HISTORIJA KOMUNICIRANJA

prof.dr. Šemso Tucaković

UVOD
1.Pojmovno određenje

iako je komuniciranje među ljudima staro koliko i samo postojanje čovjeka tek je savremena
komunikološka nauka uočila bitnost istraživanja razvoja komuniciranja, posebno novinarstva.
Istraživanje komunikološke historije ima teorijske i praktične implikacije: teorijske jer uvećava
znanje o jednom fundamentalnom društvenom fenomenu a praktične jer omogućava korištenje
komunikoloških iskustava proteklih generacija.
sama sintagma HISTORIJA KOMUNICIRANJA sadrži dva dijela. historija je nauka koja
proučava prošlost ljudskog društva oslanjajući se na tri izvora:
- pisane tragove,
- materijalne spomenike i
- usmena predanja.

pisani tragovi se smatraju najpouzdanijim jer najtačnije govore o prošlosti. pisani tagovi su
uglavnom domaći ii strani zapisi o zemljama, putopisi, državni dokumenti, literarna ostvarenja i
sl.Materijalni spomenici: građevine, uređaji, oruđa, oružja, posuđe, nadgrobni spomenici
predstavljaju dokaz o organizaciji, razvijenosti, stupnju kulture, vjeri, običajima nekog naroda
ili odeđenog područja. Usmena predanja služe kao dopunski sporedni izvor saznanja o prošlosti
a to su uglavnom predanja koja se prenose sa koljena na koljeno pismenim ili usmenim putem
(legende, mitovi, priče).
drugi dio te sintagme čini pojam komuniciranje, ( lat istovremeno sabrati, složiti, dijeliti nešto
s nekim, posavjetovati se, dogovoriti se) je društveni proces u kojem se ostvaruje jedna od
osnopvnih karakteristika čovjeka kao društvenog bića.
Postoje dvije vrste komuniciranja; materijalno i duhovno. Materijalno, tehničko komuniciranje
je ono koje se odnosi na saobraćaj, promet tehničkih sredstava (željeznica,telefon itd.).
Duhovno, društveno komuniciranje je operiranje znakovima pomoću kojih se ljudi
sporazumjevaju. Ti znakovi mogu imati informativnu, edukativnu, rekreativnu ili propagandnu
funkciju.
Često se termini komuniciranje i informisanje tretiraju kao sinonimi. dok je komuniciranje
aktivnost operiranja znakovima pomoću kojih se ljudi sporazumjevaju, informacija je samo
jedan od sadržaja tog procesa. Informacijom posredujemo događaj ili doživljaj tako što se
opisuje za javnost u obliku vijesti, članka, komentar, reportaže. informacija e stoga jedan od
najvažnijih elemenata komunikacije.
Jedan od najvažnijih aspekata komuniciranja u svim fazama razvoja civilizacije su MEDIJI,
odnosno posrednici preko kojih se distribuiraju komunikativni sadržaji između učesnika u
komunikaciji (medijum lat posrednik,prenosnik). Mediji preko kojih se posreduju informacije
ili poruke velikim grupama recipijenata nazivaju se MASOVNI MEDIJI (mas-mediji) ili mediji
masovnog komuniciranja.
Historija komuniciranje ijma vremensko određenje, domen njenog interesovanja je
komuniciranje, posebno mas-mediji u povijesnom razdoblju čovječanstva dakle od postanka
čovjeka do danas. historičari taj period dijele na više faza: Stari vijek, Srednji vijek, Novi vijek.
moguća je i podjela historije i prema kriteriju stanja ljudske kulture pa tako razlikujemo period
predcivilizacije i vrijeme civilizacije. Predcivilizacijski ili predhistorijski period idjeli se na
kameno doba i doba metala. Kameno doba ima dvije faze : starije kameno doba (paleolit) i
mlađe kameno doba (neolit). u tom periodu ljudi se razvijaju, privikavaju na nove klimatske

1
promjene, razvijaju primitivna oruđa, naseobine isl. Pronalaskom metala počinje bavljenje
stočarstvom, zemljoradnjom. Instinkt samoodržanja i nužnost zadovoljavanjua potreba
pojedinaca i ljudskih zajednica osnova su razvoja komuniciranja ljudi.
Sporazumjkevanje u najranijim vremenima ostvaruje se najjednostavnijim komunikacijskim
znakovima, odnosno sistemom optičkih i akustičkih kodova. Optički su : mimika, gest, pokret,
a akustički : zvuk, šum, krirk, riječ i sl. To je prapočetak komuniciranja. Nakon toga
upotrebljavaju se sredstva koja pojačavaju te kodove – svjetlosni znaci kao loženje vatri, dimni
signali te zvučni siognali bubnjevi, trube, rogovi od životinja isl.
razvijanjem trgovačkih puteva dolinama rijeka doprinosi većoj potrebi za širenjem informacija i
saznanja.

2. Antičke civilizacije
utemeljenju ljudske kulture i komuniciranja uopšte poseban su doprinos dale tri grupe naroda.
Prvu grupu čine hamtitski narodi među kojima su najistaknutiji stari Egipćani
Drugu grupu čine semitski narodi u koje spadaju Haldejci, Babilonci, Asirci; hebreji i Feničani.
Trću grupu čine indoevropski narodi među kojima su bili najbrojniji Perzijanci, medijci, Grci,
Rimljani, Germani. Od istočnih naroda utemeljenju civilizacije najveći doprinus dali su stari
kinezi i Indijci. Sve ove narode karakteriziraju dvije činjenice; pronalazak pisma i inteziviranje
pismenosti. Dražave Starog vijeka koje su posebno značajne sa stanovništva utemeljenja
komunikacijskih procesa su Egipat, Babnilon, Asirija, Perzija, Indija; Kina, Fenikija, Judeja,
Grčka i Rim.

Egipat Je najpoznatija država tog vremena. Za egipat se vežu faraoni, božanstva, vjerovanje u
zagrobni život koji je moguć ukoliko se tijelo sačuva poslije smrti pa razvijaju mumificiranje
kao i gradnja grobnica- piramida.

Srednji i Bliski istok Nešto mlađa kultura od egipatske je mezopotamska koja se razvijala
izmeđusrednjoazijskih rijeka tigrisa i eufrata. Jedan od najvažnijih gradova antičkog vremena
bio je Babilon koji je postao centar Mezopotamije. Vrhunac moći Babilon je dosegao za
vrijeme vladavine cara Hamurabija koji je poznat kao autor prvih pravnih propisa pomoću kojih
je regulisao pojedine oblasti života u carstvu-HAMURABIJEV ZAKONIK (pronađen uklesan
na kamneom stubu u Babilonu). vjerovali su u božanstva, naročito u zvijezde pa se razvija
astrologija, horoskop. utemeljili su savremeni kalendar. Babilonskom carstvu prethodilo je
Sumersko kraljevstvo čiji su stanovnici vjerovali u božanstva i u kojem je zabilježen prvi
pokušaj prenošenja psihičkih pojmova u obliku pismenog znaka na glinenu ploču što je
nagovijestilo pojavu pismene komunikacije.
Na sjeveru Mesopotamije postojala je država Asirija, asirci su poznati po tome što su razvili
klinasto pismo, a osnovali su i biblioteku glinenih pločica u gradu Ninivi.
narodi Mezopotamije su svijet tumačili pomoću mitova, najpoznatiji mitovi su o potopu i
Gilgameš. Fenikija je jedna od rijetkih antičkih civilizacija koja se razvijala na obali
Sredozemnog mora a ne na rijeci. tako da su se judi okrenuli pomorstvu. Na obalama
sredozemnog i Crnog mora osnivali su kolonije. U dodiru sa Egiptomupoznali su egipatsku
kulturu i egipatsko pismo koje su pojednostavnili i sveli na 22 znaka. Južnije od Fenikije
obitovala su hebrejska plemena a najbrojniji su bili Izraelci i Judejcikoji su se sjedinili u
izraelce ili Hebrejce (jevreji). Hebreji su prvi antički narod koji je vjerovao u jednog boga Jahvu
ili Jehovu.
Jedna od antičkih sila bila je Perzija. Perzijsku državu je formirao kralj Kir koji je objedinio
sva plemena na iranskoj visoravni čime je stvorio veliku državu koja je uslovljava potrebu

2
 razvijanja odgovarajućeg sistema komuniciranja, s obzirom na blizinu Mezopotamije
preuzimaju klinasto pismo.
Kina i Indija Na azijskom kontinentu su to bile dvije moćne civilizacije. Kineska se razvila uz
rijeke Huang Ho i Jang Ce kjang a indijska uz Ind i Gang. za ove civilizacije značajna je pojava
Bude čija je filozofija polazila od stava da su svi ljudi jednaki da je život samo postojanje
između dva bola bola rođenja i bola smrti.
i stari Indijci i Kinezi razvili su svoj sistem komuniciranja koji se satsojao od pisma, glasničke
službe. Pismomj su mogli komunicirati samo pripadnici povlaštenog sloja. zahvaljujući pismu
pšočinje se razvijati i književnost: u Kini pjesnik Lao Ce 600 g p.n.e piše knjigu o putu i vrlinui.
Konfučije objavljuje pet knjiga u kojima ističe važnost vrline i morala u društvenim odnosima.
U indiji na vrsti pisma koje se naziva sanskrit, pišu se dva velika spjeva Mahabarata i
Ramajana.

Grčka i Rim Civilizacija je u Evropu stigla iz Egipta prije oko 4000 godina. Kulturna spona
između Egipta i južnih oboda evropskog kontinenta bilo je ostrvo Krit.
Po ugledu na Egipćane Krićani grade moćne građevine – labirinte. evropa od egipta prima i
feničku odnosno jevrejsku verziju alfabeta. Grčka religija je bila politeistička vvjerovali su u
božanstva. glavni među njima je bio Zeus. U grčkoj je na cijeni bilo stvaralaštvo u kulturi i
umjetnosti. Pozorišna umjetnost se razvila iz svečanosti koje su organizovane u čast boga
Dioniza. Za potrebe pozorišne umjetnosti građeni su amfiteatri. pisana su i brojna pozorišna
djela, tragedije i komedije.
Svoj uticaj stari Grci prenose i na Apeninsko poluostrvo gdje su posebno u južnom dijelu
postojale brojne grčke kolonije. Sa pismom se upoznaju prvo Etrurci a potom i Rimljani. nivo
kulture jednog naroda i u to vrijeme mjerio se brojem objavljenih knjiga. Najpoznatija
biblioteka bila je ona u Aleksandriji i danas važi za jedno od svjetskih čuda antičkog doba.

EPOHA INTERPERSONALNOG GOVORNOG KOMUNICIRANJA

A. DOMINACIJA GOVORA
Historiju komuniciranja moguće je podijeliti po osnovu više kriterija: vremenu, razvoju
komunikativne tehnologije, po personalnom kriteriju (do Gutenberga i poslije njega) i sl.
Najlogičnija je podjela prema načinu komuniciranja, u razvoju ljudske komunikacije a
naročito razvoju medija, uočljive su dvije epohe. u prvoj epohi u kojoj je dominirala
interpersonalna, direktna komunikacija sa medijima tipa licem u lice (govor, razgovor na
trgu,dvoru,bojnom polju). ta epoha traje od postanka civilizacije do pronalaska štamparije
dakle 5,500 godina.
>Druga epoha je epoha masovnih medija ili indirektne komunikacije koja traje od polovine
16 vijeka i pronalaska štamparije do danas. obilježje joj daju masovni mediji štampa, radio,
televizijs, računari, sateliti isl.
u obje epohe su zastupljeni pismeni i usmeni oblici komunikacije. osnovni elemenat
pismenog komuniciranja je pismo, sastavljeno od posebnih kodova ili zankova za svaki
ljudski glas ili pojam. osnovni faktor ljudske komunikacije je govor čiji su elementi riječi.
Govorna komunikacija nastala je mnogo prije pismene. Rudimentarni oblici usmene
komunikacije pojavili su se u kamenom dobu. Začetak pismenog komuniciranja datira iz
vremena od prije šest hiljada godina.Do tog saznanja došlo se historijskim činjenicama dok
teološka nauka polazi od stanovišta da je govorna komunikacija stara koliko i svijet.
Biblijsko predanje kazuje da je riječ Božija prethodila svemu. i u Kur'anu život na zemlji
počinje govornom komunikacijom (obraćanje Boga mel.ecima). I drevna babilonska himna
o stvaranju svijeta upućuje na stvaralačku moć govora, budistička tradicija njeguje

3
shvatanje da je govor bit ljudskog života. Svete knjige u kojima su zapisane Božije poruke
upućuju na četiri nivoa govorne komunikacije; na prvom mjestu je govor Svemogućeg sa
poslanicima a temelji se na riječima najvišeg reda, na riječima koje imaju božansko svojstvo
jer su od Boga. Drugi nivo je govorna komunikacija u kojoj su komunikatori samo Božiji
poslanici. u islamskoj tradiciji govori Muhameda a.s. nazivaju se hadisi.
Treći nivo je govorna komunikacija među vjernicima a posljednji četvrti nivo su govor
nevjernika koje zbog njihovih riječi i djela čeka pakao.

1. Jezik kao osnovno sredstvo komuniciranja

Iz potrebe čovjeka za saopštavanjem misli i osjećanja govorom razvio se jezik. i teološko i
materijalističko učenje polaze od stava da je jezik osnovno sredtsvo sporazumijevanja,
informisanja i uticanja među ljudima. Pomoću jezika ljudi ispoljavaju svoje misli, prenose
jedni drugima informacije, izražavaju osjećanja, iznose mišljenja.
Jezik je najsavršeniji sistem znakova za sporazumjevanje i komuniciranje među ljudima.
Od postanka civilizacije do danas sačuvalo se oko 3000 jeika.
postoje četiri obilježja jezika:
prvo, jezik je društvena kategorija, nastao je i razvijao se samo u sistemu duštvenih odnosa.
Komuniciranje instinktom ili nagonom, koje se odvijalo instinktom samoodržanja počelo se
transformisati u društveno komuniciranje na onom nivou psihičkog razvojačovjeka kad on
počinje spoznavati okolinu i razmišljati o njoj. Arheolozi su pronašli više znakova pomoću
kojih su ljudi pokušavali izraziti sebe: pećinski crteži,alati i sl. To je na neki način bio
prapočetak društvenog komuniciranja. U kasnijoj fazi razvoja društvenih odnosa, osnovno
obilježje društvenom komuniciranju daje individualizacija interesa. Ljudi imaju interes i
potrebu da rješavaju svoje probleme, ono što nisu mogli riješiti pripisivali su natrirodnim
silama-otuda obraćanje bogovima.U toj fazi razvoja čovjeka (u kasnom paleolitu) jezik
postaje sredstvo ostvarivanja ciljeva i interesa, instrument uticanja na slušaoca, primaoca
poruke u govornoju komunikaciji.
Od svog nastanka do danas jezik ima dvije osnovne funkcije u komunikaciji: funkciju
uticanja (propagandnu funkciju) i funkciju informisanja.
drugo, jezik je historijska kategorija. Nastao je kad i sama civilizacija, jezik je dijelio
sudbinu naroda koji su se njima služili. u većini slučajeva izumiranjem naroda izumirao je i
njihov jezik. narodi su međutim kroz povijest svoj jezik razvijali i obogaćivali.
treće, jezik je osnova kulture jednog naroda i društva u cjelini.
četvrto, jezik je osnovno sredstvo komuniciranja među ljudima, narodima i civilizacijama.

2. Nastanak političkog govora

Uočavajući značaj govora kao temeljnog oblika ljudske komunikacije i osnovnog sredstva
za posredovanje poruka i informacija antički filozofi pokušavaju objasniti taj
komunikacijski fenomen nastojeći istovremeno unjaprijediti komunikativnu govornu
praksu. u tom vremenu nastaju prva djela o govorništvu, osnivaju se prve govorničke škole,
najbolji govornici dobijaju poseban društveni status isl.
u odnosu na tematiku razvijaju se tri vrste govora: politički, vojnički i vjerski. akcenat se
stavlja na tzv. politički govor, na govor o poli8tičkim i drugim društvenim problemima
polisa.
govornici su se u starom rimu zvali oratorima a u straoj Grčkoj retoričari. govorništvo je
svrstavano u najveće vještine tog vremena a razvijana je u posebnim retroskim školama.
oratorstvo ili retoriku izučavali su sofisti i filozofi. sofisti su cijenili ljepotu riječi, vještinu
govorenja ali ne i snagu argumenata dok su s druge strane filozofi insistirali na moralnoj,
etičkoj dimenziji govora u kojoj se primat daje argumentima. u st6raoj Grčkoj postoje tri
nivoa govora visoki, srednji i niski. javna komunikacija s ciljem uticanja na mase nazivana

4
 je visokim stilom, srednji stil podrazumjevao je službeni razgovor a uobičajena
komuniciranje u narodu pretstavljao je niski nivo.
retoričari ističu da svaki govor mora imati tri dijela uvodni, centralni i zaključni.
Uvodni dio nagovještava temu uvodi u problem a on mora da zainteresira publiku, da
obezbijedi simpatije, da pobudi svijest recipijenata i pobudi osjećanja.
centralni dio podrazumijeva iznoenjeglavnog problema što se postiže dedukcijom tj
kretanjem od opšteg ka pojedinačnom. zaključni dio govora ima za cilj da obezbijedi
komunikatoru uporište u svijesti i osjećanjima publike. zaključkom govornik treba da
pridobije slušaoca, motiviše ili pokrene.
Grčki retoričari su govor dijelili prema različitim kriterijima a najčešće prema govorniku,
prema publici i prema cilju. uobičajena je i podjela prema svrsi pa imamo politički, vjerski,
sudski, naučni, prigodni, vojnički, propagandni i poslovni.
kao prvi narod koji je razvio visoki stupanj demokratije Atinjani su govor tretirali kao
osnovni način komunikacije. umijeće govorenja učilo se u posebnim školama. Aristotel
napominje tri faktora na kojima se temelji svaki govor:
prvi, je sam govornik. Ubjedljivost govornika zavisi od njegovog karaktera, znanja i
identifikacije sa onim šta govori.
Drugi važan faktor je publika. Govornik mora poznavati potrebe, interese i želje slušalaca
ukoliko želi da njegov govor bude uspješan.
Treći, faktor govora je sadržaj. Argumenti koji se koriste u prilog govorničkih sztavova
moraju biti dobri, uvjerljivi i povjerljivi.
Stara Grčka je postojbina jedne specifične vrste govornog komuniciranja –debata a koja je
prvenstveno posljedica potrebe za uvjerljivom i povjerljivom argumentacijom u govornoj
komunikaciji. Debatu karakteriše prisustvo procedure u iznošenju komunikacijskih sadržaja.
U njoj se naglasak daje na način zastupanja mišljenja, tehniku izlaganja i odbrane stava.
Debata podrazumijeva prezentaciju što snažnijih argumenata u propisanoj demokratskoj
proceduri ali i prihvatanje tuđih argumenata ukoliko su čvršći i ubjedljiviji. Debata se
temelji na logici i retorici. U debati pobjeđuje onaj čiji su argumenti čvršći, logičniji i ko ih
iznese na ubjedljiv i prihvatljiv način. Stari Grci su debatu shvatali kao kao put do
racionalnog uređenja života, polis je kolijevka debate kao oblika komunikacije u kojoj je
osnovno sredtsvo govor. To je prvi politički sistem u povijesti koji se zasnivao na slobodnoj
komunikaciji i slobodi govora.
Grčka demokratij je razvila i još jednu tehniku govornog komuniciranja- polemiku.
Polemisati znači voditi rat riječima, naglašeno se prepirati. Grci su pod polemikom
podrazumijevali sukob na javnoj sceni dvaju različitih shvatanja koji se satoji od odbrane
svog i napada na tuđi stav. Kasnije se pod ovim pojmom počeo shvatati svaki sukob u
javnoj komunikaciji bilo da se radi o ratu riječima ili ratu perom. U polemici je postojao
određeni nivo kulture, u retorskim školama polaznici su učeni da svojim govor utiču na
svijest i ponašanje publike. Ta sposobnost je imala tri aspekta: ubjeđivanje, nagovaranje i
informisanje.
Ubjeđivanje je podrazumijevalo govorničko djelovanje na slušaoca tako da se utiče na
njegovu volju a recipijentu se ostavčlja da sam donosi odluku o svom ponašanju na
osnmovu ranijih i novih informacija. U ubjeđivanju govornik se oslanjao na tri činjenice:
- na sposobnost prezenriranja uvjerljivih dokaza
- na sposobnost sugestivnog djelovanja i
- na vlastiti autoritet.
Ciceron akcenat stavlja na govornika koji jke uspiješan ako:
- umije privući pažnju slušalaca
- ako je njegov govor tako koncfipiran da cilj onoga što predlaže govornik bude
jednodušno prihvaćen od publike,

5
 - ako neutrališe sistem vrijednosti koji dominira slušaočevim stavovima i njih privuče u
sistem vrijednosti koji ima sugeriše komunikator.
Ciceron je ukazivao i na važnost vremena i mjesta govorenja.
Teoretičari govorništva u Starom vijeku nastoje proširiti znanja u oblasti retorike pa nastaje
čitava plejada vrsnih retoričara i govornika: Ciceron, Cezar, Brut; Klaudije,
Fabije...najistaknutiji bili su Ciceron i Kvintilijan. Ciceron je istraživao sve aspekte
govorničkog umijeća, poznata su mu djela „Besjede“ i O besejdništvu“. Ciceron za dobrog
govornika kaže da mora „za svoj govor naći neophodne misli i rasporediti ih u najljepšem
poretku, ali i umjeti ih lijepo izraziti“.
Mark Fabije Kvintilijan je napisao 12 djela o govorništvu. U svom djelu Obrazovanje
govornika, utvrdio je pet pitanja na koje odgovore mora dati svaki uspiješan govor: ko, šta,
gdje, kada, kako i zašto. On akcenat stavlja na moralnu dimeniziju samog govornika (nemo
aratorum nisivir bonus- ne može biti dobar govornik ko nije dobar čovjek).
Najpoznatiji govornici Stare Grčke bili su Demosten, Perikle, Solon, Temistoklo, Hiperid,
Lizijas, Sokrat...

3. Vojničko govorništvo

U antičkom vremenu se naročito cijenila ova vrsta govorništva. Ciceron smatra da su

sposobnosti besjedništva i ratne vještine najveće vrijednosti čovjeka. Ratna retorika ima svoje
specifičnosti, to je sredstvo komuniciranja usmjereno na formiranje poželjnih stavova i na
oblikovanje ponašanja publike u odnosu na neprijateljsku stranu. Osnovna karakteristika je
jednosmjernost, govor je monolog, čini ga obraćanje starješina vojskovođa. Vojskovođe su bili
veliki govornici koji su imali velike mogućnosti uticanja na vojničku populaciju poznati su grci
Temistokle, Aleksandar Makedonski, rimski imperatori Oktavijan i Cezar.

4. Vjersko govorništvo
Vjersko govorništvo naglašavalo je etička načela. U širenju vjerskim poruka najzastupljeniji je
aspekt milosrđa i govornička sposobnost onih koji su širili vjerska uvjerenja. Svi vjerski
poslanici bili su dobri govornici jer su svojim riječma uticali na svoje sljedbenike. Jedino
Mojsije nije bio dobar govornik.

Govornička komunikacija u antičkoj epohi ima nekoliko karakteristika:

1. govor kao sredstvo javne komunikacije se odnosi na povlaštenije robovlasničke slojeve
antičkih društava.
2. govorno komuniciranje je osnovni oblik komuniciranja u staroj Grčkoj i Rimu7. njegov
značaj uslovljava razvoj govorništva kao vještine i retorike kaop načina sticanja
govorničkih znanja i vještine.
3. stara Grčka je kolijevka debate i polemike, govorničkih tehnika u kojima su se cijenili
znanje, poštivanje slušalaca i snaga argumenata.
4. u antičkim državama posebno je na cijeni bilo političko, vojničko i vjersko govorništvo.

B. PISMENO KOMUNICIRANJE U ANTIČKOJ EPOHI

6
Antičko doba iako je trajalo skoro pet milenijuma nije ostavilo puno tragova koji bi svjedočili o
životu organizaciji tog vremena. Historičari i arheolozi upućuju na zaključak da se tadašnji
svijet dijelio na društva drevnih civilizaija koja su nastala uz doline rijeka koje su naseljivala
nomadska plemena. U domenu komunikacijskog iskustva taj historijski period karakteriše:
- pojava pisma
- pronalazak materijala za pisanje
- organizacija odgovarajućih medija za distribuciju komunikacijskih sadržaja.

1. Počeci pismene komunikacije

Iz potrebe za racionalnijom i efikasnijom komunikacijom među ljudima nastali su

znakovovi koji su kao sistem cjelovitih kodova za sporazumijevanje poznati pod nazivom –
pismo.prethodio mu je dug period u kojem su se ljudi izražavali raznim rezbarijama (roboši)
pećinskih crteža i sl.njihov sisao je da prenesu poruku.
Višemilenijska era razvoja pismenosti poznaje tri vrste pisma:
1. piktografsko,
2. pojmovno
3. glasovno.

Prvo su Sumeri počeli komunicirati pomoću pisanih znakova, najstariji primjerak njihove
pismenosti predtsavljaju znakovi svećenika hramova sumerskog kralja Ereša zapisani na
glinenim pločicama i to je bipo rudimentaran, nesisteatičan skup znakova.
Nešto savršenije piktografsko pismo sačinili su Egipćani- hijeroglifi. Hijeroglifi su zapravo
znakovi koji su najčešće imali oblike životinja. Pismo u kojem je kodni sistem sastavljen od
odgovarajućih slika naziva se piktografskim pismom (lat. Piktus-slika). Postojala su dva tipa
hijeroglifa: hijeratsko pomoću kojih su komunicirali sveštenici i vlastela i dematsko pismo za
običan narod. Zbog kompliciranosti hijeroglifa mali broj ljudi je bio pismen a pismeni su
predtavljali elitu.hijeroglife je prvi dešifrovao 1822 godine francuz Šampolion.
Po vremenu natanka slijedi klinasto pismo kojim su se služili narodi Mezopotamije. To je jedna
vrsta ideografskog pisma u kojem je kombinacfijom znakova u obliku klina izražavana neka
ideja. Za pisanje su koristili glinene pločice, pismo je imalo oko 500 znakova, korišteno je duži
niz godina o čemu svjedoče sačuvane koespodencije egipatskog faraona i kralja.
Složenost piuktografskog i ideografskog pisma motivisalo je ljude antičkog doba da istražuju
načine pojednostavljivanja pismene komunikacije i javlja se potreba da se razvije pismo po
kojem će svaki ljudski glas biti obilježen odgovarajućim znakom.
Slijedeći tu ideju Perzijanci prvi razvijaju to rudimentarno fonetsko pismo a predtsavljalo je
kombinaciju fonetskog i ideografskog pisma.
Kinezi u antičkom periodu pismenost temelje na pismu kineskog cara koji se sastojao od
specifičnih čvorova , korišteno je hiljadama godina i predtavlja osnov savremenom kineskom
pismu.
Nešto jednostavnije pismo imali su Indijci koji komuniciraju na dva pisma :
- sanskritu, na kojem je napisan poznati Manuov zakonik i
- paliju kojim su se služili budisti.
Ova pisma su imala obilježja klinastog pisma.
Evropski kontinent koristio se mjeđavinom ideografskih i fonetskih znakova, to je bilo prvo
pismo kojim su se koristili stanovnici ostrva Krit. Feničani su imalinajjednostavnije pismo koje
se satojalo od 22 znaka. Feničani su došli do pravila da jedan glas treba imati jedno slovo.
Hebreji to pismo prilagođavaju svojim potrebama i nazivaju ga alfabetom. Alfabet je preko
Grčke i Rima postalo osnova za sva savremena pisma u svijetu. Jevreji prvi otvaraju škole u
kojima djecu uče pianom komuniciranju pomoću alfabeta.

7
Arapi su još u predislamsko doba razvili svoju pismenost, arapski predislamski jezik sadržavao
je znatan broj riječui koje su povezane sa umjetnošću pisanja a poslije pojave islama i
Muhameda a.s. pisanje se tretira kao domen božije poruke.

2. Najstariji materijali za pisanje

Uz aktivkost na pronalaženju pisma uporedo se javlja potreba za razvijanjem materijalne

osnove pismenosti. Samo pismo ne bi značilo mnogo bez materijala na kojem bi se zapisivalo.
Egipćani pronalaze papirus dobiven od istoimene biljke koji su rezali na trake a potom ih lijepili
dobijajući svitak. Na tako dobiven papir pisali su pomoću ba,busove trske a kao mastilo služio
im je ugljen pomiješan sa ljepilom. Mezopotamci zapisuju na glinenim pločicama, kinezi na
drvene daščice ili svilu.
Fenički grd Biblos bio je poznat po proizvodnji papirusa i prepisivačkoj djelatnosti.
Jedan od najsavremenijih materijala za pisanje iz antičkog doba jeste pergament koji se i danas
koristi u nekim prilikama. Dobivan je od životinjskih koža štavljenih u kreču. Zbog svoje
nepraktičnosti i visoke cijene nije doživio masovniju upotrebu.

3. Mediji komuniciranja antičkog doba

Potreba prenošenja komunikacijskih sadržaja podrazumijevala je postojanje odgovarajućih

medija pomoću kojih se odvijala komunikacija. Funkciju medija za prenošenje usmenih poruka
imali su trgovi, forumi a vremenom je rasla potreba za prenošenje informacija na daljinu u što
kraćem periodu.
Potreba distribucije i primanja vijesti iz udaljenih krajeva razlog je formiranju posebnih službi.
Funkciju medija između vladara i podanika imali su glasnici. U Egiptu vijesti su prenosili
glasnici koji su išli pješke zvali su se bibliofori. Informacije koje su trebale hitno da stignu
prenosili su konjanici (kamelitesi). Sličnu službu imali su i Babilonci dok su Feničani koristili
brodove. Najrazvijeniji komunikacijski sistem imali su Rimljani , služba se zvala CURSUS
PUBLIKUS a prenoslili su samo državne pisane poruke na razdaljini i od 70 000 km na putu su
imali posebne postaje za doček glasonoša. Cilj je bilo informisanje provincija o dešavanjima iz
prijestolnice. Ta vrsta komuniciranja može se smatrati pretečom agencijskog novinarstva.
Ovakva pismena komunikacija u antičkom periodu odnosila se na uzak sloj ljudi koji su bili
povezani sa vlastima zbog tehničkih razloga i niske pismenosti nije mogla biti zastupljena na
nekom širem nivou.
Kao preteča organizovanja savremenih medija historičari pominuju Julija Cezara koji je izdavao
tzv, zidne novine u Rimu. Odluke Senata i vijesti opbjavljivane su na gradskom trgu vijesti su
se nazivale Acta Sentus (odluke senata) a kako se sadržaj poruka širio na vijesti iz svih oblasti
života dobile su naziv Acta Diurna (dnevni akti).
Sa stanovištva komunikacijskih procesa antičku epohu karakteriše:
1. dug period pronalaženja i razvoja pismenog komuniciranja
2. pismo se u dugom nizu stoljeća razvija od piktografskog preko pojmovnog do
glasovnog
3. u demokratskim državama antičkog doba gdje u vlasti učestvuju svi slobodni građani
javlja se potreba intenzivnije javne komunikacije. Stoga se pored glasničkih služba
javljaju i posebni pismeni mediji acti koji su preteča savremenih medija masovnog
komuniciranja.

C. PERIOD SREDNJOVJEKOVNOG KOMUNICIRANJA

8
Srednji vijek je hiljadugodišnja epoha koju karalkterišu veće ljudske slobode i novi
ekonomski odnosi. Robovlasništvo se zamjenjuje feudalizmom u kojem dominira
kmetovski odnos. Time dolazi i do promjene u društvenoj moći. Vladajući sloj činili su
zemljoposjednici, vojnička vlastela i vjerska struktura. Pozicija seljaka omogućavala mu je
komunikaciju na tzv. Niskom nivou. Ona je obezbijeđivala razmjenu informacija sa
neposrednom okolinom. Feudalac je imao znatno veću potrebu za komunikacijom sa
pripadnicima feudalnog sloja a imala je dva nivoa zvanični (službeni) i nezvanični
(neslužbeni)
U zvaničnoj komunikaciji pismenog tipa kao mediji su korišteni glasnici, pismonoše, tatri a
poruka je imala interni karakter, ticala se ograničenog broja aktera komuniciranja. Drugo
područje komuniciranja povlaštenih staleža u epohi feudalizma bilo je komuniciranje
slobodnog vremjena. To je komuniciranje na javnim manifestacijama (viteškim turnirima,
vjerskim skupovima i sl).

1. Novi komunikacijski tokovi

Srednji vijek je vrijeme intenzivnog razvoja dviju monoteističkih religija kršćanstva i
islama. Kršćanstva u Evropi a Islam na Bliskom istoku i sjevernoj Africi .
U svom širenju kršćanstvo postaje svjetska religija u kojoj postoje neke ratlike : na Zapadu
kršćanstvo sve više preuzima elemente rimske kulture a na istoku vizantijske. Na Zapadu
latinski jezik postaje hezik crkve a jevrejski alfabet se počinje transformisati u latinicu.
Narodi istočnog dijela evropskog kontinenta su uglavnom preuzeli grčki alfabet koji su za
potrebe slavenskog jezika transformisali grčki svećenici u 9 v Kirilo i Metodije (ćirilica).
Crkva srednjeg vijeka je bitna i po prepisivačkoj djelatnosti koja se odvijala u ustanovama
nazvanim skriptoriji. Nalazile su se uglavnom u manastirima gdje su prepisivanja vršili
kaluđeri. U islamskom svijetu to prepisivanje vršili su kaligrafi a prepisivanje teksova vršili
su posebnom tehnikom lijepog prepisivanja nazvanom kaligrafija.
Jezici srednjeg vijeka su dakle latinski, grčki i arapski a pisma latinica, grčki alfabet i
arapsko pismo. Vjerske institucije su glavni nosioci kontrole nad informacijama i
sredstvima njihovog širenja a to je značilo i kontrolisanje društva. U crkvenom govorništvu
komunikacija je jednosmjerna, pridika je svećenički monolog usmjeren vjerničkoj masi od
koje se traži poslušnost. Kod muslimana dominira besjeda. Govorničko umijeće pored
poslanika imali su i arapske halife nasljednici poslanika. Medij svjetovne javne
komunikacije kod muslimana srednjeg vijeka je džemmat (zajednica) koja se razlikuje od
kršćanskog trga jer je u džematu prisutan visok nivo dijaloga.
Arapska civilizacija posjeduje još jednu javnu funkciju- mujezin koji je neka vrsta medija za
oglašavanje. Mujezin je prenosio poslanikove odluke a postojala je i institucija hitnog
glasnika koji je informisao o nadolsku opasnosti.
Govorna interpersonalna komunikacija u čitavom Srednjem vijeku je osnovni oblik
komuniciranja zbog velikog broja nepismenih ljudi kao i skromnih sredstava za pisanje. U
periodu od 6 do 12 st prisutne su veće seobe naroda tako da dolazi do susretanja različitih
kultura a time se uspostavlajaju novi komunikacijski tokovi.

2. Pronalazak i širenje papira

Najveći napredak u sferi komunikacije bilježi se u Srednjem vijeku u domenumaterijala
pomoću kojih je moguće konzervirati i distribuirati komunikativne sadržaje. Pronalaskom
papira od strane kineza i njegovim usavršavanjem i prenošenjem u evropu od strane Arapa
on postaje univerzalno sredstvo za pisanje.
II DIO

EPOHA MAS-MEDIJA

9
A. PROMJENE U KOMUNICIRANJU

Pad carigrada pod osmansku vlast , otkriće Amerike, prodiranje muslimana na Balkan
epohalni su događaji koji su uticali na razvoj civilizacije pa i na komuniciranje. Većina
historičara ove događaje uziumaju kao granicu između Srednjeg i Novog vijeka. Novi vijek
trje do danas ali se može podijeliti na dva karakteristična vremenska razdoblja- na period od
Francuske buržoaske revolucije i vrijeme nakon te revolucije. Revolucijom je označen kraj
feudalnog društvenog poretka i pobjeda građanskog sistema vlasti a period poslije
revolucije označila su dva svjetska rata, niz velikih tehničkih otkrića, ekspanzija nauke i sl.
U civilizacijskom smislu obilježje prvoj fazi Novog vijeka daju:
- novi polet islamske civilizacije u Sredozemlju i srednjoj Aziji koji oslonac ima u usponu
Osmanlijskog carstva kao svjetske velesile tog vremena,
- geografska otkrića, prvenstveno Amerike, puta za Indiju, Australiju,
- kulturni preporod Evrope koji se u historiji naziva periodom renesanse.
Ta tri svjetska procesa značajno pomiču granice ljudske kominikacije.
Jačanje i širenje Osmanlijskog carsta pomiče prostore orijentalnog modela komuniciranja
koje se odvijalo u pismenom i usmenom obliku. Zvanično pismo je arapsko a jezici arapski,
turski i perzijski. Prva polovina Novog vijeka je vrijeme kulturnog i umjetničkog
stvaralaštva, vrijeme građenja mostova, džamija zatim nastanak brojnih književnnih djela.
Centar moći predstavlja Carigrad. Od Carigrada prema periferiji nastaju drumovi na kojima
su organizovane glasničke službe. Drugi način komunikacije je govorni a odvijao se u
lokalnim zajednicama džematima.
Drugo obilježje prve polovine Novog vijeka su geografska otkrića prvenstveno otkriće
Amerike čime se dolazi do novih saznanja . naučnici dolaze do otkrića koje se kose sa
vjerskim dogmama kao teorija o zemlji kao lopti, okretanje zemlje oko svoje osi i sl. Crkva
je imala svoja stajališta i sva sprotna mišljenja smatrana su neverničkim ili heretičkim pa su
naučnici često bili progonjeni. .
U razdoblju renesanse koja se odnosi na 15 i 16 st nosioci novih pogleda bili su naučnici,
filozofi, pisci i umjetnici. Filozofi u svojim djelima akcenat stavljaju na na neiscrpne
mogućnosti čovjekovog duha. Ukazuju nna značaj slobode individue i slobodu ličnosti
proglašavaju idealom. To je vrijeme nenadmašnog stvaralaštva u kiparstvu i slikarstvu.
Najistaknutiji stvaroci tog doba su Mikelanđelo, Botičeli, Bunaroti i dr.

1. Izum štamparije
Renesansu obilježava i izum štamparije i razvoj štamšarskog stroja koji je stvorio tehničke
pretpostavke za nastanak savremenih mas-medija. Štamparija je omogućila intenzivniju
masovnu komunikaciju na daljinu. Štamparska presa otkrivena je 1453 godine autor je bio
Johan Gutenberg a ta tehnologija zadržana je do danas. Prva odštampana knjiga bila je
Biblija i kalendar u kojem je Gutenberg pozivao kršćanski svijet u rat protiv Osmanlija.
Štamparija je oborila cijenu knjiga i omogućila veću pismenost te tako pomogla podizanju
duhovnog kulturnog i ukupnog civilizacijskog nivoa čovječanstva.
Uočivši mogućnosti štamparske tehnike mnogi grdovi otvaraju štamparije. 1519 god
štamparski stroj dolazi u Bosnu, dvadeset godina kasnije otvara se u Meksiku zatim Indija,
Japan; filipini Iran... Pronalazak štamparije označio je novi revolucionarni pomak u sferi
komuniciranja, u proces informisanja uključuje se veći broj ljudi i stvaraju se tehnički
uslovi za pojavu masovnih medija. Gutenbergovo otkriće štamparije i arapsko znanje u
proizvodnji papira obezbijedili su novu poziciju pismeno komunikaciji.

10
 2.Organizacija poštanskog saobraćaja

Geografska i tehnička otkrića, potrba bržeg informisanja uslovili su organizaciju posebnih

službi za prenos poruka i informacija. Početkom Novog vijeka utemeljena je institucija
pošta koja se razvija iz glasničkih službi. To je javna najčešće državna ustanova za prenos
pisanih poruka i paketa. U Evropi su prve poštanske službe ustanovljene u okviru pojedinih
crkvenih redova, razvija se i poštanska služba pojedinih ekonomskih udruženja trgovaca i
zanatlija, zatim službe na kraljevskim dvorovima . kraljevske pošte u 16 vijeku državne
organizacije koje porenose pisane poruke između građana . Poštanska služba poprima
komercijalnu osnovu, prenošenje nformacija se naplaćiva što uvećava konkurenciju.

2. Reformacija i protivreformacija i njihov uticaj na komuniciranje

Prva stoljeća Novog vijeka dakle 15,16 i 17 st bili su razdoblje velikih pomaka na području
nauke i kulture koji značajno doprinose intenziviranju komunikacijskih procesa u svijetu.
Otkrićem Amerike počinju id urge ekspedicije otkrivaju se nove zemlje čime se proširuju
granice civilizacije i vidici Evropljana i uspostavlja veza o tada nepoznatim područjima
zemljine kugle. Pišu se djela o pogledu na kosmos (kopernik, galilej). Njutn, Lejbnic (postavlja
temelje geologije), Bekon (začetnik materijalističkog poimanja svijeta) daju naučna otkrića
koja ruše crkvene dogme. Crkva se opire promjenama a i sama crkva se mijenja pa nastaju nove
struje (protestantizam, kalvinizam) dakle javlja se crkveni pokret protivreformacije. Nastao je u
Španiji. Najsuroviji oblik te borbe bila je inkvizicija (inquisitio lat.istraga, duhovni sud u okviru
Katoličke crkve za pronalaženje i kažnjavanje odstupnika od pravog učenja). Pristalice
promjena su spaljivane, vješane, nabijane na kolac, knjige su zabranjivane i spaljivane.
Sve ovo nije davalao odgovarajuće rezultate pa crkva pribjegava drugim metodama. Osniva se
svećenički red isusovaca, boraca za čistoću isusovog učenja – Društvo Isusovo poznatiji kao
Jezuiti.oni posebnu pažnju posvećuju osposobljavanju i obrazovanju, osnivaju škole širom
evrope. Katolička crkva osniva posebnu vrstu komunikacije čiji cilj je korištenje informacija za
realizaciju vjerskih i političkih ciljeva. Ta vrsta komunikacije postaje kasnije poznata pod
nazivom propaganda. U red jezuita birani su obrazovani katolici koji su kao misionari širili
katoličanstvo na druge kontinente.

B. TEHNOLOŠKA RENESANSA U KOMUNICIRANJU

Renesansa u nauci i promjena društvenih odnosa dali su snažan poticaj novim procesima u
svijetu naročito na evropskom kontinentu. Naučna otkrića započeta u 17 a intenzivirana u 18
vijeku rezultirala su pronalascima telegrafa, telefona, radija, televizije, te fotoaparata,
fotografije, pisaće mašine, kompjutera staelita itd.

1. Telegraf

Značajnu novinu u komunikacijskim sadržajima unio je pred kraj 18 vijeka Klod Šap
uvođenjem telegrafije u komuniciranje. Njegov telegraf radio je na principu svjetlosnih
signala. Brojni naučnici rade na razvijanju njegovog telegrafa čime dolazi do poboljšanja u
penosu informacija. Škotski naučnik Maršal predlaže upotrebu elektronskoh telegrafa
njegove ideje dalje razvijaju mnogi naučnici a 1837 Stenhel konstriše prvi telegraf koji piše.

11
 Amerikanac Morze uvodi u promjenu spravu koja je u stanju da registruje u papiru poruku
na osnovu kratkih i dugih znakova. Ta vrsta znakova poznata je pod nazivom Morzeov
alfabet koji je i danas u upotrebi. Poštanske službe i željeznica prve uočavaju prednost
telegrafa pa je njegova upotreba i najzastupljenija u tim institucijama.
Slijedi komercijalno korištenje telegrafa budući da se on juavlja kao mogućnost brze zarade.
Telegrafske kompanije se osnoivaju u više zemalja, telegraf u kratkom perioudu postaje
najznačajnije sredstvo komunikacije.
U drugoj polovini 19 vijeka dolazi do niza poboljšanja u telegrafiji.

2. Radio – telegrafija

Problem prvog telegrafskog saobraćaja bio je u prilično složenoj i skupoj telegrafskoj mreži.
Telegrafsko komuniciranje podrazumjevalo je izgradnju telegrafskih linija, postojanje skupih
aparata za slanje i prijem poruka, poznavanje morzeove azbuke i sl. Polovina 19 vijek
aobilježena je radom na prevazilaženju ovih prepreka, uvođenjem radio-telegrfije koja umjesto
žice koristi radio talase. Rus Popov prvi je izveo radiotelegrafski prenos čime dokazuje da se
telegrafske poruke mogu slati na velike udaljenosti bez žice.
Radio telegrafija se počinje uvoditi u praktičnu primjenu 1900 godine a vezana je za
spašavanje ruskog broda koji se nasukao kod Finske. Iz tog područja upućena je depeša u
Petrograd.

3. Fotografija i fotoaparat

U prvoj polovini 19 vijeka dolazi do izuma fotografije, (lat photo graphia pisanje pomoću
svjetlosti). Prve pokušaje izuma fotografije čini nijemac Šuls koji nastoji iskoristiti nitrat .
Nastanak savremene fotografije bio je moguć zahvaljujući francuzu Dageru koji je uspio
fiksirati sliku na jednu ploču a Nijepce uspijeva zahvaljujući mješavini bitumena i ulja od
lavande dobija sliku u negativu. Dvije godine kasnije on sliku dobiva zahvaljujući mračnoj sobi.
Engleski fizičar Talbot otkriva fotografski papir, odnosno papir osjetljiv na svijetlo koji se
naziva kalotip. Pomoću raznih hemikalija na papiru se registruju optički predmeti što je
decenijama bio osnov za izradu fotografije.
Nastanak fotografskog aparata bipo je udži i složeniji proces. Prvi pokušaji pripisuju se
arapskim istraživačima koji dokazuju da se slike mogu dobijati gledanjem kroz tzv crnu sobu.
Nekoliko decenija kasnije Leonardo da Vinči dolazi do istih saznanja. On nastoji konstruisati
spravu za gledanje koju naziva mračnom sobom. Nastaje duže pauza u razvoju fotografskog
aparata da bi tek 1812 god englez Volast6on konstruisao fotografski objektiv sastavljen od
konveksnih i konkavnih stakala. Sedam decenija kasnije francuz Mari konstruiše aparat za
trenutačno snimanje koji naziva fotografska puška. 1888 izumipo je kronograf koji ima sve
karakteristike današnjeg fotoaparata. Godinu dana kasnije Tomas Edison i Vilijam Dikson
konstruišu fotografski film.
Usavršavanjem fotoaparata usavršava se i film pa američka firma Kodak 1935 pušta na tržište
filmove sastavljene od osjetljivih materijala koji registruju raznovrsne boje. Fotoaparati i
fotografije odmah najširu primjenu dobijaju u novinarstvu. Svi značajniji listovi počinju
objavljivati fotografije rađene u crno-bijeloj tehnici a potom i fotografije u boji. Važna uloga
postaje i uloga fotoreportera odnosno ljudi za obezbjeđivanje aktuelnih fotografija za novine.

4. Film

Brojna tehnička otkrića doveli su krajem 19 vijeka do jednog od najvećih izuma u domenu
komuniciranja- film. Pioniri u pronalaženju filma su amerikanac Solers, Francuz Rejno I Englez

12
Majbridž. Oni konstruišu aparat za projektovanje slika a Francuz Demeni konstruiše paprat
pomoću kojeg pokušava sinhronizovati glas sa serijom slika.
Braća luj i August Lumijer iz Pariza konstruišu aparat pomoću kojeg uspijevaju prvi u historiji
prikazati film na ekranu.
Zahvaljujući otkriću fonografa koji je bio preteča gramofona i kinematografa (vrsta
fotografskog aparata koji u sekundi pravi oko 20 snimaka) francuz Gamon prikazuje potrete
koji pričaju što je nosilo obilježje svjetske senzacije.
Način izrade slika i razvijanja filmova omogućit će da filčm kao medij dobije široku primjenu.
Prvo se snimaju dokumentarni filmovi, koji široku primjenu dobijaju tokom Prvog svjetskog
rata i masovno se koriste u propagandne svrhe. Počinju i prikazivanje filmova u bioskopima.
U međuvremenu nastaje moćna filmska industrija. Počinje snimanje igranih, obrazovnih i tzv
propagandnih filmova.
Princip rada filma je utemeljen na mogućnosti sprave da pokrće fotografije koje su fiksirane na
celuoidnoj traci. Sam film je zapravo neprekinuti niz fotografija o nekom ili nečem.

5. Telefon

19 vijek je vrijeme izuma telefona. Naziv mu potiče od grčkih riječi tele (prenošenje na
dalljinu) i fon (zvuk), dakle prenošenje zvuka na daljinu.
Začetnik te ideje bio je kaluđer Mangin koji je predlagao francuskoj akademiji nauka korištenje
zvučnog pojačivača u komuniciranju. Istraživanja koja su uslijedila dovela su do izuma
telefona, telefonskih linija.
Polovinom 19 vijeka telefonska žica se počinje koristiti u neđunarodnom komuniciranju
polaganjem linije ispod La Manša. U drugoj polovini 19 vijeka naučnici se koncentrišu na izum
telefonskog mikrofona i prijemnika. Meuči konstruiše protoip telefona. Telefon je u praktičnu
komunikaciju uveo Bel 1876. belov telefon je radio na principu elektromagnetne indukcije.
Elektromagnetna indukcija je fibracije glasa pretvarala u električne oscilacije. Krajem tog
vijeka dolazi do prve upotrebe telefona u komercijalne svrhe čime postaje jedno od
najkorištenijih sredstava komunicaranja uopšte.

6. Razvoj štamparske tehnike

Pronalaskom tehnike štampanja knjiga unapređuje se komunikacija koja se oslanja na čulo vida.
Pojava dnevnih listova i sve veća čitanost knjiga motivišu naučnike na pojednostavljanje
štamparskih uređeja. 1814 godine se prvi put u povijesti novinarstav jedna novina, londonski
tajms štampa na mašini koju pokreće para. Godinu kasnije Englez Forster konstruiše prototip
rotacione mašine za štampanje novina koju usavršava Aplikejt. Rotaciona presa koju je on
konstruisao omogućuje neograničene tiraže dnevnih i nedeljnih novina. Pojava rotacione
štamparske prese i dnevnih listova označili su početak histporije mas-medija. Svi ovi izumi
predstavljali su bitne stepenice do današnjeg savremenog štamparstva koju karakteriše
automatizacija i kompjuterizacija.

7. Pisaća mašina

Naučnici u 19 vijeku su se bavili istraživanjem pojednostavljivanja pisanja tekstova, to je

dovelo do izumapisaćih mašina i zamjene guščijeg perja kao sredstava za pisanje.u tom smislu
najznačajniji je izum mašine koja je radila na principu metalnih poluga što je omogućilo da se
pri samom pisanju troši manje snage i da se istovremeno proizvodi vše teksta.

13
Prva mobilna slova konstruisali su Kinezi polovinom 11 vijeka. 1500 talijan Rampazeto
konstruiše vrstu stroja za pisanje sa drvenim pločicama. Prvi model pisaće mašine konstrisao je
Švicarac Viljem Has koji zbog kompliciranosti nije ušao u upotrebu.
Amerikanci Glinden i Šol konstruišu mašinu koju poćinje proizvoditi firma Remington.
Amerikanac Džon Vilijams ovoj mašini dodaje traku i valjak s bojom. Mašina je imala
mehamnizam za pomicanje slova što je omogućavalo pisanje teksta. Ovaj izum bio je
nezamjenjiv u novinarstvu više od jednog stoljeća.
Uvođenju pisaće mašine u upotrebu protivili s se prouzvođači mastila pera te profesionalni
prepisivači. Uvođenjem mašine počinje gašenje crkvenih skriptorija na Zapadu a na istoku se
gubi interes za prepisivanjem. Od tada do unazad nekoliko godina mašina za pisanje
postajenezaobilazan pratilac novinarskog zanata. Tek posljednjih godina taj stroj potiskuju
modernija sredstva prvenstveno kompjuteri.

C. NOVINE I NOVINARSTVO

1. Razvoj štampe
Povijest štampe u komunikološkom smislu duga je oko 500 godina. Počinje pronalaskom
papira a potom štamparije kao osnovnih materijalnih i tehničkih sredstava za brzo i
masovno prenošenje pisanih poruka i informacija. Iz epohe usmenog interpersonalnog
komuniciranja sa pojavom novina čovjek je ušao u epohu posrednog, indirektnog
komuniciranja koje nije ograničeno prostorom i vremenom. Komunikacijski procesi
zahvataju široke mase ljudi, nezavisno od njihovog društvenog statusa, mjesta življenja,
rase i religiozne pripadnosti.
Preteča savremenih mas medija bili su prvi bilteni informativnog karaktera u 15 i 16 vijeku.
Zatim se pojavljuju prvo periodični pa potom dnevni listovi u 17 i 18 stoljeću. Dnevna
štampa najvila je polovinom 19 vijeka epohu masovnih medija koja traje do danas.
Novina kao medij u savremenom smislu javlja se početkom 17 vijeka.

Štampa u Evropi
Kolijevka prvih modernih listova bila je Njemačka, gdje se 1609 godine u Strazburu
štampaju dva lista Avisa- relation oder Zaitung i Relation. Nekoliko godina kasnije
pojavljuje se i Frankfurter žurnal. Novine se kasnije pokreću u brojnim gradovima, a
potreba za informacijama iz inostranstva uslovljava osnivanje dopisništava. Razvoj štampe
u Njemačkoj uslovljavale su političke prilike. U vrijeme Napoleona njemačka štampa se
nalazila pod utjecajem Pariza. Krajem 18 vijeka Johan Fridrih Kot u Tubingenu pokreće list
Algemajne Cajtung koji postaje najtiražnija njemačka novina. Zbog izuzetnog uticaja na
javno mjienje bio je pod stalnom cenzurom pa je redakcija bila prisiljena često mijenjati
mjesta.
Revolucionarna vrenja polovinom 19 vijeka potakla su razvoj istraživačkog novinarstva.
Novine u to vrijeme postaju snažan medij za prenošenje poruka i informacija. U njemačkoj
je 1932 godine izdavano 4 700 listova. Radi lakšeg dirigovanja štampom, gebels je taj broj
smanjio u vrijeme Hitlerovog dolaska na vlast na oko 2000.
U nacističkoj Njemačkoj novinarstvo je bilo osnovni medij propagandog, ideologiziranog
komuniciranja. Hitler odmah nakon dolaska na vlast uspostavlja čvrstu kontrolu nad
štampom a donosi se i dekret o ukidanju opzicionih listova i listova koji su izdavali Jevreji.
Nakon Drugog svjetskog rata Njemačka se dijeli na dvije države Zapadnu i Istočnu. Centar
Zapadnonjemačkog novinstva bio je Frankfurt (najvažniji listovi Algemajne Cajtung i
Frankfurter Rundšau) a istočnonjemačkog Berlin gdje je najvažniji list bio Noes Dojčland
kojeg je kontrolisala komunistička Jedinstvena socijalistička partija.

14
U Francuskoj su prve novine izašle 1631 pod pokroviteljstvom kardinala Rišelja a osnovač
je bio pariški ljekar Teofrast Renod. Sa pokretanjem novina Le Prese počinje se razvijati
revijalna štampa. Sa pojavom telegrafa stvaraju se mogućnosti prenošenja inozemnih vijesti.
Počeci klasične štampe u Velikoj Britaniji vezani su za polovinu 17 vijeka kada se
štampaju glasila čiji je osnovni zadatak bio da se informišu o radu parlamenta. 1665 štampa
se prvi politički list Oxford Gazet koji izlazi dva puta sedmično. Danijel Defo i Džonatan
Svift su istaknuti novinari i urednici s početka 18 vijeka . List Morning Kronikle angažuje
kao novinara književnika Čarlsa Dikensa što doprinosi porastu tiraža. 1788 godine počinje
izlaziti najčuveniji britanski list Tajm koji postaje najtiražniji list u zemlji.
Sedamnaesti vijek je vrijeme početka izlaženja novina i udrugim zapadnoevropskim
zemljama Švedskoj, Danskoj, Belgiji, Holandiji... Bivši Sovjetski Savez poklanjao je veliku
pažnju tzv političkoj štampi koja se smatrala sredstvom ideološkog obrazovanja i
vaspitanja. Najtiražniji list bio je Pravda u kojem su objavljaivana službena saopštenja,
naručeni komentari i vijesti o tzv pobjedama u socijalističkoj izgradnji.
Na južnslavenskom prostoru prve novine izlaze uglavnom u prvoj polovini 19 vijeka. U
Kragujevcu tokom 1934 za vladavine Miloša Obrenovića počinju izlaziti Noveine Serbske
a godinu kasnije u Zagrebu Hrvatske novine, u Lubljani pod uticajem Austrije izlaze
Ljubljanske novice.
U Grčkoj prve novine se štampaju u vrijeme borbe za nezavisnost od turske carevine 1821
godine. Prije toga u metropolama London, Pariz, Beč na grčkom jeziku štampaju se
emigranstski listovi koji su pozivali Grke na borbu protiv turske vlasti.
Štampanje listova u Turskoj počinje u prvoj polovini 19 vijeka. Prvi listovi naglašavaju
potrebu preuzimanja u Turskoj evropskih običaja. Prve turske dnevne novine Takvim
Vekaji (dnevnik događaja) prenosile su kompletan sadržaj francuskog lista Moniter Otoman
(otomanski kalendar. Razvoj štamparstva u Turskoj kasnije je bio uslovljen političkim
prilikama. Polovinom 20 vijelka u ovoj zemlji je štampano 116 listova a najtiražniji je bio
Hurijet.
Najkasnije se štampa javlja u Albaniji koja je sve do 1912 bila pod turskom vlašću.

Prvi listovi u Sjevernoj Americi

U SADu prve novine su izašle 1690 godine u Bostonu. Izdavač je bio Benjamin Haris.
Odmah počinje izlaženje novina u njujorku i Filadelfiji. Prve njujorške novine Njujork
Gazet izlaze 1725 godine.američka štampa u početku nosi obilježje kolonijalnog tiska jer je
Amerika bila kolonija Engleske. Kasnije se naglo razvija političkaštampa koja se uključuje
u političke rasprave u vezi sa aktuelnim pitanjima američkog društva. Početkom 19 vijeka
počinje izdavanje jeftinih novina, manjeg formata i lokalne tematike. Zvale su se peni pres.
U 20 vijeku dolazi do ekspanzije štampe, Amerka postaje vodeća zemlja po broju štampanih
dnevnih i sedmičnih listova. Nastaju novi tipovi štampe tzv „bulevarska“ i „žuta štampa“.
Najtiražniji list bio je Njujork Herald. Konkurencija uvodi uličnu prodaju novina , počinju
se slati dopisnici. Poznati izdavač listova, Pulicer u svom listu the world prvi objavljuje
strip „žuti dječak“. Od tada se ilustrovani listovi u kojima se akcenat daje na exluzivnost na
senzaciju nazivaju žutom štampom.
Od prve velike ekspanzije dnevnih listova u SADu do 20 vijeka dnevni listovi drže monopol
na informaciju i na intelektualni i politički život postajući hronika razvoja civilizacije,
ogledalo društva. Oni su bili proizvod tehnoloških dostignuća novog doba u štamparskoj
tehnologiji, razvoja građanskog društva i suštinskih dostignuća u domenu ostvarivanja
ljudskih sloboda, pose4bno političkih i komunikacijskih.

Štampa u Južnoj Americi

15
U J Americi štamparije su iz Evrope relativno rano uvezene kako bi se pomoću štampanog
materijala pomogla propagandna aktivnost jezuita. Štampane vijesti objavljivane su u
Meksiku već polovinom 16 vijeka i distribuirane na papiru u obliku letka.
U centralnoj Americi prvi listovi se štampaju u Gvatemali 1729, potom u Hondurasu.
Historija južnoameričke štampe počinje polovinom 18 vijeka . prvi list Gaceta di Lima
(novine Lime) izlaze u peruu.
Krajem 19 i početkom 20 vijeka brazilska i argentinska štampa doživljavaju intenzivan
razvoj. Štampa prati revolucionarna kretanja i osamostaljivanja pojedinih južno-američkih
država. U vrijeme demokratskih procesa listovi su dostizali velike tiraže koji je opadao u
vrijeme latinoameričkih pučeva i diktatura.

Štampa u Aziji i Africi

U 19 vijeku počinje izlaženje prvih novina i u Kini koje su nastavile povijest novinskog
izvještavanja iz vremena Srednjeg vijeka. U kini 1929 godine izlazilo je oko 500 dnevnih
novina, u Japanu prve novine izlaze 1861, Indiji pred kraj 18 st. U mnogim zemljama kao
što su Irak, Jordan, Izrael, Saudijska Arabija, Singapur, Sudan , Libija, Maroko novinsko
komuniciranje počinje tek u ovom vijeku. Štampa se u većini ovih zemalja izdaje pod
uticajem kolonijalnih vlasti a listovi izlaze uglavnom na jeziku kolonijalnih gospodara
engleskom, francuskom, španskom, portugalskom, holandskom i talijanskom.
Danas se u svijetu štamp desetine hiljada dnevnih i sedmičnih novina, desetine novina se
svakodnevno gase dok drugi nastaju.
Historija štampe je svojevrsna hronika razvoja ljudskog društva. Tek je pojava televizije
početkom 60 tih godina ukinula monopol koji su imali dnevni listovi u domenu
informisanja. Dnevni listovi kao gospodari mišljenja učinili su da novinari budu pravi
svjedoci vremena. Kad su postale dnevne, novine su se identifikovale sa informacijom koja
mora biti pristupačna časnom čovjeku i građaninu pobjedničke demokratije. Štampa
izoštrava radoznalost, stvara sve više mjesta za diskusiju, proširuje krug u kojem se
raspravlja o opštem dobru. Mišljenje postaje podložno promjenama.
Štampa postaje u posljednja dva stoljeća jedan od simbola demokratje. Slobodna rijč u
novinama je uslov svih drugih sloboda. Novine igraju suštinsku ulogu u rađanju i rzvoju
demokratskih društava. Štampa pred kraj 19 stoljeća postaje svojevrsna industrija koja
posluje po pravilima slobodnog tržišta i savremene ekonomije. Informacija postaje roba
koja se razmjenjuje na tržištu. Štampa se otvara prema najširim slojevima stanovništva. Ona
podstiče opismenjavanje i obrazovanje. Ovaj monopol dnevnih novina traje sve do 1960
godine do pojave tranzistora -„šetajućih novina“ koje pružaju informacije obogaćene
muzikom najavio je eru elektronskih medija eru u kojoj primat pored radij imaju telkevizija,
film, kompjuteri i sateliti.
2. NASTANAK I RAZVOJ ELEKTRONSKI MAS-MEDIJA

Radio
Početak 20 vijeka je vrijeme intenzivnih napora u pravcu pronalaženja novih tehničkih
sredstava koji u sferi komuniciranja savladavaju dvije suštinske prepreke efikasnom
komunikacijskom procesu – prostor i vrijeme. Radikalne promjene u domenu komuniciranja
unio je izum radija. U tehnološkom smislu to je prenos informacija na daljinu bežičnim
putem. To otkriće vezuje se za njemačkog fizičara Herca koji je 1887 godine
eksperimentima pokazao postojanje elektromagnetnih valova.
Danas je uobičajeno da se radiom nazivaju ustanove koje se bave stvaranjem i emitovanjem
zvučnih programa. Te ustanove funkcionišu na principu novinskih organizacija. Praktična
upotreba radio talasa u javnom komuniciranju počinje tokom Prvog svjetskog rata. U tom
ratnom konfliktu organizuju se prve radio stanice sa zadatkom propagandnog djelovanja

16
prema protivničkoj strani. Nakon rata počinje emitiranje vijesti i muzike. Prvi javni muzički
prenos pomoćuu radio talasa organizovan je 1920 godine u Londonu. U nbaredne tri godine
traje experimentalno uvođenje radija u sistem javnog komuniciranja u SADu i Velikoj
Britaniji. Radio ubrzo postaje najbrži medij informisanja. Značajni datumi u historiji radija
su 1909 kada je pronađen kristalni detektor kao osnova radio prijemnika te 1952 godina
kada je konstruisan prvi tranzistor koji je pojeftinio i učinio djelotvornijim radio
komuniciranje.
Pionirski koraci u radio novinarstvu učinjeni su u SADu. Informativne emisije u svoj
program uvela je prva radio stanica u Pitsburgu u SD 1920 godine a prva informativno-
politička vijest odnosila se na rezultat predsjedničkih izbora.
Uočivši prednost u pogledu brzih informisanja na velike daljine broj radio stanica rapidno
raste. Ekspanziju slušanosti radija bilježi Velika Britanija i Francuska.
Na Balkanu se prva radio stanica osniva u Zagrebu 1926 a tri godine kasnije i u Beogradu..
u Sarajevu radio stanicu osnivaju okupatori u Drugom svjetskom ratu ali se kao početak
postojanja radija uzima 1945 god kada su tadašnje komunističke vlasti osnovale prvu
državnu stanicu u BiH.
U trećoj deceniji 20 vijeka radio postaje najvažniji medij političke propagande. U tom
prednjače SSSR, fašistička Njemačka. Njemačka odmah po dolasku Hitlera na vlast počinje
emitovati radio program propagandnog karaktera na francuskom, engleskom, ruskom
jeziku. Radio de koristi i u osvajačkim pohodima. Pri njemačkoj armiji postoje specijalne
jedinice za pripremu i emitovanje radio programa. Takvu stanicu Nijemci su instalirali i u
Sarajevu a pored Njemaca i8 ustaške vlasti koriste radio u ove svrhe.
Za vrijeme rata radio je svojevrsno oruđe nametanja i afirmisanja jednih i suprostavljanja
drugim idejama, interesima i političkim koncepcoijama. U Drugom svjetskom ratu nastao je
termin „rat na radio talasima“ ili „rat u eteru“ . potom je nastupilo „zrelo doba“ radija koje
karakteriše napredak (uvođenje satelitske tehnologije i računara) poboljšanje kvaliteta
pograma, masovnost publike ali i sve veće prisustvo drugih elektronskih i informatičkih
medija komuniciranja. Počinje i usavršavanje ustanova koje se bave emitiranjem radio
programa koje za uzor uzimjaju organizaciju novinskih kuća. Rad se ustrojava na principu
redakcija a finansiranje se vrši uglavnom od privatnih korporacija dok se u zemljama sa
autorativnom vlasti mediji stavljaju pod kontrolu države.

Televizija
Čovjekova potreba za saznanjima iziskuje angažovanje svih perceptivnih mogućnosti. Ta
potreb razvijala se kroz historiju od pećinskih slika preko fotografje a kasnije i filma. Novu
stepenicu u vizuelnoj prezentaciji stvarnosti omogućila je televizija.
Naziv televizija je nastao od grćkih riječi tele i vizija što znači gledanje na daljinu. Izumu
televizije prethodila su brojna naučna otkrića na polju fizike, hemije, i tehnike. Ovom izumu
najveći doprinos su dali fizičari otkrivši elektricitet i elektrone a ta otkrića bila su osnova za
istraživanja u pravcu prenošenja slike pomoću elektromagnetskih talasa. Prvi eksperimenti
u tom pravcu bili su na tragu rješenja za prenošenje statične slike.
Pionirski korak na stvaranju pokretne slike napravio je Pliker proučavajući kretanje struje
kroz cijevi sa vakuumom. Važan događaj u predhistoriji televizije je pronalazak selena koji
može prenositi svjetlo kada se selensi elementi napajaju strujom.
Paul Nipkov je pronalazač mehaničke televizije a Rozing je utemeljio elektronsku televiziju
predloživši da se zrake katodne cijevi iskoriste za sintezu slike u tv prijemniku.
Uporedo traju napori u pravcu konstruisanja tv kamere. Rad mnogih naučnika zaokružio je
Džon Berd koji prvi uspijeva prenijeti stvarnu sliku na daljinu i smatr se ocem pokretne
slike.

17
U Velikoj Britaniji krajem treće decenije ovog vijeka počinje na tržištu prodaja aparata za
prijem TV slike. On dobija komercijalni naziv televizor koji je odmah prihvaćen sa
izvjesnim malim modifikacijama i u drugim jezicima.
Inovacije u elektronici su kasnije televiziju usavršavale sve do današnje satelitske televizije
koja je postala nenadmašno sredstvo komuniciranja. Istraživač iz BiH Josip Slišković dao je
značajan doprinos u istraživanju televizije. On j prvi Bosanac koji se pojavio na TV ekranu.
Slišković je 1936 godine organizovao telefonski video prenos između Berlina i Lajpciga.
Prva televizija radila je na principu crno-bijele tehnike.
Zbog odsustva prirodnih boja na takvoj TV slici, naučnici polovinom 20 vijeka počinju
raditi na konstruisanju televizije u boji. Televizijska slika u boji temelji se na principu da se
svaka boja može reproducirati miješanjem triju osnovnih boja plave, zelene i crvene.
Prenosom slika u boji bavi se kromatska televizija a prenosom crno-bijelih slika bavi se
akromatska televizija.
Početak televizijskog programm , što je naziv za niz televizijskih emisija, poklapa se sa
samim nastankom TV medija.
Plansko, organizpovanje emitiranje tv programa započeto je prvi put 1935 godine u
Njemačkoj. Godinu dana kasnije BBC uvodi televiziju u sistem e4mitiranja informacija. TV
kao medij javnog komuniciranja počinje se razvijati u pravom smislu tek nakon Drugog
svjetskog rata. Usavršava se u međuvremenu i organizacija elektronskih medija kao sistema
javnog komuniciranja.
Od samog nastanka televizije do danas neprekidno se tražio najfunkcionalniji, najpraktičniji
i najdemokratskiji model organizacije televizije i radija. Iskristalizirala su se tri modela
organizovanja TV: državni, javni i komercijalni. Državni model podrazumjeva organizaciju
i funkcionisanje eletronskih medija kao državnih institucija koje su u funkciji države,
odnosne njene vladajuće elite.. država obezbjeđuje sredstva, postavlja rukovodnu strukturu i
brine o razvoju. Taj je model karakterističan za društva sa autoritarnom vlašću.
Drugi model je koncepcija elektronskih medija kao javne službe. U osnovi radi se o težnji
da se medij predstavi kao nezavisan od političkih partija da se finansira iz javnih, poznatih
izvoira među kojima se mogu nalaziti fondovi države ali i privatnog kapitala. Od tog
vremena egzistira pojam- nezavisni mediji. Autor mu je prvi direktor BBc Džon Rajt.
Treći model je model komercijalnih elktronskih medija koji dominira u SADu . američki
elektronski mediji i mediji uopšte su uglavnom privatne korporacije za koje je informacija
roba. Ta roba se prodaje na tržištu informacija i tako obezbjeđuju sredstva za razvoj medija.
U proteklim decenijama razvio se i model funkcionisanja medija po principu mješovitog
kapitala (državnog i privatnog)ali je on manje u upotrebi.
Značajni pomaci u usavršavanju televizijske tehnike zabilježeni su pronalaskom videa u
šestoj deceniji ovog vijeka koji pojednostavljuje i omasovljuje proizvodnju i reprodukciju
filmskog materijala na televiziji. Naredni korak u televizijskom osvajanju svijeta učinjen je
uvođenjem satelitske tehnologije u sistem prenosa TV programa čime je televizija čitav
svijet pretvorila u globalno selo.
Pronalasku televizije kao masovnog medija prethodila su brojna tehnička rješenja koja su
rezultirala pokretanjem slike na platnu. Telvizija i film su na neki način kao dva
audiovizuelna sredstva komuniciranja 20 vijeka najavili osloncem na perceptivnu osnovu
vida i sluha, eru multimedijskog komuniciranja.iako u tehničkom smislu film i televizija
imaju mnogo karakteristika nisu slijedili isti put. Film je postao umjetnost osobenog jezika a
televizija osobeno sredstvo masovne komunikacije koje nije izgradilo svoj osobeni
jezik.film i televizija imaju različit društveni status film je uglavnom medij umjetnosti i
rekreacije a televizija medij masovnog komuniciranja.

18
3.RAZVOJ INFORMATIČKOG KOMUNICIRANJA

Osnovno obilježje savremenom dobu daju mediji. Sateliti, televizija,kompjuterska tehnika

obezbijedili su pretpostavke da u svakom trenutku možemo komunicirati s ljudima
najudajenijih područja zemljine kugle.
Vrijeme informatičkih medija najavili su pronalasci u oblasti tehnike koja je omogućila
proširivanje prostora komuniciranja sa zemlje u svemir.

Satelitsko komuniciranje

Komuniciranje u kojem je medij satelit predstavlja najmoderniji način komuniciranja. Za

relativno krtko vriijeme od nepune 4 decenije sateliti su omogućili da čitava zemaljska
kugla bude jedinstven medijski prostor. Satelit je osigurao skoro trenutnu distribuciju
informacije na liniji komunikator-recipijent, bez obzira kolika bila njihova međusobna
udaljenost. On je također omogućio prenos informacija tokom svih 24 sata savladavši sve
prostorne i vremenske barijere.
Početak satelitskog komuniciranja vezan je za 1957 godinu kad je prvi vještački zemljin
satelit izbačen u kosmos.- već tada se među naučnicima pojavila ideja o korištenju
kosmičkih stanica kao releja koji poput antena mogu posužiti u komunikativnom procesu.
Prvi put su se sateliti počeli namjenski koristiti za potrebe komuniciranja 1961 godine. Prvi
sateliti služili su kao neka vrsta lebdećih primopredajnika.
U svijetu su se proteklih decenija razvila dva sistema satelitskog komuniciranja:
1. sistem satelita nepravilnih orbita
2. sistem satelita geostacioniranih orbita
Svi ti sistemi polaze od činjenice da se televizijski i radio signal mogu koristiti kada je
satelit vidljiv za antenu koja je prikačena na televizor.

Kompjuterizacija komuniciranja

20 stoljeće prolazi u znaku elektronskih medija, sam kraj vijeka u znaku je novih epohalnih
otkrića u domenu komuniciranja.. obilježje toj trećoj revolucioji u sferi informisanja daje
pojava novih medija koji se nazivaju još i informatičkim medijima. Suština im je u
otkrivanju kanala za posredovanje poruka koji pružaju mogućnost zadovoljavanja iskonske
potrebe čovjeka da sa svijetom i okolinom komunicira multimedijski, putem više kanala
koji angažuju više čovjekovih osjetila. Mogućnost angažovanja više čula u komuniciranju
obezbjeđuje povećanje intelektualnog anganžmana i intelektualnih mogućnosti recipijenata
uopšte.
Informatički, digitalni mediji su do sada najuspješnije osigurali tri suštinske prednosti u
komuniciranju: omogućili su pobjedu nad prostorom i vremenom i stvorili uslove za
stvaralačko i ravnopravno učešće aktera komunikacije. Oni idu ka brisanju razlike između
komunikatora i publike.
Nova informacijsko- komunikacijska revolucija posebno je prepoznatljiva po
kompjuterskom mediju. Informatički mediji sve više u savremenom komuniciranju
potiskuju tradicionalne načine prenošenja poruka i informacija. U razvijenim zemljama
zapada kompjuterska tehnologija se koristi u poštanskom komuniciranju kao elektronična
pošta. Kompjuter omogućuje da se porukom, podatkom ili dokumentom koristi više osoba
na raznim stranama svijeta. Na tom principu funkcioniše internet, svjetski kompjuterski
sistem korištenja informacija u koji je uključena i BiH.

19
 Polovinom sedamdesetih godina britanska televizija pomoću računara uvela je jednu
inovaciju koja je u komuniciranju poznata pod nazivom teletekst. Riječ je o kratkim pisanim
ili grafičkim informacijama koje se emituju putem televizije.
Prednosti ovog načina komuniciranja se posebno ogledaju u sljedećem:
Prvo, u velikim brzinama prenošenja informacija. Pomoću neograničenog broja kanala za
prenošenje poruka i povratnih informacija na najveće udaljenosti, stvaraju se usovi da se
komunikacijski proces odvija u apsolutnoj sadašnjosti, dakle istovremeno kada i odvijanje
događaja.
Drugo, novi mediji su otklonili jednu od najvećih prepreka komuniciranja – prostornu
komponentu. Izlazeći pomoću satelita u orbitu naše planete oni stvaraju uslove ne samo za
komuniciranje na zemlji nego i za eventualno interplanetarno komuniciranje.
Treće, informatički mediji obezbjeđuju novi značajan progres u pogledu humanizacije i
demokratizacije komuniciranja. Oni omogućuju maksimalnu informacijsko komunikacijsku
povezanost i individualizaciju. Informacije koje oni posreduju su neutralne provjerljive u
ravnopravnom dijalogu ili polilogu u čijem je središtu razgovor, a ne monolog.

4.IDEOLOGIZACIJA MAS-MEDIJA

u svim fazama svog povijesnog razvoja komuniciranje je imalo obilježje društvenog procesa u
kojem se ostvaruju međusobni uticaji. Posebna je uloga medija u formianju stavova kroz koje se
čovjek potvrđuje kao aktivno, društveno i svjesno biće.
Značaj medija postao je naglašen uključivanjem u komunikacione procese savremenih mas-
medija, zbog njihovih velikih mogućnosti i i naglog razvoja mas-mediji su postali stvarna
društvena sila.
Komunikacija kao beskrajno složen psiho-sociološki fenomen, uvijek je bio uslovljen razvojem
komunikacionih tehnika i prirodom organizacije vlasti. Sa promjenama društvenih odnosa i
prirode vlasti, kao i sa promjenama komunikacijskih tehnika mjenjala se u prošlosti priroda
komuniciranja. Maršal Makluan, kanadski teoretičar komuniciranja , prvi je sačinio jedan
evolucionistički pogled u proučavanju razvoja medija komuniciranja. Prema njemu pri
sagledavanju cjelokupnog društvenog života nije bitan samo sadržaj poruke nego i sam medij,
dakle onaj tehnički sistem koji obezbjeđuje širenje komunikativnih sadržaja.
Prema njemu, tri su vremenska razdoblja karakteristična sa stanovništva povijesnog razdoblja
komunikacija.
U prvom razdoblju obilježje komunikaciji daje pisana riječ koja je svoju najveću efikasnost
postigla pojavom štamparije.
U drugoj fazi Gutenbergova galaksija, dakle epoha u kojoj dominira štamparija podstiče
racionalizam, individualizamj i kreativnost ljudskog duha.
U trećoj fazi elektronski i informatički mediji su nas uveoli u naše vrijeme koje podrazumjeva
globalizaciju komuniciranja i angažovanje svih čovjekovih osjetila u procesu posredovanja
znanja i informacija.
Baš zbog njihovog značaja u pogledu funkcionisanja društvenih odnosa i procesa komuniciranje
je predmet naglašene pažnje svih faktora odlučivanja a posebno vladajućih struktura društva.
Vladajuće grupe u svim društvima nastojale su uspostqaviti takav model komuniciranja koji će
omogućiti funkcionisanje postavljenog sistema vlasti.. krajem prošlog i početkom ovog vijeka,
teorijski i praktično uobličena su tri koncepta koji su na komuniciranje gledali isključivo sa
ideološkog i političkog aspekta. Informativno komunikativni procesi i odnosi posmatrani su
prvenstveno sa aspekta funkcionisanja odgovarajućeg modela vlasti. Svaki od tih koncepata
ostavio je vidan trag u povijesti komuniciranja uopšte.
To su:

20
 - Agit-prop model komuniciranja koji je utemeljila komunistička ideologija,
- Fašistički model komuniciranja,
- Građanski koncept slobodnog informisanja i komuniciranja.

Komunistički model komuniciranja

Komunistička ideologija utemeljila je početkom ovog vijeka model komuniciranja zasnovan na

marksističkom poimanju povijesti i organizaciji društva. Suština mu je u učenju da je historija
zapravo borba između potlačenih i povlaštenih klasa. Do prelaska na viši stupanj organizacije
društva dolazi onda kada se u razvoju prevaziđu postojeći odnosi. Tada dolazi do radikalnih
promjena na društvenoj sceni, nakon koje se uspostavljaju novi društveni odnosi. Tako je
buržoanskim revolucijama razvlaštena feudalna kolasa od strane buržoazije, buržoaziju je
trebao da razvlasti proleterijat, koji će navodno kroz socijalističke a potom komunističke
društvene odnose čitavo čovječanstvo dovesti u beskrajnu sreću.
Za realizaciju marksističkih ideja bila je predviđena odgovarajuća politička organizacija u
formi komunističkih partija kao avangardi radničke klase. Partije su sebe proglašavale
apsolutnim tumačem svega i zastupnikom narodnih naročito radničkih interesa. Kao takve one
su zabranjivale svaku političku konkurenciju. Komuniciranje je okarakterisalo odsustvo bilo
kakvog pluralizma u informisanju. Svaka kritika vladajućih elita koja bi dolazila van sistema
bila je najstrožije zabranjena.
O „pravilnom informisanju“ brinuli su se posebni organi komunističke partije, zaduženi za
pridobijanje narodnih masa koji su poznati pod nazivom agit-propi. Na čelu agit-propa nalazili
su se najistaknutiji partijski kadrovi. Osnovni koncept bio je utemeljen u samoj marksističkoj
doktrini čija je osnovna teza da predstoji neminovna propast građanskog društva i pobjeda
komunizma u svjetskim relacijama. Dvadeseto stoljeće bilo je period organizacije4 agit-propa u
praksi. Prva zemlja gdje su komunisti došli na vlast bila je Rusija gdje su u Oktobarskoj
revoluciji komunisti zbacili carsku vladu i uspostavili vlast pod vodstvom Lenjana. Njihov
model komuniciranja karakterisalo je naglašeno prisustvo propagandnih sadržaja, koristili su
poruke koje su koristile narodu.. u samoj revoluciji su agit-propovci u komuniciranju forsirali
faktor ličnog primjera. Isticali su se skromnošću, oratorstvom, istrajnošću, spremnošću na
žrtvovanje za reolucionarnu stvar.
Odmah nakon pobjede komunizma, sistem komuniciranja organizovan je kao osnovna poluga
čuvanja vlasti. Zabranjeni su svi mediji ,koji nisu radili po instrukcijama partije, svaka kritika
vladajućeg poretka kažnjavana je zatvorskim kaznama a nerijetko i smrću.
S obzirom da je model komunističke vladavine personificirao Staljin ovaj način komuniciranja
naziva se i staljinističkim načinom komuniciranja i traje sve do raspada komunizma 1990
godine.
Značajnu modifikaciju lenjinističko-staljinističkog koncepta komuniciranja izvršili su nakon
1950 godine komunisti bivše Jugoslavije.. oni su inaugurisali model tzv samoupravnog
informisanja. Kreacija tog modela pripisivana je Titu a osnovna teza bila je da se vlast nalazi u
rukama radničke klase. Kako komunistička elita najbolje zna šta narodu treba drugi mediji osim
onih pod kontrolom vlasti, nisu potrebni, jer bi ti nekontrolisani mediji mogli negativno
djelovati na svijest naroda.
Taj model informisanja je na našim prostorima bio dominirajući skoro 40 godina tačnije do
prvih višestranačkih izbora 90.
Svi komunistički modeli komuniciranja imali su nekoliko zajedničkih karakteristika:
1. utemeljenost na marksističpkom učenju koje je sebe proglasilo jedinim
ispravnim tumačem odnosa i procesa u svijetu
2. dominacija vladajućih komunističkih partija u odlučivanju o svim pitanjima
života pa i o sferi komuniciranja

21
 3. propagandnoj funkciji sistema komuniciranja u svim zemljama gdje je KP bila
na vlasti, u tom sistemu bio je zakonom zabranjen svaki pluralizam u
informisanju.

Fašistički model informisanja

Ideologizacija komuniciranja dovedena je do apsurda u fašističkim sistemima organizacije
društva koji su bili utemeljeni na rasisitičkim teorijama po kojima postzoje vrijedne i manje
vrijedne nacije. Osnovni sadržaj fašiostičkog modela komuniciranja, utemeljio je ministar
Trećeg njemačkog Rajha Josef Gebels, jeste propagandno komuniciranje. Odmah po dolasku na
vlast 1933 godine fašisti su u njemačkoj organizovali takav sistem komuniciranja koji je imao
zadatak da glorifikuje fašističpku politiku i ideologiju, njemačku prošlost i fašističke vođe.
Drugačiji mediji bili su potpuno zabranjeni. Informisanje je imalo zadatak da usmjerava svijest
naroda u pravcu podrške fašističkoj politici. Ovakvim sistemom komuniciranja dirigovano je sa
vrha vlasti koja je organizovala posebno ministarstvo za Narodno prosvjećivanje i propagandu.
Zahvaljujući orkestriranoj i sinhronizovanoj propagandi koja je davala osnovno obilježje
komuniciranju fašisti su u zemljama u kojoj su došli na vlast uspjeli fanatizirati ogromne mase i
usmjeriti ih ka realizaciji fašističkih ciljeva. Do otrežnjenja je dolazilo tek kada su fašističke
vojne mašinerije bivale poražene.

Demokratsko komuniciranje
Komuniciranje u zapadnim demokratskim društvima zasniva se na oni8m načelima koje je
proklamovala prvi put francuska buržoanska revolucija krajem 18. vijeka.deviza sloboda,
jednakost i bratstvo transformisana je u načela o:
- ljudskim pravima i slobodama u svakoj zemlji,
- slobodi i pluralizmu informisanja,
- kodifikaciji prava i sloboda u međunarodnim okvirima.
Demokratsko komuniciranje je zapravo sve ono što omogućuje čovjeku da u demokratskom
dijalogu, u svojoj sredini vidi i čuje sebe i druge, da komunicira s drugim ljudima na
ravnopravnoj osnovi i da kroz taj složen proces ostvaruje demokratski napredak u svim
oblastima.
Radi se o konceptu koji je tokom protekla dva stoljeća dograđivan i prilagođavan promjenama u
svijetu.

5.RAZVOJ NOVINARSTVA

Organizovanje novinskih redakcija

Novinarstvo kao specifična djelatnost je historijska kategorija. Nastalo je na onoj stepenici

društvenog razvoja kada se potreba ljudi za informacijama počela zadovoljavati pomoću medija
masovnog obavještavanja.
Novinarstvo je planska organizovana djelatnost nastala u određenim historijskim okolnostima
kao način, oblik i sredstvo društvenog komuniciranja pomoću masovnih medija, prvenstveno
štampe, radija, televizije, kompjutera i sl. Kao oblik i način komuniciranja novinarstvo daje
naglasak na prezentiranje činjenica o stvarnosti na osnovu kojih se razumijeva sviojet u kojem
živimo i donose odluke koje se tiču odnosa prema tom svijetu.. novinarstvom se dakle može
nazvati organizovana aktivnost koja za rezultat ima prikupljanje obradu i distribuciju saznanja
o određenim pojavama činjenicama i događajima.

22
Novinarstvo zadovoljava suštinsklu ljudsku potrebu za „novim spoznajam, informacijama što u
najširem smislu označava ukupno ljudsko snalaženje u svijetu radi što uspješnijeg djelovanja“
(M.Sapunar).
Juoš su grčki filozofi uočili da je čovjek u biti homo informaticus, znatiželjno biće koje ima
potrebu da stvara, posreduje i prima informacije. Zadatak novinarstva je da koristeći
najsavremenija tehnička sredstva kao medije za posredovanje podataka, informacije posreduje u
pravo vrijeme, na prijemčiv način velikom broju recipijenata.
Sa pojavom čovjeka počinje njegova društvena komunikacija, u početku je to neverbalna,
ideomotorička (gest, mimika, krik). Vremenom čovjek razvija svoje sposobnosti, počinje govor,
razvija se pismo. Pronalaskom štamparije i papira obezbijedilči su pretpostavke za razvoj ,as-
medija i novinarstva a pronalazak elektronskih medija predstavlja revolucionarnu fazu u razvoju
novinarstva.
Moderna historija novinarstva početak duguje epohalnom Gutenbergovom pronalasku
štamparije. Nekoliko decenija nakon toga pojavljuju se prve brošure, letci zatim i novine. U
početku su prvi novinari i novine imale zadatak da distribuiraju službene informacije o mjerama
i odlukama vladajućih struktura. Društvene promjene koje stupaju na snagu pretvaraju novine u
profitabilnu robu pomoću koje se može obezbijediti i održati uticaj ali i osigurati zarada.
Potreba za kvalitetnom novinom dovodi do usavršavanja orghanmizacije novinarskog rada u
cjelini. Na proizvodnji novina počinju raditi čitavi novinarski kolektivi čiji članovi dobijajau
posebna zaduženja. Formiraju se tri vrste timova koji su neposredno angažovani u pripremi i
distribuciji novina. To su :
- novinske redakcije
- štamparije
- ekipa za transport novina do čitalaca.
Redakcije su dijelovi novinske produkcije koje su najneposrednije zadužene za proizvodnju
novosti. U njima se informacije prikupljaju, obrađuju i klasifikuju. U redakcijama su
angažovani najkreativniji novinarski kadrovi zaduženi za produkciju novinskog sadržaja,
poznati su pod nazivom žurnalisti. U 19 vijeku počinje organizacija redakcija na rubrike u
kojima dolazi do izražaja specijalizacija novinskog rada. Tako nastaju rubrike za unutrašnju
politiku, za vanjsku politiku, privredu a potom za sport, kulturu i humor.
Drugi važan segment novinske produkcije su štamparije u kojima se duhovna kreacija
novinarskih sastava prenosi na papir. Štamparija se razvijala u periodu od 550 godina kao i
način transporta novina do čitalaca.
Koncepciju organizovanja novina preuzimaju i eletronski mediji.
Shodno tehničkim karakteristikama medija razvila su se u drugoj polovini 20 vijeka tri
dominantna tipa novinarstva:novinarstvo u štampi, na radiju i televiziji. U drugoj polovini 20
vijeka dolazi do intenziviranja specijalizacije novinarskog rada u mas medijima. Osnivaju se
mediji koji obezbjeđuju sadržaj za posebnu ciljnu publiku što je posljedica prilagođavanja na
tržištu. Tako nastaje ekonomsko novinarstvo. Štampa doprinosi razvoju ekonomske strukture i
komercijalne kulture. Širenjem ideja i posredovanjem znanja listovi u to vrijeme otvaraju
proces stvaranja internacionalnih ekonomija koje su prerasle u globalan ekonomski sitem.
Tokom posljednjih decenija 20 vijeka, savremena tehnika unosi bitne novine u novinarskom
radu. Potiskuje se novinar sveznalica a zahtjeva se timski rad koji se oslanja na usluge
stenografa, daktičlografa, lektora, korektora i sl. Novinar mora da zna rukovati svim tehničkim
uređajima poput fotoaparata, kamera a i neophodna je njegova jezička pismenost, politička
obavještenost, pouzdano pamćenje i radoznalost što je preduslov kvlaitetnog rada jednog
novinara.

Dopisničko novinarstvo

23
Nagli razvoj štampe podstaklo je brojne listove da novosti traže tamo gdje se događaju. Ta glad
za najaktuelnijim novinama uslovila je pojavu novinara dopisnika, osobe koja za svoj list šalje
tekstove sa lica mjesta. Devetnesti vijek je vrijeme nastanka dopisničkog novinarstva. U tom
stoljeću ratovi su bili posebno zanimljivi evropskoj javnosti pa se u Evropi prvo javlja
institucija ratnog dopisnika. Prvo ratno dopisništvo imajo je Tajms koji je prenosio rat na Krimu
između Engleske i Rusije. Dopisnik Viljem Rasel svojim izvještajima sa bojnog polja doprinjeo
je povećanju tiraža a zbog njegovih kritika na vojsku Britanija prvi put u historiji uvodi vojnu
cenzuru.
Američki građanski rat privukao je pažnju javnosti širom svijeta što doprinosi širenju ratnog
dopisništva jer brojni evropski listovi šalju dopisnike u Ameriku. U tom ratu počinje masovnija
upotreba fotografije, rađa se tzv „američka škola novinarstva“ karakteristična po zanimlji9voj
kratkoj reportaži sa tematikom iz života vojnika i naroda.
U drugoj polovini 19 vijeka ratni sukobi između Turske i Rusije i Amerike i Španije prema
nekim historičarima izazvali su upravo ratni dopisnici. Američki dopisnik iz Otomanskog
carstva Mekdžejehajm, je za svoje listove SAD slao lažne reportaže o navodnom pokolju
kršćanskog stanovništva u Bugarskoj. Tekstovi u javnosti su podstakli mržnju protiv Turske što
je iskoristila Rusija kao povod da objavi rat Turskoj.
I Američko-španskom ratu doprinjela je želja američkih listova da povećaju tiraž što se
postizalo ratnim senzacijama. Američki izdavač Herst ekploziju američkog broda na Kubi
predstavio kao diverziju Španaca. Američka javnost bila je toliko ogorčena da je objavila rat
Španiji.
I u 20 vijeku novinarska slava najčpešće se sticala na ratnim poprištima jer ratno dopisničko
novinarstvo pruža mogućnosti za ispoljavanje najviših novinarskih kvaliteta: pismenosti,
snalažljivosti u dolaženju do informacija.
U Prvom svjetskom ratu ratno dopisništvo bilo je dio globalne mašinerije. Osnovni zadatak
štampe i novinara bio je da pomognu u mobilizaciji svoje strane za rat i da demorališe
protivničku. U pojedinim ratujućim zemljama prvi put se tokom rata organizuju ministarstva za
informativno-propagandnu djelatnost. Ta ministrastva su podsticala raspirivanje mržnje prema
suprotnoj a simpatija prema vlastitoj strani. Najznačajniji događaj između dva svjetska rata koji
je dugo potresao svjetsko javno mjenje bio je španski građanski rat. Na tom ratištu svjetsku
slavu su kao novinari stekli budući pisci poput Hemingveja, Kestlera, Majncerbergera i drugih.
Drugi svjetski rat karakterisala su tri koncepta ratnog dopisničkog novinarstva: njemapčki,
britanski i ruski. Za ukupno informisanje sa ratišta u Njemačkoj brinulo je Ministarstvo za
narodno prosvjećivanje i propagandu koje je imalo odjele za štampu i radio. Mediji pod
njegovom kontrolom stvarali su uvjerenje u javnosti da je njemačka vojska nepobjediva. I
Britanija je imala ministarstvo za informiranje, britanski ratni dopisnici bili su posve
inkorporirani u britansku armiju. Prema sovjetskom modelu ratnog informisanja izvještavanje
dopisnika bilo je u nadležnosti agit-propa. Agit-propi su procjenjivali da li je neka informacija
za javnost ili ne. Najčešće su prešućivali neke događaje pa se4 za njih saznalo tek poslije rata.
Tri su osnovne karakteristike ratnog dopisničkog novinarstva u 20 st. Prva je masovno
korištenje cenzure kao sredstva za onemogućavanje medija da posreduju tzv nepoželjnu
informaciju. Sve ratujuće zemlje nastojale su onemogućiti objavljivanje vijesti koje bi narušile
njihovu sliko o sebi iprotivniku pa su nastojali uspostaviti kontrolu nad dopisnicima i njihovim
tekstovima. Na toj osnovi nastalo je tzv jednostrano informisanje ili jednostrano novinarstvo
koje je ignorisalo novinarsko načelo druge strane. Novinari su tako često pisali o pobjedama a
skoro nikako o porazu. Međutim kako je rat jedan nenormalan društveni proces u kojem je
narušena i komunikacija nemoguće je govoriti o objektivnosti u ratnom dopisništvu.
Druga karakteristika je integrisanost ratnog dopisništva u ukupan informativni sistem zemlje
koja je u ratu. Kao dio tog sistema ono je uvijek bilo podređeno temeljnom cilju – pobjedi nad

24
neprijateljem. Stoga je novinarstvo redovno bilo u funkciji uvjeravanja ljudi da je neophodno
provoditi odluke rukovodstva.
Treća karakteristika ratnog novinarstva bila je upotreba najsavremenijih tehničkih sredstava za
masovno prenošenje informacija. Upotreba tehnike omogućila je medijima da u artu bitno utiču
na mišljenja i ponašanja ljudi i da postanu jedno od najefikasnijih oruđa ratovanja. Već u Prvom
svjetskom ratu novinarstvo je zbog njegovih mogućnosti da utiče na ishod rata nazvano
„sedmom silom“.

Agencijsko novinarstvo
Potreba za prevazilaženjem dva suš+tinska problema komuniciranja vrijeme i prostor, nametali
su čovjeku obavezu da pronalazi ona sredstva koja će komuni8kaciju učiniti bržom,
kvalitetnijom i masovnijom. Nova tehnologija je omogućila ustroj novih organizacionih oblika
koji su bili u funkciji racionalizacije i efikasnosti posredovanja komunikativnih sadržaja. Jedan
od tih novih oblika informisanja pojavio se u prvoj polovini 19 vijeka pod nazivom
informativne agencije ili telegrafske agencije (zbog upotrebe telegrafa).
Utemeljitelj savremenog agencijskog novinarstva u svijetu bio je francuz Šarl Avas koji je u
Parizu organizovao jednu vrstu oglasne službe preko koje je prikupjlao i distribuirao razne
informacije. U početku je te informacije prodavao firmama i državnim ustanovama. Budući da
su interes za tu vrstu novosti pokazivali i listovi Avas službu reorganizuje u informativnu
agenciju. Avas je prvi organizovao službu prikupljanja vijesti koje se prezentiraju bez
navođenja autorstva, u potpisu je samo stajao naziv agencije. Avas je prvi organizovao i
posebnu telegrafsku službu zvanu taksikograf. Prve agencijske vijesti ticale su se uglavnom
stanja na francuskim, engleskim i njemačkim berzama.
U drugoj polovini 19 i početkom 20 vijeka nastaju najpoznatije svjetske agencije koje i danas
dominiraju u sistemu distribucije informacija: Rojter, Associated Press, United Press
International (UPI).
U 20 vijeku i ostale zemlje dobijaju svoje agencije. Na južnoslavenskom prostoru prvu
novinsku agenciju osniva KSHS pod nazivom Avala, NOP Jugoslavije osniva Tanjug. Nakon
raspada Jugoslavije nove države osnivaju svoje agencije: Hrvatska Hinu, BIH BH press itd.
Novinarstvo u novinskim agencijama karakterišu sažeti, jasni informativni sadržaji (vijesti,
izvještaji i komentari), pisani shodno načelu istinosti, pravovremenosti i uvjerljivosti.

5.POČECI KOMUNOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Teorija i praksa masovnog komuniciranja postala je predmetom naučnog interesovanja u

prvoj polovini 20 vijeka. Tačnije sa pojavom najsavremenijih medija za posredovanje
poruka. Korijeni teorijskih eksplikacija sežu u stari vijek. Još je Aristotel tragao za vezama i
zakonitostima u komunikativnom procesu. On je prvi utvrdio deset elemenata koje treba da
ima svaka informacija ukoliko se njome želi postići veza između komunikatora i
recipijenta. To su subjekt komunikacije, radnja, mjesto izražavanja i realizacije neke ideje,
vrijeme, relacija, uzročnost, cilj, kvalitet, razlog promjene stanja, modifikacija ponašanja
objekta. Ovaj koncept je teorijski racionalizirao Kvintilijan koji je utvrdio da svaki
komunikativni sadržaj mora odgovoriti na pet topičkih pitanja: ko, gdje, kada, kako i zašto.
Nakon Prvog svjetskog rata kada se uočava ogroman značaj propagandog komuniciranja
naučnici počinju sa intenzivnim istraživanjem komunikacijskih fenomena. Komuniciranje u
tom vremenu dobiva tretman bazičnog društvenog procesa. Polazeći od komuniciranja kao
izraza čovjekovog života naučnici nastoje proniknuti u njegov povijesni razvoj ali i odrediti
njegove savremene osobenosti. Stoga se tridesetih godina ovog vijeka bilježi prva expanzija
komunikoloških istraživanja u čemu prednjače SAD.

25
 Naučna istraživanja u oblasti komunikologije između dva svjetska rata i u vrijeme hladnog
rata imaju uglavnom ideološki predznak. Bila su u funkciji ideološkog i političkog
nadmetanja između velikih sila i svjetskih blokova.
Tek je u okviru modernih društvenih nauka prvenstveno sociologije i socijalne psihologije
zabilježeno spekulativno, nepristrasno razmatranje pojedinih društvenih fenomena kako bi
se došlo do novih i proširila postojeća saznanja o komunikativnim procesima.
Od tog perioda do danas komunikologija je dobila čvrsto mjesto u spektru društvenih nauka.
Razvile su se i posebne komunikološke discipline kao što su propaganda, teorija
komuniciranja, teorija radija i televizije, teorija komunikacijskih sistema. Sve te discipline
imaju svoj predmet istraživanja opšte i posebne metode, naučna sredtva i ciljeve koji se
mogu provjeriti u komunikativnoj praksi.
Tridesetih godina 20 vijeka organizovani su pri pojedinim univerzitetskim centrima posebni
studiji novinarstva i komuniciranja. Nastaju specijalni centri koji se bave istraživanjem
komuniciranja. Prvi takvi centri nastaju u SAD a kasnije i u drugim svjetskim centrima
Krakov, Pariz, Berlin, Moskva....
Svi ti istraživački centri mogu se podijeliti u tri kategorije:
1. samostalne komercijalne organizacije koje vrše nesistematska istraživanja za potrebe
različitih naručilaca (medijskih organizacija, državnih ustanova). To su razni instituti za
istraživanje javnog mijenja, agencije za odnose sa javnošću i slično.
2. istraživačke službe samih medijskih organizacija koje prvenstveno postoje radi
zadovoljavanja razvojnih potreba tih organizacija. Takve službe osnivale su sve velike
medijske kompanije u svijetu proteklih decenija.
3. treću i najvažniju kategoriju činile su akademski komunikološki instituti pri
novinarskim ili drugim fakultetima društvenih nauka. Ovi centri realizuju primjenjena
dakle prktična istraživanja za potrebe raznih naručilaca ali i fundamentalna naučna
istraživanja u cilju pomicanja granice teorijskih i praktičnih znanja u oblasti
komunikologije.
Naučna istraživanja u našoj zemlji su veoma oskudna i počinju tek 70 tih godina ovog vijeka.
Pionirski koraci na tom planu učinjeni su na fakultetu političkih nauka koji je osnovao Institut
za društvena istraživanja. Svoj centar za istraživanje radija i televizije imala je i RTV Sarajevo
odnosno BiH koji se bavio uglavnom istraživanjem gledanosti i slušanosti ovog medija i
praćenjem razvoja komunicijske tehnologije u svijetu.
Komunikološka istraživanja uglavnom su bila usmjerena u pomicanju granica postojećih znanja
u tri pravca:
- u pravcu istraživanja novinarstva i masovnog komuniciranja uopšte
- u pravcu istraživanja uzročno-posljedičnih veza odnosa koji nastaju u komunikativnom
procesu
- u pravcu istraživanja interpersonalnog komuniciranja
u sva tri slučaja cilj istraživanja je bio isti pomaći granicu saznanja o ljudskom komuniciranju
kao bazičnom procesu svakog društva.
U toku posljednje polovine 20 vijeka komunikološkim pitanjima bavili su se teretičari
komunikologije ali i drugih naučnih disciplina. Pedesetih goidna počinju značajnija sociološka
poniranja u oblast komuniciranja. Sociolozi se poebno bave problemima kulture i jezika u
kontektu funkcije komuniciranja. U tim naporima prednjače Dankan, Gofman i Blamer koji
utvrđuju da je komuniciranje spona koja obilježava svako društvo, državu i njenu vlast, da je to
osnovna veza među kulturama, civilizacijama i narodima.
Sva dosadašnja komunikološka istraživanja mogla bi se klasificirati u tri grupe. Prvu čine
studije koje se bave masovnim komuniciranjem kao institucionaliziranom društvenom
funkcijom. U tu grupu spadaju naučni radovi o medijskim organizacijama, normativnoj
regulativi, informativnom sistemu, oblicima društvene konzrole i sl.

26
Druga grupa istraživanja se bavila prirodom procesa i odnosa u procesu komuniciranja. Radi se
o radovima čija sadržinska tematika se odnosi na izbor medija, prirodu poruka, publiku,
probleme prenošenja komunikativnih sadržaja, pitanje efekta poruka i sl.
Posebna grupa istraživfanja usmjerena je bila ka sagledavanju uticaja medija i komunikativnih
procesa na stavove mišljenja i ponašanja pojedinca. Istraživači interpersonalnog komuniciranja
koncentrisali su svoju pažnju na male društvene grupe i na pojedine segmente komunikativnog
procesa kao što su komunikatori, mediji verbalne i neverbalne komunikacije, društveni kontekst
komuniciranja, terapeutske komunikacije, rekreativno komuniciranje i recipijente
komunikativnih sadržaja.
Pošavši od prvih opisa pojava u domenu komuniciranja koje nalazimo u djelima Aristotela i
Kvintilijana, komunikologija se 70-tih godina 20 vijeka stala u red složenih društvenih nauka
koje imaju svoj predmet istraživanja metode sredstva vezu sa graničnim naukama, principe,
pravila i zakonitosti istraživačkih postupaka. Njen razvoj tekao je po općoj formuli svake nauke
koja sadrži sljedeće bitne etape: opis, popis, propis, regulacija, predviđanje.
Medijskim bumom do kojeg je došlo razvojem radija, televizije, satelitske i kompjutorske
tehnologije, počinju se u drugoj polovini 20 vijeka stvarati uslovi i za teorijska promišljanja
pojedinih vrsta medija. Nastaju posebne komunikološke discipline koje za predmet svog
interesovanja uzimaju pojedine kanale za posredovanje informacija kao što su radio, televizija,
film...
Uporedo se u mnogim zemljama razvijaju ustanove za proučavanje komunikoloških piotanja.
Nastaju posebni instituti za novinarstvo, komunikološki instituti, instituti za medije, instituti za
javno mjenje... oni obično sadrže odjele za teorijska istraživanja, odjele za istraživanja povijesti
komuniciranja, za proučavanje radijskog, televizijskog marketinškog i propagandnog
komuniciranja i posebne odjele koji se bave obrazopvanjem kadra.

7.BORBA ZA SLOBODU ŠTAMPE I CENZURE

Javnu komunikaciju među ljudima prate od njenih početaka kao društvene i historijske
kategorije dvije tendencije. Radi se , na jednoj strani o kontinuiranim naporima u pravcu
dosezanja novih sadržajnijih, kvalitetnijih sloboda u prikupljanju i plasiranju informacija ali
i istovremenih nastojanja da se ta sloboda ograniči, kontroliše, drži pod nadzorom.
Cenzura je uvijek u prošlosti bila izraz nastojanja da se sačuvaju pozicije moći i vlasti, dok
je borba za slobodu informisanja i mas-medija u principu bila izraz nastojanja da se uvećaju
mogućnosti opšte slobode, ljudskih prava, demokratije i humanizma. Pod pojmomj
„sloboda javnog komuniciranja“ podrazumijeva se sloboda prikupljanja, distribuiranja i
korištenja informacija. Uži pojam je „sloboda medija“ koji znači osnivanje, organizaciju i
korištenje štampanih i elektronskih medija.
Sloboda štampe, sloboda informacija, pluralizam informisanja počinje sa rađanjem
„gutenbergove galaksije“ tj pojavom štamparije i pisane riječi u njenom masovnom obliku.
Uočivši da štampa može biti vrlo konkretna i učinkovita opasnost po postojeće odnose u
kojima u dominirali crkva i feudalna vlastela, vlasti su u zapadnoj Evropi već krajem 15 i
početkom 16 st počele preduzimati mejre u pravcu obezbjeđivanja vlastitog monopola u
sferi javne komunikacije.

27
Cenzura je riječ latinskog porijekla a znači ocjenjivanje, pregledanje, kritičko ispitivanje.
Tim terminom nazivaju se i ustanove koje su od strane vlasti zadužene za kontrolisanje ili
zabranu štampanja nepodobnih novina, knjiga i časopisa. Cenzori su ljudi koji se tim
poslom službeno bave, koji kontr4olišu, nadziru štampu i izdavačku djelatnost uopšte.
Cenzori su krajem 15 st bili katolički biskupi koju je na tu dužnost postavljao lično papa. U
Engleskoju i Francuskoj samo je kralj mopgao izdavati novine. Ovim preprekama pobunili
su se mlada buržoazija koja u prvi plan stavljaju zahtjev za slobodu štampe, zbora i
dogovora.
Druga polovina 18 st bila je vrijeme prvih žestokih sudara na političkom terenu između
pobornika i protivnika slobode štampe. Zahtjev za slobodu informisanja U Engleskoj bio je
u uskoj vezi sa nastojanjem štampe da ima slobodan pristup zasjedanjima parlamenta i
mogućnost izvještavanja o parlamentarnim debatama. Na kritičke napise u štampi vlasti su
odgovarale zabranom listova i hapšenjem novinara. 1770 godine počinje izlaziti list Public
Advertiser koji kritikuuje i samog kralja vladu i ministre. List se smatra vijesnikom
moderne štampe.
Kolijevka slobodne štampe su SAD gdje je u samoj Deklaraciji o nezavisnosti utemeljeno
načelo slobode komuniciranja i slobode štampe. Francuska buržoanska revolucija također u
prvi plan ističe slobodu komuniciranja i u njenim okvirima slobodu štampe.
Čitav 19 vijek bio je period u kojem je cenzura dominirala na području javnog
komuniciranja. Početkom tog stoljeća Napoleon je zakonom zabranio štampanje
nepoćudnih listova. Od njegovog vremena ustaljuje se pojava i danas poznata pod nazivom
„dirigovana štampa“. Nakon pada Napoleona uspostavlja se nova cenzura pod vodstvom
novog političkog pokreta predstavnici su marks i Engels. Marks je slobodu štampe
posmatrao u kontekstu opšte slobode a cenzuru kao izraz nastojanja vladajućih struktura da
bezkonačno ostanu na vlasti. Marks i njegovi sljedbenici su tumačili da sloboda štampe u
kapitalističkom i građanskom društvu nije moguća jer je sloboda u tim društvima limitirana
klasnim odnosima, činjenicom da su društveni odnosi regulisani pomjeri kapitalista
odnosno vlasnika nad sredtvima za proizvodnju.
I komunisti su nakon dolaska na vkast verbalno proglašavli slobodu informisanja a u praksi
su najstrožije zabranjivali pluralizam u sferi komuniciranja. Mediji su u socijalističkim
zemljama tretirani kao najefikasniji instrument u borbi za očuvanje vlasti. U vrijeme
socijalističkog informisanja nastao je pojam autocenzura. To je svojevrstan strah autora
tekstova, novinara da se svojim pisanjem ne ogriješe o interese i težnje vladajuće strukture.
Komunistički ideolozi su građanbskom načelu „slobode informisanja“ suprostavljali načelo
„istinitog informisanja“. Pri tome su pod istinitom informacijom podrazumijevali samo one
sadržaje koje plasiraju njihovi mediji. Komunisti ulažu velike napore u kontrolisanju
mišljenja svakog pojedinca, zabranjivan je najstrožije uvoz štampe, ometane su radio i
televizijske komunikacije. Barijere koje su oni postavljali slobodnom komuniciranju među
narodima ostale su poznate po nazivu „gvozdene zavjese“.
Cenzura je postojala i u BiH. Austrougarska vlast je često pribjegavala zabranama listova
koji nisu djelovali na liniji očuvanja njenih interesa u BiH. Kraljevina Jugoslavija bila je još
konsekventnija, rigoroznom cenzurom onemogućavano je svako pisanje koje je ugrožavalo
red i poredak u državi. Novinari su strogo kažnjavani listovi zabranjivani a naročito je
gušena štampa koja se zalagala za samobitnost BiH.
U vremenu socijalističke vlasti u BiH pluralizam u informisanju onemogućen je zakonskim
normama prema kojima je bilo zabranjeno štampanje i distribuirnje medija koji narušavaju
socijalističke samoupravne odnose. Posebnim zakonom bila je regulisana distribucija listova
koji su štampani u inostranstvu a listovi koji su eventualno kritikovali vlast bili su
zabranjivani. Zvanično cenzura nije postojala ali se sistem putem specifičnih mehanizama u
organima vlasti i samocenzure novinara štitio od nepoželjnog i nepodobnog informisanja.

28
III DIO

HISTORIJSKI ASPEKT MAS-MEDIJA U BIH

KOMUNICIRANJE U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

Historija današnje Bosne počinje negdje polovinom srednjeg vijeka, nakon pada Zapadnog
rimskog carstva Bosna se našla na granici civilizacija istočne i zapadne. U tom vremenu
došlo je do naseljavanja Slavena na balkanske prostore i njihovog pokrštavanja. Kakva je
bila političko pravna organizacija teritorije tadašnje Bosne malo je poznato. U tim
vremenima, nakon perioda konsolidacije slavenskog lelementa, stanovnici Bosne koji su
sebe zvali Bošnjani, počinju zaokruživati svoju državnu zajednicu. Od tada do danas traje
državno-pravni kontinuitet bosanske države a može se podijeliti na tri velika razdoblja:
- razdoblje srednjovjekovne bosanske države,
- period osmanske vladavine,
- period modernog doba, koji se kulturno povijesnom i komunikacijsko-povijesnom
smislu može podijeliti na
- vrijeme austrougarske vlasti,

29
 - vrijeme Kraljevine Jugoslavije,
- vrijeme SFRJ.

Svaki od ovih perioda imao je u svojim domenima života svoje specifičnosti i karakteristike.
Počeci pismenosti na području današnje BiH dio su razvoja pismenosti starih Grka i Rimljana.
Pismo kojim su se služili bilo je alfabet iz tog perioda nisu pronađeni značajniji pisani tragovi.
Zna se samo za brojne rimske puteve koji su vodili preko naše zemlje sa zapada na istok. Neki
od njih imali su status najvažnijih državnih magistrala po kojima su se kretali glasnici prema
važnim administrativnim i političkim centrima carstva.
Kada je u pitanju srednjovjekovna bosanska država ti dokumenti su broniji. Pisane spomenike
koji su nastali u tom periodu Mak Dizdar u djelu Stari bosanski tekstovi podijelio je na tzv
kanonske ili crkvene rukopise u koje je svrstao jevanđelja, poruke apostola, poslanice,
apokalipse i apokrife i tzv nekanonske tekstove koji su više vezani za kulturni i svjetovni život
bosanskog čovjeka: razni zapisi, natpisi povelje, darovnice, patarenske komentare... ta vrsta
pisane komunikacije Bošnjaka nastala je nakon dugog razdoblja govornog komuniciranja u
Bosni.
Grčka i latinska pismenost bila je osnova pismenog komuniciranja do prodora slavena i
pokrštavanja stanovništva. Nakon reforme grčkog alfabeta koju su izvršili Ćirilo i Metodije u
Bosni se počinje koristiti četiri vrste alfabeta: bosančica, glagoljica, ćirilica i latinica. Glagoljica
je alfabet kojim su pisali katolici, bosančica je prilagođena Bošnjacima, ćirilica pravoslavcima.
Latinica je manje korištena a najprisutnija je bosančica o čemu govore sačuvani tekstovi tog
perioda.skoro svi vladari imali pri svojim dvorovima grupu učenih i pismenih ljudi čiji je
zadatak bio sastavljanje pisanih poruka. Poseban značaj imaju i nadgrobni
spomenici.specifikum te bosanske komunikacije proizlazi iz njenog bća utemeljenog u
vremenima prvih borbi za njenu samobitnost i samosvojnost Bosne. Tu specifičnost karakteriše
postojanje Bosne na granici dviju svhetskih religija i utemeljenje specifičnog vjerskog
vjerovanja koja je poznato pod nazivom „crkva bosanska“. Pisana komunikacija tog perioda
puna je dijaloga, razumjevanja, koegzistencije. U pisanim porukama koje su ostale uklesane na
stećcima nema kletve, kritike, nema podsticanja na mržnju. Komunikacija se shvata kao način
za ublažavanje razlika i napetosti, za podsticanje saradnje radi prihvatanja razluičitosti
Srednjovjekovni stećci kao specifičnost srednjovjekovne Bosne bili su i svojevrsni mediji
komuniciranja. Na njima su ispisivane poruke koje se nisu odnosile samo na pokojnika nego i
na socijalno psihološke sadržine koje govore o običajima, stanju, odnosu prema životu.
U čitavoj povijesti Bosne komuniciralo se na bosanskom jeziku. Čak i u turskom vremenu
bosanski je bio glavni jezik informisanja i komuniciranja. Naziv bosanski jezik je
najvjerovatnije nastao u vrijeme stasanja bosanske srednjovjekovne države 11, 12 stoljeće.
U 17 vijeku ponovo se intezivira upotreba pojma bosanski jezik čime se naglašava razlika
između jezika domaćeg stanovništva i jezika vojne i upravljačke strukture čiji je jezik bio
turski..
Na odrednici bosanski jezik insistirale su i Austrougarske vlasti u vrijeme kad je nakon
okupacije BiH na vlasti bio Benjamin Kallay. Na taj način željeli su se naglasiti subjektivnosti
Bosne u odnosu na Hrvatsku i Srbiju. Bosanski jezik u svom višestoljetnom opstojanju
manifestovao je unutarnju vitalnost uspijeva preživjeti sva svojatanja i osporavanja. Svojim
bogatsvom i ljepotom on biva polovinom prošlog vijeka inspiracija srpskim i hrvatskim
jezičkim reformatorima (Karadžić, Gaj) da standarde hbosanskog jezika uzmu za
standardizaciju njihovih jezika. Tako reformisani jezik oni su nazvali srpsko-hrvatskim. Taj
naziv nametnut je bio stanovništvu bošnjačke i crnogorske nacije nakon Prvog svjetskog rata.
1990 godine ponovo je u službenu upotrebu vraćen stari naziv bosanski jezik koji se sada nalazi
u fazi međunarodne verifikacije i međunarodnog priznanja.

30
Komuniciranje u bih za vrijeme osmanske vladavine
Vrijeme osmanske vladavine u BiH počinje sa prvim godinam novog Vijeka. 1463 godine
porazom bosanskog kralja Stjepana Tomaševića od strane Mehmeda el Fatiha dolazi do pada
bosanske države a Bosna kao posebna administrativno politička cjelina ulazi u sastav
Osmanskog carstva.
Osmanlije su u Bosnu donijele novu kulturu, novu organizaciju privrede, administracije, vojske.
Najznačajnije promjene su u vjerskom sistemu. Bogumili progonjeni od rimske crkve prelazi na
islam a to čini i dobar broj katolika i pravoslavaca.
U sferi pismenosti pored bosančice uvodi se arapsko pismo. U usmenoj komunikaciji vladajuće
elite koristi se turski a manje i arapski jezik. Štokavski izgovor kao temeljna jezička crta
Bošnjaka, prožima se orijentalnim uticajima čime bosanski jezik uz zadržavanje prvobitne
autohtonosti, postaje osobeniji i bogatiji. Tu se ističu turcizmi i orijentalizmi.
Tokom osmanske vladavine komunikacija se odvijla posredno i neposredno.pismena
komunikacija u Bosni bila je zastupljenija nego na drugim područjima Balkana. Početkom 16
stoljeća ustaljuju se tri tadašnja jezika turski arapski i perzijski. Uz ćirilicu, bosančicu i latinicu
jedno od zvaničnih pisama postaje i arabica. U 16 vijeku na naše tlo pristižu Jevreji koji koriste
svoj jevrejski jezik ali i posebno pismo „raši“ a zadržavaju i znanje španskog i portuglskog
jezika.
Turski jezik i arapsko pismo preuzimaju primat u zvaničnom državnom komuniciranju.
Bosančica se koristi sve do 18 vijeka a koriste je begovi koji vuku korijen iz Crkve bosanske pa
se nazivala begovskom ćirilicom. U Dubrovačkom arhivu sačuvano je nekoliko stotina
dokumenata pisanih bosančicom.
U okviru Pravoslavne i katoličke crkve njeguje se ćirilica i latinica odnosno staroslavenski i
latinski jezik. Obrazovne ustanove nalazile su se uglavnom u okviru vjerskih zajednica kao
jednih od osnovnih stubova osmanskog društva. Vjerske slobode su zagarantovane sa najvišeg
nivoa vlasti.
Komuniciranje je u tom složenom bosanskom društvu podrazumijevalo poznavanje pisma i
poznavanje jezika tako da su odmah počeli sa osnivanjem škola u kojem su obrazovani mladi. U
okviru Islamske zajednice osnivaju se Medrese, mektebi koji su otvarani za bosansko plemstvo
ali i za običan narod. Medrese su bile srednje škole a u okviru njih djelovale su ustanove za
prepisivanje knjiga.
Početkom 19 vijeka osnivaju se ruždije, škole svjetovnog karaktera u kojima se piše arapskim
pismom ali na bosanskom jeziku. Škole u kojima se piše ćirilicom postojale su u okviru
pravoslavne crkve, a latinica se uči u katoličkim samostanima. Na dalje školovanje odlazi se u
Carigrad, Rim, Kaioro, Svetu Goru itd.
Prenošenje pismenih poruka bilo je u nadležnosti same države. Najvažnijim putnim
komunikacijama kretali su se glasnici – tatari. U glasničkoj službi postojala je izvjesna
hijerarhija: prenosioci vijesti regionalnog karaktera bili su ferjadžije a lokalnog turnadžije.
Pored pisma postojala su i sredstva posrednog komuniciranja, na graničnim područjima
razvijena je komunikacija pomoću svjetlostnih kodova, na graničnim utvrdama korištena je
zvučna komunikacija topovi a pucnji su nagovještavali važne događaje. Funkciju vizuelnog
sredstva imali su barjaci koji su predstavljali uzbunu na rat.
Verbalna komunikacija nosila je sva obilježja bh društvene situacije. Dolaskom islama stvara se
novi kulturni ambijent čiji sadržaj postaju islamske vrijednosti, prvenstveno religija, novi jezik,
običaji idr. Komunikacija Bošnjaka oblikuje se u gradovima i ta urbana komunikacija
karakteristična je po uvažavanju susjeda po suzdržanosti i toleranciji. Verbalna komunikacija
nosi mnoge elemente vjerske pripadnosti. Komuniciranje se odvija unutar džemata. Džemat je
organizovan segment lokalne zajednice u kojem se rješavaju odgovarajući problemi. Mahala je
uglavnom lokalna zajednica stanovanja gdje je težište na neformalnom komuniciranju. Džemat i
mahala čine čaršiju u čijem centru su dućani, pazarišta, kahvane, hanovi i hamami.

31
U džematu i na dvorovima vlastele govorna komunikacija se odvijala u vidu muhabeta.
Muhabet je razgovor ravnopravnih učesnika u kojem se cijenila snaga argumenta, uvažavalo
drugo i drugačije mišljenje.
Pored ove neformalne komunikacije koja je bila rezultat običaja postojala je i
insuticionalizirana komunikacija tipa licem u lice, a glavni medij je pazarište gradski trg na
kojem je komunikativne sadržaje prenosio telal: presude kadije, pojava bolesti, najave rata,
povećanje cijena isl. Telali su imali svoje esnafe, na čijem čelu je bio telelbaša.
Do uočljive promjene u strukturi komunikativnih sadržaja dolazi tek polovinom 19 vijeka kada
Bosna postaje poligon nadmetanja srpskog i hrvatskog nacionalizma.

Razvoj štamparstva u BiH

Bih na komunikacijskom planu nosi sve do polovine 19. st obilježje područja u kojem dominira
verbalna, usmena, interpersonalna komunikacija. Nove savremene ideje iz zapadne Evrope
prodiru na istok pa i na područje BiH.
Sa stanovištva komuniciranja najznačajniju novinu predstavlja početak razvoja štamparstva
koje u drugoj polovini 19 vijeka omogućuje bržu i potpuniju komunikaciju. Prva bosanska
štamparija osnovana je u Sarajevu 1866 godine na incijativu tadašnjeg bosanskog valije Topal
Osman paše. On dolazi u Bosnu u periodu kada je suktan Bosnu proglasio vilajetom, područjem
koje je imalo pravo da organizuje škole, štampa listove i izdaje svoj službeni glasnik.prva
bosanska štamparija pokrenuta je uz pomoć Ignjata Soprona nijemca iz Zemuna koji je tada bio
pod AU vlašću pa se zvala Sopronova pečatnja. Prve novine štampane u ovoj štampariji bio je
list „Bosanski vijestnik“. Ta Sarajevska štamparija je nastavila tradiciju štamparstva koju je
1519 u Goraždu uspostavio Božidar Ljubavić a koja je kasnije prenesena u Rumuniju.. do
otvaranja štamparije štampana riječ u našu zemlju stiže iz Beča, Rima, Budimpešte ili
Carigrada. Polovinom 19 vijeka dva katolička fratra Andrija Kujundžić i Ivan Franjo Jukić
predlažu osmanskom dvoru osnivanje štamparija i u drugim mjestima. Tu prednjače franjevci.
Uz dozvolu iz Carigrada franjevac Frane Miličević osniva franjevačku štampariju 1872.
Pokretanje štamparija ima izuzetan značaj za sve bh narode. Štampanjem vlastitih novina i
knjiga, smanjuje se mogućnost duhovne okupacije koja je podsticana od strane velikohrvatskih i
velikosrpskih krugova. Kroz štampanu riječ afirmiše se narodni bosanski jezik umjesto stranog
truskog jezika. Bosanci se postepeno uključuju u evropske kulturne i komunikacijekse prostore.
Prekida se uporedo viševjekovna tradicija u kojoj su dominirali u zvaničnoj komunikaciji turski
jezik i arapsko pismo. Sa štamparijama prestje u Bosni literarno tsvralaštvo na bosanskom
jeziku pisano arapskim pismom poznato pod nazivom alhamijado knjževnost.
Okupacija BiH od strane AU monarhije 1878 označila je definitivnu promjenu kulturnog pa i
komunikacijskog ambijenta i brže okretanje naše zemlje evropskim kulturno-povijesnim i
komunikacijskim tokovima. Od te godine potpuno se u svjetovnom komuniciranju
marginalizira arapsko pismo a dominaciju preuzima latinica.
Turski jezik kao jezik službene administracije zamjenjuje njemački. Austrija podržava
naseljavanje katolika čime dolazi do opadanja aktivnog učešća Bošnjaka u kulturnim
djelatnostima. Vilajetska štamparija koju je utemeljio 1866 Osman Topal paša predata je novim
vlastima koje su je nazvali „Cesarsko- kraljevskom tiskarom“ a od 1879 zove se „Državna
štamparija“ od 1885 „Zemaljska štamparija“
Au vlasti su ovu glavnu bh štampariju u nekoliko navrata modernizovali u skladu sa naraslim
potrebama. Štamparstvo vremenom postaje jedna od najznačajnijih djelatnosti u BiH, osnivane
su nove štamparije diljem BiH a nalazile su se pod ingerencijom Zemaljske vlade3.
Pred kraj prošlog stoljeća raste u BiH, posebno u srpskoj i bošnjačkoj populacaiji pokret za
prosvjetnu i kulturnu autonomiju. Jedan od prvih zahtjeva bili su zahtjevi za pokretanje
štamparija i pokretanje novih člistova kako bi se povećale mogućnosti prezentacije političkih
ideja i aspiracija. Štamparije u vrijeme austrougarske postojale su u Sarajevu, Mostaru,

32
Banjaluci, Tuzli, Bihaću, Bijeljini, Brčkom, Travniku.... sarajevo je bilo najveći štamparski
centar a većina štamparija je imala nacionalni ili vjerski predznak. U prvoj srpskoj štampariji i
štampariji „Prosvjete“ štampaju se uglavnom materijali srpskih organizacija. Krajem prošlog i
početkom ovog vijeka osnivaju se štamparije kojima je cilj promicanje hrvatske kulture i
hrvatskih političkih interesa. Sa tim ciljem osniva se u Sarajevu1909 godine Prva hrvatska
tiskara, zatim štamparija Gustava Kriške i druge. Nekoliko bošnjačkih intelektualaca pokreće
1905 Islamsku dioničku štampariju u kojoj se štampaju listovi bošnjačko-muslimanske
provinecije. Bošnjaci osnivaju 1912 i drugu svoju štampariju koja se zvala Zadružna štamparija.
I Mostar je u vrjeme Austro-Ugarske bio važan centar štamparske djelatnosti. U njemu je jedno
vrijeme radilo čak 8 štamparija. Većina štamparija u BiH bila je skromnih mogućnosti ali su sve
one doprinjele radikalnoj promjeni prirode komuniciranja u BiH. Zahvaljujući štampi prestaje u
Bosni dominacija verbalne kulture i interpersonalne komunikacije a primat preuzima pisana
komunikacija na maternjem jeziku i evropskim pismima koji ubrzano BiH integrišu u kulturno-
civilizacijski ambijent Evrope. Bosanski jezik usvaja mnoge izraze njemačkog jezika čime se
uvećava komunikativnost našeg jezičkog izraza.
Većina štamparija koje su osnovane u BiH tokom Austrougarske vladavine nastavilo je sa
radom u vremenu Kraljevine Jugoslavije. Uslovi rada štamparskih kapaciteta nisu se međutim
bitno promijenili.vlasti su pratili rad štamparija. Pored posojećih pokrenute su i nove
štamparije: Mehanema Pape, Srpske zore, Štamparskog zavoda, Oboda, Jugoslovenske pošte i
druge. Budući da doinira srpski faktor to se odražava i u štampariji.
U vrijeme narodno-oslobodilačkog rata između 1941 i 1945 godine štamparije u BiH
preuzimaju okupatorske i ustaške vlasti koje sve štamparske kapacitete uključuju u svoj
informativno-propagandni sistem. Štampaju se propagandni materijali okupatorskihvlasti. Nop
koji je vodio borbu protiv okupatora imao je svoje štamparije na kojima se štampaju listovi,
leci, bilteni, zapovijedi, brošure, knjige. Štamparije su doprinosile širenju idej oslobodilačke
borbe. Takve štamparije partizani osnivaju na oslobodjenoj teritoriji Livna, Bihaća, Bosanskog
Petrovca, Drvara, Semberije i Hercegovine. Na jednoj štampariji u semberskom selu Trnavi
1943 štmpan je prvi broj Oslobođenja.
Nakon Drugog svjetskog rata su nove komunističke vlasti većinu sačuvanih predratnih
štamparija konsifikovale i nacionalizovale. Većina novih štamparija je bila koncentrisana u
Sarajevu ali su postojale i u Mostaru, Zenici, Bihaću, Banjaluci itd. Poslij Drugog svjetskog rata
započinje industrijski način proizvodnje u štamparskim pogonima. Držva sve više investira u
nove štamparije. Već 1947 u Sarajevu se u proizvodni proces uvodi ofset štampa koja za ono
vrijeme predstavlja tehnološku revoluciju u štamparstvu. Štamparija „Oslobođenja“ 1973 uvodi
kompjutersku obradu teksta. U toku agresije na BiH skoro sve sarajevske štamparije su prešle
na kompjutersku obradu sloga za novine, čime se znatno racionalizirao i ubrzao proces
pripreme i štampanja knjiga i listova.

Počeci bosansko-hercegovačkog novinarstva

Izuzetan kulturni i duhovni značaj ima izlazak prvog lista na području naše zemlje pred kraj
osmanske vladavine. On je označio radikalan preokret na području komuniciranja, prestanak
dominacije verbalnog govornog instrumentarija i njegovo ustupanje mjestu pismenoj riječi u
domenu komuniakcije. Sa prvim novinama počela je postepena zamjena arebice evropskim
pismima ćirilicom i latinicom. Novine pisane domaćim pismom najavile su stupanje na scenu
bosanskog jezika. Sa pojavom štampe obrazovanje postaje opšta stvar pa prve bosanske novine
nisu samo medij informisanja nego i sredstvo jačanja narodnog duha. Za vrijeme osmanske
uprave izlaze 4 lista koji su imali karakter informativno-političkih novina. Dva lista (Bosanski
vjestnik i Sarajevski cvjetnik) imaju status nezavisnih novina dok su druga dva (Bosna i

33
Neretva) shodno sadržaju imala obilježje državnih glasila. Izlaženje ovih glasila nagovijestio je
periodični časopis „Bosanski prijatelj“ čiji je prvi broj štampan u Zagrebu 1850.
„Bosanski vjesnik“
Pojava prvih novina na području BiH bio je historijski događaj. Bosanski vjesnik izlazi iz
štamparije Ignjata Soprona i bio je neslužbeno glasilo Bosanskog vilajeta štampano Ćirilicom
na Bosanskom jeziku. Uređivan je po ugledu na tadašnje turske novine koje su izlazile u
Carigradu. Nije imao nacionalno obilježje, pisao je o životu svih naroda Bosne. Prvi glavni
urednik bio je Nijemac iz Vojvodine (Ignjat Sopron), list piše o kulturi svih stanovnika Bosne a
njegov saradnik Bogoljub Petranović objavljuje u njemu veći broj narodnih pjesama.
Bosanski vijesnik štampan je na osam strana, izlazio je subotom, imao je rubrike. Centralni dio
činio je uvodni članak, slijedile su zatim rubrike vijesti iz inostranstva, unutrašnjih vijesti,
dopisa iz pojedinih gradova, savjeta i humora. Objavljivani su i tekstovi narodnih pjesama. Kao
urednik u listu radio je učitelj Miloš Mandić koji e prvi profesionalni novinar u BiH. Nije tačno
utvrđeno koliko dugo je izlazio pretpostavlja se da je izlazio 6 mjeseci i da je ugašen sa 25.
brojem. Razlog tome je bolest Ignjata koji odlazi iz Sarajeva i prodaje svoju štampariju vilajetu
koja je preimenuje u Vilajetsku štampariju. List je izlazio u nešto manjem obimu i u narednom
periodu. List je bio tipična informativno-politička novina sa težištem na spoljno-političkim
informacijama. Stranice su podjeljene na tri okomita stupca bez upečatljivih naslova.. pa i pored
tih tehničkih manjkavosti Bosanski vjesnik kao prvi časopis štampan u Bosni ima sa stanovištva
utemeljenja savremenog sistema komuniciranja historijski značaj. On predtsavlja prvi korak
autentičnog bosansko-hercegovačkog žurnalizma i važan sadržaj osobenosti i važan sadržaj
osobenosti i kontinuiteta duhovnog bića Bosne.

„Sarajevski cvjetnik- Gulseni Saraj“

Drugi nezavisni, nezvanični bh list sarjevski cvjetnik pokrenut je pred sam kraj 1868 godine.
Pokretač, urednik i glavni novinar u listu bio je Mehmed Šakir Kurtčehajić. On je bio osobena
ličnost javnog i kulturnog života Bosne, porijeklom iz Sandžaka, samouk ali nadarena i
talentovana novinarska osoba. Za historiju žurnalistike bitno je to da je on prvi novinar Bošnjak
i utemeljitelj bosansko-hercegovačkog žurnalizma.
Uz saglasnost vilajetske uprave on 1868 pokreće nezavisni list Sarajevski cvjetnik. To je bio
prvi list ovog tipa u osmanskoj carevini. Ukupno je štampano 169 brojeva, imao je
probosansku orijentaciju, ističe se težnja za uključivanjem Bosne u savremene evropske tokove.
Čehajić oštro kritikuje retrogradne tendencije u društvu, konzervatizam, neprosvijećenost.
Sarajevski cvjetnik je sadržinski i tematski najzanimljiviji bosanski list osmanskog perioda.
Imao je redovne rubrike spoljne i unutrašnje vijesti, Narodna privreda, Nauka i umjetnost, Sitne
vijesti, Oglasi, Kurs. U njemu se objavljuju tekstovi o poljoprivredi, književnosti, zdravlju,
odgoju djece. Tekstovi su pisani na bosanskom jeziku, ćirilicom a sav taj sadržaj na unutrašnjim
stranama prezentiran je i na turskom jeziku i arabicom.
Skoro u svakom broju polemiše sa listovima iz Srbije i Hrvatske koji su činili sve da
destabilizuju Bosnu, izazovu pobunu lokalnog kršćanskog stanovništva. Iz Beograda i Zagreba
vođena je snažna kampanja u cilju tzv nacionalne identifikacije. Kurtčehajić se snažno
suprostavljao takvim tezama zbog čega je njegov list u Srbiji zabranjivan. On istovremeno
kritikuje i Bosnu i njenu vlast a izlaz vidi u obrazovanju i radu. Nastojao je održati snažnu vezu
sa čitaocima. Imao je posebnu rubriku u kojem su čitaoci iznosili svoje stavove čime je snažno
uticao na formiranje savremenog javnog mijenja u Bosni. Sve to doprinjelo je da list bude jedan
od najčitanijih glasila na Balkanu. List je ugašen 1872 smrću njegovog osnivača koji je umro u
Beču. Kurtčehajić je bio utemeljitelj autentičnog bh žurnalizma i prvi profesionalni novinar
bošnjačke nacionalnosti.

34
„Bosna“
Bosna je osnovana kao državno glasilo kao i Neretva. Oba su bila rezultat nastojanja vlasti da
obezbijedi odgovarajući utiocaj na raspoloženje naroda i da parira snažnoj propagandi iz
susjednih zemalja. Sultan u vezi s tim 1865 proglasio ustavni zakon po kojem je svim
pokrajinama data određena autonomija.pokrajinske, vilajetske vlasti dobijaju zadatak da osnuju
štamparije u vilajetskim centrima i pokrenu listove u kojima će se objavljivati prilozi od
interesa za sam vladajući sistem. Radilo se uglavnom o odlukama vlasti, zakonima, rješenjima,
saopštenjima imenovanjima.
Prvi broj Bosne pojavio se 16. maja 1866 a izlazio je do jula 1878. štampan je jednom sedmično
a objavljeno e ukupno 615 zvaničnih brojeva. Cilj novina bio je da poučavaju narod da ga upute
ka napredovanju, štampan je na bosanskom ali su neki tekstovi prevođeni i na turski. Bosna
vanični izvještaji, Podlistak, Zabava itd. Kao zvanična novina objavljivala je zakone i propise,
objave vijesti o imenovanjima, informacije od privrednog i društvenog značaja. Budući da je to
jedini list koji je neprekinuto izlazio posljednjih 12 godina osmanske vladavine on ima izuzetan
dokumentacioni značaj. U vremenu izlaženja prvih novina u Bosni nije bilo cenzure ali se
preatilo štetno djelovanje štampe iz Hrvatske i Srbije pa se u jednom broju javlja da je vilajetska
vlast zabranila distribucije u BiH srbijanskih listova jer „oni pobuđuju na nemir žiteljstvo
bosanskog vilajeta“. Od druga dva lista koja su izlazila u Sarajevu bosna se razlikovala po
dominaciji sadržaja koji su se ticali aktivnosti osmanske, posebno vilajetske vlasti. List se pri
tome javlja kao tumač i zaštitnik mjera i interesa vladajuće strukture.

„Neretva“
Drugi zvanični državni list bio je Neretva, novina koja je izlazila u Mostaru od početka februara
do kraja 1876 godine. Početkom te godine odlukom Porte osnovan je Hercegovački vilajet a
Neretva je trebala da bude zvanično glasilo tog vilajeta. Objavljeno je ukupno 38 brojeva a
uređivačka koncepcija se nije razlikovala od Bosne. Objavljivala je zvanične informacije ali i
aktuelne vijesti iz Hercegovine i drugih osmanskih pokrajina. Štampana je u veoma malom
broju 300 primjeraka a tehnički je podsjećala na Bilten. U nekoliko navrata objavljivala je
polemike u kojima se suprostavljala propagandnoj kampanji nekih hrvatskih listova koji su
izražavali teritorijalne aspiracije. Ugašena je kada je ugašen i Hercegovački vilajet.
Pored ova četiri lista vrijedi pomenuti i časopis „Bosanski prijatelj“ koji je 1850 godine u
Zagrebu pokrenuo franjevac Ivan Frane Jukić. U tom časopisu pisanom bosanskim jezikom
prevlađuje bosanska tematika. I u njemu se izražava težnja za napretkom Bosne za čuvanjem
njene autentičnosti. Ukupno su izašla 4 broja tri štampana u Zagrebu jedan u Sisku.
U prvim, bosanskim listovima radili su i prvi bosanski novinari. Bili su to po pravilu samouki,
pismeniji građani entuzijasti i patrioti. Oni su i prvi urednici: to su Mehmed Šakir Kurtčehajić,
Miloš Mandić, Ivan Franjo Jukić. Oni su imali razvijenu mrežu saradnika i dopisnika čija je
pisana riječ sačuvana u prvim listovima i ti časopisi svjedoče o pionirskim koracima
savremenog bh žurnalizma.

Bosansko-hercegovačka štampa za vrijeme Austro-ugarske vladavine

Dolaskom AU u BiH 1878 dolazi do radikalnih promjena u svim sferama života. Jedna od prvih
mjera nove vlasti u Bosni bila je preuzimanje kontrole u oblasti komuniciranja, posebno u
štampi. Istovremeno je uspostavljena stroga cenzura koja je podrazumjevala punu kontrolu nad
štampom. Pokretanje novih listova odobravalo je zajedničko ministarstvo u Beču uz saglasnost

35
zemaljske vlade u Sarajevu. Osnovni uslov za dobijanje saglasnosti jeste uzdržanost u kritici
vlasti.
AU administracija uspostavlja nove društvene odnose, po ugledu na one koje dominiraju u
Evropi. Ustrojava se novi sistem vlasti, Bosna se stavlja pod direktnu upravu Beča, kao posebno
važna pokrajina AU monarhije. Organizuje se novi način komuniciranja, Bosna se ukida a
pokreću se nove novine. Prve novine nose obilježje nastalih civilizacijskih, kulturnih i
društvenih promjena u BiH. Štampi se daje uloga najznačajnijeg medija javnog komuniciranja.
Listovi postaju sredstvo masovnog uticanja na ljude, sredstvo borbe za vlast u Bosni i nad
Bosnom. To vrijem karakteriše i intenzivna izdavačka djelatnost, za 40 godina vladavine
izlazilo je ukupno 200 bh listova. Najznačajniji izdavački centar bilo je Sarajevo zatim Mostar i
Banjaluka.
Štampu AU perioda moguće je podijeliti po osnovu više kriterija: po tematici (politički,
zabavni, humoristički, obrazovni), po kriteriju jezika (na listove koji su izlazili na bosanskom i
one na stranim jezicima), po geografskom kriteriju (lokalne, regionalne, pokrajinske). Najviše
je izlazilo informativno-političkih listova. Izdavanjem listova bavile su se i vjerske zajednice
kapo i strukovna udruženja. Listovi su se uglavnom štampali na bosanskom jeziku, latinicom i
ćirilicom a Au vlast štampa i na njemačkom. Postojali su i časopisi na turskom a jedan list i na
mađarskom.
Informativno političku štampu moguće je podijeliti na službenu (zvaničnu, režimsku) i na
neslužbeni odnosno nezvaničnu. Službene listove izdavala je AU odnosno njene ustanove a
neslužbene razna udruženja asocijacije i bogati pojedinci.
Funkcija režimskih glasila bila je informativno-propagandna, zadatak im je bio da objašnjavaju
i opravdavaju mjere nove vlasti. U tom cilju listovi su štampano dvojezično bosanski i
njemački. U prvim godinama okupacije izdaju dva lista Bosansko-hercegovačke novine na
bosanskom i Bosniche correspodenz na njemačkom jeziku.
Bh novine bile su službeno glasilo vlade koju je u BiH postavio Bečki dvor. Izlazile su u
Srajevu dva puta sedmično latinicom a potom i ćirilicom. Ubrzo su počeli sa izdavanjem novine
na njemačkom jeziku a imali su uglavnom propagandnu funkciju. Sadržaj u mu činili prilozi
koji su govorili o istorijskoj civilizatorskoj misiji Austrougarske vlasti u BiH, o njenim
naporima na uspostavljanju mira, ekonomskom oporavku BiH.
Bosansko- hercegovačke novine 1881 godine transformišu se u „Sarajevski list“ čije izlaženje
traje sve do propasti Austro-Ugarske monarhije 1918. urednici su mu bili Ivan Miličević, Ivan
Popović i Jaša Ivanišević. Redakcija je naglašavala probosanski karakter, da je to novina koja
se štampa na bosanskom jeziku a nastojala je obezbijediti aktuelan sadržaj. U listu su postojale
rubrike vijesti, informacija iz raznih oblasti života. Njegovan je posebno feljton a autori su bili
pripadnici svih bosanskih naroda.
U Sarajevu je pune 32 godine štampan provladin list „Bosniche post“ (bosanska pošta). Izlazio
je na njemačkom jeziku u početku jednom sedmično a zatim svakodnevno. Urednici su mu bili
uglavnom novinari Nijemci.
Karakter režimskih službenih glasila imale su i brojne novine koje su izdavale pojedine
ustanove i institucije austro-ugarskog okupatora u Bosni. Svi su imali funkciju propagiranja
civilizacijeske misije nove vlasti i njenih napora. Od 1881 do 1918 je Direkcija policije na
bosanskom jeziku izdavala „Policijski list za Bosnu i Hercegovinu“. O problematici u trgovini i
industriji pisale su „Trgovačke novine“ za BiH . Austrougarska birokratija izdavala je
Činovničke list a deset godina pred slom au štampan je u Srajevu „Sarajevo Tagblat“ list za
zaštitu austrougarskih interesa na Balkanu a pokrenut je nakon aneksije Bosne od strane Bečkog
dvora.
Vlada je insistirala na obrazovanju stanovništva pa je izdavala listove koji su se bavili pitanjima
obrazovanja i kulture: Školski vjestnik, Nada.

36
Sistem komuniciranja monarhije obogaćen je mrežom telegrafskih linija kojim je Austrija
povezala sva veća mjesta u BiH. Ubrzano su građene i putne i željezničke komunikacije koje su
učvrstile i pobiljšale veze.
Nezvanične novine koje izlaze u periodu austrougarske vlasti težnja su hrvatskih i srpskih
krugova koji rade na „nacionalnom prosvjećivanju“ katoličkog i pravoslavnog stanovništva. U
realizaciji te politike najznačajniju ulogu je imala štampa. Nova vlast dopušta osnivanje
nacionalnih listova što politički centri iz Beograda i Zagreba koriste za intenziviranje svoje
propagandne aktivnosti. Srbi pokreću list „Trebević“ koji uređuje Pavle Jovanović a zabranjen
je već nakon drugog broja zbog uvredljivog sadržaja o muslimanima. Kasnije vlast dopušta
pokretanje srpskog lista „Prosvjeta“ koji je ugašen jer po mišljenju velikosrpskih krugova nije
bio dovoljno „srpski“. Nacionalističke ideje prisutne su i u novinama kulturnog, religioznog ili
obrazovnog sadržaja. Posebno se tu ističe „Bosanska vila“ čiji su urednici Stevo Kaluđerović,
Božidar Nikašinović, Nikola Kašiković i Nikola Šumonja. Glorifikovao je srpske mitove,
podsticao nacionalističku svijest. Posebna pažnja se poklanja modeliranju svijesti pravoslavnog
stanovništva od kojeg se u štampi traži identifikacija sa Srbima u Srbiji.
Političkom tematikom prosrpske i velikosrpske orijentacije odisali su i listovi koje je izdavala
Pravoslavna crkva kao i razna srpska udruženja. Svih 37 srpskih listova koji izlaze u BiH u to
vrijeme imaju istu tezu da je u čitavoj BiH narod srpski čime su poricali postojanje bošnjaka ili
su oni nazivani Srbima islamskog vjerozakona: Trebević, Prosvjeta, Bosanska vila,
Dabrobosanski istočnik, Bosna, Napredak itd.
Prohrvatski krugovi također izdaju listove na čelu sa Katoličkom crkvom koja preuzima glavnu
ulogu u nacionalnom osvješćivanju bosanskih katolika. Listove izdaje crkva, urednici su
svećenici. Već 1882 Vrhbosanska nadbiskupija pokreće list „Srce Isusovo“. Na izdavanju
hrvatskih liustova u Mostaru aktivan je franjevac Frane Miličević koji još za vrijeme turske
vladavine osniva štampariju. 1883 u Mostaru pokreće „Hercegovački bosiljak“, list za zabavu
pouku i kjniževnost. Vlasti su ga zabranile pa pokreće „Novi hercegovčki bosiljak“ koji kasnije
preimenuje u „Glas Hercegovca“. Od 1887 do 1895 godine bosanski franjevci izdaju „Glasnik
jugoslavenskih franjevaca“ kojem potom mjenjaju naziv u Glasnik franjevački.
U prvoj deceniji 20 stoljeća počinje izlaženje hrvatskih listova čiji su izdavači razna društva i
pojedinci. Kulturno društvo Napredak počinj izdavati istoimeno glasilo, radničke organizacije
izdaju „Radničku Odbranu“ koja se gasi nakon nekoliko brojeva. Listovi poput „Hrvatska
Bosna“, „Hrvatska zajednica“ Radnički list, Hrvatska narodna zajednica, Hrvatska svijest i
Naša misao zastupaju prohrvatsku orijentaciju.
Okupaciom BiH od strane Austro-Ugarske nastupa težak period za Bošnjake-muslimane. U
početku pružaju žestok otpor čime stiču status „sumnjivog“elementa. Srpska i Hrvatska
propaganda poriče postoanjeBošnjaka smatrajući da ih treba ili protjerati u Tursku ili vratiti
pradjedovskoj vjeri ili u krajnjem slučaju dopustiti im ostanak ali u okrilju srpskog ili hrvatskog
korpusa.
To je razlog da su se prve bošnjačke novine „Vatan“ (domovina) pojavile tek 1884 godine.
Pokrenuo ih je Mehemd Hulusi raniji urednik Neretve. Štampane su u Sarajevu
jednomsedmično na turskom jeziku a nakon 14 godina izlaženja transformiše se u
„Rehber“(putokaz). I jedan i drugi list su nastojali uspostaviti prihvatljivu komunikaciju između
austro-ugarske vlasti i bošnjačkog stanovništva. Zalagali su se za opstanak bošnjaka u Bosni,
nastojali su spriječiti iseljavanje koje je poprimilo masovne razmjere.
Tek 13 godina nakon okupacije izlazi u Sarajevu“Bošnjak“ prvi list bošnjaka na maternjem,
bosanskom jeziku a izdavao ga je poznati književnik Mehmed-beg Kapetanović- Ljubušak.
Pored njga list su su uređivali Hilmija Muhibić, Jusuf-beg Filipović, Jkub-beg Filipović, Ali-
beg Filipović. List je afirmisao politiku Benjamina Kalaja koji se zalagao za bosanstvo i
bošnjaštvo. Takve ideje strogo su kritikovane od pojedinih srpskih i hrvatskih listova. Karakter

37
informativno-političkih novina probosanske orijentacije imali su još „Bosansko-hercegovački
glasnik, Musavat, Ogledalo i Muslimanska svijest“.
Bosansko-hercegovački glasnik izlazio je jednom sedmično latinicom. U početku ga je izdavao
i uređivao Omer-beg Sulejmanpašić. Musavat je također izlazio sedmično u Mostaru. 1911
godine dolazi do ujedinjenja dvije bošnjačke stranke (Muslimanska samostalna stranka i
Muslčimanska narodna organizacija) koje su počele izdavati svoj list „Zeman“ (vrijeme). U to
vrijeme traje politička borba Bošnjaka za vjersko-prosvjetnu autonomiju a politički interesi
javno se artikulišu putem bošnjačkih novina.
Pored ovih informativno političkih listova Bošnjaci su izdavali u vremenu Austro- Ugarske
vladavine i dva lista za kulturu. Prvi se pojavio Behar koji je u počewtku izlaženja isticao
samobitnost Bošnjaka ali kasnije u njemu preovladavaju prohrvatski sadržaji. Uređivali su ga
intelektualci : Safet-beg Bašagić, Osman Nuri Hadžić, Edhem Mulabdić. Prosrpski porijentisani
bošnjački književnici Mustafa-beg Halilbašić i Osman Đikić štampaju prosrpski orijentisan list
„Gajret“. U okviru islamske zajednice izlazili su listovi Mualim i Misbah koji su se spojili u
Novi misbah koji je izlazio tek nekoliko mjeseci na bosanskom i turskom jeziku. Za vrijeme
AU Bošnjaci izdaju ukupno 22 lista. Njihova skromna izdavačka dječlatnost bila je rezultat
nepovoljnog društvenog položaja bošnjačkog naroda u vrijeme Austro-ugarske monarhije.

Bosanskohercegovačka štampa između dva svjetska rata

Nakon završetka Prvog svjetskog rata sile pobjednice (sile Antante) su političku kartu Evrope
uredile po svojim kriterijima. Na području poraženih zemalja stvaraju se nove sržave: Poljska,
Čehoslovačka, austrija, Maqđarska i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca koja se kasnije
transfopemiše u Jugoslaviju.
Kraljevina SHS bila je rezultat niza historijskih okolnosti. Njenom nastanku pored raspada AU
doprinjele su i dvije političke težnje slabog intenziteta: jedna težnja demokratskeprovenijencije
nastala u Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji imala je za cilj demokratsko objedinjavanje
južnoslavenskih naroda u jednu federativnu državu a druga tendencija je također imala za cilj
integraciju južnoslavenskog teritorija ali na nedemokratskom, unitarističkom principu sa
dominacijom pripadnika srpskog naroda. Takav ishod zagovaraju velikosrpski krugovi na čelu
sa dinastijom Karađorđevića koji su vladali u predratnoj Kraljevini Srbiji.
Na kraju pregovora o ujedinjavanju područja koja su bila pod vlašću au Aleksandar
Karađorđević 1918 godine u Beogradu proglašava Kraljevinu SHS u koju je kao političko
teritorijalna cjelina ušla i BiH. Stvaranjem kraljevine nastaje najsloženije vrijeme za BiH do
tada: ocijenjeni kao nepoželjni bošnjacima se prvo oduzima identitet nazivani su muslimanima
a potom slijede i iseljenja u Tursku, pokrštavanja pa i masovnija fizička istrijebljenja a tzv
agrarnom reformom i oduzimanjem obradive zemlje bošnjačko stanovništvo je ostavljano bez
sredstava za život.
Suočeni sa nestankom pokušavaju se organizirati pa se osniva Jugoslovenska muslimanska
organizacija koja na prvim izborima pred kraj 1920 postaje najjača politička snaga u BiH.
Zalažući se za politički subjektivitet i teritorijalnu cjelovitost BiH, JMO uspijeva osigurati da
ustav zemlje garantuje teritorijalnu cjelovitost BiH. Stranka početkom 1919 pokreće list Pravda.
Vlasti obećavaju zaštitu Bošnjaka od progona što traje do 1929 kada kralj Aleksandar raspušta
parlament i uvodi diktaturu a zemlju dijeli na 9 banovina koje su nosile naziv prema pojedinim
rijekama. Pred sam Drugi svjetski rat velikosrpske i velikohrvatske strukture su se dogovorile
da formiraju od Savske do Primorske banovine Hrvatsku banovinu koja je zauzimala značajan
dio BiH.
Osnovno obiljžje organizaciji nove države, njenom ustrojstvu davale su strukture predratne
Kraljevine Srbije.
Velikosrpska kamarila koja je vladala KSHS odnosno Jugoslavijom nastojala je organizovati
takav sistem komuniciranja koji je bio u funkciji pune penetracije velikosrpskih interesa.

38
Temelj tog sistema činila je štampa. Kao i većina evropskih zemalja Jugoslavija je pored kralja
imala i višestranački parlament pa nakon rata dolazi do osnivanj političkih partija a sve one
koriste štampu da bi ostvarili svoje političke ciljeve pa dolazi do povećanog broja listova koji su
izlazili duži period ili su se gasili odmah nakon prvih brojeva ne mogavši izdržati žestoku
konkurenciju na tržištu štampe.
Štampa u BiH između dva svjetska rata može se klasificirati po osnovu više kriterija. U odnosu
na tematiku listovi su bili: politički, kulturno-zabavni i obrazovni, sportski, vjerski,
humoristički. Osnivači i izdavači novina bili su državne institucije, političke partije, strukovna
udruženja, vjerske zajednice i pojedinci. Shodno odnosu prema aktuelnoj vlasti štampa se
dijelila na režimsku i opozicionu. Pri klasifikaciji može se uzeti u obzir i nacionalni kriterij jer
su postojali listovi prosrpske orijentacije, prohrvatske, bošnjački, jevrejski, njemački listovi.
Prednjačili su prosrpski listovi koje su izdavale razne srpske političke organizacije,
profesionalna udruženja, ustanove i institucije. Srpski listovi se uglavnom zalažu za
centralizaciju Jugoslavije u kojoj bi Srbi imali dominirajuću ulogu, u hrvatskim glasilima
prisutna je teza o potrebi odvajanja dok se bošnjačka štampa zalaže za ravnopravnost BiH.
Najveći list bio je Jugoslovenski list kojeg je izdavao konzorcij trojice novinara a imao je
prohrvatsku političku orijentaciju.
U vremenu između dva svjetska rata izlazila su u BiH dva službena lista „Narodno jedinstvo“ i
„Vrbaske novine“. Narodno jedinstvo pojavilo se odmah nakon povlačenja Austro-ugarske iz
BiHkao zvaničan organ Pokrajinske vlade za BiH i konačno kao službeno glasilo Drinske
banovine. Prestaje sa radom 1941 nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije.
Od 1929godine i osnivanja tzv Vrbaske Banovine sa sjedištem u Banjojluci, u tom gradu izlaze
su „Vrbaske novine“ službeno glasilo Banovine. Ova dva lista su pored aktuelnih dnevnih
informacija, objavljivala saopštenja, izvještaje, službene informacije. Svi ostali listovi imali su
status neslužbenih ili nezavisnih novina.
Nakon zavođenja diktature i promjene naziva države u Kraljevinu Jugoslaviju počinju se
pojavljivati časopisi sa jugoslavneskim predznakom. U Sarajevu se pokreću dva dnevnika
„Jugoslovenska štampa“ i „Jugoslovenska pošta“. Ova dva lista bila u prosrpske orijentacije i
uglavnom su propagirala politiku Karađorđevića. Nakon zavođenja diktature počinje se više
pisati o spoljnopolitičkim temama, o ljubavnim i kriminalističkim aferama. Samo takva
tematika nije bila pod cenzurom. Počinje i naglašenija borba za tržište štampe, listovi se gase a
prihod se nastoji ostvariti uvođenjem oglasnih strana.
Shodno zahtjevima tržišta osavremenjavaju se štamparski kapaciteti i mijenjaju uređivački
koncepti novina, uvode se rubrike, specijaliziraju novinari za sport, kulturu, zabavu i sl. Sve
novine oslanjaju se na izvještaje zvanične Državne agencije „Avale“ iz Beograda koja je imala
zadatak da afirmiše sistem i uređenje Kraljevine Jugoslavije.
U političku štampu spadaju i listovi radničkih organizacija koje po pravilu imaju multietničke
ciljeve. Svi ti listovi nalazili su se od 1919 godine pod kontrolom Centralnog partijskog vijeća,
kako se zvalo rukovodstvo novoosnovane Socijalističke radničke partije Jugoslavije
(komunista). Radnička štampa je dobila zadatak da energično propagira ciljeve Sovjetske Rusije
koja je bila uzor radničkim pokretima da se bori protiv buržoazije i njene štampe. Krajem 1920
godine zabranjuje se rad radničkih novina jer su ocijenjeni kao opasnost po državni poredak.
Prvi je na udaru bio sarajevski list „Glas slobode“ pa se štampanje komunističkih listova
nastavlja ilegalno. Radnički listovi u BiH bili su Glasnik istine, Demokratija, Snaga, Rad,
Narodni glas. Ilegalni list u BiH bio je „Glas radnika i seljaka“ na njegovim stranicama
preovladava socijalna tematika te tekstovi koji zagovaraju zaštitu radnika od eksploatacije i
ukidanje svih zakona koji ograničavaju slobodu komuniciranja. Novinari lista mogli su biti
najprovjereniji kadrovi partije.

39
U ovom periodu javljaju se i listovi koje izdaju profesionalna udruženja bavili su se
specijaliziranom tematikom, bilo ih je ukupno 49 a imali su karakteristične nazive tipa:
Bosanski lojd, Narodni željezničar, BH poštar, Sarajevski gostitelj, Bosanski šumar isl.
Vrlo bogata produkcija listova postojala je i u oblasti kulture, prosvjete obrazovanja. Poznati
listovi te tematike bili su: Književni pregled, Novi behar, Đulistan i dr. Prvi put se pojavljuje i
„Filmska revija“ koja se brzo gasi. I novinarsko udruženje okreće 1925 godine svoj list
„Novinar“. Preteča današnjih listova za oglašavanje bio je sarajevski list Telal koji j štampan
jednom sedmično 1921/1922 godine.
Kraće vrijeme izlaze i sportske novine, neke su bile prigodničarskog karaktera: štampani su
povodom pojedinih sportskih manifestacija kao Sletski vjesnik, Slet u Sarajevu idr.
Od humorističkih listova izlaze Osa, Palangard, Iki, Satir, Čičak, Mostarski tenk a gašeni su
uglavnom brzo.
Što se tiče vjerskih listova najviše ih je izdavala katolička crkva čak 11 (Život,
Nedelja,Križ...č), islamska zajednica imala je dva (Glasilnik Starješinstva IVZ i El hidaje),
pravoslavna crkva izdaje listove Srpska crkv, Bratstvo i Novi istočnik. Pored ovih crkve
distribuiraju i časopise koji se štampaju u Beogradu i Zagrebu.
Bh Jevreji su izdavali pet listova. Najduže je u Sarajevu izlazio Jevrejski glas, do 1928 izlaze
još Židovska svijest, Jevrejska tribina, Narodna židovska svijest i Jevrejski život. Zanimljivo je
pomenuti i list esperantista koji izdaju list Monda kuriero koji izlazi nepunu godinu dana.
Informativni sistem Kraljevine Jugoslavije raspao se kada su fašističke sile, Njemačka i Italija
okupirale ovu zemlju 1941. okupacijom su ugašeni i svi listovi koji su izlazili do tog vremena.

Mediji u BiH tokom NOR-a

Drugi svjetski rat koji je počeo 1939 na prostore BiH stigao je 6 aprila 1941 kada su fašističke
isle napale Kraljevinu Jugoslaviju. Ne pružajući otopr okupirana je u par dana. Istovremeno se
raspao i sav njen komunikacjski sistem. U Bosni su prestali izlaziti svi listovi. BiH je
dodijeljena tzv Nezavisnoj Državi Hrvatskoj koja je odmah srpsko i jevrejsko stanovništvo
proglasilo stanovništvem drugog reda a sve Bošnjake Hrvatima. Uspostavlaju se i promjene na
planu komunikacije u funckiji novog fašističkog poretka.
Okupatorske snage instaliraju u Sarajevu malu radio stanicu koja je imala domet samo na užem
području grada. Značajnu ulogu u komuniciranju imaju leci i plakati putem kojih se
stanovništvo obavještava o mjerma vlasti. U julu 1941 dolazi do otpora okupaciji koji
organizuje Komunistička partija na čelu sa Josipom Brozom Titom. U to vrijeme javlja s e i
velikosrpski pokret četnika Draže Mihajlovića koji nastupa sa političkim programom etničkog
čišćenja BiH od Bošnjaka.
Na području bivše Jugoslavije pa i BiH započeo je četverogodišnji rat u historiji poznat pod
nazivom narodnooslobodilački rat (NOR) koji se uglavnom vodi na tlu BiH.
Komunistička partija uspijeva osnovati najefikasniji komunikacijski sistem temeljen na
političkom konceptu očuvanja Jugoslavije na devizi „bratstva i jedinstva njenih naroda“ a
podršku imaju u Sovjetskom savezu zatim u zemljama antihitlerovske koalicija (SAD, Engleska
i Francuska). Njihov model komuniciranja imao je propagandu funckiju a koristio se sve do
raspada bivše Jugoslavije. Imao je dvije faze: ratnu ( 1941-1945) i mirnodopsku ( vrijeme tzv
socijalističke izgradnje 1945-1992).
Partizansko informisanje tokom NOR-a hronološki je moguće podijeliti na tri perioda:
- prvi od jula 1941 do polovine 1942 kada se konstituiše odgovarajući sistem
komuniciranja na slobodnim teritorijama,
- drugi od polovine 1942 do kraja 1943kada se taj sisteminstitucionalizira, i
- treći od početka 1943 do kraja rata kada se sistem u organizacionom smislu zaokruživa i
dobiva konture koje se zadržavaju do kraja raspada Jugoslavije.

40
 Sistem informisanja temeljeni su na komunističkom principu da su sredtva informisanja
instrument ostvarivanja klasnih ciljeva i da je štampa dužna da se bezrezervno bori za
političke i ideološke ciljeve KP. Model informisanja koji su komunisti organizovali u BiH
karakterisali su :
1. utemeljenost na marksističkoj ideologiji i politici KPJ
2. potpuna propagandna usmjerenost protiv okupatora, kvislinga i predstavnika ranije
građanske vlasti,
3. oslonac na pomoć Sovjetskog saveza i zemalja antihitlerovske koalicije.

Stvaran u uslovima okupirane zemlje taj sistem je u toku rata konstituisan u specifičan model
informativno-propagandnog djelovanja, kakav ranija povijesna praksa na našim prostorima nije
poznavala. Njegove specifičnosti proizlazile su iz činjenice da je:
1. nastao u vremenu okupacije i najstrožije cenzure koja je pojavu partizanskih medija
tretirali kao najveći zločin,
2. razvijao se u uslovima partizanskog rata što je podrazumjevalo informisanje u toku
čestih pokreta i promjena oslobođenih teritorija,
3. prilagođavan skromnim materijalnim sredstvima (oskudna štamparska tehnologija,
korištenje najjednostavnijih medija, usmenih novina, letaka, biltena)
4. osigurao dominaciju političke linije KP (činjeno je to na specifičan način: bespoštednom
kritikom okupatorskog poretka, uporedo su isticani sovjetski simboli i afirmisana
sovjetska iskustva).
5. podsticao vjeru u „viši“ revolucionarni i oslobodilački cilj čije je ostvarenje
podrazumjevalo rješavanje svih društvenih problema i problema pojedinaca.
Informativnom aktivnošću unutar KP i NOP-a mogli su se baviti samo članovi Partije ili
pojedinci koji su je podržavali. Urednici su bili najprovjereniji članovi partije čime je samo
rukovodstvo obezbjeđivalo odlučujuću ulogu u domenu mijenjanja svijesti naroda u korist
novog političkog projekta.
Da bi što efikasnije ostvarili svoje političke ciljeve KP organizuje jedinstven
komunikacijski sitem koji se ostvarivao preko partijskih organa u svim segmentima
(politički komesari, agit-propi) čime je NOP obezbjeđivao punu kontrolu u procesu
obavještavanja domaće i svjetske javnosti.
Partizanski listovi su u pogledu vođenja rata posebno ukazivali na:
- jedinstven ideološki front u borbi protiv okupatora koji je organizovala KPJ
- human i oslobodilački karakter antifašističke borbe, uspješan razvoj NOR-a
- vjeru u Sovjetski savez
- pravedne ciljeve antihitlerovske koalicije.
u cilju pridoijanju novih pristalica u NOP mediji su u popčetku bili okrenuti isključivo
narodu. Vremenom kada su ciljevi ostvareni, pobjeda postala izvjesna i kada se javila
potreba očuvanja osvojene vlasti, sistem komuniciranja poprima obilježja mentalne higijene
pomoću koje vrhovi vlasti obezbjeđuju realizaciju odgovarajuće politike i vlastitih interesa.
Počinje birokratizacija sistema vlaszi pa i sistema komuniciranja.
U sistemu partizanskog komuniciranja zastupljena je usmena komunikacija, korištene su
usmene novine, konferencije, mitinzi, ulogu komunikatora imali su istaknuti partijski
kadrovi. Okosnicu posrednog komuniciranja činile su partizanska štampa. Na slobodnoj
teritoriji BiH izlazi veći broj listova koji se mogu podijeliti na listove vojnih jedinica i
listove ustanova Narodnooslobodilačkog fronta BiH koji su činile razne društvene
organizacije. Na prirodu vojnih listova ukazuju njihovi nazivi: Udarnik, Naš front, Za
slobodu, Heroj itd. listovi manjih vojnih formacija pišu najčešće o iskustvima
jedinica,snalažljivosti boraca a nose karakteristične nazive tipa: Artiljerac, Bacač, Borac isl.

41
 Među najznačajnije listove antifašističkih organizacija spadaju Oslobođenje, Front slobode,
Glas, Sloboda, Hercegovački vjesnik, Hercegovka, Mlada hercegovka, Nova žena i dr.
Pored ovih glasila izlaze listovi koji su imali jugoslavenski značaj. Te medije izdavali su
rukovodstvo Centralnog komuniteta KP Jugoslavije i Vrhovni štab narodnooslobodilačke
vojske i partizanskih odreda Jugoslavije. Među njima posebno mjesto imala je Borba koja je
štampana na slobodnoj teritoriji Bosanske krajine, zatim Narodni borac koji izlazi u Foči,
Proleter, Bilten Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i sl. na području BiH
osnovana je i novinska agencija Jugoslavije Tanjug (telegrafska agencija nove jugoslavije).
Ona se prvi put oglasila početkom novembra 1943 u Jajcu.
Tekstovi u ovim listovima odlikuju se zanosom, nabijenim emocijama, strašću,
generalizacijama protkani su svim temeljnim stilskim, terminološkim i motivacijskim
elementima tzv revolucionarno-oslobodilačke retorike. Tekstovi su bili obojeni afirmativno-
propagandistički i negativno-propagandistički. Glavna odlika teksta su pridjevi strasnog i
literariziranog stila (krvavi neprijatelj, fašističke zvijeri).
U pogledu tehničke opreme listovi su bili oskudni, tekstovi bez rubrika, sadržaj je određivan
prema raspoloživom materijalu. Tematski sadržaj listova NOP-a upućuje na neke
zajedničke karakteristike:
1. ni u jednim novinama nema nihilističkog ni destruktivnog tretiranja događaja čiji su
akteri borci partizanskih jedinica,
2. u njima nisu objavljivani tekstovi sa elementima senzacionalizma, niti oni u kojima je
bilo tragova defetizma.
3. u novinarskim analizama redovno se tražio odgovor na pitanje kako dalje?
4. evidentan je borben odnos prema svim manifestacijama i djelovanju neprijatelja
5. nema klasične društvene stvarnosti koja je nastajala na jugoslovenskom prostoru. Ona
se javlja tek kada su komunisti došli na vlast,
6. u tekstovima koje je objavljivala partizanska štampa preovladava revolucionarni
optimizam
7. u njima nema kritike kadrova revolucije
8. u prvim godinama NORa uočljivo je odsustvo uopštenosti, apstraktnosti, frazeologije.
Ove karakteristike javljaju se pri kraju rata. U listovima se početkom rata insistira na
tačnosti i objektivnosti jer se obmanjivanje masa može vratiti kao bumerang.

Pored sistema komuniciranja NOR-a realizovani su i koncepti drugih ratujućih strana. Nijemci
su nakon okupacije Blakana u Beogradu organizovali opseban sektor za informisanje i
propagandu koji je imao filijalu u Sarajevu. Svoju informativno-propagandnu aktivnost
pokušala je organizovati i vlada NDH a njihov najvažniji list bio je Sarajevski novi list. List je
objavljivao priloge koje je dobijao od tzv. Glavnog ravnateljstva za promidžbu i ustaške
agencije Kroacija a glavna tematika bila je poricanje BiH i Bošnjaka, šovinizam ,antisemizam,
antidemokratizam.
U BiH je tokom rata djelovao na informativnom planu i pokret Draže Mihajlovića koji je
izdavao svoj zvaničan organ „Ravnogorac“. On se oslanjao na neke medije Velike Britanije i
SAD kojima je jugoslovenska izbjeglička vlada održavala diplomatske odnose sve do 1944.
Pomenuta dva informativno-propagandna koncepta (ustaški i četnički temeljeni na načelima
fašističke ideologije i negiranja BiH raspirivali su mržnju među etničkim skupinama i afirmisali
fašističku politiku Njemačke i Italije.

Period komunističkog novinarstva u BiH

U vremenu od drugog svjetskog rata pa sve do 1990 godine na vlasti u BiH se nalazila KP.
Apsolutni monopol uvlasti imali su komunisti koji naziv KP mijenjaju u Savez komunista

42
Jugoslavije. Organizacija zemlje je bila federativna, u SKJ ulazile su republičke odnosno
pokrajinske organizacije sa svojim rukovodnstvima (centralnim komitetima).
Komunističkom konceptu vlasti prilagođen je i sistem komuniciranja. Njegovu osnovu činila je
komunikacijska infrastruktura, određena pravna regulativa, mediji institucije kontrole i
obrazovne ustanove.
Infrastrukturom se nazivaju kanali za prenošenje informacija i podataka: telefonska, telegrafska
i radiotelegrafska mreža, poštanska služba, sredstva javnog prevoza,informacijski sistem isl.
Telefonske centrale se otvaraju u svim gradovima i povezuju se sa selima, grade se nove pruge
čime se povezuju svi dijelovi zemlje. U prvom periodu funkcionisanja ovog sistema
informisanje je bilo u potpunosti pod nadzorom posebnih partijskih organa. Za sve probleme u
oblasti informisanja okrivljivane su „antirevolucionarne snage“ koje se suprostavljaju realizaciji
komunističkih ideja. U oblasti informisanja vladala je tzv idejna čistota o kojoj su se
brinuliagit-propi. Svako suprostavljanje ili eventualni pluralizam u informisanju najstrožije je
kažnjavan. Do ukidanja agit-propa dolazi nakon inauguracije tzv sistema socijalističkog
samoupravljanja. Nakon 1955 godine o informisanju su se brinule posebne komisije pri
Centralnom komitetu SK BiH i sekcije pri Republičkoj konferenciji socijalističkog saveza
radnog naroda.

1. samoupravna štampa
masovni mediji u BiH za vrijeme socijalističkog perioda vlasti moguće je klasifikovati na:
- republičke (oslobođenje, Televizija Sarajevo, Radio Sarajevo i Zadrugar)
- regionalne (Sloboda iz Mostara, Glas-Banjaluka, Front slobode Tuzla, Naša riječ zenica
te radio stanice uMostaru,Tuzli ,Banjaluci)
- lokalne (radio stanice i listovi organizovani u opštinama.

Po kriteriju percepcije imamo vizuelne, auditivne i audio-vizuelne medije. Štampa kao vizuelni
medij ila je osnovno sredtsvo javnog komuniciranja. Najznačajniji list bio je Oslobođenje.
Počelo je izlaziti 1943 u selu Trnavi kod Ugljevika kao organ Pokrajinskog komiteta KP BiH.
osnivači lista bili su Rodoljub Čolaković, Avdo Humo i Pašaga Mandžić. U početku izlazi
sedmično a kasnije postaje dnevna novina. Kao dnevno glasilo zamjenjuje list Sarajevski
dnevnik. Oslobođenje je bilo najznačajniji medij masovnog informisanja na području BiH u
vremenu socijalističke izgradnje. Glavni urednici su mu bili istaknuti članovi komunističke
elite. To je bio list koji se bezrezervno borio za ideale socijalističkog društva, ali i za
multietnički karakter BiH.
1964 godine pokrenut je drugi bh dnevni list „Večernje novine“. Nastale su iz potrebe da se
poboljša informativna aktivnost na području sarajevskog regiona pa su u početku nosile naziv
„Sarajevske novine“. Ta dva glasila bila su jedini bh dnevnici koji su izlazili u Socijalističkoj
republici BiH. tretman republičkih glasila imali su listovi informativno-političkog i
ilustrativnog zabavnog karaktera koji su u Sarajevu izlazili sedmično. Najpoznatija takva revija
je Svijet koja je štampana kao sedmi broj Oslobođenja. Status republičkog glasila imao je i
„Zadrugar“, list za selo a zadatak mu je bio da informiše čitaoce o aktuelnim pitanjima
poljoprivrede, agrarne politike da afirmiše savremena agrotehnička dostignuća. U okviru kuće
oslobođenje izlazila su i dva lista za djecu „Male novine“ i „Vesela sveska“ te list za
ekonomska pitanja „Privredne novine“.
Značajno mjesto u sistemu komuniciranja imali su regionalni i lokalni listovi koji izlaze
sedmično ili mjesečno. Najstariji regionalni list bio je Glas izlazi 1943 a štampan je Banjaluci s
tim da je u par navrat mijenjao naziv. U ratu izlazi i Front slobode koji je štampan u Tuzli a bio
je regionalno glasilo za istočnu Bosnu. Dugo je bio jedan od najtiražnijih listova. Za
Hercegovinu ulogu regionalnog glasila imao je list Sloboda štampan u Trebinju. U Doboju je
pokrenut list „Glas komuna“,koji izlazi sve do 1992 godine. Za područje Bihaća, Drvara;

43
Bosanskog Petrovca,Cazina pokrenut je list Krajina. Za potrebe zeničkog regiona pokrenut je
list Naša riječ a tretirao je društveno-politička pitanja 14 opština zeničkog kraja.
Svoje listove izdavala su i brojna preduzeća najtiražniji listovi su bili Energoinvest, Šipad,
Metalurg..
Okosnicu sistema komuniciranja na lokalnom nivou činilo je 48 lokalnih radio-stanica .
Značajan uticaj na javno mjenje u BiH ostvarivala je štampa iz Srbije i Hrvatske koja je uveliko
plasirana u BiH. novinske kuće Politika i Vjesnik imale su dopisnike iz svih većih mjesta BiH a
u Sarajevu i centar.istovremeno je onemogućavano da bh štampa dospije na područje Srbije ili
Hrvatske a u tom pomažu i poslovni punktovi tzv saveznih glasila Tanjuga ,Borbe, Komunista i
Privrednog pregleda. Sve je to doprinosilo da je sistem informisanja u BiHbio pod snažnim
uticajem političkih centara moći u Beogradu i Zagrebu. Iz tih centara kontinuirano je
osporavana cjelovitost BiH i negirana samobitnost njenog naroda. Takav negatorski pristup
prerastao je krajem devete decenije 20 vijeka u medijsku kampanju i propagandnu agresiju koja
je prethodila oružanoj agresiji.

2. Razvoj elektronskih medija u BiH

Radio BiH
Dvije i po decenije nakon oglašvanja prvih radio stanica u Evropi formirana je prva
radio-stanica u BiH. prvu radio stanicu pokrenule su u Sarajevu vlasti NDH, uz pomoć
Nijemaca. Nakon oslobođenja Sarajeva od nijemaca oglasio se prvi put radio Sarajevo.
Uz skromne uređaje program je emitovan jednom dnevno tek jedan sat, slušaoci su bili
malobrojni zbog nepostojanja radio uređaja pa nove vlasti na ulice postavljaju zvučnike
koji su spojeni sa radio stanicom. Radio se tako u startu pokazao kao jedno od
najefikasnijih sredstava javne komunikacije. Kao vid Zvučnih novina radio je najbrže
obavještavao narod o aktuelnim vijestima, radnim akcijama, otvaranju novih preduzeća,
izvještaja sa sjednica Antifašističkog vijeća i sl. Radio Sarajevo se 1948 godine uključio
u propagandni rat koji je narednih nekoliko godina Jugoslavija vodila protiv Sovjetskog
saveza povodom tzv Rezolucije Informbiroa. Uočivši prednost radija radi se na
povećavanju slušanosti pa se gradi i prvi predajnik na svim planinama se grade relji a
uporedo se osnivaju i regionalne i lokalne radio stanice. Povećavaju se mogućnosti u
proizvodnji radio programa, nabavljaju se reporterski magnetofoni, izgrađuje moderan
muzički koncertni studio. Uvode se stalne radio emisije,organizuju profesionalne
dopisnička služba. Uporedo se osposobljava novinarski kadar da radio program pravi na
terenu. U skladu sa razvojnim intencijama u svijetu Radio Sarajevo 1971 godine
pristupa diferencijaciji radio programa. 1971 godine pokrenut je lokalni radio Sarajevo
202 koji program emituje zašire područje grada. Odmah potom pokreće se i treći
program radio Sarajeva koji se uglavnom bavi emitovanjem naučnih i kulturnih
rasprava. Pred kraj 1970 godine počinjeizgradnjaRTV Doma u Sarajevu koja traje 12
godina.
Nakon Drugog svjetskog rata počinje otvaranje radio-stanica i u drugim mjestima BiH:
Mostar, Banjaluka; tuzla, Doboj i dr. njihov program koncipiran je prema potrebama
lokalnih sredina.
Sve stanice bile su inkorporirane u komunikacijski sistem BiH kojim je dirigovano sa
vrha republičke vlasti. Kontrola je ostvarivana instrumentima kadrovkse politike u tim
radio-difuznim ustanovama, finansiranjem njihove djelatnosti, te preko programskih
savjeta u kojima su sjedili provjereni kadrovi komunističke provenijencije.

TV BiH
Razvoj televizije u BiH u odnosu na ostale države teče mnogo sporije što je rezultat
tretiranja naše države kao manje važne u odnosu na ostale. Pojedine vladajuće strukture

44
iz Zagreba iBeograda zastupaju teze da televizija BiH nije ni potrebna te da je to skup
medij pa je racionalnijeda se ona oslanja na tv susjednih država. Tako da su počeci
audio-vizuelnih medija bili oslonjeni na Zagreb i Beograd. Za potrebe emitovanja tih
programa grade se releji na vlašiću i Humu. U okviru radio Sarajeva počinje 1959
godine aktivnosti na proizvodnji pojedinih emisija koje se emituju preko Tv Zagreba i
Beograda pod oznakom „tv Sarajevo u osnivanju“. Taj status televizija ima deset godina
tek 1969 godine TV Sarajevo počinje emitovanje iz vlastitog studija.
Tv Sarajevo od tada postaje ejdan od najvažnijih medija u BiH i okosnica
komunikacijskog sistema BiH. Dvije godine kasnije počinje emitovanje večernjeg
dnevnika, najvažnije informativno-političke emisije. Slijedi proširivanje televizijske
proizvodnje pripremom emisija iz oblasti obrazovanja kulture sporta: najpoznatije
emisije su Dežurna kamera, Otvoreni ekran, Zelena panorama te emisije iz kulture
Kulturno nasljeđe, književni klub i druge. Značajna pažnja poklanja se snimanju igranog
programa: igrane serije Karađoz, Kože, Blago u duvaru i dr.
Značajan datum u razvoju bh televizije predtsavlja izgradnja doma u kojem 1975
počinje industrijska i kompjuterizovana proizvodnja programa. Takvu proizvodnju
omogućuje savremena tehnika koju su činili moderni studijski uređaji, kamere,
magnetoskopi, filmska labaratorija, uređaji za montažu filmskog materijala, prostori za
redakcijski rad i sl. jedan od najvažnijih komunikacijskih poduhvata televizije BiH jeste
prijenos nekih međunarodnih skupova a naročito prijenos Zimskih Olimpijskih Igara.
Televizija Sarajevo je u to vrijeme imala 12 dopisništva opremljenih filmskom
tehnikom, najveći su bili u Banjaluci, Tuzli i Mostaru. Mobilna tehnika omogućavala je
televiziji da improvizuje opkretne studije i prijenos pojedinih događaja iz čitave BiH.
TV Sarajevo je davala značajan podsticaj muzičkom i kulturnom stvaralaštvu u BiH
osnivajući Tamburaški orkestar RTV, Narodni orkestar, Narodni ansambl, Ansambl
zabavne muzike, simfonijski orkestar.
Kao jedna od temeljnih informativno-propagandnih segmenata u vremneu tzv
socijalističke izgradnje RTV Sarajevo je imalo status organizacije od posebnog interesa
za državu i njenu vlast. RTV je stoga bila u nadležnosti vladajućih, prvenstveno
rukovodećih elita komunističke partije čija je uprava bila formalno osnivač najvažnijih
elektronskih medija u BiH.

Destrukcija medija tokom agresije na BiH

Raspadom bivše Jugoslavije BiH stiče nezavisnost a u to stanje ona je ušla sa razvijenim
sistemom informisanja koji je imao svoju štampu, savremenu radio difuznu i
televizijsku komunikaciju, samostalnu filmsku produkciju, zakonsku regulativu i
razrađen sistem obrazovanja novinarskih kadrova.
Kao jedna od uporišnih tačaka države sistem komuniciranja u BiH bio je kontinuirano
na meti onih koji su za cilj imali destrukciju BiH. raspad Jugoslavije bio je idealna
prilika za Beograd i Zagreb u ostvarivanju svojih političkih ciljeva. Prvi udari počeli su
već krajem 80 tih godina penetracijom sistemaSrbije i Hrvatske na područje BiH. u
gradovima su osnivane ispostave tih sistema u formi informativno-poslovnih centara.
Sve više Hrvatskih i Srpskih listova izlazi u BiH, grade se odašiljači da bi se povećala
gledanost zagrebačke i beogradske televizije preko kojeg se sitem komuniciranja BiH
predtavljao kao nesposoban i neobjektivan da prezentira pravovremenu i kvalitetnu
informaciju. Otkrivanjem raznoraznih afera koje idu na štetu građana a bh mediji to
prikrivaju podsticano je nepovjernej u BH štampu, novine i radio. Nakon što su iz
Sarajeva upućeni zahtjevi o prestanku medijske agresije centri u kojima je pripremana
agresija prišli su fizičkoj destrukciji. U organizaciji velikosrpskih i velikohrvatskih
paravojnih formacija 1991 počinje se sa zauzimanjem radio stanica i novinskih

45
redakcija te osnivanje paralelnih sistema informisanja koji su u potpunosti uključivani u
sistem komuniciranja Srbije odnosno Hrvatske. U međuvremenu je izvršena i medijska
okupacija skoro 85 % bh države. Na skoro 60 % teritorija uspostavljen je u cjelosti
medijski sistem Srbije koja je na tom području formirala paradržavnu tvorevinu RS. Na
jugozapadnom dijelu zemlje uspostavljena je paradržava Herceg Bosna koja je
uključena u medijski sistem Hrvatske. Sistem BiH sveden je na svega 15 % teritorije.
No i pored fizičke destrukcije i složenih okolnosti u kojima je djelovao sistem
informisanja BiH nije bio u potpunosti uništen. On je nastavio funkcionistai
predstavljajući uz legalne organe vlasti najznačajniji faktor kontinuiteta države.
Prilagodivši se ratnim uslovima, nastavio je davati značajan doprinos borbi protiv
agresije i odbrani bh društva. Najznačajniji mediji koji su nastavili informisati domaću i
inostranu javnost o dešavanjima u BiH bili su list Oslobođenje i RTV BiH. ta dva
glasila dala su važan doprinos slamanju agresije. Zbog toga su kontinuirano bili na meti
neprijateljskih snaga, obje zgrade su čestim granatiranjem bile potpuno devastirane
Pored Oslobođenja u Sarajevu su tokom rata izlazila još dva dnevna lista. Sa manjim
prekidima štampane su večernje novine a pred kraj rata pokrenut je Dnevni avaz.
Na slobodnoj teritoriji izlazilo je više sedmičnih i mjesečnih listova kao što su Slobodna
Bosna, Dani, Zmaj od Bosne, Hrvatska riječ. Republika i dr. veći broj listova izdavale
su jedinice, ustanove i komande Armije RbiH (Prva linija Armija ljiljana, Bošnjak, Prvi
korpus i drugi).
O informisanju građana brinule su se brojne regionalne i lokalne rtv stanice koje su
postojale u Zenici, Tuzli, Bihaću;Mostaru i drugim mjestima.
Shodno političkim projektima uništenja BiH, već na početku agresije počinje sa
ilegalnim radom srpska rtv, agencija Srna na Palama i dnevni list Glas srpski koji izlazi
u Banjaluci čiji zadatak je medijska destrukcija BiH rasipajući mržnju prema
Bošnjacima a s druge strane isti zadatak ima i medij pardržavne tvorevine Republika
Hercetg Bosna koja pokreće i svoj radio.
Istovremeno je na području pod kontrolom vlasti Republike Srpske i Herceg Bosne
onemogućeno praćenje bh medija.
U propagandni rat protiv BiH bili su od 1993 do kraja 1995 uključeni mediji pod
kontrolom paradržavne tvorevine „Zapadne Bosne“ koju je u Velikoj Kladuši osnovao
Fikret Abdić (radio Velkaton i sedmični list Zapadna Bosna). Svi ti mediji bili su
instrument velikodržavnih opcija koje su se pokušale realizovati agresijom na BiH.

Razvoj medija u susjednim zemljama

Mediji tri susjedne države: Srbije, Hrvatske i Crne Gore značajno su uticali na ukupna
kretanja i stanja duha u BiH. za to postoje tri bitne pretpostavke politička , jezilka i
geografska. Skoro dva stoljeća politički centri susjednih zemalja nastoje proširiti uticaj
na BiH koristeći sva raspoloživa sredstva pa i sredtsva javnog komuniciranja, sličnost
jezika kao i geografska blizina tih zemalja imali su bitan uticaj.
Prvi listovi u Hrvatskoj
hrvatska je dugi niz vijekova bila okupirana zemlja što se odrazilo na njen odnos
prema susejdnim država. Prvi hrvatski list bio je okupatorski Kroatišen korespodent
1789 godine na njemačkom jeziku. Namjenjen je uglavnom austrijskimvojnicima a
uastrofilskoj administracja u Hrvatskoj. List je izlazio nepune dvije godine.druge
novine pokrenula je francuska okupatorska vlast u Dalmaciji – Kraljski Dalmatin a
štampane su na talijanskom i hrvatskom jeziku. Uglavnom su glorifikovale francusku
vlast i Napoleona. Austrija je nakon poraza Napoleona ponovo okupirala hrvatsku
organizujući strogu cenzuru nad štampom. Otuda se tek 1835 godine pojavljuju prve
novine na hrvatskom jeziku „Novine Hrvatske“ koje pokreće biskup Štrosmajer. U

46
Zadru se nešto kasnije štampaju listovi Gazzete di Zara, i Zora Dalmatinske a u
Zagrebu se pokreće list Croatia.
Polovinom prošlog vijeka kao reakcija na austrijsku okupaciju, počinju se u Hrvatskoj
javljati projugoslovenske ideje. Nosioci tih ideja pokreću listove „Slavesnki jug“ kojeg
nakon dvioje godine zamjenjuju Jugoslovenske novine. Nakon ukidanja apsolutizma u
Austro-Ugarskoj u Hrvatskoj jačaju one političke opcije koje zagovaraju samostalnost
hrvatske države. Oko nosilaca tih ideja okuplja se hrvatska intilegencija koja 1860
godine pokreće prvi politički hrvatski list Pozor. Pozor su aktuelne vlasti često
zabranjivale pa mijenja naziv u Obzor. Tih godina počinje izlaženje i drugih hrvatskih
listova: Domobran, Hrvatske novine, Primorac, Hervat, Hrvatska u većini njih se
insistira na većoj samostalnosti Hrvatske od Bečkog dvora i na potrebi prisajedinjenja
Bosne Hrvatskojh.
Druga polovina 19 vijeka bila je period intenzivne izdavačke djelatnosti na hrvatskom
jeziku. U prvih stotinu godina hrvatskog novinarstva izlazilo je u hrvatskoj 812 listova
uglavnom političkog karaktera a neki su imali privredni kao i humorističko-satirični
karakter. Štampani su i na njemačkom, mađarskom pa i na talijanskom jeziku.
Hrvatska relativno rano počinje sa korištenjem radija u masovnoj komunikaciji. U
Zagrebu je 1926 godine osnovana prva radio-stanica na Balkanu a 30 godina kasnije
startovala je i Televizija Zagreb (današnja HTV).

Štampa u Srbiji
Prvi listovi u Srbiji pokrenuti su u vrijeme dok je ova zemlja bila pod turskom vlašću.
Pravo srbima da pokreću novine dao je sultan na osnovu čega je Miloš Obrenović
pokrenuo u Kragujevcu Novine Serbske. List je donosio vijesti kako iz Srbije tako i iz
ostalih krajeva a vijesti su se odnosile na kneza Miloša na njegove odredbe i naredbe.
Nakon nekoliko brojeva Miloš uvodi cenzuru .
Od 1835 godine novine serbske izlaze u Beogradu. Beograd postaje centar srpske
štampe i središte imperijalnih težnji velikosrpskih krugova u odnosu na susjedne
krajeve, posebno prema BiH. te težnje se najviše protežiraju putem srbijanske štampe.
Sedamdesetih godina 19 vijeka pred sticanje nezavisnosti Srbije pokreće se u
Beogradu čitav niz listova kao što su Brzojavnik, Ujedinjenje, Branik, Korespodencija,
Vreme i drugi.pred kraj prošlog stoljeća počinju izlaziti Beogradski dnevnik, Večernje
novosti, beogradske novine a početkom ovog stoljeća Politika i drugi.
Intenzivnu izdavačku djelatnost na području masovnog komuniciranja organizuju
brojna srpska udruženja u Vojvodini koja je do kraja Prvog svjetskog rata bila u
sastavu Austro-Ugarske. Najveći broj novina Srbi pokreću u Novom Sadu.
Početkom 20 stoljeća izlazilo je u Srbiji 90 listova a u Beogradu je istovremeno
štampano 15 dnevnih novina.
U to vrijeme je van tadašnje Srbije prvenstveno u Vojvodini izlazila 24 lista . na
području Hrvatske srbi su izdavali 21 list a u BiH 8 listova štampano je u aranžmanu
vlasti iz Beograda. Najveći dio te štamparske produkcije širio ideju Velike Srbije i
ujedinjenja svih srpskih zemalja u koje su ubrajana područja današnje BiH, Hrvatske
do Gospića, Crne Gore, Vojvodine, sjeverne Albanije i Makedonije.

Razvoj štampe u Crnoj Gori

Iako se prva štamparija među slavenima pojavila baš na području Crne Gore (1483 na
Obodu kod Cetinja) crnogorci su među posljednjim južnoslovenskim narodima dobili
svoj list. Tek se 1871 godine na Cetinju pojavljuje list „Crnogorac“ u čijem se prvom
broju uočavaju teritorijalne aspiracije crnogorskog vodstva u odnosu na susjedna
područja. Te aspiracije list objašnjava potrebom ujedinjenja sa pravoslavnom braćom.

47
List od prvog broja propagira sjedinjenje istočne Hercegovine Crnoj Gori zbog čega su
turske vlasti zabranjivale njegovu distribuciju po BiH.
Ekspanzionističke težnj prema BiH širio je i list „Nevesinje“ koji je tokom 1998 i 1999
goidne izalziou Nikšiću. Na prelazu između 19 i 20 stoljeća u Crnoj Gori su štampani
još listovi Cetinjski vjesnik, Dnevni list, Dnevne novosti, Zeta, Luča, Književni list i
Dan. Većina njih imala je kratak vijek trajanja. Gašeni su brzo nakon pojavljivanja
zbog nedostatka sredstava. Između dva svjetska rata Crna Gora i nije imala svoje
štampe, što je bila posljedica velikosrpske politike koja je Crnu Goru tretirala kao dio
Srbije a Crnogorce kao Srbe kojima stoga nije ni potrebna crnogorska štampa. Tek je
partizanski pokret pred kraj drugog svjetskog ratar pokrenuo list Pobjedu koja je za
vrijeme socijalističke vlasti bila glavno glasilo u ovoj zemlji.

48