvažniji
je oltar svete Vere, naručen za opata Begona oko 1100. godine – sastoji se od alabastera
i dva srebrna okvira; prvi je uzan i ukrašen geometrijskim i floralnim motivima, a drugi
krasi drago kamenje – prvi primer ćelijastog emalja na bronzi
- najistaknutija je zlatna statua svete Vere sa njenim moštima. Relikvijar predstavlja
svetiteljku koja sedi na tronu i okrenuta je frontalno, a njen torzo je od drvenog
jezgra prekrivem zlatnim i srebrnim listićima. Vidljivi delovi drvenih ruku pridodatih
torzu su pored zlata i srebra, optočeni dragim kamenjem i antičkim kamejama. Zlatna
glava iz galo-rimskog perioda za koju se veruje da je bila poklon cara i koja je svakako
portret muške osobe, veoma je izmenjena po prenošenju moštiju mučenice svete
Vere iz Ažena u Konk.

San Minijanto al Monte

- Izvan zidova Firence
- Sveti Minijas – jevrejski princ, prvi firentinski mučenik; strada u 3. veku na hodočašću za
Rim – legenda – odsekli mu glavu, on došao do nje i spojio je sa telom, posle čeka odlazi
u pustinjake na al Monteu gde se gradi svetilište, a od 8. veka kapela
- ktiptu iz 11. veka je sagradio eiskop Hildebrand
- trobrodna bazilika, 3 traveja odvojena stupcima i lučnim gredama. Među stubovima i
kapitelima ima dosta spolija koji uokviruju polihromni rezbareni oltar u kome su bili
ostaci Sv. Minijata; hor je uzdignut i postavljen u centar apside, ukrašen panelnim
arkadama i mozaikom u polukaloti; pod je od mermera i ima predstavu zodijaka; fasada
mermerna
- Firenca u drugoj polovini 12. veka – centar velike reforme
- donja fasada ukrašena sa pet polihrmnih delova, što se ponavlja i na gornjem delu
fasade; gornji deo je kao pročelje klasičnog hrama sa prozorom iznad (tu se nalazi
mozaička figura Hrista, Sv. Minijata i Bogorodice oko prozora) koja izgledaju kao vrata
koja su nedosižna vernicima; samo glavni brod i kripta ostaju dostupni narodu
- mozaik na zlatnoj pozadini – Hristos između Bogorodice i Sv. Minijata je nastao
sredinom 13. veka, nalazi se na fasadi
- oltar je ograđen mermernom tranzenom i govornicom, a to je rad Đovanija di Gaiole i
Frančeska Dominika; u polukaloti – Hristos blagosilja;
- Desno od bazilike je crkva Palazzo Dei Vescovi, izgrađena krajem 1295. godine.

Obnova crkve San Ambrođo u Milanu u 11. i 12. veku

- Milano važan zbog Ambrozija Milanskog
- prvobitna bazilika izgrađena u drugoj polovini 4. veka kada ju je osveštao tadašnji
milanski biskup, Ambrozije i u nju uneo mošti svetih mučenika Gervazija i Protazija na
čijem je mestu stradanja podignuta
- nakon Ambrozijeve smrti, njegove mošti su položene u kriptu crkve
- pretrpela brojna oštećenja i obnove (u karolinško vreme joj je dodat zvonik (Torre dei
Monaci) uz južnu fasadu (9. vek), kao i zlatni oltar i ciborijum)
- velika obnova u 11. veku
- romanički stil, ali to nije jedinstven, pa koristimo termin lombardijska umetnost
- trobrodna sa tročlanom apsidm i atrijumom biva nadograđena
- veliki atrijum dobija novi značaj (ranije da omogući pristup što većem broju katihumena,
ali sad se podrazumeva da su kršteni) – tu se okuplja građanstvo, vode se polemike
- u 12. veku se gradi još jedan zvonik, Torre dei Canonici uz severnu stranu crkve,
(1230/40) – stilski nije u skladu sa ostatkom, već je primer lombardijske arhitekture
- italijani ih zovu campanella – zvonce
- naglašene su horizontale na ovom zvoniku, kao što je to slučaj sa italijanskim crkvama
11. veka – jedine vertikale na fasadi su pilastri
- koristi se opeka, kamen i malter
- atrijum spolja čini 5 niša u vidu slepih arkada, a centralna niša predstavlja ulaz; istočni
deo atrijuma ima funkciju narteksa; atrijum zasveden krstastim svodom
- figuralne predstave na kapitelima su iz 12. veka i radio ih je lokalni skulptor – prepleti
biljnih i životinjskih motiva u uglavnom plitkom reljefu; predstava dva anđela koji drže
točak; predstava bika i vepra
- iznad narteksa je balkon triforom otvoren ka atrijumu; kapiteli koji nose luk trifore su
ukrašeni u plitkom reljefu – vegetativni motivi u prepletima, kao i predstave čoveka i
orla u desnom uglu centralnog luka – simboli dvojice jevađelista (restaurisane u 17.
veku)
- iznad najistočnijeg traveja glavnog broda je kupola izvedena trompama; spolja je
osmostrana
- na zapadnom zidu su tri portala; reljefni ukrasi na bočnim portalima su u vidu kamene
ploče sa reljefom i datiraju iz ranog srednjeg veka; glavni portal je flankiran grupisanim
pilastrima sa dekorativno obrađenim kapitelima na koje se oslanja arhivolta; u luneti
iznad portala ne postoje reljefni ukras, ali je arhivolta dekorisana; u 12. veku je obrađen
nadvratnik u čijem se centru u medaljonu nalazi Agnus Dei, dok su sa strane predstave
bika i lava; između su kružni prepleti biljnih motiva; na pilastru su lav i bik, a ispod krst
ukrašen tročlanom trakom; vrata glavnog portala su od drveta sa scenama Davidovog
života, rekonstruisane oko 700. godine; na njih su dodate ručke u obliku lavljiv glava od
bronze u 11. i 12. veku
- slabo je osvetljena prozorima na istočnoj i zapadnoj fasadi i kroz galerije bočnih brodova
- glavni i bočni brodovi su zasvedeni krstastim svodom, a samo svod glavnog broda je
ojačan rebrima od opeke sa intarzijom belog kamena
- kapiteli: u zapadnom delu naosa preovlađuju životinjski motivi (lavovi, orlovi, konji,
fantastična bića) a postepeno se gube ti elementi ka istoku naosa; u galeriji dominira
apstraktna tematika – floralni prepleti; na ulazu u crkvu na slobodnostojećem stubu je
bronzana skulptura zmije, nehustan (Mojsije) iz 11. veka
- u glavnom brodu je sarkofag iz 4. veka ukrašen biblijskim scenama, a iznad je amvon koji
počiva na arkadi stubovu koju krasi lombardijski reljef – tematika zasnovana na
Ambrozijevim spisima; centralna tema je greh i iskupljenje; amvon ograđen mermernim
pločama bez ukrasa
- u prostranom oltarskom prostoru su zlatni oltar i ciborijum, iznad kripte Ambrozija; u
konhi apside je mozaička predstava rezultat brojnih intervencija kroz vekove –
centralna figura je Hristos na prestolu iz 11. veka, dok su medaljoni sa svetiteljima
ispod Hristovih nogu iz 12. veka; bočni delovi sa scenama Sv. Ambrozija i svetog Martina
iz Tura su iz karolinške epohe. Ostatak mozaika su restaurisani u 18. veku
- poslednja obnova je bila po završetku II svetskog rata, kada je veći deo crkve bio prilično
uništen; uprkos tom razaranju, uspela je da sačuva odlike lombardijske arhitekture

Santa Maria de Tahull

- bitna zbog toga što je u Španiji (gde i Santjago)
- sagrađena između 11. i 12. veka – katalonska romanika; na istoku Španije, blizu San
Klemente
- trobrodna; stubovima izdeljena na 3 broda; nakon rekonstrukcije samo jedan brod; oltar
ima tri apside, bočne su uvučene; zvonik je ponovljen iz crkve San Klemente iz 12. veka,
ima slepe arkade i dekorisan je pod uticajem lombardijske umetnosti
- pretrpela je brojne promene, ali joj je prvobitan izgled vraćen rekonstrukcijom 20. veka
- vrhunac u ciklusu fresaka crkvi u Tahulju; ovde se nalaze kopije fresaka koje prikazuju
Pakao i Strašni sud, dok su originalne u Nacionalnom muzeju umetnosti Katalonije
- cela bila oslikana; osveštao ju je Vilijam de Roda-Barbastra
- u polukaloti apside Bogorodica sa Hristom – Maiestas Mariae – tema proizvedena iz
vizantijske ikonografije Bogorodice Kiriotise; Bogorodica je na tronu, ali je ona sama tron
Hristu; oboje ih opkružuje mandorla; Isus drži pergament sa zakonima u levoj ruci, a
desnom blagosilja, tri mudraca mu odaju počast prinoseći darove rukama prekrivenih
velom u znak poštovanja
- u zoni ispod je niz lukova u čijim su okvirima apostoli
- niže je ornamentalna traka u kojoj su oslikana fantastična bića u medaljonima, a pod
njima je ornamentisana draperija – freska na gipsu retuširana temperom.
- okolo su paralelne figure organizovane arhitekturom, a simulirane nizom lukova
- uz Bogorodicu prikazuje Melhiora, a sa druge strane grupiše druga dva mudraca
- fragmentarne scene: Majestas Domini sa jevanđelistima (tetramorfno)
- na bočnim zidovima su biblijske scene i svetitelji u različitim zonama
- sa bočne strane apside je sinteza Tri mudraca u posedi Irodu i Poklonjenje Hristu; na
stubovima su svetitelji i proroci
- na zapadnom zidu je borba Davida i Golijata – dobra i zla
- forma, geometrizacija odeće
- karakteristike: široke linije koje odvajaju figure i ograničavaju polja; koriste se paralelne
linije gusto raspo raspoređene po naborima, zbog ostvarivanja konstrasta svetlosti i
senke. Posebno se oslikavaju nakit i ukrasi, gde se vidi uticaj Vizantije. Izražena je
geometrijska oštrina. Čista boja, često zasićene zbog slabe osvetljenosti. Neke
simbolične – crvena (patnja) i plava (samoća) kod Bogorodice; a neke estetske – Hristova
tunika ponavlja boju Bogorodičine haljine na plavoj pozadini – da se ne naruši
jedinstvenost.
- Svetlost gotovo da ne postoji jer se likovi smeštaju u bezvremenski prostor božanskog.
Nema perspektive. Postoji slikana arhitektura, takođe bez perspektive. Vidi se
hijerarhijska norma u odnosu figura – Bogorodica veća od ostalih, da se prikaže njena
veličina. Figure frontalne bez volumena – vizantijsko nasleđe.
- Santa Maria u Tahulju ne prikazuje svet onakvim kakav jeste, već namerno pokušava da
ga odalji od ovozemaljskog i to upravo koristeći vizantijske uzore.

San Klemente de Tahulj

- prva polovina 12. veka
- trobrodna bazilika – tri apside, jugoistočno ima šestospratni zvonik kvadratne osnove;
spolja ukrašena lombardijskim stilom (kula); slikarstvo je pre ove crkve bilo pod uticajem
ikonoklazma i islama, pa figure nisu bile ekspresivne, a ovde postaju
- špansko slikarstvo 12. veka je ili pod uticajem Mavara (izdužene glave sa efektom
spljoštenosti) ili pod vizantijskim uticajem
- sačuvano je u fragmentima u glavnoj apsidi, a verovatno nastalo 1123. godine
- Hristos u slavi i mandorli sedi na fragmentima luka (nema trona); signiran sa alfa i omega
– desnom rukom blagosilja, u levoj drži knjigu na kojoj piše „Ja sam svetlost sveta“;
okolo su jevanđekisti sa simbolima i heruvivima; pod nogama Hrista je fragment rajskog
vrta ispod kog je monofora apside dok su sa leve i desne strane stojeće figure apostola
sa natpisima; na svodu je fragment slike u tondi sa predstavom Agnus Dei sa sedam
 očiju, a na luku istočnog traveja slika u tondi sa Rukom božjom – ove freske su u muzeju
Katalonije u Barseloni; usled današnjih rekonstrukcija, ovu scenu okružuju scene
Hristovih čuda i one vezane za Kaina i Avelja
- „slikar iz Tahulja“: bogat kolorit, osobenost forme, izdužena lica i prodorne oči.
Vizantijska stroga frontalnost, kompozicija i tematika. Različito – postojanje mandorle i
segmenta luka umesto trona. Primetan je engleski uticaj – krstaši. Uticaj Francuske u
reljefima crkava. Špansko – rušenje uobičajene forme.

Bazilika San Klemente u Rimu

- blizu Koloseuma; ime po Petrovom učeniku
- originalna bazilika iz 4. veka, ali otkriveni i ostaci starijeg i stradalog mitreuma iz
Neronovog doba
- restaurisana više puta, a početkom 12. veka izgrađena nova bazilika, podiže je kardinal
Anastasijus (to piše iznad episkopskog trona)
- gornja bazilika sledi plan donje bazilika, pa je tako trobrodna sa apsidom na zapadu,
atrijumom na istoku, a srednji brod je viši od bočnih
- za oživljavanje mozaika je zadužen Deziderije, a vizantijska umetnost sa više strana
dopire u Rim; razni rukopisi utiču na razvoj mozaika u apsidama ovog perioda
- apsida: mozaik na zlatnoj pozadini, Raspeće; pored su Bogorodica i Jovan; ispod je
vinova loza koja se širi i štiti crkvu koja je ilustrovana malim figurama crkvenih otaca
rimokatoličke crkve čije su se čestice ovde čuvale
- krst je drvo života; predstave malog jelena tome doprinose – sprema se da napadne
zmiju; ovo je tema iz fiziologa – od stare crkve je nastala nova; ovo je predstava žrtve, ali
i pobede koja je usledila vaskrsenjem; zlatni venac simboliše trijumf; dimenzijama se
ističe patos Bogorodice i Jovana – ekspresivnost; ispod akantusa su 4 rajske reke sa
jelenima; golubovi su simbolično apostoli
- svaka figura ima simbolično značenje; puti, rajske životinje, ptice i jeleni su
ranohrišćanski motiv
- tri figure unutar loze predstavljaju život i veru
- u apsidi su čestice krsta, zub Jakova i zub Ignjata ugrađene u Hristovo telo iznad natpisa
koji o tome govori – natpis upoređuje Hristovu crkvu sa ovom lozom – osuđena je da se
osuši, ali joj Hristov krst pruža ponovo zelenilo. Jakov, Ignjat, Grigorije i Ambrozije su
prikazani iznad natpisa. Motiv ptice u kavezu pored Ambrozija – Hristos je zatočen u
našim gresima (to se vidi u crkvi maria in trastevere u Rimu)
- u najvišoj zoni trijumfalnog luka je poprsje Hrista koji blagosilja u medaljonu flankiran
jevanđelistima; sa obe strane su Petar i Pavle; pored Pavla Lavrentije sa rešetkom, a
ispod je prorok Isajia; desno je Petar, a pored Kliment ispod kojeg je lađa; ispod je
Jeremija sa svitkom
- Ispod proroka su Vitlejem i Jerusalim sa stadima ovaca koje idu ka Jagnjetu božjem u
apsidi
- na potrbušju su dekorativne loze i cveće – ranohrišćanski uticaj

Bazilika Monreale
- u provinciji Palermo, Sicilija
- nakon normanskih osvajanja, hrišćanima biva vraćena stara katedrala u Palermu; Vilijam
II odlučuje da ovde sagradi katedralu benediktinskog reda – kako bi istakao moć, ali i
proširio katoličanstvo
- najbolji primer normanske arhitekture danas
- radovi započeti 1174. godine, a posveta je Vaznesenju Bogorodice
- 1182. podignuta na nivo mitropolije
- unutrašnja dekoracija urađena 80-ih godina 12. veka
- pored bazilika tu su i brojna zdanja potrebna monasima; sve je opasano zidovima i ima
12 kula; to je tokom vremena rušeno i ponovo građeno, malo šta je autentično
- sudar rimskih, katoličkih i grčkih, ortodoksnih elemenata
- širok srednji brod kao ranohrišćanska bazilika
- trodelni oltarski i horski prostor su vizantijsko nasleđe
- drvena tavanica oslikana je jakim bojama
- narteks na zapadu flankiran sa dva tornja
- sa južne strane je klauster
- mermerni kapiteli sa predstava – biljni, biblijski i alegorijski motivi – Vilijam sa
katedralom; predstave normanske istorije na Siciliji
- figure kao na tapiseriji iz Bajea
- 6500 m2 mozaika – skoro sve slobodne površine
- nasleđe vizantijske tradicije, ali su neki detalji (spoljašnjost apside) uticaj islama, a
klauster je rađen u benediktinskom duhu
- porede se sa mozaicima u Palatinskoj katedrali u Palermu; u obe imamo 5 ciklusa (2 o
Monrealu direktna kopija iz Palerma – o životu Petra i Pavla, različito samo mesto
slikanja – Palermo – u bočnim brodovima, a Monreale u proskomidiji i đakonikonu);
ciklus o Hristovom životu originalnih; slične su starozavetne predstave i nalaze se na
istim mestima u crkvi
- 2 scene prikazuju Vilijama – krunisanje care (izražen inkarnat, hladnije boje)i ktitorski
portret (lice bledo, meke linije) – različite grupe umetnika simultano rade
- mozaici na prvi pogled vizantijski – uticaj dolazi preko Sicilije ili benediktinskih manastira
poput Monte Casina u vreme Deziderija
- ipak, nije vizantijski prekriti čitave površine mozaicima
- nisu u skladu sa arhitekturom, a to je u Vizantiji bio slučaj
- scene u glavnom brodu su male za takvu površinu, pa ih je teško sagledati – odstupanje
od vizantijskih uzora
- u ovoj zdanju vladaju sivi i smeđi tonovi (a u Vizantiji plavi i zeleni)
- pojavljuju se i žanr scene (odstupanje od vizantijskih uzora)
- glavna apsida, vrh konke – Hristos Pantokrator na zlatnoj pozadini – dominantan;
poprsje, raširene ruke sa svitkom „Ja sam svetlo sveta“; ali njegova druga ruka ne
blagosilja već pokazuje gest koji se koristio u ikonografiji da prikaže učitelja; ispod se
nalazi Teotokos, Bogorodica sa Hristom na tronu, okružena anđelima i ostalim
svetiteljima, poput Tomasa Beneketa, Klementa, Silvestera
- svod oltarskog traveja – hetimasija sa serafimima i heruvimima
- bočne apside – predstave Petra i Pavla na tronovima (proskomidija i đakonikon njima
bila posvećeni) + mozaička dekoracija sa opisima njihovih života
- hor – 5 nivoa – stojeće figure svetitelja; natpisi više na latinskom, manje na grčkom;
ovde su tron kralja i episkopski presto; iznad kraljevog trona je prikaz Vilijama II kako
Bogorodici predaje model crkve, a iznad je Vilijem II kojeg Hristos kruniše. u južnom delu
je sarkofag Vilijama I, a žena je sahranjena blizu, ali u mnogo manje raskošnom
sarkofagu
- u donjem registru zidova u brodu je visoka mermerna oplata (vizantijski); između
mermernih panela – dekoracija raznih boja; iznad na zidovima su mozaici na zlatnoj
pozadini – svi raspoređeni horizontalno i vertikalno; scene u glavnom brodu počinju sa
predstavama Knjige postanja – predstave starozavetnih otaca i proroka; iznad luka koji
odvaja glavni brod od transepta prikazuje Božiju Premudrost – Svete Sofije; u
medaljonu je žena u vizantijskoj carskoj odeći sa raširenim rukama od kojih kreću
dekorisani venci u kojima su anđeli preko kojih se ta božija premudrost prenosi dalje –
ovde postavljena jer postoji pre stvaranja sveta i svega ostalog i prožima sve ono kasnije
stvoreno. Scene se ređaju u pravcu kazaljke na satu, kao u kapeli Palatini; počinju na
južnom zidu, sa istočne strane gde je u gornjem registru prikazano Stvaranje Eve. Sever
– Prvi grh, Izgon iz Raja, Kain i Avelj i Noje. Donji registar južnog zida glavnog broda –
scene koje se čitaju s leva na desno – scene iz ciklusa o pravednom Noju i Avram i tri
anđela. Zapadni zid – scene sa Lotom i kćerima i priča o uništenju Sodome; ciklus o
Adamu se nastavlja na severnom zidu sve do Avramove žrtve
- u transeptu su novozavetne scene – ciklus Velikih praznika i Hristovih stradanja –
najraniji delovi jevanđelja – od Blagovesti Zahariji, Mariji, Rođenju, Poklonjenju Maga,
pa do Krštenja, Preobraženja, Vaskrsa Lazarevog, Ulaska u Jerusalim, Pranja nogu i Tajne
večere.
- bočni brodovi – nastavak ciklusa novozavetnih scena: južni brod – južni zid – Hristova
čuda i parabole; nastavak na severnom zidu severnog broda; poučne priče iz jevanđelja -
ovde se nalaze jer se u ovom delu vrši najveće kretanje vernika tokom misa . da podsete
na Hristovu moć
- proskomidija – Sv. Pavlu; đakonikon – Sv. Petru; prikazani u polukalotama apsida na
tronu; najvažniji momenti iz žitija: Pavle – Put u Damask; Krštenje, Rasprava sa
Judejcima, Bekstvo iz Damaska... Petar – U zatvoru, Oslobođenje, Isceljuje bolesne,
Raspeće...
- korelacije između scena treba da pomognu verniku da shvati čitavu mozaičku dekoraciju
kao jednu celinu (Bogorodica na tronu u apsidi i Eva na zapadnom zidu – ideja da je Eva
prefiguracija Bogorodice (ovde prikazana Immaculata – Bezgrešna), to povlači vezu
između Adama i Hrista, koji će iskupiti ljudske grehe); kako dižemo pogled prvo vidimo
Bogorodicu i Hrista (saznajemo ljudsku stranu jer je u majčinom krilu), onda ugledamo
Pantokratora iznad i uviđamo božansko i na kraju vidimo hetimasiju koja ima
eshatološku simboliku
- grobovi Vilijema I i II su uništeni u požaru u 19. veku; tada uništeni predmeti od drveta,
veći deo krova i brojni mozaici u horu – sve je rekonstruisano
- severna strana – grobnice žene i sinova Vilijama I i urna Svetog Luja IX
- podni mozaik od mermera u horu – opus alexandrinum, uticaj arpaske kulture
- dve barokne kapele naknadno dodate
- crkva ima dvoja bronzanih vrata – zapadni portal je delo Bonana Pizana iz druge
polovina 12. veka – najveća vrata tog vremena; podeljena na 42 kvadrata sa biblijskom
tematikom; manja bronzana vrata su rad Barisana da Tranija – 28 panela sa svetiteljima i
jevanđelistima – uramljena mozaikom u arapskom stilu

Mozaici bazilike Ćefalu

- rimokatolička katedrala na Siciliji, izgrađena 1131. godine nakon normanskog osvajanja
- prema legendi Rožer II je podiže nakon što se spasen od oluje – da bude grobnica
kraljeva jer je bio prvi kralj Sicilije
- arhitektura – spoj vizantijske, islamske, normanske i rimske kulture
- završena do 1240. (naslednici Rožera) u svedenijem maniru, pa to ovo dalo primat
katedrali u Palermu
- svedenost se vidi u ornamentalnim lucima; enterijer je pojednostavljen i arhitektura ima
za cilj da istakne mozaike
- posvećena Petru i Pavlu
- prestočnička tradicija se sledi:
- apsida – Hristos Pantokrator (nije imala kupolu); ispod – Bogorodica Oranta sa 4
arhanđela, a ispod 12 apostola u dva registra; mozaici imaju samo grčke natpise i delo su
grčkih majstora
- naglasak na linearnost u poređenju sa Dafni; obrada je suvlja i figure pljosnatije
- obrada draperije, stroge proporcije, dubok kolorit – Carigradski slikari
- svod – poprsja 4 arhanđela sa po dva heruvima i serafima, a na zidovima figure svetitelja
- u gornjoj zoni starozavetne teme sa medaljonima u kojima su Avram i Melhisedek
između stojećih figura Davida i Solomona i Mojsija; tu je i red proroka, a u donje dve
zone su figure svetitelja – crkveni oci, đakoni, ratnici
- izuzev Vasilija Velikog, Jovana Zlatoustog i Grigorija Bogoslova, ostali svetitelji u
prezviterijumu su signirani na latinskom jeziku
- ornamentalno – linearna podela lica ima analogije u fresama u Nerezima iz sredine 12.
veka
- skulpturalni ukras – ranije, kapitel je uglavnom ukrašavan biljnim, zoomorfnim i
antropomorfnim oblicima, a sada se uključuju i narativne scene – Stari i Novi zavet,
satirične scene i alegorije
- ima klauster
- nakon restauracija 2004. godine, manastir je otvoren

Sveti Petar u Moasaku

- najstariji sačuvani romanički klauster i važnu i bogatu skulpturalnu dekoraciju
- severozapadna Francuska na hodočasničkom putu
- crkvu podigao Hlodovek, pretrpeo štete u napadima Mavara i Normana
- obnavlja ga Luj I Pobožni početkom 9. veka
- u 11. veku požar i velika obnova kada je pripojen opatiji Klini pod igumanom Duran de
Bredonsom, tada je ponovo osvešten
- klauster za monahe sačinjen od četiri natkrivena trema oko otvorenog vrta i južni portal
sa naglaskom na skulpturi – iz ovog perioda
- dovršen oko 1100. godine
- u centru manastirskog kompleksa (kao Sen Galen, Klini), klauster je urađen običnim i
udvojenim stubovima sa zajedničkim kapitelima koji su kombinacija impost i korintskog
kapitela, a na uglovima su stupci; na mermernim pločama stubaca su 9 apostola i opat
Durandus; kapiteli na središtima krila – 76 bogato ukrašenih sa starozavetnom i
novozavetnom tematikom, motivima životinja, biljaka i fantastičnih bića, a polovina sa
predstavama iz žitija svetaca
- uloga kapitela da upozore, ali i štite
- iako pod okriljem Klinija, ova skulptura je srodnija Tuluzu
- glavni portal je sa južne strane, jer je tako okrenuta ka ulici; urađen je u prvoj polovini
12. veka – tipičan romanički portal – duboko uvučen trem sa tri luka; na bočnim
zidovima trema su predstave: istočni zid – o Hristovom životu, na zapadnom zidu je
Hristovo čudo (Lazar), a pored su predstave koje se vezuju za smrtne grehe – pohlepa i
požude kao suprotnost Bogorodičinoj vrlini aludira na Evu
- u luneti je Hristos u slavi kao vladar na prestolu u trenutku II dolaska; u jednoj ruci drži
kodeks, a drugom blagosilja; uz njega su simboli jevanđelista, 2 serafima i 24 starca
apokalipse sa svicima
- tu su i figure starešina manjih dimenzija u odnosu na Hrista zastrašeni prizorom
- nadvratnik je ukrašen rozetama i nadahnut islamskom umetnošću
- trimo na čeonoj strani ukrašava 6 isprepletanih lavova – čuvari hrama, ali i demonska
uloga; dovratnici i trimo imaju talasaste obrise što je islamski uticaj (želja hrišćana da
preobrate muslimane)
- portal je nastao posle prvog krstaškog pohoda krajem 11. veka, zato kontakt sa islamom
- trimo na bočnim stranama ima predstave Pavla zapadno i Jeremije istočno
- ova figura proroka je vrhunac skulpture ovog perioda – izdužena i povijena figura da bi
odgovarala stubu; noge prekrštene, glava savijena; na kamenim pločama su još dve
stojeće figure, verovatno Petar i Isajia.
- spoljašnji zd trema – južno Rožer, severno Benedikt

Mappaemundi
- po uzoru na antičke prikaze sveta
- od 8 – 15. veka nastaju mape sveta kojih je do danas sačuvano preko 1000
- čovek srednjeg veka – ne razmišlja o fizičkim odlikama, već je za njega bog stvorio svet
za 7 dana
- ljudi nisu putovali, slika se zasniva na veri i imaginaciji (osim hodočasnika koji su koristili
ove mape i pisane izvore)
- Isidor Seviljski „Etimologija“ – opisuje biblijska mesta, objašnjava kosmološke pojave i
daje im hrišćansko značenje; prihvata ideju o sferičnom obliku sveta, iako se misli da su
srednjovekovni ljudi smatrali da je vet ravna ploča; do pogrešnih zaključaka se dolazi
zbog dvodimenzionalnog načina prikazivanja sveta (jer tehnički nije više bilo moguće)
- predstavljaju tada poznate kontinente – Aziju, Evropu i Afriku
- pored naseljenog sveta prikazuju i deo koji je naseljen nehrišćanskim narodima
- preuzimaju se toponimi iz Ptolomejeve „Geografije“ (antičke mape nisu sačuvane, ali su
sigurno bile dostupne u periodu ranog hrišćanstva)
- pojavljuju se fizičke odlike reljefa – reke, planine, ostrva
- geografski kontekst dopunjen istorijskim i religijskim
- 13. vek, najpoznatije mape: Hereford, Ebstorf i Psaltirska mapa
- imale za cilj da pomognu čoveku da shvati svet oko sebe
- slika sveta – slika je bila oruđe edukacije za nepismene
- najveći broj srednjovekovnih mappaemundi su pronađene kao stranice iluminiranih
rukopise i to najčešće Biblija i psaltira, pa su bile u čvrstoj vezi sa tekstom
- imale su svoje legende, a izvori su klasični i biblijski tekstovi
- mape su smatrane slikama
- one prikazuju duhovnu istoriju prema hrišćanskom shvatanju vremena, od postanka
sveta do njegovog kraja, odnosno Drugog Hristovog dolaska
- izrađivači nisu bili „kartografi“ već iluminatori – nastaju u skriptorijumima, izrađuju se i
u drugim tehnikama tipa vitraži, freske, podni mozaici i skulpturalna dela
- u zrelom srednjem veku postaju detaljnije i izrađuju se u većim formatima
- najreprezentativnije su bile izraz moći i stvar prestiža, pa su imale i političku funkciju
(Hereford mapa prikazuje uvećanu Englesku da bi izrazila nadmoć)
- prikazuju glavne hodočasničke centre – Rim, Jerusalim, Santjago
- prema Bibliji, svaki od Nojevih sinova naseljavaju jedan kontinet, pa je karakteristično za
ove mape da budu orijentisane ka istoku (kao i antičke mape), što znači da se azijski
kontinent nalazi u gornjem delu mape, a Evropa i Afrika u donjem
- vodene površine koje dele kontinente iskazane su linijama
- Jerusalim je najčešće u samom centru mape
- U gornjem delu prikaz Majestas Domini ili Deizis
- na obodima sveta monstruozna bića – nekršteni narodi
- Adam i Eva u gornjem delu mape u Rajskom vrtu u trenutku Prvog greha –
srednjovekovni ljudi smatrali da je postojao Raj na zemlji koji je nedostupan grešnom
čoveku
- nakon krstaških ratova se izrađuju mape jer je Sveta zemlja osvojena ponovo –
najpoznatija iz Haga, nastala oko 1170-80. godine, u donjem registru su ratnici na
konjima – Jerusalim je krstom izdeljen na 4 dela zbog simbolike Hristovog stradanja
- apokalipsa se prikazuje uglavnom iznad mape, pa mapa postaje simbol sveukupnog
vremena, prošlosti i budućnosti i prostora u vizuelnom prikazu
- psaltirska mapa – čuva se u Britanskoj biblioteci u Londonu, pronađena u Vestminsteru;
zapravo je minijatura nastala oko 1265. godine i ukrašena je mnoštvom detalja iako je
malih razmera; svet je prikazan kao krug, okružen okeanom; istok je na vrhu sa prikazon
Raja, Adama i Eve, a ispod proističu 4 rajske reke; u centru je Jerusalim; na severu (u
desnom delu mape) su monstruozna bića bez glava ili sa kučećim glavama ili telesnim
deformitetima; iznad prikaza sveta je Hristos koji blagosilja, flankiran sa dva anđela, a
ispod su dva zmaja – tipičan primer ilumancije mappaemundi
- mapa iz Herefordske katedrale nastala oko 1280. godine; ogromnih razmera, najveća
poznata srednjovekovna mapa koja je ostala sačuvana; izrađivač je Ričard iz Holdingema
i Laforma, u okviru poetičnog teksta i njegov portret je naslikan u donjem desnom uglu,
kako na konju pozdravlja lovca; u levom uglu je Cezar koji daje instrukcije da se izmeri
svet; ucrtano je mnoštvo detalja – gradova, ličnosti, događaja, bića; raj u gornjem delu,
 na istoku, a Jerusalim u centru mape; Engleska disproporcionalno uvećana, a mapa je
verovatno bilanamenjena nekom vladaru ili izražavanju političke nadmoći; monstruozne
rase na obodima sveta; u vrhu Hristos u Strašnom sudu okružen anđelima, dok su ispod
njega spašene i proklete duše; na marginama piše mors – aludira na kraj sveta; možda je
bila deo triptiha i da su bočno postojala dva krila koja su je zatvarala, a sa unutrašnjosti
je bila predstava Blagovesti, kao aluzija na otelovljenje logosa;
- Ebstorf mapa, uništena u II svetskom ratu, danas imamo samo fotografske reprodukcije;
pronađena u benediktinskom manastiru u Ebstorfu (sever Nemačke); u vrhu je Hristova
glava, ruke sa leve i desne strane, a noge na dnu mape; mapa simboliše Hristovo telo, ali
i prikazuje grobna mesta apostola Marka, Bartolomeja, Filipa, Tome; imala je i praktičnu
namenu; oko mape je ispisan tekst koji je objašnjavao razne prirodne pojave, opisivao
životinjske vrste i sl. U gornjem desnom uglu je bio natpis koji govori da ona „treba da da
instrukcije putnicima i da prikaže stvari koju su na putu najprijatnije očima“

Sen Deni i obnova pod opatom Sižeom, vitraži

- bazilika u Parizu, izgrađena sredinom 8. veka; stubovima izdeljena na brodove i ima
drvenu tavanicu; grobna crkva merovinških vladara; snažan uticaj Rima se vidi u
trobrodnosti, apsidi na istoku i transeptu ispred apside; urađena u gotičkom stilu,
umnožava se broj brodova, pokrivaju se krstastim svodom sa rebrima i prelomljenim
lucima; podižu se bočni tornjevi, osvetljava se prostor velikim prozorima i vitražima
- oko 1140 – početak gotike – obnavljaju se horovi Sen Denija pod opatom Sižeom
- 10. vek, Francuska – procvat trgovine, porast stanovništva i blagostanje – ova crkva
odigrala ključnu ulogu u monaštvu i bila je centar manastirskom života
- Siže – fasada za zapadni deo crkve; nije bila striktno gotička, ali se uklopila u koncept
arhitektonskih obnova u kolini; stil hora je stoga odgovor na pokrete koji se javljaju ovih
godina i to se ogleda u upotrebi rebrastih svodova
- značajno je da se eksperimentiše sa rebrastim svodovima i pre Sen Denija
- francuski kraljevi sebe smatraju naslednikom Karla Velikog koji je ovde krunisan za
kralja, a Karlo Ćelavi je ovde i sahranjen
- Siže obnavlja grob Karla Ćelavog i u tom se ogleda potreba za poštovanjem karolinške
tradicije
- ovde sahranjen i zaštitnik Francuske, Dionisije – Luj IX lično nosi ostatke Sv. Dionisije od
kripte do gornjeg hora prilikom ponovne posvete
- ponovno potvrđivanje starih tradicija – uspostavljanje direktne veze i legitimiteta
- obnova kao način priznavanja i vraćanja u prošlost
- Prema opatu Sižeu karolinška crkva Sen Deni imala je dva nedostatka. Ulaz je bio previše
uzak za gomile hodočasnika i prostor oko glavnog broda nije bio dovoljno veliki tokom
svetkovina kada su se relikvije tu i izlagale. Prvi nedostatak eliminisan je 1140. godine
kada je završen zapadni deo. Kada je građevina na zapadu dostigla horizontalni nivo
iznad takozvane kamere i kada su njene zidine završene, Siže se okrenuo obnovi
istočnog dela. Stari hor nije bio srešen sve dok zidovi novog hora pored njega nisu
dostigli određenu visinu. Siže opisuje kako su stara kripta i kapela na istočnoj strani
korišćeni da bi se podigao novi hor na većem nivou kako bi se relikvije lakše sagledale.
Siže je započeo i izgradnju ambulatorijuma koji se nalazi u istočnom delu, iza apside. Oko
 ambulatorijuma bile su kapele polukružno raspoređene u kojima su se nalazile relikvije.
U romaničkom periodu ove kapele su bile odvojene prostorije, a Sižeova ideja je bila da
otvori taj prostor kako bi svetlost mogla nesmetano da ulazi u crkvu. Opat i arhitekta su
verovatno zajedno odlučili ne samo da imaju jedan ambulatorijum sa sedam kapela oko
glavne apside već i da izostave zidove kapela tako da kreiraju još jedan dodatni
ambulatorijum oko prvog. Na ovaj način rešen je problem prisustva velikog broja
hodočasnika.
- Obnova ove katedrale u 12. veku predstavlja ključnu poziciju na polju srednjovekovne
arhitekture. Dve kule na pročelju, hor sa ambulatorijumom i kapelama koje su
postavljene polukružno jesu zapravo prvi poznati primeri prave gotičke arhitekture.
Kako Panofski ističe, obnova Sen Denija jeste delo jednog inteligentnog čoveka koji, ne
samo da je obnovio crkvu u novom duhu, već je napravio i novi stil u arhitekturi.
- Siže je napisao dva spisa o tome šta je radio. U prvom spisu navodi troškove koje je imao
pre početka obnove. Prema njegovom mišljenju obnova je već bila nagoveštena i navodi
razloge zbog toga. Navodi i kako je tražio odgovarajuće materijale, grede, kamene
blokove, dragocene metale za opremanje uključujući i neuspeo pokušaj uvoženja
mermera iz Rima. Prvi poduhvat počeo je 1137.godine kada je srušena karolinška fasada
i kada su podignute na krajnjem zapadu dve kule, narteks, kao i hodnik koji ih spaja sa
brodom koji je iz doba Karolinga. Završeno je posvetom 9.juna 1140.godine. Drugi
poduhvat počeo je 14.jula iste godine, a završio se svečanim osvećenjem 11.juna
1144.godine. Tokom ovih godina završen je ambulatorijum sa kapelama, premestio je
karolonšku apsidu i kriptu. Mošti su izvedene iz kripte i nalazile su se u najsvetijem delu
crkve, u sredini zajedno sa relikvijama. Obnova je obuhvatala i izmenu horova sa
oltarima, oltarskim brodovima, hodnicima i postavljanje bojenih prozora.
- Iako se vitraž koristio još u kasnoj antici, prve potpuno sačuvane vitraže imamo tek iz
oko 1100.godine. Nove celine se pojavljuju tek oko 1140.godine da bi se neprekidno
koristii do kraja srednjeg veka.
- Simbolički, svetlost vitraža tumači se kao odraz božanske svetlosti. Ranogotički vitraži
često sintetički i alegorijski prikazuju složene crkvene teme, pre svega iz Starog i Novog
zaveta. Od 13.veka, zbog više pedagoškog odnosa prema vernicima, program se
obogaćuje narativnim prikazima života svetitelja. Siže je insistirao da u crkvi budu
postavljeni i mozaici, ali su ipak vitraži postigli obe namene. Oni su proizveli nestvarnu i
tajanstvenu gotičku svetlost koja ublažava smenu svetlosti i mraka u modulaciji i
ujedinjuje prostor crkve atmosferom mističnosti. Kako i sam Siže kaže ,,oni prelivaju
unutrašnjost predivnom i neprestanom svetlošću.“
- Serija vitraža započinje Lozom Jesejevom koja počinje u kapelama ambulatoijuma.
Prozor sa scenama iz Mojsijevog života je najbolje sačuvan prozor iz 12.veka u Sen
Deniju. Sastoji se od pet registara, a svaka scena na tom prozoru predstavljena je u
kružnom centralnom panelu. Mnogi naučnici smatarli su da su Mojsijeve scene u ovoj
kraljevskoj katedrali posebno istaknute i važne budući da je on bio vođa Izrailja, što ga
čini arhetipom francuskog kralja koji predvodi svoj narod. Ovaj prozor je važan i zbog
toga što je Siže ostavio opise ovih scena i određene stihove koji objašnjavaju njihovu
simboliku. Prikazane su scene poput pronalaženja Mojsija u kolevci od strane faraonove
kćerke, scena Neopalima kupina, scena faraona koji je potopljen u moru zajedno sa
 svojim konjanicima, Mojsije prima zakone i Mojsije i bakarna zmija. Ove scene nalaze se
u severnom delu.
- Sledeći prozor sadrži scene koje se vezuju za apostola Pavla. Od pet panela koji se nalaze
na tom prozoru samo su dva iz 12.veka. U pitanju je scena sa Aminadabom i scena Hrista
između Eklezije i Sinagoge. Takođe se nalaze u severnom delu. Još neke scene sa ostalih
prozora koje su nastale u 12.veku jesu scene Blagovesti i Rođenja Hristovog.

Kenterberi katedrala
Krajem šestog veka po pozivu Etelberta (802-239), paganskog saksonskog kralja Kenta,
misija predvođena Avgustinom, priorom manastira Grigorija Velikog se zaputila u Britaniju.
Avgustin je 597. godine stigao na sam jug saksonskih naseobina u vreme kada je saksonsko
društvo širom ostrva još bilo u stalnom menjanju. Zajedno sa svojom monaškom zajednicom,
bili su smešteni u Kenterberiju, do tada rimskom gradu, koji će imati veoma bitnu ulogu u istoriji
engleske crkve. Ono što je Avgustinu i njegovim monasima bilo potrebno je duhovni centar u
kome bi oni mogli da delaju. On će na tom mestu obnoviti građevinu, za koju se verovalo da su
je sagradili Rimljani, i uz pomoć Etelberta preoblikovati je nalik na crkvi Svetog Petra u Rimu.
Avgustin je takođe pokušao da pridobije podršku keltskih episkopa, ali se to neuspešno završilo.
Više od jednog veka je keltska crkva bila odsečena od Rima, i to u vreme kada je rimska crkva
menjala svoje običaje. Ipak, Avgustin je imao više sreće među Englezima. Istočni Saksonci su
pokršteni 604. godine i odmah su dobili episkopa sa sedištem u Londonu. Kada je 605. godine
Avgustin umro, činilo se da je u Kentu hrišćanstvo utemeljeno.
U jedanaestom i dvanaestom veku, plemići i sveštenici su bili skoro jedini naručioci zidnog
slikarstva, i iz tog razloga je njihov ukus ostao zabeležen na svim delima nastalim u tom periodu.
Od slikarstva je ostalo jako malo, i ono se danas nalazi u kapeli sv. Anslema sa južne strane
oltarskog prostora i u kapeli posvećenoj arhangelu Gavrilu u kripti. Kapela sv. Anslema se nalazi
sa južne strane ambulatorijuma i ima posvetu sv. Petru i Pavlu. Živopis je prilično uništen, i
samo je jedna predstava danas očuvana iz ciklusa života apostola. Očuvana je scena kako
poskok napada sv. Pavla na obalama Malte (Dela apostolska 28). Obzirom da je kapela
posvećena Petru i Pavlu , moguće da je postojala i figura sv. Petra na suprotnom zidu,
korespondirajući sa Pavlom. Na freskama je primetan uticaj vizantijske umetnosti nastale na
Siciliji. Pri izradi korišćen je plavi pigment koji se dobija od lapis lazuli kamena, najskupljeg
srednjovekovnog pigmenta. Pretpostavlja se da je umetnik poznavaoc vizantijskih rukopisa koji
su uticali na živopisanje ove kapele.
Kapela posvećena arhangelu Gavrilu je građena oko 1130. godine. Svod apside je bio ukrašen
apokaliptičnim majestasom. Mandorla je bila flankirana četvoricom anđela, sa nebeskim
Jerusalimom i staklenim morem sa zapadne strane. Na donjem delu istočnog luka, su
predstavljeni anđeli i Jovan Krstitelj, koji piše. Drveće života i zvezde upotpunjuju predstavu.
Heruvim na bočnim stranama flankiraju zid. Polukalota apside pruža idealnu površinu za ovu
scenu. Slikar je vešto naglasio njenu konkavnost, čineći anđeoske figure kao da lebde iznad
glave svevidećeg i sveznajućeg Boga, nalik slikarskom maniru poznatih vizantijskih verzija ove
scene. Zidno slikarstvo u apsidi kapele posvećene sv. Gavrilu pokazuju sklonost ka ranijim
iluminiranim rukopisima u potpunosti, ali mnogo više stilskog poklapanja se može primetiti u
jedinoj sačuvanoj figuri na zidu kapele sv. Anselma.
Scene su naslikane sa obe strane apside u dve zone, koje počinju sa Gavrilom predviđanjem
Jovanovog i Hristovog rođenja. Ispod su scene blagovesti Zahariji, rođenje i imenovanje Jovana,
kao i poklonjenje kraljeva koje je u veoma lošem stanju. Dekoracija koja je velika zamisao,
izvedena je na jednoličan način. Scene su okružene figurama, koje imaju velike glave.
Modelacija je postignuta snažnim senčenjem čistih boja istaknutim korišćenjem linije. Efekat
vizantijske forme i metoda je očigledan, ali je on na neočigledan način apsorbovan. Najbliže
stilske paralele se mogu pronaći u iluminiranim rukopisima Kenterberija. Ovo slikarstvo se
datuje u period između 1130-40, i pretpostavlja se da je deo dekorativne sheme koju je naručio
prior Konrard.
Osim zidne dekoracije, do danas je pretrajalo nekoliko primeraka vitraža. Ti vitraži pripadaju
periodu obnove nakon požara 1174, dok pre toga nema podataka od postojanju dekoracije te
vrste. U horu oko glavnog svetilišta nalazile su se u dva reda figure koje predstavljaju
praroditelje Hristove, kao i scene iz Starog zaveta, koje se datiraju u period oko 1180. godine. U
horskom prostoru se nalazilo dvanaest prozora dekorisanih temama Starog i Novog zaveta, od
čijih sakupljenih fragmenta je formiran vitraž u kapeli sv. Trojice. Tu je scena čuda i
najverovatnije scena života i mučeništva sv. Tomasa Beketa. U Koroni , na krajnjem istoku su
prozori u vidu medaljona (tonde) iz 1220, sa scenama biblijskog karaktera.
Ono što je crkvu u Kenterberiju načinilo velikim duhovnim centrom jesu mošti arhiepiskopa
Tomasa Beketa. On je bio arhiepiskop ove crkve od 2. juna 1162. do 1170. godine, kada je i
ubijen. Dok je Tomas Beket bio na episkopskom tronu, u isto vreme na vladarskom tronu je
sedeo kralj Henri II. Ubrzo po stupanju na arhiepiski presto dolazi do razmirica između Beketa i
kralja, koje su se odnosile na crkvena prava. Obzirom da su oni bili dugogodišnji prijatelji kralj je
očekivao crkvenu podršku državnoj politici, međutim Beket se sve više priklanjao papi. Tomas
Beket je smatrao da arhiepsikopija je važnija od samog kralja i kraljevstva, i da iz toga razloga
crkva treba da poseduje veću moć. Iako je i sam papa Aleksandar III pokušavao da reši sukob
ove dvojice, Tomas, arhiepsikop Kenterberija, ubijen je u utorak, 29. decembra, 1170. godine.
Ubistvo su izvršila četvorica viteza kralja Henrija II, u katedrali arhiepiskopije. Ubrzo nakon
smrti, 1173. godine papa Aleksandar III će ga kanonizovati i proglasiti svetim.
Kenterberi svedoči o dvoznačnom odnosu engleskih graditelja prema francuskom graditeljstvu
tog vremena. Oni su se divili i oponašali ono što se smatralo vodećim evropskim stilom, ali su ga
uvek smatrali tuđim i štetnim za svoju duboko ukorenjenu tradiciju. Ovako arhitektonski
uređen prostor, bio je jedan od važnih tačaka na hodočasničkim putevima, kako zbog relikvija,
tako i zbog svetilišta sv. Tomasa Beketa. Strahopoštovanje prema ovom mučeniku je izazvalo
lavinu hodočasnika koji od tada dolaze kako bi se poklonili njegovim moštima. Ugledajući se na
ovu crkve mnoge okolne će promovisati kult svetih ličnosti kako bi stekli ugled kakav je uživao
Kenterberi. Bitno je naglasiti da osim ovog važnog kulta, potreba za ovakvim mestima je bila
veoma izražena oko i nakon hiljadite godine u ljudskoj svesti. Zbog konstantnog iščekivanja
drugog Hristovog dolaska menja se i sama arhitektura. Gradi se mnogo kapela uz samu crkvu
koje pohranjuju relikvije i mošti svetih kako bi vernici bili u što neposrednijem dodiru sa njima
kao njihovim posrednicima do večnog života. I ako je prošlo dosta vremena nakon hiljadite, ljudi
jedanaestog i dvanaestog veka žele da budu sahranjivani bliže svetima i u što većim hramovima,
jer je to ono što će im omogućiti spasenje.
 Crkva Svetog Pantelejmona u Nerezima
Godine 1018. teritorija današnje Makedonije pridružena je oblasti Vizantijskog carstva
zahvaljujući osvajanjima vladara dinastije Makedonaca, Vasiliju II Bugaroubici. Srušivši
Samuilovu slovensku carevinu, proširio je granice carstva do Dunava i zauzimajući tako celo
Balkansko poluostrvo, učvrstio je svoju vlast solidnije nego bilo koji osvajač pre njega. Sam
Vasilije, koliko je poznato, ne podiže zadužbine na novoosvojenoj teritoriji ali posle njegovih
osvajanja dolazi do akumulacije bogatstva što njegovim naslednicima omogućava podizanje
velikog broja građevina. Poljuljana ratovima, stranim osvajanjima i pustošenjima, Vizantija
počinje da se oporavlja krajem XI i tokom XII veka, za vreme vladavine dinastije Komnina. Kako
V. Marković navodi, vreme Komnina je period zastoja u opadanju Vizantijskog carstva. Drugom
polovinom XII veka zadužbinarska delatnost prelazi okvire same prestonice te dolazi do
podizanja velikog broja manastira u provincijama kakva je bila oblast današnje Makedonije.
Carigrad kao prestonica i dalje je centar donošenja svih odluka, a obnova umetnosti posle pada
ikonoklazma zavisila je upravo od ovih odluka. U Makedoniji to se odnosilo na gušenje
bogumilske jeresi koja se širila među slovenskim narodom i sa kojom borbu vode vizantijska
crkva kao i sam car Aleksije I Komnin. O iskorenjavanju ove jeresi govorilo se na crkvenim
saborima u Carigradu, održanim 1140, 1143, kao i 1156. godine. Nakon borbe sa jeresi, već
toliko poznate vizantijskoj istoriji, obnova likovne umetnosti razvijala se u strogim okvirima i
samo unutar tih normi mogla se raširiti, iz prestonice, ka udaljenijim provincijama carstva. Na
temeljima tih načela, koja su se ubrzo toliko ustalila da nisu mogla biti poljuljana od strane
tuđih uticaja, nastaje uobličen stil koji se tokom 150 godina odlikovao relativno velikom
postojanošću. Ovaj svečani, uzvišeni stil ima za zadatak da izrazi najdublje momente
religioznosti. U širenju prestoničkog stila van Carigrada veliku ulogu imali su bogati svetovni
feudalci. Razvojem sistema haristikije, ne samo da su upravljali manastirima i manastirskim
imanjima, već su svojim posedima nečesto prisvajali seoska imanja što je u velikoj meri proširilo
njihove mogućnosti kada je reč o ktitorskoj delatnosti. Širenje feudalnih poseda dovelo je do
podizanja tolikog broja manastira da je monaštvo u Vizantiji ovladalo celim društvom, crkvom i
državom. Veliki broj tih manastira podignut je za vreme XII veka u oblasti današnje Makedonije,
tadašnje provincije Vizantijskog carstva, u kojoj je službovao Aleksije Anđeo Komnin, sin
Konstantina Anđela i ćerke Aleksija I Komnina, ,,porfirorodne’’ Teodore. Kao član carske
porodice i imućni svetovni feudalac, Aleksije je u blizini svog sedišta Skoplja, na obroncima
planine Vodno, kod sela Gornji Nerezi, podigao svoju zadužbinu, manastirsku crkvu Svetog
Pantelejmona. Crkva je podignuta 1164. godine o čemu, kao i o ktitorstvu, svedoči grčki natpis
na mermernoj arhitravnoj gredi glavnog portal koji vodi iz priprate u naos. Živopisana je iste, ili
već naredne godine. Spoljašnjost crkve je skromna, malih ali harmoničnih dimenzija (slika 1).
Graditelji su došli iz Carigrada ili iz njegove neposredne blizine, ali kako tvrdi Ćurčić, nisu bili
medju najreprezentativnijim majstorima tog vremena. Crkva ima osnovu upisanog grčkog krsta,
sažetog tipa, sa pripratom (slika 2). Na zapadu naosa nalaze se dve kapele, jedna na severnoj,
druga na južnoj strani, dok oltarski deo, odvojen ikonostasom, ima apsidu, iznutra polukružnu,
spolja trostranu, i dve kapele koje imaju funkciju protezisa i đakonikona. Ove dve kapele imaju
po dva ulaza, jedan iz naosa i jedan iz oltarskog prostora, dok su sa istočne strane zavšene sa po
jednom apsidom malih dimenzija. Poput nekih crkava iz IX veka u Carigradu, i ova građevina
ima jednu veću kopolu, iznutra kružnu, spolja osmostranu, nad ukrsnicom krsta i četiri manje
kupole, iznutra kružne, a spolja četvorostrane, koje zasvođuju ugaone kapele. Polihromna
fasada sačinjena je od kombinacije lomljenog kamena, uzetog iz neposredne blizine, i opeke
koje su majstori sami pekli od gline nadjene na terenu. Kamen i opeka spajani su vidljivim
slojem maltera. Ipak, istaknut značaj crkve Svetog Pantelejmona u Nerezima proističe, ne toliko
iz njene skromne spoljašnjosti koliko iz njenog izrazito bogatog i velikim delom sačuvanog
živopisa. Daleki uticaj Carigrada i tradicija prestoničkog monumentalnog slikarstva našao je svoj
najsjajniji primer u maloj provincijskoj crkvi XII veka. Od precizno datovanog fresko-ciklusa
sačuvano je oko 20 scena , kao i mnogobrojne stojeće figure svetitelja i svetih ratnika. Po
rečima V. N. Lazareva, na oslikavanju crkve u Nerezima radila su tri ili četiri umetnika. Glavni
umetnik je, po svoj prilici, došao iz Carigrada, što dalje podupire tvrdnje o snažnim vezama
između prestonice i udaljenijih provincija carstva. Ovaj slikar, čije ime ostaje nepoznato, svoje
visoko teološko i slikarsko obrazovanje pokazuje uzimajući na sebe oslikavanje najodgovornijih i
najosvetljenijih delova crkve. Pripisuju mu se scene poput: Rođenje Bogorodice, Vavedenje,
Sretenje, Preobraženje, Ulazak u Jerusalim, Skidanje sa krsta, Oplakivanje Hrista, kao i većina
svetiteljskih figura i figure crkvenih otaca u glavnoj apsidi crkve. Smelim i laganim potezima
nanosi boju u debelim namazima koji ponegde obrazuju reljefni sloj boje. Draperiju, vlasi kose i
brade, kao i svetlosne akcente na licima i telu figura podvrgava snaznoj linearnoj stilizaciji.
Guste, sirove i zasićene boje sijaju poput skupocenog emalja, zamenjujući time sjaj zlata i
mozaika koji odsustvuju u dekoraciji crkve Svetog Pantelejmona. Skoro ornamentalni prepleti
koje obrazuju kontrast tamnozelenog inkarnata i belih svetlosnih akcenata, kao i prelivanje
tonova doprinose stvaranju veće irealnosti koja odražava blistanje nezemaljskog sveta.
Glavnom učeniku ovog carigradskog slikara date su na odgovornost prikazivanje scene
Evharistije, kao i figure svetih ratnika na južnom zidu zapadnog kraka upisanog krsta. U delima
ovog slikara već nedostaje sigurnost poteza koju ima stariji majstor, dok su namazi boje postali
razređeniji. Pripratu i susedne ugaone kapele oslikavali su jedan ili dva slikara koji još više
zaostaju za glavnim umetnikom. Verovatno slikari iz lokalnih radionica, u čijim su rukama
prestonički uzori često bili izloženi uprošćavanju, pokazuju mnogo manji nivo znanja, tehnike i
sigurnosti pri oslikavanju zidova zapadnog dela crkve. Za razliku od strogog, preciznog crteža
glavnog majstora, njihov crtež je krut, oni slabije osećaju formu, a boje su blede i površinski
nanete. Ako se krene sa istoka crkve, u apsidi nalazi se Pričešće u dve zone (slika 3). U gornjoj
zoni, iznad trifore, nalaze se manje figure apostola koje prilaze središtu kompozicije u kom su
predstavljena dva anđela oko stilizovanog ciborijuma (slika 4). U donjem delu prikazana je
povorka crkvenih otaca većih dimenzija, insigniranih na grčkom jeziku, u čijem središtu, ispod
prozora dva anđela sa ripidama flankiraju Hetimasiju sa simbolom Svetog Duha, raspećem i
trnovim vencem. Ova kompozicija ima simboliku liturgijske žrtve, ili scene Poklonjenje jagnjetu.
U konhi đakonikona nalazi se poprsje Svetog Jovana Preteče, dok se u konhi protezisa nalazi
poprsje Bogorodice Orante (slika 5). Ispod ovih figura naslikane su po dve figure đakona. Ostali
zidovi oltarskog prostora, kao i stubovi, ispunjeni su dopojasnim figurama svetitelja u
medaljonima, među kojima se po svom koloritu i ekspresivnosti posebno ističu svetitelji
Kuzman i Damjan. Na zidovima pored ikonostasa nalaze se figure Bogorodice sa malim Hristom,
na severnoj strani oltarske pregrade, i figura Svetog Pantelejmona, sa južne strane, kome je
crkva i posvećena. Figura Bogorodice sa Hristom je oštećena u većoj meri, zajedno sa celim
ikonostasom, dok se prikaz Svetog Pantelejmona nalazi u bolje očuvanom stanju (slika 6). Sveti
Pantelejmon prikazan je kao nežan, produhovljen mladić, sa skalpelom u desnoj i kutijom sa
lekovima u levoj ruci, kao atributima zaštitnika zdravlja i lekara (slika 7). Ove figure, postavljene
pored ikonostasa, odvojene su od ostalih scena lučno završenim ramovima rađenim u štuko
dekoraciji. Kako se odmiče od oltarskog prostora, u naosu su sačuvane scene uglavnom vezane
za Hristov život. Freske su podeljenje u tri zone. Gornja, potkupolna zone je oštećena i ponovo
oslikana u XVI veku, zona u sredini je sačinjena od novozavetnih ciklusa iz Hristovog života, dok
prizemnu zonu čini galerija stojećih figura svetitelja. U središnjoj zoni, u značajnim fragmentima,
sačuvane su scene: Rođenje Bogorodice, Vavedenje u hram, Sretenje, Preobraženje, Vaskrsenje
Lazarevo, Ulazak u Jerusalim, Skidanje sa krsta i Oplakivanje Hrista. Ove scene su
raprezentativni primer sigurne i nadarene ruke majstora iz Carigrada na kome je bio zadatak da
prenese tradiciju prestoničkog slikarstva u malu manastirsku crkvu koja se nalazi u neposrednoj
blizini Skoplja. Slikar napušta volumiozno obrađivanje likova, figure imaju izdužene proporcije,
one su lake i vazdušaste, dok su im pokreti podređeni najstrožijim pravilima. Ipak, i u okviru tih
normi, spretna četkica carigradskog slikara uspeva da u asketskim figurama, koje izražavaju
najdublju produhovljenost, ispolji, pa čak i da naglasi izuzetnu dramatičnost situacije. Vrhunsko
delo glavnog majstora je svakako kompozicija Oplakivanje Hrista (slika 8) koja se razlikuje od
istih scena slikanih pre i posle crkve u Nerezima. Ono što izdvaja ovu scenu, od drugih, po temi
istih scena, je pre svega naglašena dramatičnost i isticanje unutrašnjih osećanja prikazanih
ličnosti. Bogorodica je prikazana kao prava, obična majka koja tuguje za svojim mrtvim sinom,
bolna grimasa na njenom licu izražava stanje duboke žalosti (slika 9). Suzdržani gestovi ovde su
ustupili mesto od bola savijenim telima Bogorodice i Svetog Jovana koja se nalaze u harmoniji
sa talasastim oblicima stena oko njih. Jake emocije odjekuju celom kompozicijom pa se suze
Bogorodice prenose i na lica anđela koji u žalosti posmatraju. Upravo taj emotivni naboj je ono
što ovu fresku čini neponovljivom i odlikuje visoku vrednost vizantijskog slikarstva. Ovakva
kreativna interpretacija poznatih teoloških tema ostvarena je i u ostatku programa crkve Svetog
Pantelejmona, a posebno u kompoziciji Skidanje sa krsta (slika 10). Na izrazito plavoj pozadini
koja dodiruje maslinasto zelenu zemlju, prikazan je veliki drveni krst za čije su daske i dalje
prikovane Hristove noge. Ostatak Hristovog beživotnog tela pridržava Nikodim, dok su oko
njega Bogorodica, sa leve strane, koja ljubi lice svog sina i Sveti Jovan koji se klanja sa desne
strane i ljubi Hristovu ruku. Ceo zapadni zid zauzimaju dve scene: Rođenje Bogorodice (slika 11)
i Vavedenje u hram. Obe scene u su većoj meri oštećene ali se stručnost i iskustvo majstora
mogu prepoznati u detaljima. Pa je tako na kompoziciji Rođenja zanimljiv detalj kupanja male
Bogorodice u kamenoj kadi (slika 12), dok se na sceni Vavedenja zapažaju produhovljena lica
mladih devojaka (slika 13). Vešto naslikani detalji primećuju se i drugim kompozicijama, kao što
je Ulazak u Jerusalim (slika 14). Zbog većeg oštećenja, Hrist koji prilazi gradu na magarcu se
jedva razaznaje, ali se očuvala grupa građana na kapiji jerusalimskoj, među kojoj se izdvaja žena
koja podiže svoje dete na ramena kako bi bolje videlo Hrista. Scene Preobraženja, Sretenja i
Vaskrsenja Lazarovog se nalaze na istoj strani naosa i sačuvane su u značajnim fragmentima. Na
predstavi Preobraženja (slika 15) izgubljen je lik Hrista, ali se on raspoznaje po sjajnoj mandorli
koja ga okružuje kao i delimično sačuvanim insignijama na grčkom jeziku. Detalj koji K.
Balabanov ističe jesu sitni cvetovi crvene i plave boje koji su pritisnuti između stena. Scena
Sretenje (slika 16) je oštećena na sredini ali se i dalje razaznaju likovi Bogorodice sa malim
Hristom, proročice Ane i starca Simeona koji su okupljeni oko časne trpeze. Na detalju (slika 17)
se jasno primećuje to linerno tretiranje akcenata na vlasima kose i brade, kao i na dreperiji od
kojih umetnik stvara finu i tananu ornamentiku. Iako je polovina kompozicije Vaskrsenje
Lazarevo (slika 18) do danas nestala, sačuvao se lik Lazara i deo arhitekture iza njega,
shematizovani do te mere da odaju utisak pozorišnih kulisa. Glavni umetnik crkve u Nerezima
imao je zadatak da naslika i stojeće figure svetitelja. Oni predstavljaju neponovljivu galeriju
likova sa jasno izdiferenciranim fizionomijama. Svaki od njih ima individualne crte lica, pa se
stoga razlikuju dobroćudni, strogi, namrgođeni, zamišljeni svetitelji. Figure svetih ratnika
naslikao je učenik glavnog majstora kao mlade i jake, u pancirnim košuljama i kompletnom
ratnom opremom. Lokalnim umetnicima dato je oslikavanje ugaonih kapela u zapadnom delu
naosa, gde su predstavili Hrista Pantokratora, Hrista-sveštenika i figure svetitelja, kao i
živopisanje priprate sa scenama iz života Svetog Pantelejmona. Crkva i njen živopis su mirno
stajali na obroncima planine Vodno sve do velikog zemljotresa 1555. godine. Zemljotres odnosi
prvobitnu kupolu, dok su svodovi i kalota apside teško oštećeni. Iako se Makedonija tada već
više od 150 godina nalazila pod vlašću Turaka Osmanlija, monasi nisu čekali dugo sa početkom
obnove manastirske crkve. Nepoznati slikari pokazali su smisao za ocenu visokih vrednosti
starog slikarstva XII veka, te su se trudili da sačuvaju fragmente starih fresaka podređujući im
svoj crtež i kompoziciju, što se najbolje može videti na kompoziciji Pričešće apostola u
oltarskom prostoru. Živopis iz gornjih zona crkve je bio potpuno uništen, ali su slikari XVI veka
najverovatnije obnovili scene koje su se tu nalazile. U kupoli su naslikali Hrista Pantokratora,
dok su se na tamburu, između prozora, nalazile figure proroka. U kaloti apside ponovo je svoje
mesto našla Bogorodica sa malim Hristom, a kompozicije Velikih praznika popunile su zidove
svoda. Program je u određenoj meri bio i izmenjen, pa se među ovim kasnijim freskama našao
se i lik ruskog sveca Jakova, episkopa rostovskog, koji je bio kanonizovan 1549. godine.
Celokupan živopis iz bio je preslikan i zaboravljen u XIX veku. Godine 1926, na inicijativu N. L.
Okunjeva, počinje otkrivanje i proučavanje starog fresko slikarstva Nereza, kako onog iz XII, tako
i iz XVI veka (slika 19, slika 20). Okunjev je uočio izuzetan značaj koje je ovo slikarstvo imalo za
istoriju vizantijske umetnosti, ali je samim tim otkriven i uticaj koji je program Svetog
Pantelejmona imao na stil živopisa crkava u vekovima koji su usledili. Krajem XIII i početkom XIV
veka, dolaskom vladara dinastije Nemanjića na ove prostore, uočen je značaj stila prestoničkog
monumentalnog slikarstva iz perioda komninskih vladara. Sama crkva Svetog Pantelejmona
pomenuta je u povelji kralja Milutina, 1300. godine. Bitno je spomenuti da sa slikarstvom
Nereza imaju sličnosti već i raške građevine XII veka, obrada lica i osvetljeni delovi koji
podsećaju na ornamentalni motiv mogu se pronaći na freskama Đurđevih stupova kod Novog
Pazara. Svakako, crkva Svetog Pantelejmona je carigradskim stilom svog živopisa uticala i na
slikarski program drugih crkava na tlu Makedonije, kao što je crkva u Kurbinovu. Danas se
posmatra ne samo uticaj koji je crkva u Nerezima imala na svoje sledbenice, već i uticaj koji je
Carigrad imao na zadužbine svojih provincijija. Bliska uzajamna veza može se videti kako u
putovanjima carigradskih majstora koji su donosili tradiciju vizantijskog slikarstva u udaljene
delove carstva, tako i u analogijama monumentalnog slikarstva sa prestoničkim rukopisima.
Proučavanje fresaka u Nerezima unosi niz korekcija u tradicionalna rasuđivanja o slikarstvu XII
veka, ispravljajući, do skoro, jednostranu predstavu o opštoj slici razvoja vizantijskog slikarstva.
Zahvaljujući pojedinačnim figurama, poput očuvanog lika Svetog Trifuna, mladića nežnog i
produhovljenog lica, ali i uspešno ostvarenom celokupnom programu, slikarstvo ove crkve
ubraja se među najznačajnija dostignuća vizantijske umetnosti uopšte.
 Nea Moni na Hiosu
Kada je reč o crkvama iz oko 1040. godine njihova karakteristika jesu široke kupole koje
počivaju na ugaonim trompama, a ne na pandantifima. „ Strukturalno one su mogle biti
podeljene na dve vrste, „jednostavnije“ čija se kupola oslanja direktno na spoljne zidove i
„složenije“, gde je jezgro nad kojim počiva kupola okruženo dodatnim prostorom.“
Najraniji primer „ jednostavnijeg“ tipa jeste Nea Moni ( Novi manastir) na grčkom ostrvu Hios,
gde su posebno u unutrašnjosti vidljivi uticaji načina na koje se praktikovalo ukrašavanje u
prestonici. Prema pisanim izvorima zna se da je crkvu podigao Knstantin IX Monomah, treći muž
carice Zoje, iz dinastije Makedonaca koji je vladao u periodu od 1042 do 1055. godine. Iako nije
bio posebno uspešan vladar , u plitičkom smislu, Konstantin IX je dosta pažnje posvećivao
kulturi i umetnosti.
Izgradnji katolikona Nea Moni prethodi proročanstvo tri hioska monaha, koji su oko 1042.
godine, osnovali manastir na mestu gde je otkrivena čudotvorna ikona Bogorodice. „ Tri
kaluđera su putovala na Mitilenska ostrva, gde su se sreli sa Konstantinom, koji je tada bio u
izgnanstvu, i predvideli su njegov dolazak na presto Vizantijskog carstva. Konstantin im je
obećao svoju pomoć u podizanju Bogorodičine crkve, ako se njihovo proročanstvo ispuni. Kada
se vratio u prestonicu i postao treći muž carice Zoje, a samim tim i vladar, setio se svog
obećanja, a njegova podrška za izgradnju Nea Moni nastupila je odmah i ozbiljno.“ Za izgradnju
katolikona Konstantin IX šalje zanatlije i materijal.
Crkva ima oblik upisanog krsta , čija kupola počiva na ugaonim trompama, a između trompi njen
oslonac, na zapadu, severu i jugu, čine spoljni zidovi dok na istoku ulogu oslonca imaju dva
stupca, koja ujedno oltarski prostor dele od naosa. Sem na trompama, takođe se i na delovima
između njih, formiraju polukalote u gornjim delovima i na taj način bazu čini oktogon nad kojim
počiva masivna kupola.
Na istočnoj strani formiran je pravougaoni trodelni oltarski prostor sa tri apside koje su spolja
trostrne, a iznutra polukružne. Glavna i najveća apsida pripada centralnom delu oltarskog
prostora, a dve manje đakonikonu i protezisu, koji čine zasebne delove oltarskog prostora.
Centralni i najveći deo hrama čini kvadratni naos koji je zasveden, prethodno spomenutom
kupolom. Njemu prethodi trodelni narteks, nad kojim počiva slepa kupola, nad centralnim
delom, dok su druga dva bočna dela zasvedena poluobličastim svodovima. Nad njim se nalaze
tri kupole, nad svakim travejem po jedna, dok se na severnoj i južnoj strani nalaze bočne konhe.
Fasade su, takođe obrađene na način kako je to bilo uobičajeno za grčku oblast. Ređanje
kamena i opeke, u vidu hoizontalnih traka zastupljeno je u nižoj zoni fasade. Glavna apsida
katolikona na spoljašnjoj strani ima tri prozorska otvora uokvirena nišama, a u zoni iznad nalaze
se stepenasto uvučene slepe niše izvedene u opeci, što pokazuje prestonički uticaj. Stepenasto
uvučene slepe arkade nalaze se duž bočnih zidova crkve u kojima su postevljeni jednodelni i
dvodelni prozorski otvori. Posebno u lučnim završecima slepih arkada ističe se ukras koji je
ostvaren postupkom pri kome se opeka utapa u malter i postavlja tako da formira različite
geometrijske oblike. U potkrovnom delu nalaze se testerasti venci koji kontinuirano teku oko
čitave građevine.
Što se tiče ukrasa u unutrašnjosti, on se takođe vezuje za uticaje iz prestonice. Ti uzori se
primećuju u korišćenju mermerne oplate u nižim i mozaičke dekoracije u višim delovima hrama,
kakvi su prisutni, pre svega, u crkvi Svete Sofije u Carigradu.
Raspored mozaičkih scena prati topografiju i hijerarhiju likova koja je uspostavljena još u drugoj
polovini 9. veka, kada se posebno ističe predstava Bogorodice. „ Nije slučajno što su ikonofili
Bogorodičin lik istakli u prvi plan. Ona je neraskidivo povezana sa dogmom o ovaploćenju, kojoj
se u tom periodu pridavao poseban značaj... Ikonofili su svesrdno naglašavali Hristovu čovečiju
prirodu. Otuda se javlja pojačano interesovanje za ciklus stradanja.“
U centralnoj apsidi nalazi se predstava Bogorodice sa Hristom detetom , dok su u bočnim
apsidama arhanđeli Mihailo i Gavrilo. Mozaik u kupoli je uništen, ali se program može
rekonstruisati na osnovu pisanih izvora. U centru kupole je Hristos Pantokrator okružen sa
devet anđela. Između polukalota koje formiraju oktogon baze kupole, na istočnoj strani se
nalaze dva heruvima. Na zapadnoj strani su dva serafima, dok su jevanđelisti smešteni na
severnu, odnosno, na južnu stranu. Jovan je na jugozapadnoj, Marko na severozapadnoj, Luka
na jugoistočnoj, a Matej na severoistočnoj strani. Neki od ovih mozaika su sačuvani, dok su neki
u potpunosti uništeni, kao na primer, predstava heruvima i jevanđeliste Mateja. Iznad svake od
osam konhi, koje sadrže hristološke scene, u medaljonima su predstavljeni likovi apostola.
Rođenje, koje je bilo smešteno u istočnoj konhi, je u potpunosti uništeno. Blagovesti su u
severoistočnoj konhi, a Sretenje u jugoistočnoj i očuvani su u delovima. Krštenje u južnoj,
Preobraženje u jugozapadnoj, Raspeće na zapadnoj, Skidanje sa krsta u severozapadnoj i
Vaskrsenje u severnoj konhi su velikim delom sačuvani.
Mnogo bolje su sačuvani mozaici u narteksu. U vrhu male slepe kupole kojom je zasveden
centralni deo nalazi se poprsje Bogorodice. Oko nje su predstave mučenika, a medaljoni sa
predstavama Joakima i Ane, Stefana Prvomučenika i Pantelejmona su sačuvani na
pandantifima. Najvažnija predstava u narteksu je poprsje Hrista u luneti iznad istočnog ulaza,
koji vodi u naos, ali koja je u potpunosti uništena. Na zapadnom zidu centralnog dela priprate,
nasuprot Hristovoj predstavi, smeštena su četiri proroka. Dvojica su predstavljena u punoj
veličini, dok su druga dva lika u medaljonima. Od ove četiri predstave dve su sačuvane, a ostale
fragmentarno. Na potrbušjima lukova, koji nose kupolu, nalaze se medaljoni svetih, po sedam
na svakom luku. U bočnim delovima narteksa nalazi se osam scena Hristovih stradanja i
pojedinačne predstave svetaca. Na severnom zidu narteksa smešteno je Pranje nogu, sačuvano
u dobrom stanju. Vaskrsenje Lazarevo, Ulazak u Jerusalim, kao i pripremna scena za Pranje
nogu je delimično uništena. Na južnom zidu je Molitva u Gecimanskom vrtu i Izdajstvo Judino,
koje su u dobrom stanju, dok su Penjanje na krst i Silazak Svetog Duha na apostole, veoma
oštećeni.
Što se samih mozaika tiče, tu dominira raznovrsni kolorit u ljubičastim, smaragdnozelenim,
tamno plavim, bledoružičastim i crvenim tonovima koji se sjedinjuju sa zlatnom pozadinom.
Zlatna boja je bila bitna jer je imala izrazitu simboliku. Vezivala se za Hrista odnosno za
Epifaniju.
Čitav mozaički ciklus, sa svim svojim elementima, ličnostima svetih, boja i zlatne pozadine
pokazuje dogmu o iskupljenju kroz Hristov dolazak na svet i njegovo stradanje.
U stilskom pogledu, Nea Moni je karakteristična jer se u njoj primećuje evolucija vizantijskog
stila, gde su primetna suva asketska lica i izdužene figure tela. Naglašena je linearnost, kao i
uprošćavanje crteža. Svi ovi elementi karakterišu pozniji perid umetnosti u doba Makedonaca.
Čitav slikani program katolikona objedinjuje praoce, proroke, apostole i svete oce Crkve,
svetitelje i mučenike, tojest sve one koji su predskazali trijumf Crkve i koji su se za nju borili i
doprinosili njenom jačanju.
 Portret Komnina u carigradskoj Svetoj Sofiji
Katedrala vizantijske prestonice, Sveta Sofija, sagrađena je na najistaknutijem mestu
Carigrada, uz samu carsku palatu. Ovo izvanredno arhitektonsko postignuće služilo je u
određenim trenucima kao pravoslavna i katolička crkva, kao džamija, da bi od 1935. godine pa
do danas služila kao muzej. Sveta Sofija nikada nije dobila mozaički ukras koji bi pokrivao sve
raspoložive površine ove ogromne građevine. Na tribinama Svete Sofije se nalaze votivni
portreti Komnina, iz XII veka, koji nam pružaju usamljeni primer mozaika iz tog razdoblja u
prestonici Vizantije. Ime ove crkve je prvobitno bilo Megale Ekklesia ili Velika crkva, da bi reč
Sofija, u početku bez Sveta, postalo popularno u ranom V veku.
Sveta Sofija je građena u više navrata. Arhitekte ovog izvrsnog dela
vizantijske arhitekture bili su Antemije iz Trala i Isidor iz Mileta. Prva crkva Svete Sofije je
započeta u vreme Konstantina, a verovatno je bila završena u vreme Konstancija II, 360. godine.
Potom je 415. godine osvećena druga crkva Svete Sofije, nakon što je, 404. godine stradala u
požaru. U toku poznate pobune Nika, koja se dogodila 532. godine, crkva je ponovno stradala.
Na njenoj rekonstrukciji započeto je u vreme vizantijskog imperatora Justinijana. Sveta Sofija je
osvećena 27. decembra 537. godine. Međutim, dvadeset godina kasnije, odnosno 558. godine,
pala je velika kupola usled zemljotresa koji su pogodili Carigrad. Kako arhitekte ove crkve nisu
više bili među živima, obnova Svete Sofije je poverena Isidoru Mlađem. Na prostoru samog
Carigrada, iz XII veka, sačuvala su se dva mozaika, koji se nalaze u južnoj galeriji carigradske
Svete Sofije. To su veličanstveni Deizis i portret Komnina, poznatiji pod nazivom Mozaik Jovana
II Komnina, postavljen oko 1118. godine. Južna galerija je u kasnijim vekovima služila carskim
porodicama da obavljaju kraljevske dužnosti a da ne budu viđeni od strane mase ljudi iz naosa.
Iz tih razloga je razumljivo da su se ovde sačuvali portreti carskih porodica.

Rodonačelnik loze i osnivač dinastije Komnina, čiji će neposredni ili pobočni potomci vladati
carstvom do kraja njegovog postojanja je Aleksej I Komnin. Samo pedeset godina nakon smrti
Vasilija II carstvo je bilo na rubu propasti. Velika obnova koja je već krajem veka usledila pod
dinastijom Komnina predstavljala je novi impuls, novu etapu u konstruisanju tj. obnavljanju
saveza između Boga i Novog Izrailja, i potrebu da se ponovo potvrdi i starim-novim sredstvima
naglasi bogomizabranost i bogomčuvanost prestonice, sve to obojeno izrazito eshatološkim
uverenjima koja čine važnu osnovu za razumevanje političke i verske istorije kao i vizuelne
kulture čitave epohe. Carevi komninske dinastije su bili vođeni očekivanjima bliskog kraja dana,
a o tome govori i činjenica da je Aleksije I Komnin sebe video u ulozi poslednjeg hrišćanskog
cara. Za carsku palatu je poručio mozaik sa predstavom Strašnog suda, a ove jerusalimske
preokupacije vodile su i njegovog naslednika Jovana II Komnina. Članovi roda Duka su Alekseja I
Komnina, u proleće 1081. godine istakli i podržali kao svog kandidata za carsku krunu. Međutim,
Aleksejev dolazak na vlast, osvajanjem Carigrada na Veliki četvrtak 1. aprila 1081. godine, nije
značio i uspostavljanje dinastije Komnina, već je krunisanje, od strane prestoničkog patrijarha
Kozme predstavljalo početak velike i dugotrajne borbe Alekseja I Komnina za stvaranje dinastije
i priznavanje njenog legitimiteta. Jedanaesti vek, istovremeno, za vizantijsko carstvo burni vek,
sa sobom je doneo i potpuno i konačno učvrčćenje ideje dinastije u teorijski nenaslednom
carstvu Romeja, i to na pomalo paradoksalan način: ostavljajući po strani prvu četvrt
jedanaestog stoleća, obeleženu jednom od najsnažnijih ličnosti vizantijske povesti, moćnim
vasilevsom Vasilijem II, u poslednjim decenijama vodila se neprestana i snažna borba za
dobijanje carskog legitimiteta i podjednako za stvaranje dinastije, odnosno stvarno
obezbeđivanje nasleđa prestola svojim sinovima ili izabranicima. Stvarni legitimitet dinastije je
ostvaren tek duboko u Aleksejevoj vladavini. Dinastija Komnina je već u vreme Jovana II
Komnina postala čvrsta politička realnost i snažna ideja kojom je Aleksejev sin isticao svoju
povezanost sa ocem i rodonačelnikom vladarske loze, prenoseći stvoreni legitimitet i na svog
sina prvenca koji je dedino ime i nosio. Jovan II Komnin je u dinastijskom pogledu bio najsvesniji
i najodgovorniji vladar ove dinastijske porodice. Četiri godine nakon preuzimanja vlasti, 1122.
godine, Jovan II Komnin kruniše svog sina prvenca Alekseja. Ovim krunisanjem je konačno
uspostavljena dinastija Komnina. Međutim, smrću krunisanog Alekseja i smrću njegovog drugog
sina Andronika, sav trud ovog vasilevsa da uspostavi dinastiju bio je uništen. Svojom
poslednjom voljom, jednom vrstom usmenog testamenta donosi odluku o nasledniku carske
krune, opredeljujući se za namjlađeg sina, Manojla I Komnina, rušeći tako starosnu hijerarhiju
svog potomstva. Ovakvim dolaskom na vlast, Manojlo će čitavog života biti opterećen senkom
nelegimiteta svoje vladavine, a suparništvo sa starijim bratom Isakom je karakterisalo veliki deo
Manojlovih napora na stvaranju i izgradnji legitimiteta svoje vladavine. Nakon smrti moćnog
Manojla Komnina, 24.septembra 1180. godine, razdor i sukob najbližih krvnih srodnika ukazao
je u svojoj punomoći na izumiranje zajednišstva carevih potomaka istovremeno sa nestankom
jake porodice kao i porodičnog ideala iz komninske ideologije.
Arhitektonsko dostignuće vizantijskog carstva, Sveta Sofija imala je naos izdeljen u tri
broda, oltarski prostor na istoku, dok je na zapadu bio narteks. Narteks Svete Sofije predstavlja
važno ostvarenje i u arhitektonskom i u konstruktivnom smislu. Njegov osnovni oblik je
nasleđen iz antičke arhitekture. Ispred Svete Sofije je bio postavljen prostrani atrijum, uokviren
tremovima u čijem je središtu bila česma za ablaciju, što je bio dobro poznat običaj iz
ranohrišćanske bazilike. Na zapadnoj strani crkve sagrađena je zatvorena galerija. Središnji i
najveći deo prostora prekriva visoko uѕdignuta kupola, velikog prečnika (31m), postavljena na
četiri oslonca. Cela zamisao građevine je podređena kupoli. Prostor ispod kupole je na severnoj
i južnoj strani obeležen kolonadama, koje, u prizemnom delu, odvajaju bočne brodove od
središnjeg prostora, a na spratu su galerije. Unutrašnji prostor crkve je obrađen sa najvećim i
najvišim ambicijama. Za obradu je korišćen skupocen materijal, od mermernog poda, preko
stubova, kapitela, venaca, parapeta i zidnih površina, do mozaika u kupoli. Posebno treba
pomenuti prokoneski mermer i zeleni kamen, vađen iz tesalijskog kamenoloma. Korišćen je i
plemenit metal, srebro u raznovrsnoj obradi, dok su mozaici postavljani na zlatnoj osnovi. Sveta
Sofija je imala i izuzetno mesto u sklopu ceremonija, koje su bile važan deo javnog života
vladara, njegove porodice i okruženja. Na istočnom delu srednjeg polja južnog broda se nalazila
loža za vladara. Carica sa svojom pratnjom je imala mesto na južnoj galeriji na spratu, dok bi se
za severnu i zapadnu spratnu galeriju moglo reći da su bila namenjena uglednim ličnostima koje
su pratile liturgiju.
U razdoblju od ikonoklazma do krstaškog pljačkanja Carigrada, vizantijski umetnici su u zidnim
mozaicima stvorili najznačajnija dela. Dolazi do oblaganja crkvenih zidova mozaikom, čija
vladajuća tema nije bila samo dekorativna nego hrišćanska ikonografija. Iako nije bilo neke
naročito nagle promene u karakteru umetnosti sa dolaskom na vlast dinastije Duka (1059-1081)
i Komnina (1081-1185), u XII veku je, u svakom slučaju, rođen novi, osobeniji i ličniji stil. U
umetnosti se konačno utvrđuje svečani, uzvišeni stil, čiji je zadatak da izrazi najdublje momente
pravoslavne religioznosti. U prvi plan izbijaju maloazijski uticaji. Tanka, apstraktna, stilizovana
linija postaje dominantan element u slikarstvu. Zlatna površina dobija najširu primenu, a nekada
bogati arhitektonski pejzaži postaju shematizovani. Figure dobijaju posebnu lakoću i
vazdušastost, njihovi strogi, asketski likovi izražavaju najdublju produhovljenost. U koloritu
vodeću ulogu igraju guste, zasićene boje, čije nijanse podsećaju na skupoceni emalj.
Ovaj klasičan vizantisjki stil je
dostigao najveći procvat u samoj prestonici vizantijskog carstva, u Carigradu. Carigrad postaje
glavni umetnički centar od druge polovine XI veka, a njegovi uticaji se radijalno šire u svim
pravcima. Bez obzira na to što su granice Vizantijskog carstva postale uže, i što se njegovo
blagostanje smanjilo, u početku su, ipak, još uvek izrađivane divne mozaičke dekoracije prema
uzorima crkve „Nea“, Vasilija I.

U velikoj crkvi Svete Sofije u Carigradu sačuvani su mozaici, kako sa prizorima iz Svetog pisma,
tako su očuvani i mozaici sa predstavama careva. U apsidi se nalazi predstava Bogorodice na
prestolu sa Hristom. Oboje imaju nimb. Ovaj mozaik datira, odmah nakon perioda ikonoklazma.
Iznad vrata koja vode iz narteksa u crkvu prikazan je Lav VI Mudri na kolenima pred Hristom, a
iznad njega su medaljoni, jedan sa Bogorodicom, i drugi sa anđelom. Predstava arhanđela
Mihajla iz desetog veka, koji je prikazan kako stoji i drži skiptar u desnoj ruci, i globus u levoj
ruci. Arhanđel Gavrilo je predstavljen sa suprotne strane, i ova predstava je sačuvana u
delovima. Iznad južnih vrata na mozaiku postavljenom verovatno za vlade Vasilija II, između
986. godine i 994. godine, odnosno, iz perioda poznijeg desetog veka, prikazani su Konstantin i
Justinijan sa Bogorodicom. Konstantin je prikazan kako prinosi maketu grada Bogorodici, a
Justinijan maketu Svete Sofije. Drugim rečima, ova predstava pokazuje dva monarha koji su
ispunili svoje dužnosti prema crkvi i državi. Justinijan je označen kao svetac. U južnoj galeriji
Svete Sofije nalazi se veličanstveni Deizis. Ovaj mozaik predstavlja trijumf mozaičke umetnosti u
Carigradu. Od prvobitne kompozicije sačuvali su se samo gornji delovi figura. Međutim, u južnoj
galeriji ima i drugih mozačkih predstava sa predstavama careva. Mozaik jednog carskog para,
postavljenog vek ranije no portret Komnina, na kome su predstavljeni Konstantin IX Monomah i
Zoja, dovršen oko 1042. godine. Carica Zoja je bila udata za tri vasilevsa: za Romana III (1028-
34), Mihajla IV(1034-41) i za Konstantina IX Monomaha (1042-55). Na mozaiku je predstavljen
Hristos Pantokrator kako sedi na tronu, i dva monarha Konstantin IX Monomah i Zoja kako
Hristu prinose vrećicu srebra i svitak. Druga mozaička predstava prikazuje imperatora Jovana II
Komnina i njegovu suprugu Irinu Pirošku, sa kasnije dodatim portretom sina Alekseja, oko 1118-
1122. godine. Ovaj votivni portret Komnina prikazuje Bogorodicu, koja ispred sebe drži malog
Hrista, a sa strana stoje Jovan II Komnin (1118-1143) i njegova supruga Irina, kćerka ugarskog
kralja Ladislava. Tokom 1122. godine, kad je Jovan proglasio svog sina prvenca Aleksija za
savladara, na bočnoj strani susednog pilastra dodat je i Aleksijev portret. Figure zauzimaju
strogo frontalne stavove, i deluju nekako kruto iako je kasnije dodati portret cara Alekseja
znatno osobeniji. Centralna figura mozaika je Bogorodica. Njena figura je izrazito naglašena
tamno plavom bojom. Njeno lice je ozbiljno, ali izuzetno mlado. Podseća na lice Bogorodice,
viđeno na najlepšim ikonama. Carski par je odeven u raskošnu odeću, posutu dragim kamenjem
(divisioni sa lorosima), dok su im glave ovenčane krunama. Jovan II Komnin u rukama drži
vrečicu sa zlatom, a Irina svitak pergamenta. Kompoziciona shema ovog mozaika ponavlja
raspored figura na starijem mozaiku s predstavama carice Zoje i Konstantina Monomaha.
Ceremonijal koji je vladao na vizantijskom dvoru bio je toliko krut da umetnik nije mogao da
odstupi od njega. Otuda potiče frontalno, strogo simetrično postavljanje figura, kao i verno
reprodukovanje carskih odeždi.
Na mozaičkom portretu Komnina dolazi do pojačavanja linearno-površinskog načela, što
se posebno primećuje u obradi likova carskog para. Ovde je linearni stil uticao na tehniku rada,
jer su mermerne kockice na licu postavljene u oštrim paralelnim linijama, a najsvetlija mesta
data su, sa do tada nepoznatom oštrinom. Na licu Bogorodice se zapaža zaobljenost formi, dok
su lica imperatora Jovana i njegove supruge Irine urađena u lakom grafičkom maniru, zbog čega
izgleda da njihova voluminoznost iščezava u površini. Rumenilo je naneto u tankim šrafurama.
Umetnik je najuspešnije uradio lik Irine, čije zavodljivo lice nosi na sebi pečat rafiniranosti, dok
se obrada Aleksejevog lika odlikuje daleko većom beživotnošću. Aleksejev portret je uradio
drugi, manje siguran umetnik, sve linije je izvela manje sigurna ruka. Tanke grafičke linije
neutrališu volumen, tako da je opšte shvatanje forme ostalo isto. Kolorit mozaika s portretima
Komnina odlikuje se naglašenom oštrinom. U njemu se zapaža da je boja privlačila umetnike
kao sredstvo za stvaranje iluzije skupocenosti. Umetnici zloupotrebljavaju zlato koje koriste u
kombinaciji sa crvenom, tamnoplavom, grimiznom i belom bojom. Neutralno-prigušen ostaje
jedino ljubičasti ton muških divisiona.
Sveta Sofija ili Velika crkva bila je od posebnog značaja, ne samo za istoriju vizantijske
arhitekture, već je njena mozaička dekoracija doprinela izučavanju vizantijskog slikarstva
uopšte. Svojom arhitekturom, kupolom velikih razmera i skupocenom obradom unutrašnjeg
prostora, kao i mozaicima na zlatnim površinama, odavala je, u to vreme, sliku idealno
zamišljenog kosmosa. U unutrašnjem prostoru Svete Sofije postavljeno je više vrednih mozaika,
nezavisni jedni od drugih, i različitog datuma, ali ove mozaičke predstave nam pružaju pregled
istorijskih prilika u to doba, a mozaičke predstave monarha prikazanih na zidnim površinama
ove crkve nam pokazuju koliko je Sveta Sofija uživala ugled i od naistaknutijih ličnosti onoga
vremena.

Rukopisi Komnina
Slikarstvo u rukopisima Vizantinci su duboko cenili. Ono se negovalo sa velikom pažnjom
od strane poznavaoca slikarskih tehnika. Počeci ove grane umetnosti, koja se razvijala uporedo
sa radionicama u kojima su se prepisivale knjige, datiraju se još u prve vekove naše ere. U samoj
Vizantiji, ova grana počinje da se razvija u 4. veku, da bi doživela slabljenje za vreme
ikonoklazma. Svoju obnovu rukopisi su doživeli u 9. veku nakon pobede nad jereticima. Psaltiri
su među prvim ostvarenjima koja su nastala nakon ikonoklazma. Najstariji primerak prikazuje
liturgijske običaje Svete Sofije u Carigradu. Raznolikost rukopisa ogleda se u temama koje su se
koristile i u načinu prikazivanja istih. Svi rukopisi imaju bogatu koloristiku, sve figure su detaljno
obrađene s obzirom koja je preciznost bila potrebna, a sve se drugačije postavljaju u odnosu na
tekst. Koristili su se ornamenti, figure i arhitektonska zdanja za ukrašavanje. Ono što je
karakteristično je precizno obrađivanje draperije, koje će se u narednom periodu odraziti i na
zidno slikarstvo. Preciznije je reći da su se najverovatnije ove dve grane umetnosti razvijale
paralelno, s obzirom na mnoštvo analogija koje je moguće uočiti. U svim rukopisima svaka
predstava je potpuna slika, a scene imaju izraženu dramatičnost. To je postignuto upravo
isticanjem figura i jasnoćom njihovih pokreta, kao i mimikom lica. Takođe, dosta se pažnje
pridavalo i ornamentalnim ukrasima koji su okruživali scene, dok su na nekim primerima te
dekoracije korišćene da bi se u njih umetala scena i tako su one postajale ramovi za slike.
Umetnik teži da čitavu stranicu u rukopisu predstavi kao jedinstvenu kompoziciju, čemu
doprinose dekoracija, figure, ukrašene zastavice sa scenama i eventualni ukrasi na marginama.

Iluminirani rukopisi komninske epohe (pregled, najvažniji spomenici, stil)

Umetnost iluminiranih rukopisa bila je široko rasprostranjena za vreme vladavine Komnina. Ona
je nastavljala antičku tradiciju i nije bila vezana samo za religiju, već su se često oslikavale i
knjige o medicini i lovu. U ovoj oblasti umetnosti slikari su mogli uvek da ostanu verni načinu
slikanja i temama koje su koristili. Materijal na kome se slikalo je uvek bio isti, koristio se
pergament još od antike, a teme su i dalje bile iste i sam način njihovog prikazivanja i
obrađivanja samo je nastavljen po tradiciji. Pergament se pripremao na proveren način, a
ustaljeni načini slikanja koristili su se za prikazivanje portreta i scena. Upravo se u minijaturi,
među ostalim tehnikama, može videti koliko je vizantijska umetnost bila naprednija u odnosu
na umetnosti koje su se razvijale u ostalim delovima sveta. Vizantinci su postavili osnove za
raznovrsniju umetnost i unapredili antičko nasleđe u tradiciji oblikovanja ljudskog tela i
draperija, a sve to radeći vodeći se osnovnim teološkim običajima u umetnosti. U ovom period
vizantijski stil u minijaturi dostiže svoj vrhunac. Primetna je zrelost koja se bazira na antičkim
principima, tradiciju koja je dugo vekova izučavana i poštovana. Kompozicije su skladno rešene i
vodilo se računa o proporcijama ljudskog tela. Figura sada biva usklađena u odnosu na ostale
elemente koji su prikazivani. Takođe, korišćeni su geometrijski oblici koji su na skladan način bili
kombinovani sa tim elementima. Vrhunac rukopisi dostižu u 12. veku kada se u ilustracijama
javlja perspektiva, a sporedni elementi kao što su predmeti i arhitektura dobijaju skraćenje.
Time se naglašava dubina prostora a ističu se figure koje su u prvom planu. Ovaj period može da
se nazove nastavkom poznomakedonske epohe. Rukopisi koji su nastali u ovom periodu
uobličili su stil vizantijske vizuelne umetnosti. Postoje određene razlike u odnosu na 10. vek.
Minijature u rukopisima više nisu samostalne već se one vrlo vešto kombinuju sa tekstom,
čineći tako jedan skladan koncept. Pismo kojim je teskt pisan uglavnom je bio latinski i izveden
je sa takvom veštinom da se čini da je gotovo kaligrafski. Inicijali u tekstu su lagani i prefinjeni,
kao i same figure. Istoričari umetnosti često upoređuju rukopise iz ovog perioda sa onim koji su
nastali u Francuskoj u 13. i 14. veku. Mogu se pronaći sličnosti u dekoru, koloritu i preciznosti.
Jasno je da se i rukopisi, iako su nastajali po istim principima i iako se jasno diferenciraju od
ostalih koji su nastali za vreme Vizantijskog carstva, razlikuju jedni od drugih u zavisnosti od
toga u kom delu veka su nastajali. Ipak su ih izrađivali različiti umetnici iz različitih radionica, a
sam stil se naravno vremenom usavršavao. U daljem tekstu analizirani su određeni rukopisi koji
su, među mnogobrojnim koji su nastali u periodu od dva veka, svojom tematikom i slikarskom
veštinom uobličili pojam iluminarih rukopisa i koji su postali uzor za naredne vekove.
Parazinus grekus 74 (Par. gr. 74), oslikano četvrorojevanđelje, jedan je od najdetaljnije
ilustrovanih rukopisa 11. veka. Njegove brojne minijature klasifikuju ga i odvajaju od drugih
iluminiranih rukopisa ovog perioda. Datuje se u treću četvrtinu veka i nastao je u radionici
manastira Studion u Carigradu. U rukopisu postoji mnogo scena ali jasno se izdvajaju najbitnije.
Na kraju jevanđelja po Matiji, pre scene Pričešća apostola, dve stojeće figure naslikane su ispod
lukova koji su flankirani palmama. Leva figura, odevena u tamne nijanse, predstavlja opata
manastira u kome je rukopis nastao. Opat pruža ruke Mateji kako bi primio jevanđelje od njega.
Rubovi njihove odeće naglašeni su zlatnim efektima, što postaje karakteristično za sve figure u
ovom rukopisu. U rukopisu je takođe prikazan i Strašni sud. U donjem levom uglu strane
predstavljen je opat sa grupom monaha između trona na kojem sede dve figure. Ova scena
aludira na raj i opatovu molitvu da sebi obezbedi mesto u raju, koja je jasno prikazana na
njegovom licu i u njegovom stavu. Na kraju Markovog jevanđelja, opat i jevanđelisti prikazani su
ispod duplog luka. Sveti Marko ne predaje svoje jevanđelje opatu, kao što to čini Mateja u
prethodnom primeru, već podiže ruke ka Raju, iz kog se pojavljuje ruka Gospodnja. Iznad ove
predstave naslikano je Raspeće. Od svih predstava u ovom rukopisu ova se najviše ističe svojom
detaljnošću i prefinjenošću, a jasno je da je tematika jedna od najbitnijih u umetnosti. Ovaj
primer rukopisa tačno opisuje prefinjenost u obrađivanju figura i predmeta, koji se bogatim
koloritom ističu na svetloj pozadini ističu i čine celine savršene skladnosti. Detalji na draperiji,
koja je linearno obrađena, urađeni su od zlata.
Rukopis sa sinaksarom još jedan je od izuzetnih primera rukopisa ovog perioda. Datuje se u
poslednju četvrtinu 11. veka. Danas se čuva u Vatikanu. Među mnogo scena koje su u ovom
rukopisu živopisane, izdvajaju se Josifov san i Bekstvo u Egipat. Ovo je klasičan primer
podražavanja Starog zaveta, koristeći scene koje su bile česte i u ranohrišćansko doba, u prvim
primerima slikarstva u katakombama. Način na koji su ove scene i figure obrađene predstavlja
klasičnu tradiciju kojom su se vodili umetnici u radionicama. Ono što ovaj rukopis povezuje sa
ostalim su oslikane figure na marginama stranica, što postaje jedna od glavnih karakteristika.
Kolorit kojim su figure naglašene kao i svi dekorativni elementi veoma je izražen. Rukopis odiše
preciznošću i prefinjenošću, kao i svi ostali rukopisi ovog perioda.
Rukopis sa zastavicom i inicijalom u vidu figure apostola Jakova datira se u sam kraj 11. veka.
Danas se čuva u Moskvi. Na ovom primeru možemo jasno da zaključimo osobine rukopisa ovog
veka. Tipičan je primer carigradske umetnosti u radionicama. Ono što ovaj rukopis odvaja od
drugih je promenjen inicijal. Ovde je upotrebljena figura, što samo pokazuje raznolikost u
korišćenju određenih detalja u dekorisanju. Najčešće su inicijali bili floralni ili zoomorfni motivi.
Ovom promenom potiskuje se tipičan životinjski ornament koji se do tada najčešće koristio.
Zastavica u ovom rukopisu je veoma precizno oslikana, sa zlatnom i plavom bojom. Ovo nam
dokazuje detaljnost kojom su se umetnici bavili obraćajući pažnju na svaki deo stranice. Ostale
delove dekorišu akantusi, koji se uglavnom nalaze na početku poglavlja.
Sa kraja 11. veka postoji još jedan rukopis u kome se umesto ornamenata za inicijal koristila
figura, tačnije u ovom primeru dve figure. Ovaj rukopis nastao je za cara Mihajla VII i primer je
namenjenog iluminiranog jevanđelja. U zastavici se nalazi scena koja takođe sadrži dve figure
kao i inicijal.
Pored ovih rukopisa, na kraju veka nastaju rukopisi koji prikazuju različite stepene askeze. Oni
se potpuno diferenciraju od ostalih i čine jednu potpuno novu grupu rukopisa koji takođe
pripadaju carigradskoj umetnosti. Figure u ovim rukopisima su lišene težine i voluminioznosti.
Potpuno su satkane od linija koje modeluju forme, a same figure su izdužene. Na licu se
primećuje isposnički izraz i upravo ove osobine mogu da se povežu sa figurama u zidnom
slikarstvu. Pozadine u ovim scenama isto nemaju volumen i nisu jasno definisane i na taj način
se stvara iluzija pozorišnih scena. Ovaj tip rukopisa sa askezom postaje posebno značajan za
ovaj period jer je monaštvo i dalje bilo važan aspect života u prestonici, koji postoji još od
utemeljivanja hrišćanstva.
Jedan od najkomplikovanijih ilustrovanih rukopisa datira se u sredinu 12. veka. Ovaj prefinjeni
rukopis vezuje se za Svetog Grigorija Nazarijanskog. U njemu je naistaknutija predstava Rođenja
Hristovog, sa ukrašenim inicijalima i zastavicama, što je postalo ustaljeno u ovoj grani
umetnosti.
Ovaj vek doneo je najbolje minijature vizantijske umetnosti, koje prikazuju zrelost u iluminaciji i
obrađivanju elemenata. Ono što ovaj period karakteriše je preovlađivanje površinskih formi.
Prikazivanje figura usavršilo je sve tehnike koje su se koristile u prethodnom veku. One su
prikazane skoro bez pokreta, a međusobno se razlikuju po izrazima lica, koja su oslikana sa
zelenom podlogom i izuzetnom preciznošću, sa akcentima bele boje, što se takođe može
primetiti i u monumentalnom slikarstvu. Pozadina, koju čine arhitektonski elementi ili pejzaž,
skoro potpuno se stapaju u jednu formu, što još više naglašava figure. Ostali elementi,
zastavice, inicijali i ostali dekorativni detalji, ostali su isti u odnosu na prethodne primere. Sve
ove karakteristike predstavljaju tipičan stil srednjovekovne umetnosti koja se razvijala pod
uticajem carskog manastira. U drugoj polovini 12. veka primećuju se određena odstupanja od
ustaljenih tradicionalnih načina iluminacije. Figure više nisu vezane za zastavice ili inicijal, već su
nasumično raspoređene po marginama pa čak i u samom tekstu. One se i dalje obrađuju sa
visokom preciznošću, međutim nisu vezane jedna za drugu ili za pozadinu već samostalno
predstavljaju jedan dekorativni element.

Ikona Blagovesti sa Sinaja

Ikona Blagovesti iz manastira Svete Katarine, u pondožju planine Sinaj, je delo rađeno u
tehnici tempera na drvetu, dimenzija 61x42,2 cm i datira se u poslednje dve decenije XII veka.
Rezultat je ikonografskih i stilskih inovacija u vizantijskom slikarstvu tokom XII veka, uglavnom
pod uticajem Patrističkih tekstova i ključnih promena u vizantijskoj liturgiji. Zasićen zlatni
tonalitet čini delo izuzetno sofisticiranim, a ništa manje nije značajna razrađena poruka
predstave.
Formalnost stila ikone se može objasniti njenim sadržajem. U umornom liku arhangela
Gavrila i njegovom uznemirenom stavu tela, koji okreće leđa i još uvek raširena krila prema
posmatraču, prepoznat je „neodlučni arhangel“, kojim su se bavili vizantijski pisci od osmog
veka pa nadalje u svojim liturgijskim himnama i propovedima. Neodlučnost se odnosi na
njegovo kolebanje u vezi posete Bogorodici. Anđeoski glasnik ovde je pretvoren u razboritog i
zamišljenog mudraca koji preispituje fatalnu poruku koju mora preneti, i koji je najbolji način da
je saopšti Bogorodici. Figura arhangela je dinamična i nestabilna u poređenju sa pasivnom i
sedećom figurom Bogorodice, koja je posvećena svom vezu do trenutka dolaska arhangela,
kada se okreće njemu sa upitnim pogledom. Njegov lagani korak daje sceni disbalans i
naglašava nejednakost arhangelovog i Bogorodičinog sveta. To je u skladu sa naklonošću samog
perioda tom energičnom i elegantnom stilu, koji kombinuje ekspresivnost osećanja sa
rafiniranom tehnikom.
U pozadini je bogata arhitektonska dekoracija sa jasnom topografskom simbolikom. Jedna
od zgrada prikazuje kuću Bogorodice, druga crkvu Nazareta, kao i sam grad Nazaret.
Bogorodica sedi na zlatnom tronu iza koga se uzdiže bogato zdanje sa svadbenim zastorom u
formi crkve, čime je simbolično prikazan dom Gospodnji. Na gornjem spratu zdanja se nalazi
krovni vrt koji se odnosi na Marijino devičanstvo, koje se vezuje za zatvoreni vrt iz Pesme nad
Pesmama.
 Ti si vrt zatvoren, sestro moja nevjesto, izvor zatvoren, studenac zapečaćen.(Pjesma nad
Pjesmama, 4:12)

Vrt je i simbol polodnosti što naglašsva gnezdo rode iznad njega. Plodna je i reka i njen biljni
i životinjski svet. Prisustvo biljnih i vodenih elemenata u prvom planu kompozicije naglašava
visok nivo inspiracije koja se krije iza metafora korišćenih u Ptrističkim tekstovima. Zapravo,
kada je 560 godina posle događaja, Justinijan ustanovio proslavu praznika Blagovesti na 25.
mart, povezanost praznika sa prolećem je ohrabrila vizantijske pisce da koriste metaforu
godišnjeg doba u svojim propovedima za Blagovesti, čime podsećaju da je vreme Hristovog
začeća upravo proleće. Većina ovih pisaca stalno pravi paralelu praznika Blagovesti i prirode kao
simbola plodnosti. Koriste cveće, plodni rajski vrt, pa čak izvor života koji šiklja iz stene kao
metaforu za Bogorodicu. Najznačajniji primer ovakve vrste metafore je Akatist Bogorodici, u
kome pesnik koristi dugi niz alegoričnih slika, kako bi se višestruko naglasilahvala Bogorodice.
Ideja čudesnog začeća Hristovog, kao i njegovog ovaploćenja, je takođe izrečena u drugom
ikonografskom detalju koji je, iako jedva vidljiv, od velikog značaja. Radi se o nagom telu malog
Isusa, okruženog mandorlom, monohromno predstavljen pored Bogorodičinih grudi. Ona
dodiruje rame „embriona“ istom rukom kojom drži nit iz njenog veza. Ovako postavljena
purpurna nit kojom bi prebalo da izveze veo hrama, događaj opisan u Protojevanđelju
Jakovljevom, a koja je povezana sa malim Isusom, aludira na pupčanu vrpcu koja povezuje dete
sa njegovom majkom. Ovi ikonografski detalji ističu neposrednost začeća i čine ideju
ovaploćenja još eksplicitnijom. Međutim, vredna pomena je i želja da se predstavi teološka
priroda scene kroz prisustvo goluba upisanog u svetlosni disk, koji simbolizuje svetog duha.

Ikona Blagovesti sa Sinaja jedna je od mnogih, čijim je otkrićem promenjen pogled na

ikonopisanje uopšteno. Otkriće ikona u manastiru Svete Katarine na Sinaju je dovelo naučnike u
poziciju da iznova izučavaju istoriju ikona. Nakon što su se pojavile brojne nove-stare ikone,
univerziteti Prinstona i Mičigena su organizovali ekspediciju koja je proučavala u manastiru po
nekoliko meseci godišnje od 1956. do 1965. godine, baveći se pritom fotografisanjem i
restauracijom ikona. U okviru ekspedicije otkriveno je oko tri hiljade do tada nepoznatih dela.
Izdati su i prvi tomovi kataloga koje je sastavio prof. Kurt Vajcman.
Najveći deo zbirke čine ikone nastale od IX veka u centralnim vizantijskim provincijama i u
samom Carigradu, kao i veliki broj ikona nastalih na Kipru. One predstavljaju jasan pregled
razvitka stila. Većinom su stigle u manastir kao poklon hodočasnika ili su proizvod „krstaške
umetnosti“.
Manastir je bio stanica na hodočasničkom putu ka Svetoj Zemlji. Cilj hodočasnika je bila
Sinajska Gora iznad manastira, mesto neopalime kupine i Mojsijevog susreta sa Bogom.
Osnovao ga je Justinijan I u VI veku i do danas je zadržao svoje originalno utvrđenje. Značajna
zbirka ikona pronađena ovde upućuje na gubitak materijala na drugim mestima. Činjenica da je
ovde sačuvan toliki broj ikona može se objasniti zabačenošću lokacije, fortifikacijom manastira i
pogodnom klimom za konzervaciju. Takođe, blago manastira Svete Katarine nije se našlo pod
udarom krstaša jer je za vreme krstaških ratova ovo područje već bilo pod muslimanskom
vlašću. Manastir je uvek održavao crkvene i kulturne veze sa Jerusalimom, a za vreme krstaškog
perioda potpao je pod Latinsku patrijaršiju, pod jurisdikciju područnog episkopa Petre.
Ikona Blagovesti se navodi kao delo carigradskih mastora, ali je vrlo lako mogla nastati u
radionici manastira Svete Katarine. Na takav zaključak navode sjajne kružne površi koji se od
zlatne pozadine, iako i sami zlatni, odvajaju drugačijem tretiranjem boje. Na sinajsku radionicu
ukazuje i detalj lika Isusa na Bogorodičinim grudima koji se, iakao nije karakterističan za sinajsko
slikarstvo, može dovesti u vezu sa simbolom Bogorodice kao neopalime kupine sa Sinaja.
Naizad, ovo je ikona visokog naučnog sadržaja, i sa druge strane nežna i dirljiva predstava.
Njena poruka je vedra ali i racionalna, prepuna detalja koji navode posmatrača na razmišljanje.
Kao takva predstavlja sintezu divergentnih elemenata i sa pravom se smatra reprezentnim
primerom vizantijske umetnosti.

Krstaške ikone na Sinaju

Sveti rat za oslobođenje groba Gospodnjeg od muslimana, sveopšte prihvaćen na
crkvenom saboru u Klermonu 1095. godine, propovedanjem pape Urbana II, predstavljao je i
podstakao hodočašća velikih razmera u Svetu zemlju. Hrišćanski narod prostornu dimenziju
sveta shvatao je kroz sakralnu topografiju i Jerusalim je predstavljao središte istog. Mnogima
destinacija hodočašća nije bila samo Jerusalim, već i druga biblijska mesta istočnog Mediterana.
Po uspostavljanju Kraljevine Jerusalim (1099-1291), kao i Latinskog carstva (1204-1261), latinski
hodočasnici počeli su da pristižu na Sinaj u velikom broju .
Još od ranog hrišćanstva Sinajskom poluostrvu, prostoru na kojem su se odigrali događaji iz
knjige Izlaska, mesto teofanije prorocima Mojsiju i Iliji, sklapanja saveza sa Gospodom,
posvećivani su velika pažnja i poštovanje. Oko 330. godine carica Jelena, majka prvog
hrišćanskog cara Konstantina I (306-337), podigla je kapelu na mestu na kom je Mojsije ugledao
plameni grm kupine. Kada je car Justinijan I (527-565) podigao crkvu Preobraženja Gospodnjeg
na istom mestu, novi katolikon je obuhvatio staru kapelu. Car je isprva posvetio Presvetoj
Bogorodici i vekovima su na ovom svetom mestu njen kult i kult Mojsija najviše poštovani.
Današnje poimanje kulta Svete Katarine kao glavnog u manastiru, čije se mirotočive mošti
čuvaju u crkvi, potiče iz zapisa hodočasnika iz zapadne Evrope. Period krstaških delovanja na
Istoku, bio je izuzetno značajan za sinajski manastir zbog priliva hodočasnika, širenjem kulta
mučenice Katarine na Zapadu. O njihovom prisustvu svedoče mnogobrojni predmeti koje su
ostavljali na dar manastiru.

Između 1956. i 1965. godine izvršena je ekspedicija na Sinaj, u kojoj su sarađivala tri
univerziteta. Predstavnik Univerziteta u Aleksandriji bio je profesor Ahmed Fikri, Univeriteta
Prinston profesor Kurt Vajcman i Univerziteta Mičigen profesor Džordž Forsit. U manastiru su
otkrili izvanredna umetniča dela: mozaike, freske, dela primenjene umernosti, iluminirane
rukopise i ikone. Među više od dve hiljade ikona koje ova monaška zajednica poseduje,
otkriveno je više od sto dvadeset koje se pripisuju umetnicima sa Zapada. Generalno
posmatrajući period latinskih delovanja na Istoku, krstaši su izvršili izvestan kulturni i umetnički
uticaj, mada je uticaj Istoka na Zapad bio znatno jači i važniji. Već su kritičari renesanse uočili
ovu pojavu, izučavajući italijansku umetnost XIII veka, i smislili za nju termin maniera greca tj.
vizantijski manir. Posebno krstaške ikone pronađene na Sinaju, koje se većinom datuju u
trinaesti vek, pokazuju prihvatanje vizantijskog stila, ponekad u tolikoj meri da ih je bilo teško
razlikovati od vizantijskih dela.
Izučavajući manastirske ikone Kurt Vajcman, profesor Odeljenja za umetnost i arheologiju na
Univerzitetu Prinston, koristio je termin locus sanctus (sveto mesto), sa namerom da označi
dela koja prikazuju svetitelje, mesta i određene pojmove, koji se mogu pripisati ovoj svetoj
lokaciji, i formiraju sinajsku ikonografiju. Na primer, to je predstava nesagorive kupine ili Sveta
Katarina. Poput vizantijske princeze, koja nosi loros i carsku krunu sa prependulijama, mučenica
je prikazivana još od jedanaestog veka širom Vizantijskog carstva, ali retko i uvek u prisustvu
drugih svetitelja. Njeno prisustvo na Sinaju likovnim putem počinje sve više da se ističe tokom
trinaestog veka, prateći razvoj njenog kulta povezano sa velikim interesovanjem Latina. Na
krstaškim ikonama ona nosi i carsku kuglu, što odgovara zapadnoj tradiciji. Često je slikana u
paru sa Svetom Marinom, kojoj je u manastiru bila posvećena jedna kapela, a zajedno su slikane
jer su obe žene-mučenice, postradale za veru. Mnogim drugim svetiteljima posvećene su kapele
u manastiru i njihovi likovi se takođe pojavljuju na ikonama i formiraju sinajsku ikonografiju . To
su svakako proroci Mojsije i Ilija, Simeon Stolpnik i drugi.
Takođe, na Sinaju se razvio jedan novi ikonografski tip, Bogorodica Neopalima kupina. U
četvrtom veku, Grigorije Nazijanski uveo je poređenje nesagorivog grma kupine sa
devičanstvom presvete Bogorodice. U predstavi gorućeg grma kroz koji se Gospod obratio
Mojsiju, sadržana je metafora o neporočnom začeću Majke Božije i Hristovom ovaploćenju.
Njihovo poistovećivanje dobilo je na Sinaju i likovni izraz prikazom Bogorodice koja je
obuhvaćena plamenim grmom, mada se na mnogim ikonama prepoznaje kao Nepoalima kupina
samo natpisom Vatou, što na grčkom jeziku znači grm. Ovaj ikonografski tip pojavljuje se prvi
put u periodu trinaestog veka, istovremeno sa ubrzanim razvojem manastira kao hodočasničkog
centra.
Uočavanje sinajskih elemenata na ikonama pomoglo je istraživačima da u određenoj meri
raspoznaju one koje su u manastir donete, od onih koje su nastale u manastirskim radionicama,
kao i to kog su porekla bili majstori. Njihovo prepoznavanje u kombinaciji sa stilom, elementima
ili izborom svetitelja svojstvenim zapadnoj tradiciji, dalo je značajan zaključak da su u samom
manastiru bile formirane radionice u kojima su radili većinom francuski i italijanski umetnici,
koji su međusobno često i sarađivali. Tvrdnju potkrepljuje i postojanje velike grupe srodnih
ikona, kao i postojanje dva epistila sa ikonostasa, koja se pripisuju latinskim umetnicima, a koje
su zbog njihovih preciznih dimenzija umetnici morali da se rade na licu mesta.
Prve ikone latinskih majstora u manastiru Svete Katarine datuju se u dvanaesti vek i dospevale
su tamo samo sporadično. One pokazuju da vizantijski stil još uvek nije u velikoj meri uticao na
latinske majstore, kao što će to biti u trinaestom veku. Krajem dvanaestog veka nastala je ikona
čije poreklo objašnjava izbor svetitelja. Istraživači su na osnovu toga zaključili da ikona nije
nastala u manastiru, već da je donešena kao dar. Predstavljeno je šest svetitelja raspoređanih
u dva reda: Sveti Pavle, Jakov Stariji i Stefan su u višem redu, dok su u nižem Sveti Lavrentije,
Martin iz Tura i Leonard iz Limoža (ikona br.1). Umetnik izostavlja vrlo bitnu karakteristiku
vizantijskog teološkog razmišljanja, hijerarhijski red po kojem bi u gornjem redu uvek bile
naslikane božanske ličnosti, npr. Bogorodica između anđela ili scena Deizis. Ali na ovoj ikoni
najistaknutiji je Sveti Jakov Stariji, koji je prema predanju bio prvi jerusalimski episkop, zbog
čeka ovde stoji pre svetog Pavla. Desno od Jakova stoji sveti Stefan, koji je mučen u Jerusalimu.
Profesor Kurt Vajcman smatra da njihov izbor ukazuje na to da je ikona verovatno u Jerusalimu i
nastala. Svetitelji iz donjeg reda su potpuno sa Zapada. Sveti Leonard iz Limoža je zaštitnik
zarobljenika, na šta je ukazano parom okova, i čije je predstavljanje razumljivo zbog ratnih
zarobljavanja. Stil slikanja i ikonografije je u osnovi Zapadnjački.
Krstaške ikone na Sinaju trinaestog veka interesantne su po broju i raznovrsnosti. Već
pomenuto, radionice latinskih umetnika ostavile su grupe srodnih ikona čije se sličnosti mogu u
određenoj meri definisati. Kada su u pitanju ikone francuskih majstora, to se čini i
upoređivanjem sa francuskim minijaturama rađenim u Akri. Akra je bila prestonica Latinskog
Carstva posle pada Jerusalima 1244. godine, pod muslimansku vlast. Takođe, ona je postala
umetnički centar zahvaljujući podstreku izrade bogatih iluminiranih rukopisa i ikona, od strane
kralja Luja IX, kasnije Svetog, koji je prvi put boravio u Svetoj zemlji od 1250. do 1254. godine.
Minijature koje su za njega izrađene i u kojim se pronalaze sličnosti sa sinajskim ikonama jesu
minijature Misala u Peruđi i Biblije koja se danas čuva u biblioteci Arsenala u Parizu.
Karakteristična obeležja francuskih radionica jesu široko otvorene oči sa pokretnim očnim
jabučicama (rolling eyes), naglašena osećajnost, kojom se stvarala veća ljudskost prikaza,
pozadina koja sadrži filigrantski ukras na gipsanoj pozadini - pastiglia, pri čemu nije obavezno
da svako delo sve navedeno i sadrži.
Na primer, karakteristično obeležje francuskih predstava Raspeća, a koje će preuzeti i italijanski
majstori, jesu jedinstveni pokreti Bogorodice i Svetog Jovana: Bogorodica palcem dodiruje ugao
usana, a Sveti Jovan malim prstom dodiruje nos. Ikona Raspeće i svetitelji (ikona br. 2) sadrži i
filigrantski ukras pozadine, i naglašenu osećajnost vidljivu u predstavama anđela koji plaču, dok
Bogorodica i Sveti Jovan prave pomenute pokrete. Međutim, ona je i locus sanctus slika, jer
široki ram ispunjavaju ličnosti sinajskih kultova, koji su posrednici u prestavi Veliki Deizis, koja se
nalazi na vrhu. Prvi su predstavljeni proroci Mojsije i Ilija, u gornjim uglovima rama. Zatim, na
bočnim stranama rama u parovima slede apostoli Petar i Pavle, koji bi u ovoj predstavi, prema
hijerarhiji, trebalo da budu naslikani pre proroka. Redosled je određivan prema jačini kulta u
samom manastiru i navodi na zaključak da je ikona tu slikana. Zatim slede sveti ratnici Đorđe i
Teodor, kapadokijski crkveni oci Jovan Zlatousti i Vasilije Veliki i svetiteljke Katarina i Irina. Sveta
Katarina, patron manastira, predstavljena je tipično poput vizantijske princeze, ali ona drži i
carsku kuglu, što odgovara zapadnjačkoj tradiciji. Na dnu su naslikani Sveti Simeon Stolpnik,
Pavle Tivejski, Onufrije, Maksim Ispovednik i Sveti Dometije. Simeonu Stolpniku posvećena je
posebna kapela, dok je Sveti Onufrije živeo u pećini nedaleko od manastira. Umetnik je
verovatno neko vreme radio u manastiru Svete Katarine i dobro upoznao sinajsku topografiju.
Na ovoj ikoni vide se iste osobenosti kao na minijaturi s Raspećem iz Misala u Peruđi (slika br.
3).
Pomenutu saradnju umetnika različitih nacionalnosti otkriva jedan triptih. Prednje strane krila
oslikao je francuski majstor, dok je središnju ploču, kao i zadnje strane krila, oslikao italijanski
umetnik. Na središnjoj ploči oslikana je Bogorodica na prestolu (slika br. 4a), a zadnje strane
krila sadrže predstave Svetog Nikole i Jovana Krstitelja (slika br. 4b). Međutim, prednje strane
krila otkrivaju još osobenosti francuske radionice, prema kojim se mnoge ikone sa Sinaja
smeštaju u istu grupu. Najpre se može navesti tema Krunisanje Bogorodice (ikona br.4v), u
Francuskoj vrlo popularna, ali u Vizantiji u ovom dobu još nepoznata, a koja ne bi ni mogla biti
prihvaćena u pravoslavnoj teologiji jer izjednačava Bogorodicu i Hrista. Profesor Kurt Vajcman
ukazuje na mnoge nevizantijske ikonografske elemente: u predstavi Hristos među mudracima
(ikona br.4g), Hristos stoji među učenim Jevrejima, dok mu sa druge strane prilaze roditelji.
Uvođenjem roditelja u prizor, stvorena je prirodnija situacija, više ljudska. Stil je vrlo blizak stilu
minijatura iz Arsenalske Biblije. Ova scena se u vizantijskoj ikonografiji prikazuje sasvim
drugačije: Hrist sedi na srednjem delu polukružne drvene klupe okružen mudracima. U prizoru
Oplakivanje Hrista (ikona br. 4d), Hrist lebdi iznad otvorenog groba, dok prema vizantijskom
uzoru leži položen na porfirnu ploču koja je bila čuvena relikvija u Carigradu. Uspenje
Bogorodice (ikona br. 4d) drži se potpuno vizantijskih uzora, ali postoji ta naglašena osećajnost,
uznemirenost apostola koji oplakuju Bogorodicu i Hrist koji sa ljubavlju drži Bogorodičinu dušu.
Pozadina ovih prizora ukrašena je pomenutim filigranskim ukrasom na gipsu.
Istoj radionici pripada ikona koja pokazuje Bogorodicu tipa Neopalima kupina sa Hristom i tri
svetitelja (slika br. 5). Locus sanctus ostvaren je kultnim tipom Bogorodice i izborom tri
svetitelja, Mojsijem i Ilijom, kao i Svetim Nikolom, kome je u manastiru bila posvećena posebna
kapela . Bogorodica Nesagoriva kupina je rani tip u kojem kupina nije prikazana, već je tako
označena natpisom, a Mojsije je ovde predstavljen sa kratkom, gustom bradom, kako se
prikazuje na svim krstaškim ikonama kao kompromisno rešenje, jer se još od srednjevizantijskog
perioda Mojsije u Vizantiji uvek predstavlja bez brade, a na Zapadu s dugom bradom. Prisutni su
izrazi dubokih osećanja na njihovim licima, tipični za sva dela francuskih majstora.
Francuski umetnik koji je naslikao ikonu Bogorodica Odigitrija između svetitelja Petra i Pavla,
Antonija i Evtimija (slika br.6), trudio se da sledi vizantijski uzor,što se jasno uočava njegovim
odabirom lika Bogorodice Odigonske, ikone koja je bila paladijum Carigrada i njenim izdizanjem
na postolje, iznad svetitelja, čime je poštovao hijerarhijski red. Odabir svetitelja pokazuje da se
kretao na relaciji Carigrad-Sinaj, i da je na Sinaju proveo dovoljno vremena da dobro upozna
sveta mesta. Sveti Evtimije je bio patrijarh cargradski, koji je napisao nekoliko beseda i pesama
posvećenih Presvetoj Bogorodici, dok se odabir svetitelja Petra, Pavla i Antonija vezuje za
umetnikov boravak na Sinaju, jer su trojici svetitelja u manastiru posvećene kapele. Jačoj
potvrdi locus sanctus slike doprinose i predstave Mojsija koji prima tablice zakona i Svetog Ilije
kojeg hrani gavran, a koje se nalaze u gornjem pojasu ikone.
U vreme krstaških ratova veliki broj ikona prikazivao je svete ratnike kako stoje ili jašu konje.
Grupi ikona čiji su slikari bili francuskog porekla pripisuje se jedna, koja prikazuje Svetog Đorđa i
Teodora na konjima (slika br. 7). Na dnu kleči figura donora za koju grčki natpis kaže: ,,Moli se
za slugu Božjeg, Đorđa iz Pariza;;. Ikonografija je vizantijska, ali sveti ratnici nose koplje sa
krstaškim obeležjem, crvenim krstom na beloj pozadini. Umetnik je uspeo da istakne
neustrašivost ratnika i plahovitu narav konja, ali nije uspeo da im da odmerenost i prefinjenost,
karakteristične vizantijskom stilu .
Sačuvane su ikone svetih ratnika koje su slikali i italijanski majstori. Ikone Svetog Sergija i Vakha
na konjima (slika br. 8) i Svetog Sergija koji jaše (slika br. 9) nastale su takođe u istom duhu, ali
sa jasnim krstaškim elementima. Tu su opet crveni krst na belom platnu zastave, štita ili sedlu,
zapadnjačka odeća, kao i dijadema okovana perlama, kakva vizantijskoj ikonografiji nije
poznata. Na drugoj ikoni predstavljena je i donorka koja kleči, što je takođe zapadnjači stav.
Ona na glavi nosi kapu sa dugačkim crnim velom, kakve su na Kipru u to vreme nosile žene da bi
izrazile žaljenje zbog pada grada Akre 1291. godine, ili možda još i pre, posle pada Jerusalima
1244. godine, što daje vremenski okvir nastanku ikone. Eklektička tendencija koja se u to vreme
razvijala u Svetoj zemlji uočava se i na orijentalnim tobolcima koje nose svetitelji na obe ikone.
Istom majstoru pripisuje se ikona sa Svetim ratnicima Đorđem, Teodorom i Dimitrijem (slika br.
10), u stojećem stavu, obučeni u duge dvorske tunike i hlamidije, ceremonijalnu dvorsku odeću
Vizantinaca, dok ispod nose pancir košulje krstaša, kao i ikona sa dve tipično sinajske svetiteljke,
Svetom Katarinom i Svetom Marinom (slika br. 11). Čisto vizantijska predstava narušena je
ovde latinskim elementom carske kugle u Katarininoj ruci. Ranije pomenuti triptih na kojem su
zajedno radili francuski i najverovatnije ovaj italijanski slikar, sada je ponovo bitno spomenuti i
zbog toga što otkriva moguće poreklo umetnika. Čitavu ovu grupu ikona rađenih na Sinaju,
profesor Kurt Vajcman smatra da je naslikao majstor koji je bio poreklom iz Apulije. Osim čestih
sličnosti sa freskama u Apuliji, najveće uporište pronalazi u predstavi Svetog Nikole (slika br. 4b
) na zadnjoj strani levog krila triptiha . Nikoline crte lica pokazuju da je uzor bila čuvena sinajska
ikona Svetog Nikole, koju je nešto ranije naslikao vizantijski majstor, ali je krstaški umetnik
izmenio odeždu, stavljajući mitru na svetiteljevu glavu i dajući mu vladičanski štap. Tako je
vizantijski Nikola iz Mire pretvoren u Nikolu iz Barija, čiji su stanovnici 1087. godine tražili
svetiteljeve mošti. Ubrzo po dobijanju relikvije, postao je jedan od najpoštovanijih svetitelja
čitavog latinskog Zapada. Jaka linija koja formira ukočene figure, jasne boje i slaba
voluminacija, kao i sklonost ka interesantnim detaljima, jesu karakteristike ovih ikona . Njihova
umetnost nije bila toliko napredna, koliko se to može reći za grupu ikona sa vrlo sličnim
karakteristikama, koje su takođe nastale u manastiru i koje se pripisuju venecijanskim
majstorima .
Trgovački grad-država Venecija, kraj Đenove i Pize, imala je jake veze sa Istokom, koje su još
ojačale pošto su Mlečani opljačkali Carigrad 1204. godine. Ova velika grupa pripisuje se
venecijanskim majstorima upoređivanjem sa ikonom Svetog Andreja (slika br.12) koja se čuva u
muzeju Korer u Veneciji. Na njoj se može uočiti naglašena linearna obrada, kose brade i bora,
posebno na mestu gde se obrve spajaju, ali i draperija, zatim pomalo kružno formiranje obraza,
i oštro osvetljavanje delova koje je umetnik želeo da naglasi. Isto tretiranje formi i volumena
pronađeno je na velikoj dvostranoj ikoni koja na prednjoj strani ima prikazano Raspeće (slika br.
13) na blistavo zlatnoj podlozi, dok je sa druge strane bilo prikazan Silazak u ad (slika br. 14a) na
tamnoplavom nebu sa zvezdama. Lica Adama i Eve (slika br. 14b) pokazuju izuzetne sličnosti sa
ikonom iz muzeja Korer, i pritom se Eva u Vizantiji uvek prikazuje mladoliko. Scena Raspeća
pokazuje da su pokreti ruku Bogorodice i Svetog Jovana postali odlika krstaških Raspeća, ne
samo odlika francuske ikonografije. Tu je i izražajniji opis telesnih oblika, dok se prikazuje i
jedna neobičnost, koja se u tom periodu javlja u severnoj Evropi i koju Italijani vrlo brzo
preuzimaju, a to je Hrist koji na nožnim prstima ima samo jedan nokat. Ikona je jedna od
ukupno četiri ikone koje se čuvaju na Sinaju, a koje su signirane na latinskom.
Druga vrlo poštovana i iz više razloga interesantna ikona ove radionice zapravo je diptih koji na
jednom krilu ima prikazanog Svetog Prokopija (slika br. 15), rađenog po uzoru svetiteljev lik sa
jedne jerusalimske ikone, a na drugom krilu prikazana je Bogorodica Kikotisa (slika br. 16a), koja
podražava čuvenu ikonu Bogorodice, koju je naslikao Luka, i koja je iz manastira Kiko sa Kipra .
Obe ikone su se nalazile u oblastima kojima su upravljali krstaši, ali diptih nije nastao ni u jednoj
od tih oblasti, već na Sinaju. Kao i na francuskom Raspeću, i ovde su ramovi krila ispunjeni locus
sanctus likovima i prizorima. Najupečatljivija je predstava Bogorodice Neopalime kupine (slika
br.16b) naslikane na sredini gornjeg dela rama, iznad Bogorodice Kikotise. Ovaj primer je jedan
od najranijih, gde je Bogorodica prikazana kako stoji okružena grmom. Okružuju je i njeni
roditelji, Joakim i Ana, prikazani u poprsjima, kojima je u manastiru bila posvećena kapela, kao i
caru Konstantinu i carici Jeleni, koji se nalaze na donjem pojasu rama. Oni okružuju Svetu
Katarinu, koja je ponovo predstavljena poput vizantijske princeze, ali uz krst mučeništva drži i
zapadnjačku carsku kuglu. Punom figurom predstavljeni su Mojsije i Jovan Krstitelj, Vasilije
Veliki i Sveti Nikola iz Mire, Jovan Lestvičnik, jedan od sinajskih igumana, kao i Sveti Onufrije,
asketa čija se kapela nalazila u blizini manastira. U centru gornjeg pojasa rama ikone Svetog
Prokopija, predstava Hrista zamenjuje scenu Deizis, da se ne bi ponavljali likovi Bogorodice i
Jovana Krstitelja. Njega okružuju biste arhanđela. Zatim slede stojeće figure svetitelja
hijerarhijskim redom: Petar i Pavle, Jovan i Toma, Teodor i Đorđe, i na donjem pojasu rama,
opet dopojasne predstave Kozme i Damjana koji okružuju Svetog Hristofora. Posebne kapele u
manastiru bile su posvećene gotovo svim naslikanim svetiteljima. Program diptiha je sinajski u
najvećoj mogućoj meri.
Ovaj venecijanski atelje pokazao je još u par navrata da je delao u samom manastiru. Jedan
primer je ikona Bogorodice koja stoji i pridržava Isusa, flankirana Mojsijem i Jovanom
Krstiteljem (slika br. 17). Bogorodica je ovde označena kao Vatou (grčki: grm), Nesagoriva
kupina, iako grm nije prikazan . Proroci se takođe uklapaju u sinajsku ikonografiju. Mojsije je po
vizantijskom modelu naslikan bez brade, dok je Preteča po istom uzoru naslikan namrštenog
čela i razbarušene kose, ali izraženi opis telesnih oblika, oštar crtež lica i pojednostavljena,
prirodnija draperija ukazuju da je delo venecijanskog majstora.
Namenski rađena za manastirsku kapelu Svete Katarine Franačke, epistilna ploča ikonostasa ove
venecijanske radionice, sadržala je poprsja apostola, umesto dvanaest praznika. Njih je bilo
šest, zbog malih dimenzija kapele. Naslikani su Sveti Petar sa svitkom i ključem, Sveti Pavle sa
kodeksom (slika br. 18a), četiri jevanđeliste, i sveti ratnici Đorđe i Prokopije. Smešteni su ispod
gotskih, zašiljenih lukova, dok su na vizantijskim ikonostasima poprsja postavljena ispod oblih
lukova. Poštujući vizantijsku tradiciju, umetnik je Deizis postavio u sredinu. Međutim,
jevanđelisti Jovanu, koji se u vizantijskoj umetnosti obično predstavlja sa potpuno belom
bradom, a u zapadnoj bez brade, predstavio je sa crnom bradom, a Jovanu Krstitelju (slika br.
18b) kao i glavi Svetog Pavla dao je veći realizam, linearno obrađujući bradu, kosu i bore .
Postoji mogućnost da su u manastiru postojale dve rimokatoličke kapele. Na tu pretpostavku
navodi činjenica da je sačuvana još jedna epistilna ploča ikonostasa. To znači da su rimokatolički
monasi na Sinaju prihvatili pravoslavni ikonostas. Izradili su ga majstori takođe venecijanskog
porekla, ali je reč o drugoj radionici. Oni nisu bili toliko vešti kao majstori prve venecijanske
radionice. Izraz herkulovsko telo koristi Kurt Vajcman da opiše Hrista na ikoni Silazak u ad (slika
br. 14), dok tela sa druge epistilne ploče ikonostasa naziva krupnim i zdepastim. Epistil ovog
ikonostasa sadrži ciklus Velikih praznika kome su dodati i Tajna večera i Pranje nogu, ali je
izostavljen Deizis iz sredine. U duhu krstaške umetnosti neke slike praznika strogo se drže
vizantijskih uzora, ali na drugim postoje odstupanja da bi se pokazali posebni zapadnjački
elementi. Sa vizantijskom ikonografijom se manje-više slažu Blagovesti, Sretenje, Krštenje,
Preobraženje, Ulazak u Jerusalim, Silazak u Ad i Vaskrsenje. S druge strane, jaki zapadnjački
elementi se javljaju najpre na Rođenju Hristovom (slika br. 19a), npr. individualizacijom dvojice
od tri mudraca. Mudrac koji stoji u sredini i nosi krznenu kapu, tipičan je Zapadnjak. Treći
mudrac izgleda kao Mongol. Zna se da je Sveti Luj 1249. godine poslao jednog izaslanika u
Karakorum, velikome kanu, kojeg je hteo da uvuče kao saveznika u borbu protiv muslimana .
Mongolski vojskovođa Kitbuta tvrdio je da je potomak jednog od tri mudraca. Zato je u liku
trećeg mudraca predstavljen Kitbuta. To pomaže datovanju negde oko 1256-1258. godine.
Zatim, scena Vaskrsenje Lazarevo predstavljena je na nevizantijski način: Lazar nakon vaskrsenja
sedi uspravno na poklopcu sarkofaga, umesto da stoji na otvoru groba. Raspeće (ikona br. 19b)
sadrži tipičnu krstašku ikonografiju, gde Bogorodica i Sveti Jovan čine tipične pokrete, tj.
dodiruju bradu i nos. Najjači zapadnjački uticaj vidi se u prizoru Silaska svetog Duha na apostole
(ikona br. 19v). U svim vizantijskim predstavama ove teme Petra i Pavle, kao prvi među
apostolima, zajedno stoje u sredini. Latinski umetnik pokazuje svoju opredeljenost prema Rimu
time što Petra postavlja u samo središte slike. Od vizantijskog kanona odstupa i prizor Uspenja
Bogorodice (ikona br. 19g): tamo gde se kao pandan figuri Petra, koji stoji čelo Bogorodičinog
odra, postavlja figura svetog Pavla, krstaški umetnik je postavio grupu od četiri arhanđela, koji
drže sfere i skiptre i aludiraju na to da je Bogorodica Nebeska kraljica. Ovaj epistil pripisan je
venecijanskoj radionici zbog stilskih i ikonografskih sličnosti sa diptihom sačuvanim u Bernu, koji
sadrži minijature ispod gorskog kristala, i koji je izrađen u Veneciji krajem trinaestog veka za
mađarskog kralja Andraša III.
Sinajska ikonografija u datim primerima upućuje samo na manastir Svete Katarine kao mesto
nastanka. Zahvaljujući izolovanosti u kamenoj pustinji, u riznici se očuvao veliki broj dela.
Međutim, pojava ikonopisanja kao značajnog, novog vida krstaške umetnosti, najživlja u
periodu od 1250. do 1291. godine, stvorila je ikonopisačke kolonije širom teritorija kojim su
vladali krstaši (Palestina sa Jerusalimom i Akrom, Sirija, Kipar). Sveta Zemlja je bila izložena
stalnom pljačkanju i uništavanju, tako da se van manastira malo šta očuvalo. Umetnici sa
Zapada sa velikim uživanjem su preuzeli vizantijske uzore, a krstaške ikone su samim tim imale
ulogu posrednika između slikarstva Istoka i Zapada.

Pala d’Oro
Crkva Svetog Marka u Veneciji u periodu od jedanaestog do trinaestog veka
predstavljala je najvažniji centar religioznog i političkog života. Od samog početka ovo je bila
apostolska crkva koja je posedovala veliki broj relikvija, a među najznačajnijim su mošti svetog
Marka koje se čuvaju u oltarskom panelu tj. Pali d'Oro.
Pala d'Oro
Jedan od najčuvenijih spomenika u Veneciji iz ovog perioda predstavlja Pala d'Oro . Ova
oltarska ploča nalazi se u crkvi Svetog Marka i predstavlja jedan od najambicioznijih pokušaja da
se na jednom mestu okupe veoma dragoceni vizantijski artefakti iz različitih perioda i konteksta,
i da se predstave u okviru jedne venecijanske forme.
Pala d'Oro se nalazi na istočnom delu crkve Svetog Marka i smeštena je u oltarski prostor.
Ispred nje se nalazi časna trpeza, a sve je natkriveno ciborijumom.
Što se tiče naziva Pale d'Oro, ono potiče od latinske reči „palla“ što znači tkanina. U početku
ovakvi relikvijari su zapravo bili u obliku tkanine koja je bila ukrašena slikama svetaca. One su
bile korišćene da pokriju oltar ili ulepšaju njegovu pozadinu tokom crkvene službe.
Ove tkanine su zatim zamenjene zlatom ili srebrom i veoma često su se mogle naći u mletačkim
crkvama. Otuda Pala d'Oro nosi naziv, jer sama reč „oro“ u prevodu sa italijanskog jezika znači
zlato.
Pala predstavlja jedan prefinjeni izraz vizantijskog načina rada u zlatu. Uz to ovaj oltarski panel
upotpunjen je brojnim emajliranim medaljonima na kojima su prikazani sveci koje su Mlečani
veoma poštovali.
Pala se sastoji iz dva dela: od same Pale d'Oro i drvenog dela koji se nalazi sa zadnje strane.
Od samog početka Pala je bila otvorena samo tokom liturgijskih proslava u bazilici, dok je sve
ostalo vreme bila zaklonjena od vernika drugim oltarskim predmetom, a to je slika na drvetu.
Najstariju ovakvu sliku izveo je Paul Venecijanski sa svojim sinovima u periodu od 1343 – 1345.,
na kojoj je opisao priče o svetom Marku i drugim svecima. Ova slika se danas nalazi u Crkvenom
muzeju, a zamenjena je drugom slikom, delom jednog gotičkog majstora iz petnaestog veka
koja i danas stoji na Pali.
Scene
Što se tiče scena koje su predstavljene na ovom oltarskom panelu, tu su predstave Velikih
praznika, predstave jevanđelista i drugih svetaca.
U centralnom i najvažnijem delu pale nalazi se veličanstvena figura Hrista. On je predstavljen
kako sedi na tronu, u levoj ruci drži Jevanđelje, dok desnom blagosilja. Predstava je izvedena na
zlatnoj pozadini dok su njegov nimb, Jevanđelje i tron ukrašeni draguljima.
Predstava Hrista u slavi dominira u centru pale i okružena je sa četiri medaljona u kojima su
predstavljeni četiri jevanđelista. Oni su prikazani sa otvorenom knjigom u kojoj su reči iz svetog
pisma, međutim one su ovde zamenjene draguljima kako bi se na taj način predstavila
dragocenost ovih reči.
U zoni ispod Hrista u središnjem delu nalazi se Bogorodica koja se moli. Ona je sa raširenim
rukama i po tipu je Bogorodica Oranta. Sa njene desne strane nalazi se predstava dužda
Ordelafa Faliera, dok se sa Bogorodičine leve strane nalazi predstava vizantijske carice Irine.
Ono što je karakteristično za ove predstave su neobični plavi nimbovi ovih figura, što je neke
istraživače navodilo na drugačije pretpostavke o identitetu figura koje se nalaze pored
Bogorodice.
U gornjem registru iznad Hrista predstavljena je Hetimasija, tj. Prigotovljeni presto koji
predstavlja pripremljeni tron za drugi Hristov dolazak na zemlju u vreme Strašnog suda. Sa obe
strane ovog trona predstavljen je po jedan heruvim i arhanđeo.
Prostor između svih ovih scena veoma bogato je ukrašen draguljima.
Na bočnim stranama ove centralne predstave, u tri registra jedan iznad drugog, predstavljeno je
dvanaest proroka, dvanaest apostola i isto toliko arhanđela. U zoni iznad predstavljene su skoro
sve proslave vizantijske crkve.
Sa leve strane su scene Velikih praznika: Blagovesti, Rođenje Hristovo, Sretenje, Krštenje, Tajna
večera, Raspeće, Silazak u Ad, Vaskrsenje, Neverovanje Tomino, Vaznesenje, Silazak Svetog
duha na apostole.
Na bočnim stranama, u vertikalnom položaju predstavljeno je deset malih scena. Levo su
istaknuti događaji iz života svetog Marka, dok su na desnoj strani epizode koje se odnose na
njegovo mučeništvo u Aleksandriji i prenos njegovih moštiju u Veneciju.
U najvišoj zoni pale nalazi se friz koji je nastao od ikona koje potiču iz manastira Hrista
Pantokratora u Carigradu. U samom centru nalazi se predstava Arhanđela Mihaila koji je
okružen sa šest panela, po tri sa svake strane.
Na prvom panelu prikazan je Hristov ulazak u Jerusalim, ili Cveti, pored je scena Silazak u Ad, a
do nje Raspeće Hristovo. Sa desne strane arhanđela nastavlja se niz i prikazana je scena
Hristovog Vaznesenja, zatim Silazak Svetog duha na apostole, ili Pedesetnica i na poslednjem
panelu prikazano je uspenje Bogorodice.
Vremenski i istorijski okviri
Što se tiče vremenskih okvira, kao i istorijskog konteksta u kome pala nastaje, to se može
sagledati na više nivoa. Na samom oltarskom panelu mogu se identifikovati tri faze u istoriji
ovog veličanstvenog dela.
Palu d'Oro naručio je mletački dužd Oredelafo Falier 1102. godine da se izgradi u Carigradu i
nakon tri godine 1105. pala je bila završena.
Prva faza datira iz ovog perioda i tada su nastali emalji sa pričama o svetom Marku koje se
nalazi sa bočnih strana. Iznad njih se nastavljaju scene šest đakona, po tri sa svake strane, kao i
kalendar sa datumima liturgijskih proslava.
Gornji deo pripada drugoj fazi gde je prikazana serija od šest proslava vizantijske crkve, a u
središtu je arhanđel Mihailo.
Ikone su stigle iz Carigrada u Veneciju najverovatnije nakon pada Carigrada 1204. godine, i one
su pripadale manastiru Hrista Pantokratora.
Treća intervencija na pali izvedena je između 1343-1345. godine pod naredbom dužda Dandola.
Zaključak
Pala d'Oro predstavlja spomenik koji oslikava specifičnost odnosa između Vizantije i Venecije,
takođe i političkih veza koje su se ostvarivale između duždova i venecijanskih princeza. Tako se
u zavisnosti od promena koje su se odigravale na političkom planu menjao izgled, ali i poruka
koju je Pala d'Oro trebalo da prenese.
Venecija je od samog početka pripadala vizantijskom carstvu i bila njegova provincija. Veze sa
ovom kulturom oduvek su postojale što jasno prikazuje pala, koja na jednom mestu objedinjuje
vizantijske tradicije u izradi ikona, upotrebom zlata i emalja, a koja se nalazi na prostoru
Mletačke republike.
Ova oltarska ploča smatra se jednim od najvrednijih i najprefinjenijih izraza vizantijskog genija i
kulta svetlosti koji je shvaćen kao podizanje čoveka ka Bogu, gde sami materijali od kojih je
izrađena upućuju upravo na to.