MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CIENCIAS

INSTITUTO DE LINGÜÍSTICA GUARANÍ DEL PARAGUAY

IDELGUAP

TEMIMBO’E: ELENA NOCEDA BÁEZ.

MBO’EHÁRA: ANTONIA DÍAZ.

HORQUETA-PARAGUAY
 GUARANI
TEMBIAPORÃ

1) Ñomongueta maitei rehegua.

2) Tavaygua jerovia.
3) Kuatia ñe’ê’i.
4) Kuatia atã’i.
5) Ñe’ênga.
6) Pukarã.
7) Kû jererã.
8) Maravichu.
9) Ñe’ê poty’i rehegua (Acróstico).
10) Mombe’u gua’u.
11) Ára pokõindy aty.
12) Jasy kuéra rera.
13) Mba’yru ógapegua.
14) Ñe’ê hera jojava (Sinónimo).
15) Ñe’ê ojojogua nungáva.
16) Kuatia ñe’ê.
17) Sa’y kuéra (Colores).
18) Ára jere (Estaciones del año).
19) Mbya rete pehêgue rehegua (El cuerpo).
20) Yvyra kuéra ñane retãmegua.
21) Pohã ñana réra.
22) Yvoty kuéra réra.

1) Ñomongueta maitei rehegua:

 Mari: Mba’eichapa reiko?
 Kola: Iporã, ha nde?
 Mari: Iporã avei. Ma’eicha piko oiko nde ru?
 Kola: Ha’e oiko porã, hesãi
 Mari: Ha nde sy?
 Kola: Avei oiko porã
2
 Mari: Che maitei chupekuera guarã
 Kola: Aguijevete ndeve.

2) Tavaygua jerovia:
 Ani remenda terã reho ygápe araapy jave, reguereko ramo jepe ménarã terã
jeguata repy.
 Reisu’urõ ne kû, oî imandu’áva nderehe.
 Kuña hyeguasúva iporã ramo, imembýta peteî kuña.
 Ne nambi nde akatuagua haku ramo, oî máva oñe’ê térã imandu’a porãva
nderehe.
 Ere reipota’ÿre máva oî’ÿva réra, ha’ e imandu’a nderehe.

3) Kuatia Ñe’ê’i:
 Te’o
Ikaturô aipuruse ndehegui ne aranduka Castellano rehegua. Ajapo hagua che
rembiapo mbo’ehaopegua, che ndaguerekói. Ajapopa ha aguerajeýtama ndéve.
Aguije.
Ne angirû Lomé.
Paraguai, papoteî jasykõi, 2004pe.

 Che sy:
Ajerure ndéve ani hagua eheja aketerei, che mombay 07:00 aravo jave, aha hagua
Tupaópe añembo’e Tupãsýpe.
Aguije.
Luisa.
07, jasypakõi, 2004pe.

4) Kuatia’atã’i:
Mbo’ehára (Vy’apavê rehegua ava peteî hápe).
Opa mba’e porã ndéve guarã. Tupã há isy tanderovasa akointe há tome’ê ndéve po’a,
tesãi há py’aguapy.
¡Vy’apavê nde arape!
Ne remimbo’e nde rayhúva.
Kalo.
Paraguai, 20 jasyrundy 2003pe.

3
Mbo’ehára (Ava mbohapyhápe)
Dominga Garcete.
Omoguahê ndéve mbo’ehára, opaichagua vy’a ko ára kóvape, Tupã ha isy ta nde
rovasa, ha tome’ê ndéve tapiante po’a, tesãi ha vy’apavê.
Ne remimbo’e nde rayhúva.
Chalo.
Paraguai, 03 jasypo 2002pe.

5) Ñe’ênga:

 Tapeho, peho katu peê tenonde, he’i ikasõ revisoróva.

 Anichéne, he’ije imemby tie’ỹva.
 Ahyekue mopotîta hína nderehe, he’íje churéra ipochy jave.
 Aichejáranga ko infeli tuja, he’íje aipo ñorairôháme oporombyasýva.
 Pitogue oño’ête ramo oî hyeguasu ñemíva.
 Rehecháramo nde képe ky, terã tãi, oîta omanóva nde jerére.
 Rehechárõ mbói nde képe, oî ija’e’ÿva nde rehe.
 Avy’a ha ndavy’ái avei, he’íje iména manóva

6) Pukarã:
 Oka’úva oike ñemuháme ha he’i: “Aipota 10 lítro guari”. “Moöpa oï
hyrurä”, he’i chupe ñemuha jára. Ha pe oka’úva he’i: “Hendivevoi
reñe’ëreína”.
 Moköi kachíke oï hína y rembe’ýpe. Peteïva omoinge ipy ysyrýpe ha
ambuéva katu omoinge ipo ysyrýpe. Peteï karai omañáva hesekuéra
oporandu moköivéape: “Mba’éiko pejapopeína”. Peteï kachíke ombohovái
chupe kóicha: “Ro-pesca-hína”. Pe karai he’ijey chupekuéra: “Ha...
mba’éichapiko pe-pescá-ta péicha”. Upémarö, ambue kachíke omyesakä
chupe: “Ha... chéngo che py sevo’i ha ha’ékatu ipo pinda”.
 Kachíke ou mombyrygui ha oikévo hógape, peteï hapicha oporandu
chupe: “Kachíke, mba’éichapa oïhína ñande rape. Ndaivaietéipa”. Kachíke
ombohovái chupe: “Che ndaikuaái. Che aju vereda rupi”

7) Kû jererã:
 Apyka puku kupépe aguapy apuka puku.
4
 Tapiti popyte pire mbokápe ijapi porã pyre.
 Kapi’i pororo pirukue opiriri opororo opururû.
 Karia’y ojo’o mandi’o omono’õ kane’õ há’eño.
 Yvyty pa’û porãme yvotýre yvytu ijyvytu.

8) Maravichu:
 Maravichu, maravichu mba’emotepa.
Oveve há ndaha’ei guyra
Huguái há ndaha’ei mymba.
(kuatiaveve)

Peteî karia’y po’i oike ka’aguýpe há osê iñakã rehe ysypo.

(Ju)

Ojere há ndaha’éi kalesíta, oguereko ju há ndaha’éi modista.

(Aravo papaha)

9) Ñe’ê poty’i rehegua:

Sy há’e tekove ijojaha’ÿva
Ymaite guive mborayhu ha
Kyre’ÿ pópe omongakuaa imembykuéra
Upévare akóinte
Enterovea
Rasá ombojerovia ha omokunu’u chupe, umía ha opa mba’ere
Ajerure Ñandejárape tahesãi ha ta’ipo’a puku maymáva sykuera.

10) Mombe’u gua’u:

Jasy jatere
Tau ha Kerana memby irundyha. Ko mitã’i yvágaicha hesa hovy asýva ha
kuarahy mimbícha iñekãrague sa’yju. Michĩ ramo jepe mborayhu añetégui
henyhẽ ha oguahẽvo asajepyte osẽ omosarambi, yvoty ropéicha, mborayhu
eirete. Oje’e hese opívo oikoha opa rupiete ha ipópe ogueraha ka’a rakã
pehẽngue ome’ẽva ichupe mba’e kuaaita.

11) Ára pokõindy aty:

5
  Arateî
 Arakõi
 Ara’apy
 Ararundy
 Arapo
 Arapoteî
 Arapokõi

12) Jasykuéra réra:

 Jasyteî, jasykõi, jasyapy, jasyrundy, jasypo, jasypoteî, jasypokõi,
jasypoapy, jasyporundy, jasypa, jasypateî, jasypakõi.

13) Mba’yru ógapegua:

 Kyse, kûimbe, kypa, japepope, japepo, mytû kuña, ña,ê, ña’embe,
tembipururenda, tembipuru, ta’angambyry, puhoe, mboykuha, tataypy,
kagua, kaguaka, apyka .

14) Ñe’ê héra jojava

 Óga-Tapÿi  Pytû- Pyhare

 Apyka- guapyha  Overa- Omimbi
 Omuña- Oñani  Mbo’i- Kytî
 Saraki-Kyre’ÿ  Vava- Kacha
 Viru- pirapire  Inimbe- Tupa

15) Ñe’ ê ojojogua nungáva:

 Mbo’i- Mbói  Sevo’i- Sevói

 Póra- Porã  Pytû- Pytu
 Oke- Okê  Yva- Ýva
 Sái- Sa’i  Áva- Ava
 Tupã- Tupa  Hu’û- Hu’u
 He’ê- Hee

6
16) Kuatia Ñe’ê:
Paraguái, 24 jasypateî 1998pe.
Mbo’ehára Silvia
Rovy’aiterei nde ha’e haguére ore mbo’ehára guaranimegua ko arýpe, heta
mba’e roikuaa, há hetave mba’e kuaapy, romongakuaáta rohóvo, ne sambyhy
ha ne rekombo’épe, ko’ãga voi rohechakuaáma mba’éichapa heta mba’e
hesakã’ÿva’ekue oréve hesakã ha roikumby porãvéma.
Upévare roimêhaguéicha temimbo’ekuéra mbo’esyry porundyhapegua
romoguahê ndéve vy’apavê ha ñeañua tuicháva, tove pendekatupyry ha
nemba’eporãre Tupã he isy tanemoinge yvotytýpe ha tohykuavo nde ári po’a
ha jekupyty.
Kunu’û pave ndéve.
Temombo’ekuéra mbo’esyry porundyhapegua.

17) Sa’y kuéra:

 Pytã, morotî, hovy, hû, sa’yju, pytãngy, hovyngy, pytã’yju, sa’yky, pytãhû.

18) Ára jere:

 Ara poty
 Ara aku
 Ara roguekúi
 Ara ro’y

19) Mbya rete pehengue rehegua:

 Syva, kuã, kû, apysa, nambi, tesa, pysã, juru, tî, po, akã, tetyma, jyva,
akãrague, ahy’o, ajúra, pyapy, rañyka, pyta, pyapê.
20) Yvyrakuéra ñane retãmegua:
 Yvyra pytã, yvuraro, timbo, tajy, tatarê, Palosanto, cedro, manduvirã,
takuara, mbokaja, samu’û, karanda’y, pindo.

21) Pohã ñana réra.

 Mbokaja’i, ka’arê, para para’i, menta’i, toro ratî, kokû, suiko, amba’y,
burrito, moringa, sapirangy, kavaju ruguái, mbarakaja ruguái, kangorosa,
tarope, kuratû, ka’a he’ê.

7
22) Yvoty kuéra réra.
 Rosa, dália, Santa Rita, tajy poty, clavel, margarita, jazmin, chivato,
girasol, San Vicente, Tulipan, lirio, mburukuja.