Visit: CocSbp.

Com

cû¤còK aýûKeY
(\gc ùgâYú)

_âKûgK
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 Visit: CocSbp.Com

cû¤còK aýûKeY
(\gc ùgâYú)

IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

© iaðÊZß iõelòZ

iµû\^ûcŠkú :
_âù`ie ~ªYû _eúlòZ (icúlK)
WKÖe @Rd Kêcûe cògâ
WKÖe i¬êfZû _ûZâ
]eYú]e _â]û^

iõù~ûR^û :
WKÖe cú^ûlú \ûi

_â[c iõÄeY : 2013

@ûUð_êf
gâú ùReKè @ûŠ @`þùiU
aRâKaûUò ùeûWÿ, KUK-1
cê\âY

cìfý : U.
 Download More Free PDF (Study Materials) Visit: CocSbp.Com

ûû bìcòKû ûû
@ûc eûRýe \gc ùgâYúùe _Xÿê[ôaû gòlû[ðúcû^u ^òcù« ‘cû¤còK aýûKeY’
(\gc ùgâYú) ^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQòö
RûZúd _ûVý LiWÿû - 2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007Kê bòòKeò Gjû
_âÉêZö bûhûmû^e @bòaé¡ò I _âùdûMûZàK \lZûe aòKûgùe Gjò _êÉKUò QûZâQûZâúcû^u
^òcù« ijûdK ùja ùaûfò @ûgû û _êÉKe iõ_û\^ûcŠkú, IWÿò@û iòfûai KcòUòe
i\iýaé¦ I iõù~ûRòKûuê _eòh\ Ze`eê iû]êaû\ RYûCQòö

ùgâYúùe gòlû\û^ Keê[aô û aòhd gòlK-gòldòZúâ cûù^ ùicû^ue MV^cìkK cZûcZ

aû _eûcgð ù_âeY Kùf Zûjû _eaðú iõÄeY _âÉêZòùe iûjû~ý Keòaö

ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 ûû @bòcZ ûû
@ûc eûRý IWÿgò ûe \gc ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcû^u ^òcù« cû¤còK aýûKeY
(\gc ùgâYú) ^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQòö
RûZúd _ûVý LiWÿû - 2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @^ê~ûdú Gjò
_êÉKUòùe @býûibòòK Kû~ðýûakúKê MêeêZß \ò@û~ûAQòö aýûKeY gòlû ùKøgk I Zû’e
MêeêZß RûYòaû ö IWÿò@û bûhûmû^e gê¡Zû @ûjeY Gaõ QûZâQûZâúcû^ue \lZû @bòaé¡òùe
Gjò aýûKeY _êÉKUò ^ò½òZ ijûdK ùja ùaûfò aògßûiö ‘Z[ýbòòK aòaeYú’ Gaõ
‘Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò’ Gjò \êAUò @¤ûdKê ùKak QûZâQûZâúcû^ue @býûi ^òcù« G[ôùe
iÚû^ \ò@û~ûAQò û ùZYê _âgÜûakú \ò@û~ûA^ûjó û _eúlûùe Gjò \êAUò @¤ûdeê _âgÜ c¤
\ò@û~òa ^ûjó û
_ûVK _ûVòKû Z[û aòhd _XÿûC[ôaû gòlK gòldòZâúcû^ue @bòmZû_âiìZ _eûcgðKê
_eaþðú iõÄeY ^òcù« ÊûMZ KeêQêö

iõ_û\^ûcŠkú
 iìPú

Kâ.^õ @¤ûd _âiw _éÂû

1. _â[c @¤ûd aûKý aòPûe 1

2. \ßòZúd @¤ûd ‘Y’Zß aò]ô, ‘h’Zß aò]ô I iû]ûeY @gê¡ò 16

3. ZéZúd @¤ûd eìXÿò I ùfûKaûYú 30

4. PZê[ð @¤ûd @^êaû\ _âKeY 48

5. _c @¤ûd Q¦ I @kuûe 53

6. h @¤ûd Z[ýbòòK aòaeYú 63

7. i¯c @¤ûd Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò 69

vvv
 bûeZe i´ò]û^
_âûKþ K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª
eûÁâ eìù_ MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ù^A I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê
l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd;
l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû;
l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicû^u c¤ùe
bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùb´e 26 ZûeòL \ò^
@ûce iõaò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê û
PZê[ð @¤ûd (K)
51 (K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKe Kðaý -
(K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cû^uê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd
iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
(L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY
I @^êieY Keòaû;
(M) bûeZe iûaðùbøcZß, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
(N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
(O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe R^iû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^òiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
(P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
(Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ
RúaRMZ _âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
(R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cû^aaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
(S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
(T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^û Keòaû, ~ûjû \ßûeû @ûc
ù\g _âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa;
(U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû
_ûkòZuê gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûA ù\aû û
_â[c @¤ûd
aûKý aòPûe
‘Kjò RûYòùf K[û iê¦e
aû§ò RûYòùf c[û iê¦e û’
1. aû§òaû RYû[ôùf c[û ù~còZò iê¦e \òùg, Kjòaû RYû[ôùf K[û ùicòZò iê¦e fûùM û iû]ûeY
K[ûUòKê KjòRûYòùf Lêaþ iê¦e RYû~ûG û cù^ûbûaKê @ûce aP^ \ßûeû _âKûg Keû~ûG û
G[ô_ûAñ ùKùZûUò @[aû iÚk aòùghùe @ù^K g± @ûùc aýajûe Keê û _êYò g±Kê g± L¬û
L¬ò Keò K[ûaûðû Keêö Gjû `kùe Kjòaû aû bûa _âKûg Keòaû ijR jêG û aðcû^ ù\Lû~ûC-
K. @eêY Kûfò [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ]
L. MQùe PXÿò [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ]
M. @û´ ùZûkò[ôfû [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ]
K+L+M = @eêY Kûfò MQùe PXÿò @û´ ùZûkò[ôfû û [ aqaý iõ_ì‰ð ] Gjû c^e bûaKê _ì‰ð eìù_
_âKûg Keê@Qò û GjûKê aûKý Kêjû~òa û GA aûKýùe ‘@eêY’, ‘Kûfò’ ‘MQùe’ ‘PXÿò’ ‘@û´’ ‘ùZûkò[ôfû’
- GA _\MêWÿòK aûKýe ùMûUòG ùMûUòG GKK GKûVò cògòQ«ò û ùZYê ‘@eêY’, ‘Kûfò’ AZýû\ò ùMûUòG
ùMûUòG _\ û
_âgÜ : Zê LûAQê ? ‘Zê’, ‘LûAQê’ – \êAUò _\ö
Ce – jñö ‘jñ’– ùMûUòG _\ö
GK aû GKû]ôK _\ còkòZ ùjûA c^e bûaKê iõ_ì‰ð eìù_ _âKûg Kùf aûKý jêG û
1.1. ùMûUòG gê¡ aûKýùe;
1.1.1. ù~ûMýZû :
K. aûkKUò CWê@Qò û (aûkK CWÿò _ûùe^û)
L. ùQkò MúZ MûCQò û (ùQkò MúZ MûAaûKê ù~ûMý ^êùjñ û)
M. MQUò _ûYòùe RkòMfû û (_ûYò MQKê Rûkò_ûùe ^ûjó û)

[1]
ùZYê C\ûjéZ aûKýMêWÿòK ^òcÜKâcùe _XÿòaûKê ùja û
K. aûkKUò ù\øWê@Qò û
L. iaòZû MúZ MûC@Qò û
M. MQUò ^ò@ûñùe ù_ûWòÿMfû û
aûKýùe aýajûe Keû~ûA[ôaû _\MêWÿòKe _ûeÆeòK i´§Kê ù~ûMýZû Kêjû~ûG û
1.1.2. @ûKûõlû :
K. c\^ ijòZ......... aûKýUò _ì‰ð ^êùjñ Gjû @^ý KòQò K[ûKê @ù_lû KeêQò û
L. eaòaûe \ò^ P_kû... aûKý @^ýKòQò _\Kê @ù_lû KeêQò, ùZYê _ì‰ð ^êùjñ û
^òcÜKâcùe aûKý \êAUòe _ì‰ðZû @Yû~ûA_ûùe û ~[û :
K. c\^ ijòZ Zûu aû_û @ûiòùa û
L. eaòaûe \ò^ P_kû bêaù^gße ~òa û
aûKýùe [ôaû ùMûUòG _\ @^ý _\MêWÿòKe @[ðùaû]KZû _ûAñ @ù_lû Kùf, ZûjûKê @ûKûõlû
Kêjû~ûG ö
1.1.3. @ûiò :
K. ùjûA ùjùf _âû¯ aê¡Zß ùMøZc Z_iò¡ û
L. Cbùd G cògò Qaò I a¦^û @ûuòQ«ò P¦^û û
_â\ aûKý \êAUòùe Kðû, Kòâdû [ôùf c¤ _âKéZ @[ð aêSû _Wê^ûjó û Cbd aûKýùe _\MêWòÿK ~ûjû _ùe
~òG ejòaû @ûagýK ùi_eò ùjûA^ûjó û _\MêWÿòK iRûA ùfLûMùf aûKý\êAUò ùja :
K. ùMøZc Z_iò¡ ùjûA aê¡Zß _âû¯ ùjùf û
L. P¦^û I a¦^û Cbd cògò G Qaò @ûuòQ«ò û
aûKýùe [ôaû _\ù~ûR^û aû ùiø¦~ðý ùjCQò @ûiò û Gjû \ßûeû Kûjû _ùe ùKCñ_\ ejòùf,
Zûjû aûKýe bûaKê ÆÁ bûaùe _âKûg Keòa Zûjû aêSû~ûGö @ûiòKê c¤ _\aò^ýûi Kêjû~ûG û

[2]
1.1.4. aûKýûõg :
K. jeòjeu K[û gêYò cû@û .....
L. Nû aûRòfû, @[P _òfûcûù^ .....
C\ûjéZ aûKý \ßd iµì‰ð ^êj«òö G MêWÿòKê iµì‰ð Keòaû _ûAñ @^ý ùKùZûUò _\e @ûagýKZû
@Qòö ~[û :
K. jeòjeu K[û gêYò cû@û @û½~ðý ùjùfö
L. Nû aûRòfû, @[P _òfûcûù^ ùgâYúKê @ûiòùf ^ûjóö
cìk aûKý \êAUò ijòZ ùcûUû @le fòLòZ _\MêWÿòK ù~ûWÿû~òaûeê aûKý\ßd iµì‰ð ùjùfö
_â[ùc \ò@û~ûA[ôaû @õg _ì‰ðaûKýe GK @õgö ùZYê Gjû aûKýûõgö
aûKýe aêSû_Wê[ôaû ^òŸòðÁ @õgKê aû ^òŸòðÁ ùKùZûUò _\iõjZòKê aûKýûõg Kêjû~ûGö
1.1.5. LŠaûKý :
K. ù~Cñcûù^ aé[ûùe icd KûU«ò, .....
L. KòG _â[c ùja .....
K. ‘ù~Cñcûù^’ – Kðû, ‘KûU«ò’ Kâòdû_\ö
L. ‘KòG’ Kðû, ‘ùja’ – Kâòdû_\ö
\êAUò aûKýùe Kðû I Kâòdû [ûA c¤ Gjû cù^ûbûa iµì‰ð eìù_ _âKûg Keê^ûjóö ùZYê C\ûjéZ
aûKýLŠKê LŠaûKý Kêjû~òaö
icÉ aûKýe icû_òKû Kâòdû~êq @õgUòKê LŠaûKý Kêjû~ûGö
_âgÜûakú
1. aûKý KûjûKê Kêjû~ûG, C\ûjeY ij \gðû@ö
2. iû[ðK aûKýe Kò Kò flY [ûG ?
3. aûKýe ù~ûMýZû Kjòùf K’Y aêSûG _âKûg Keö
4. @ûiò K’Y C\ûjeY ij \gðû@ö
5. @ûKûõlû Kjòùf K’Y aêS?
6. aûKýûõg KûjûKê Kêjû~òa \éÁû« ù\A aêSû@ö
7. LŠaûKý KûjûKê Kêjû~ûG?
8. aûKý I LŠaûKý c¤ùe _û[ðKý \gðû@ö
9. aûKý _ûAñ @ûKûõlûe @ûagýKZû Kò_eò @Qò, C\ûjeY ij \gðû@ö

[3]
1.2. _\ aò^ýûi :
‘Kjòùaûfò _ûùe ù~, _Pû PêwêWÿò aòùK ùi’– bf bûaùe Kjòaû RYû [ôùf, Leû_Kê c¤
bf ùaûfò iûaýÉ KeòjêGö ‘Kjòaû RYû’ ùjCQò aûKý MXÿûe ùKøgkö ùZùa gê¡ aûKý
MXÿòaûKê ùjùf ùKùZûUò aòhd _âZò ~ZÜgúk ùjaûKê _Wÿòaö GMêWÿòKê aûKýe _\aò^ýûi
Kêjû~ûGö
1. eûcP¦â eûaYuê a] Keò[ôùfö
GVûùe ‘eûcP¦â’ Kðû, ‘Keò[ôùf’ Kâòdû_\ö
aûKýe @ûe¸ùe ‘Kðû I ùghùe ‘Kâòdû’ _\ eùjö
2. @ld ùMûUòG bf MúZ MûAùfö
‘MûAùf’ Kâòdû, ‘MúZ’ Kcð, ‘MúZ’ _ùe ‘MûAùf’ ejòQòö
aûKýùe Kâòdû iKcðK ùjûA[ôùf Kcð _\Uò Kâòdû _ìaðeê eùjö
3. _ŠòZ gòhýcû^uê C_ù\g ù\ùfö
‘gòhýcû^uê’ ùMøY Kcð, ‘C_ù\g’ cêLý Kcðö
aûKýùe \ßòKcðK Kâòdûe ùMøY Kcð _ùe cêLý Kcð aýajûe Keû~ûGö
4. 1c: ùj bMaû^ ! cùZ elûKeö
2d: ùcûùZ gqò \ò@ _âbê !
_â[c aûKýùe ‘bMaû^’ Gaõ \ßòZúd aûKýùe ‘_âbê’ – iõùaû]^ _\ö
aûKýùe iõùaû]^ _\ @ûe¸ùe aû ùghùe eLû~ûGö
5. PZêe ùfûK iaêVò RòZ«òö
‘PZêe’ ùfûKe aòùghZû _âKûg Kùeö
aûKýùe aòùghY _\ aòùghý _\ _ìaðeê aùiö
6. Rcò\ûeu _ê@ iêùe¦â G c¦òe ùZûkòQ«òö
‘iêùe¦â’ GVûùe Kðû, Kò«ê ùi Rcò\ûeu _ê@, ‘Rcò\ûeu’ ijòZ i´§òZö
aûKýùe i´§ _\ i´§òZ _\ _ìaðeê aùiö
7. iKûùk Kûc @ûe¸ jêGö
‘iKûùk’ @]ôKeY KûeK, aûKýe @ûe¸ùe @Qòö
aûKýe @ûe¸ùe ùaùkùaùk @]ôKeY KûeK eLû~ûGö

[4]
8. Gjû ùKak i¸a ùja KVò^ gâc \ßûeûö
‘KVò^ gâc \ßûeû’ C_ùe MêeêZß @ûùeû_òZö
MêeêZß @ûùeû_ _ûAñ ù~ ùKøYiò _\ aûKýe ùghùe aiò_ûùeö
Zêce Kûc ùjCQò, Ne RMòaûö
‘Zêce Kûc ùjCQò’ C_ùe MêeêZß @Qò, GYê Gjû aûKý @ûe¸ùe ejòQòö
aûKýùe @ûe¸ùe MêeêZß @ûùeû_Y _ûAñ [ôaû aûKýûõg aiò_ûùeö
9. eùcgu aò^û G Kûc ùjûA _ûeòa ^ûjóö
GVûùe ‘aò^û’ @aýd _\ I Gjû eùcgu ijòZ i´§òZö
aûKýùe _\û^ßdú @aýd icߧòZ _\e _ùe aýajéZ jêGö
10. aû_û ùRùRue I ùRùRcû@ûue ~ZÜ ^ò@«òö
aû_û ùRùRue ~ZÜ ^ò@«ò, ùRùRcûue ~ZÜ ^ò@«òö
aûKýùe aòbò^Ü aýqòue i´§ aêSûAaûKê ùjùf _âùZýK i´§ _\ aòbqò~êq jêGö
11. 1c– P¦âùcûj^ KUK Mfû ^ûjóö
2d– Kûfò Zùc Nùe ^ [ôfö
_â[c aûKýùe ‘^ûjó’ ‘Mfû’ _ùe I \ßòZúd aûKýùe ‘^’ ‘[ôf’ _ìaðeê aiòQòö
aûKýùe ‘^ûjó’ aû ^ûjó iõ~êq _\ Kâòdû_\ _ùe aùi I ‘^’ Kâòdûe _ìaðeê aùiö
12. K. eûNa iê\ûcKê ùaZùe _òUòùfö eûNa ùaZùe iê\ûcKê _òUòùfö
L. aû_û ùMû_ûkKê ajòUòG ù\ùfö aû_û ajòUòG ùMû_ûkKê ù\ùfö
M. ^ùeg aýaiûdeê ajêZ ùeûRMûe KeêQòö ^ùeg ajêZ ùeûRMûe aýaiûdeê KeêQòö
N. còZû gòlKuê Nùe ù\LûKfûö còZû, Nùe gòlKuê ù\LûKfûö
aûKýùe KeY, iõ_â\û^, @_û\û^ I @]ôKeY KûeKe _\ Kcðe _ùe aû _ìaðeê aýajéZ
ùjûA_ûùeö

[5]
 _âgÜûakú
1. iõùaû]^ _\ aûKýùe ùKCñVò aùi, C\ûjeY ij aêSû@ö
2. aûKýùe ‘^ûjó’ I ‘^’ ùKCñVûùe ejòaû CPòZ?
3. aûKýùe icû_òKû Kâòâdû ùKCñVûùe aiû~ûG C\ûjeY ij ùfLö
4. i´§ _\ aûKýùe ùKCñVò eLû~ûG?
5. MêeêZß [ôaû _\ aû aûKýûõg aûKýe ùKCñVûùe eLû~ûG i\éÁû« ùfLö
6. aòùghY _\ aûKýùe ùKCñVûùe aiòaû @ûagýK C\ûjeY ij ùfLö
7. _\û^ßdú @aýd ùKCñVûùe aýajéZ jêG ?
8. i´§_\ ùKùZùaùk aòbqò~êq jêG ?

[6]
1.3. aûKýe _âKûe ùb\ :
aûKý ùjCQò C_~êq @[ðùaû]K _\iõjZòe C_~êq icûjûeö MVòZ aûKýe eì_ _\ iõjZò
\éÁòeê ^ò¡ðûeòZ jêGö MV^ Kkû I _âKû~ðý– Cbd \éÁòeê aûKý \êA _âKûeö CbdKê cêLýZü
aûKýeì_ Kêjû~ûGö
aûKýeì_

MV^ûcôK eì_ _âKû~ðýûcôK eì_

1. iek aûKý 1. aòaéZòiìPK aûKý
2. ù~øMòK aûKý 2. @ûù\g / @^êùeû]iìPK aûKý
3. RUòk aûKý 3. _âgÜiìPK aûKý
4. cògâaûKý 4. aòiàdiìPK aûKý
5. ^ûÉòiìPK aûKý
1.3.1. iek aûKý :
1. ùMûa¡ð^ \eò\âcû^ue ùiaûKe«òö
2. ^còZûKê Zûu NeùfûK bf_û@û«òö
CfäòLôZ aûKý \êAUòùe ‘ùiaûKe«ò’, ‘bf_û@û«ò’ icû_òKû Kâòdûö
3. _âYa RùY gòÌúö
4. @ûc iûjòZý gòlK RùY mû^ú aýqòö
aûKý \êAUòùe ‘gòÌú’ I ‘mû^ú aýqò’ _ùe ‘@U«ò’ iõù~ûM Keû~òaö Gjò aûKý \ßdùe
‘@U«ò’ Djý @Qòö
ùMûUòG cûZâ icû_òKû Kâòdû [ôaû aûKýKê iek aûKý Kêjû~ûGö
1.3.2. ù~øMòK aûKý :
1. _aòZâ _jôfû, iêhcû @ûiòfû I Cbùd cògò _ûV _Xÿòùfö
2. cù^ûR ùgâYúùe aiòfû, cûZâ _Xÿò _ûeòfû ^ûjóö
3. cû@û bf Keò gòLûAùf, Kò«ê aaòZû ùeûùhA Keò_ûeòfû ^ûjóö
4. gòlK WûKòùf, cû^i Gaõ iêùeg MúZ MûAùfö
C\ûjéZ aûKý PûùeûUòùe ‘I’, ‘cûZâ’, ‘Kò«ê’ ‘Gaõ _âbéZò @aýd _\MêWÿòK \ßûeû aûKýe
_â[c @õg I \ßòZúd @õg cògò _ì‰ðaûKý ùjûAQòö ùZYê GMêWÿòKê iõù~ûRK @aýd Kêjû~òaö
GA ]eYe @aýd_\ ù~øMòK aûKý MV^ùe ijûdZû Keò[û«òö

[7]
 Ø _eÆe ^òbðegúk \êA aû ZùZû$]ôK iek aûKýe icûjûe ù~ûùM MVòZ aûKýKê
ù~øMòK aûKý Kêjû~ûGö
1.3.3. RUòk aûKý :
1. @Rû ù~ùZùaùk Nùe _jôùf, ùiùZùaùk Nùe eZ^ ^ [ôfûö
2. aû_û ùKùa @ûgû Keò ^ [ôùf ù~, i^ûZ^ ùgâYúùe _â[c ùjaö
3. \eKûe icdùe ù~ iûjû~ý Kùe, ZûKê C_~êq a§ê Kêjû~ûGö
4. Kûfòe Kûc ~\ò @ûRò KeêP ùZùa, @ûRòe Kûc Gùa Keö
1. ùiùZùaùk eZ^ Nùe ^ [ôfû – _â]û^ aûKý
@Rû ù~ùZùaùk Nùe _jôùf – @_â]û^ aûKý
2. i^ûZ^ ùgâYúùe _â[c ùja – _â]û^ aûKý
aû_û ùKùa @ûgû Keò ^ [ôùf ù~ – @_â]û^ aûKý
3. ZûKê C_~êq a§ê Kêjû~ûG – _â]û^ aûKý
\eKûe icdùe ù~ iûjû~ý Ke«ò – @_â]û^ aûKý
4. @ûRòe Kûc Gùa Ke – _â]û^ aûKý
Kûfòe Kûc @ûRò KeêP Kò – @_â]û^ aûKý
@_â]û^ aûKý ijòZ _â]û^ aûKý cògòùf RUòk aûKý jêGö
Ø \êA aû ZùZû$]ôK _eÆe iûù_l LŠ aûKýe ic^ßdùe RUòk aûKý MVòZ jêGö
1.3.4. còga
â ûKý :
1. MúZ, aûRû I ^ûP Pûfòaû ù~Cñ \gðKcûù^ ù\LôaûKê @ûiò[ôùf – ù~øMòK @iµì‰ð aûKýö
2. ùRùR ùicû^uê C_~êq ùPøKòùe aiûAùf – iek aûKý
3. ùicû^uê ~[ûgqò ùbûR^ c¤ _â\û^ Kùf – iek aûKý
_â[c, \ßòZúd I ZéZúd aûKýKê GKûVò cògûAùf ùja –
MúZ, aûRû I ^ûP Pûfòaû icdùe ù~Cñ \gðKcûù^ ù\LôaûKê @ûiò[ôùf, ùRùR ùicû^uê
C_~êq ùPøKòùe aiûAùf I ùicû^uê ~[ûgqò ùbûR^ c¤ _â\û^ Kùfö
Ø ù~ ùKøYiò _âKûe aûKýe ic^ßòZ eì_Kê cògâaûKý Kêjû~ûGö
aûKýe _âKû~ðýMZ eì_ :
1.3.5. aòaZé iò P
ì K aûKý :
K. G ahð _âak gúZ ùjûAQòö

[8]
 L. Kaòcû^u c¤ùe iûekû \ûi @û\òKaò @U«òö
_â[c aûKýùe gúZ iµKðùe Gaõ \ßòZúd aûKýùe iûekû \ûiu iµKðùe aòaéZò
\ò@û~ûAQòö
Ø ^òŸÁ
ðò aòhdK aòaZ
é ò aû aqaý _âKûg Keê[a
ô û aûKýKê aòaZ
é iò P
ì K aûKý Kjû~ûGö
1.3.6. @^êùeû] / @ûù\g :
K. @ûmû ! cùZ UòKòG iûjû~ý Ke«êö
L. NeUûKê i`û Keò\ò@ö
_â[c aûKýùe @^êùeû] I \ßòZúd aûKýùe @ûù\g bûa _âKûgòZö
Ø @^êùeû] aû @ûù\g bûa _âKûg Keê[ôaû aûKýKê @^êùeû]/@ûù\g iìPK
aûKý Kêjû~ûGö
1.3.7. _âgiÜ P
ì K aûKý :
K. Zùc ùKùa @ûiòf ?
L. @ûRò ùKùZ ZûeòL ?
aûKý \êAUòùe icd I ZûeòL iµKðùe _âgÜ Keû~ûAQòö
Ø ùKøYiò _âgÜe iìP^û _â\û^ Keê[ôaû aûKýKê _âgÜiìPK aûKý Kêjû~ûGö
1.3.8. aòid
à iìPK aûKý :
K. aû_û GùZ Uuû ù\ùf !
L. iZùe Zùc @ûiòQ !
Cbd aûKýùe aòiàd aû @û½~ðý bûa _âKûgòZ ùjûAQòö
Ø aòiàd bûa _âKûg Keê[ôaû aûKýKê aòiàdiìPK aûKý Kêjû~ûGö
1.3.9. ^ûÉòiìPK aûKý :
K. eúZû \ßûeû G Kûc ùKùa aò ùja ^ûjóö
L. Zce ^òdc cêñ _ûkò _ûeòaò ^ûjóö
Cbd aûKýùe ^ûÉòe iìP^û còkê @Qòö
Ø ^ûÉòe iìP^û _â\û^ Keê[ôaû aûKýKê ^ûÉòiìPK aûKý Kêjû~ûGö

[9]
 _âgÜûakú
1. aûKýe ùKùZûUò eì_ @Qò ?
2. MV^ eì_ \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûe ?
3. @[ð _âKûg aû bûa _âKûg \éÁòeê aûKýKê ùKùZûUò bûMùe aòbq Keû~ûG?
4. iek aûKý KûjûKê Kj«ò \éÁû« ijòZ aêSû@ö
5. RUòk aûKý K’Y, C\ûjeY ù\A \gðû@ö
6. ù~øMòK aûKý Kjòùf K’Y aêS, \êAUò \éÁû« \ò@ö
7. Zêc c^eê ùMûUòG cògâ aûKý MXòÿ Gjû Kò_eò cògâaûKý ùjfû _âcûY Keö
8. _â]û^ aûKý KûjûKê Kj«ò ?
9. @_â]û^ aûKý Kjòùf K’Y aêS ?
10. Zk aûKýMêWÿòKê _Xÿò ùKCñUò Kò _âKûe aûKý \gðû@ö
K. Zùc K’Y KûcKê _ûeòa ?
L. c\^ \ßûeû MúZ MûAaû i¸a ^êùjñö
M. IWÿògûe eûR]û^ú bêaù^gßeö
N. ^ò@, GA PòVòUû WûKaûKèùe _KûA \ò@ö
O. cùZ UuûUòG \ò@ aûaêö
P. @ûRò Kò UûY Leû !

1.4. aûKý eì_û«e :

Kjòaû icdùe aqû ùMûUòG aqaýKê aòbò^Ü bwúùe _âKûg Ke«òö Gjû `kùe aqûue
CùŸgý _âKûg _ûG, ùgâûZû c¤ ZûKê aêSò _ûe«òö ùMûUòG _âKûee aqaýKê ùaùkùaùk @^ý _âKûùe
Keû~ûA[ûGö ùaùkùaùk @Ì K[ûKê ajêk bûaùe I ajê K[ûKê @Ìùe _âKûg Keû~ûGö ~[û–
K. ù~Cñ Êûcú I Èú GVûKê @ûiò[ôùf, ùi \êA RY~ûK ùcû iûwe bûA I Zûu Èúö
L. GVûKê @ûiò[ôaû \µZò, ùcû iûwe bûA I bûCRö
_â[c aûKýe \úNðZû \ßòZúd aûKýùe ^ûjó, Kò«ê aqaý a\kò ^ûjóö
_â[c aûKýùe ‘ù~Cñ Êûcú I Èú GVûKê @ûiò[ôùf’– iÚû^ùe \ßòZúd aûKýùe [ôaû ‘GVûKê
@ûiò[ôaû \µZò’, Gaõ _â[c aûKýe ‘Zûu Èú’– \ßòZúd aûKýùe ‘bûCR’ ùaûfò ùfLû~òaûeê
aûKý iõlò¯ I iê¦e ùjûAQòö

[ 10 ]
 Ø ùMûUòG _âKûee aûKýKê @[ð _eòað^ ^ Keò @^ý _âKûee aûKýùe _eòYZ KeòaûKê
aûKýe eì_û«e Kêjû~ûGö
1.4.1. aûKýe MV^MZ eì_û«e :
(K) 1. jeò bf ^ûPòaûeê iê^ûc @Rð^ KeòQòö – iek aûKý
2. jeò bf ^ûPêQò I G[ô_ûAñ iê^ûc @Rð^ KeêQòö – ù~øMòK aûKý
3. ~\ò jeò bf ^ûPòa, ùZùa ùi iê^ûc @Rð^ Keòaö – RUòk aûKý
(L) 1. SWÿ KcòMfû I _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùf – ù~øMòK aûKý
2. SWÿ Kcòaûeê _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùf – iek aûKý
3. ù~ùjZê SWÿ KcòMfû, ùZYê _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùfö – RUòkaûKý
(M) 1. ù~ùjZê Nùe @gû«ò ù\Lûù\AQò, ùiùjZê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – RUòk aûKý
2. Nùe @gû«ò ù\Lû ù\A[ôaûeê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – iek aûKý
3. Nùe @gû«ò ù\Lû ù\AQò, ùZYê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – ù~øMòK aûKý
(N) 1. ùRùR @ûiòaû ùjZê @ûùc icùÉ Lêiò ùjaêö – iek aûKý
2. ùRùR @ûiòùa I @ûùc icùÉ Lêiò ùjaêö – ù~øMòK aûKý
3. ~\ò ùRùR @ûiòùa, ùZùa @ûùc Lêiò ùjaêö – RUòk aûKý
1.4.2. aûKýe @[ðMZ eì_û«e :
aòaZ é iò P
ì K aûKý :
C}kcYò ùMû_a§ê [ôùf RùY iyû ù\gùiaKö
Gjû GK aòaéZòiìPK aûKýö GA aûKýKê bò^Ü _âKûùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö
GjûKê cêLýZü _âgÜiìPK, ^ûÉòiìPK, aòiàdiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö
~[û–
K. C}kcYò ùMû_a§êu bkò iyû ù\gùiaK @ûC Kûjû«ò ? – _âgÜiìPK aûKý
L. C}kcYò ùMû_a§êu bkò iyû ù\gùiaK ^ûjû«òö – ^ûÉòiìPK aûKý
M. C}kcYò ùMû_a§ê Kò iyû ù\gùiaK iùZ ! – aòiàdiìPK aûKý
_âgiÜ Pì K aûKý :
aòRêaûaêuê IWÿògûùe KòG ^ RûùY ?
GjûKê ^ûÉòiìPK, aòaéZòiìPK I aòiàdiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. aòRêaûaê IWÿògûùe KûjKê @RYû ^êj«òö – ^ûÉòiìPK aûKý

[ 11 ]
 L. aòRêaûaêuê IWÿògûùe icùÉ RûY«òö – aòaéZòiìPK aûKý
M. aòRêaûaê _êYò IWÿògûùe Kûjûe @RYû! – aòiàdiìPK aûKý
^ûÉò iìPK aûKý :
@mûZ ~êaKKê @ûgâd ù\aû VòKþ ùjfû ^ûjóö
GjûKê aòaéZòiìPK, _âgÜiìPK I aòiàdiìPK aûKýùe _eòYZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. @mûZ ~êaKKê @ûgâd ù\aû bêfþö – aòaéZòiìPK aûKý
L. @mûZ ~êaKKê K’Y @ûgâd \ò@û~ûG ? – _âgÜiìPK aûKý
M. @mûZ ~êaKKê _êYò @ûgâd ! – aòiàdiìPK aûKý
aòid
à iìPK aûKý :
4. fuûùe _êYò jeò g± !
GjûKê aòaéZòiìPK, _âgÜiìPK I ^ûÉòiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. fuûùe jeò g± ùLûRòaû aé[ûö – aòaéZòiìPK aûKý
L. fuûùe jeò g± gêYû~ûG Kò ? – _âgÜiìPK aûKý
M. fuûùe jeò g± còkòaû i¸a ^êùjñ ö – ^ûÉòiìPK aûKý
1.4.3. aûPýMZ eì_û«eúKeY :
Kjòaû bwúùe aûPý _eòað^ ùjùf aûKý _eòaòðZ jêGö ~[û–
SeKû ùLûfö Gjûe aûPý _eòað^ KeûMùf aûKýUò ùja– SeKû ùLûfû ùjCö
ù~ ùKøYiò aûKýKê @^ý aûPýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. Kéð aûPý : aòRd KfòKZû ~òaö
Kcð aûPý : aòRde KfòKZû ~òaû ùjaö
L. Kcð aûPý : eû]ûgýûcu \ßûeû bûhY bf jêGö
Kðé aûPý : eû]ûgýûc bf bûhY ù\A _ûe«òö
M. bûa aûPý : Z^êRûe ^ûP ùjCö
Kðé aûPý : Z^êRû ^ûPêö
N. Kðé aûPý : cû@û eû§êQ«òö
bûa aûPý : cû@ûue e§û PûfòQòö

[ 12 ]
1.5. aûKý iõùl_Y :
ùKjò ùKjò @]ôK K[ûKê @Ìùe _âKûg Ke«ò, ùKjò ùKjò c¤ @Ì K[ûKê @]ôK bûaùe _âKûg
Ke«òö \úNð aûKý @ù_lû ùQûU aûKý KjòaûKê I gêYòaûKê bf fûùMö ùZYê \úNð aûKýKê c¤
iõùl_ùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö G _âKûee _eòað^Kê aûKý iõùl_Y Kêjû~ûGö aûKý
iõùl_Y ùlZâùe i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð I icû[ðùaû]K g± aòùgh bûaùe
ijûdZû Keò[û@û«òö GVûùe ùKùZûUò C\ûjeY \ò@û~ûA_ûùeö
i§ò \ßûeû :
1. @Zò @ûagýK Rò^òhe \e @]ôK aXêQòö
@ZýûagýK (@Zò+@ûagýK) Rò^òhe \eaé¡ò ùjCQòö
2. @Zò @]ôK aqaý ÆéjYúd ^êùjñö
@Zý]ôK (@Zò+@]ôK) aqaý ÆéjYúd ^êùjñö
icûi \ßûeû :
1. Êûcú I Èú \êARY~ûK @ûRò @ûiòùaö
\µZò @ûRò @ûiòùaö
2. ae I K^ýû \êARY~ûK ùa\òùe aiòQ«òö
aeK^ýû (Cbd) ùa\òùe aiòQ«òö
Ké\« \ßûeû :
1. RûYòaûKê Azû Keê[ôaû QûZâ aò\ýûfûb Keòaö
Ròmûiê QûZâ aò\ßû^þ ùjaö
2. ~ûjû Keòaû CPòZþ Zûjû Keö
Kðaý Keö
Z¡òZ \ßûeû :
1. _û^ ùa_ûe Keê[ôaû ùfûKUò @^ý MâûcKê Mfûö
_û^eû Mâûcû«e Mfûö
2. Mòeò_[ bûaùe LûAae iaêVûeê f´ûö
LûAae \úNððZc Mòeò_[ö
C_iMð \ßûeû :
1. _a^e aò_eúZ \òMùe iûAùKfþ PkûAaû KÁKeö
_a^e _âZòKìkùe iûAùKfþ Pûk^û KÁKeö

[ 13 ]
 2. iûjòZý aòhdùe Zûue aòùgh bûaùe mû^ @Qòö
ùi iûjòZý aòùghm @U«òö
icû[ðùaû]K g± \ßûeû :
1. aò¾ê C_ûiKcûù^ ùLûk KeZûk aRûA ^ûc R_ Keê@Q«òö
ùa÷¾acûù^ Kúð^ Keê@Q«òö
2. ù~Cñ _òfûcûù^ ùagò Rò\þ Ke«ò, ùicû^uê aû_û @ûù\ø _i¦ Ke«ò ^ûjóö
Rò\þùLûe _òfûcû^uê aû_û ^û_i¦ Ke«òö
Cqò _eòað^ \ßûeû :
1. gòlK Kjòùf, ‘cêñ @ûRò AõeûRú _XÿûAaòö’ - _âZýl Cqòö
gòlK AõeûRú _XÿûAùa ùaûfò Kjòùfö - _ùeûl Cqòö
2. jeò ~ûZâû ù\ùL ^ûjó ùaûfò Kjòfûö - _ùeûl Cqòö
jeò Kjòfû, ‘cñê ~ûZâû ù\ùL ^ûjóö’ - _âZýl Cqòö

_âgÜûakú
1. aûKý Kjòùf K’Y aêS ùfLö
2. _âùZýKeê ùMûUòG ùfLûGñ aûKý ùfLö
K. iek aûKý L. ù~øMòK aûKý
M. RUòk aûKý M. cògâ aûKý
3. aûKýûõg K’Y \gðû@ö
4. MV^ Kkû \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûe I K’Y K’Y ?
5. @[ð \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûee I K’Y K’Y ?
6. _âùZýKeê \êAUò ùfLûGñ \éÁû« \ò@ö
K. aòaéZòiìPK aûKý L. ^ûÉòiìPK aûKý
M. aòiàdiìPK aûKý N. _âgÜiìPK aûKý
7. _â\ aûKýMêWÿòK _Xÿ I ùKCñUò Kò _âKûe aûKý \gðû@ö
K. \ûc, iê\ûc, ùMûaò¦ – GKûVò ùLk«ò, GKûVò _Xÿ«ò I GKûVò ej«òö
L. Iü Kò gúZ !
M. Zêùc Ifê ùaûfò K’Y icùÉ Ifê ?

[ 14 ]
 N. @û´ Kßòûfþ ùKùZ ?
O. aòRdû bf MûA_ûùe, cûZâ bf Kjò_ûùe ^ûjóö
P. _âûYKé¾ _eòRû RùY aòLýûZ ùa÷mû^òK [ôùfö
Q. Zc _òfûUû ùKùWÿ \êÁ !
R. P_kû Kjòfû, ‘cêñ @ûRò bêaù^gße ~òaò’ö
T. @ûmû, cùZ \gUuû iûjû~ý Ke«êö
8. _â\ aûKýMêWÿòK ^òùŸðg @^ê~ûdú _eòað^ Keö
K. Zêùc Nùe ejòùf _ûV _Xÿò_ûe ^ûjóö (ù~øMòK aûKý)
L. KûV aýaiûd Keê[ôaû ùfûKUò @^ý ù\gKê _kûAfûö (iõùl_ùe ùfL)
M. ù~Cñcû^u aû_û cû@û ^ûjû«ò, ùicû^ue aûe´ûe aû_ûcû@ûu K[û cù^ _ùWÿö (iekaûKý)
N. @ûRò Leû Lêaþ UûYö (aòiàdiìPK aûKý)
O. Zc K[û eaòKê RYûö (^ûÉòiìPK)
P. iì~ðý CAñùf _\à`êùUö (ù~øMòK aûKý)
Q. eùcg ~òaû _ùe iõMâûc _ùkAaö (ù~øMòK aûKý)
R. ^û^ú @ûiòaûeê Neiûeû icùÉ Lêiòö (RUòk aûKý)
S. Mû§úu K[û ù\gùe KûjûKê @RYû ? (aòaéZòiìPK)
T. aUaûaêu \ßûeû Uuû @û\ûd ùjC[ôfûö (aûPý _eòað^ Ke)
U. iàòZû Kjòfû, – ‘cêñ ^ò½d _eúlûùe _â[c ùjaòö’ (Cqò _eòað^ Ke)
V. _ûV _âZò iaêùaùk C}Y×û eLôaû bfö (iõlò¯ Ke)
W. Zùc bf _Xÿòùf bf `k _ûAaö (ù~øMòK aûKý)
Xÿ. _eòaûeùe @gû«ò ùjZê ùcûj^ KUK Mfû ^ûjóö (RUòk aûKý)

vvv

[ 15 ]
\ßòZúd @¤ûd
‘YZߒ aò]ô, ‘hZߒ aò]ô I iû]ûeY @gê¡ò
2.1. ‘YZߒ aò]ô :
1. c\^, \û^, \ò^, \ú^, cê^, _âiì^, ù`^, ù\÷^ýö
2. EY, ZéY, ciéY, Rú‰ð, aò\ú‰ð, Cú‰ð, Ké¾, bûhY, @ù^ßhY, jòùZ÷hYûö
3. _âûY, \ûeêY, cûMðY, \_ðY, eêKàòYú, _âdûY, câòdcûY, eûaY, @_eûjÙ ö
C_e fòLôZ Zòù^ûUò ]ûWÿòe g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö _â[c ]ûWÿòe g±MêWÿòKe ùghùe ‘^’
\ßòZúd I ZéZúd ]ûWÿòe g±MêWÿòKe ùghùe ‘Y’e aýajûe ùjûAQòö G_eò KûjóKò ùjûAQò ? Gùa
@ûùc Mbúe bûaùe _â[c ]ûWÿòe g±MêWÿòKê ù\Lòaûö
g±eì_ a‰ðeì_ ‘^’e @aiÚû^
c\^ (cþ @ \þ @ ^þ @) ‘@’ Kûe _ùe ‘^’
\û^ (\þ @û ^þ @) ‘@û’ Kûe _ùe ‘^’
\ò^ (\þ A ^þ @) ‘A’ Kûe _ùe ‘^’
\ú^ (\þ B ^þ @) ‘B’ Kûe _ùe ‘^’
cê^ (cþ C ^þ @) ‘C’ Kûe _ùe ‘^’
_âiì^ (_þ eþ @ iþ D ^þ @) ‘D’ Kûe _ùe ‘^’
ù`^ (`þ G ^þ @) ‘G’ Kûe _ùe ‘^’
ù\÷^ý (\þ H ^þ dþ @) ‘H’ Kûe _ùe ‘^’ ejòQòö
_â[c ]ûWÿùò e \ò@û~ûA[ôaû g±MêWK òÿ ê flýKùf RYû~òa ù~ ‘@’Kûe, ‘@û’Kûe, ‘A’Kûe,
‘B’Kûe, ‘C’Kûe, ‘D’ Kûe, ‘G’Kûe, ‘H’Kûe Êe _ùe ‘^þ’ @Qòö bûhûùe g±MêWÿòK
@aòKk Gjò_eò Pkê@Qòö Gjò g±MêWÿòKùe ‘^þ’ iÚûùe ‘Y’ ùjûA_ûeòa ^ûjóö
\ßòZúd ]ûWÿòùe \ò@û~ûA[ôaû g±MêWÿòKê ù\Lôùf RYû~òa ù~–
g±eì_ a‰ðeì_ ‘Y’e @aiÚû^
EY (E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’
ZéY (Zþ E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’
ciéY (cþ @ iþ E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’
Rú‰ð (Rþ B eþ ^þ @) ‘e’ _ùe ‘Y’
aò\ú‰ð (aþ A \ B eþ ^ @) ‘e’ _ùe ‘Y’

[ 16 ]
Cú‰ð (C Zþ Zþ B eþ ^þ @) ‘e’ _ùe ‘Y’
Ké¾ (Kþ E hþ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’
bûhY (bþ @û hþ @ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’
@ù^ßhY (@ ^þ Iß G hþ @ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’
jòùZ÷hYû (jþ A Zþ H hþ @ ^þ @û) ‘h’ _ùe ‘Y’ ejòQòö
\ßòZúd ]ûWÿòe g±MêWòÿKe aýajûe \éÁòeê @^êba Keû~ûA _ûùe ù~ GK _\ c¤ùe ‘E’
‘e’ ‘hþ’ _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Y’ jêGö
Gùa @ûùc ZéZúd ]ûWÿòe g±MêWÿòKê @^ê¤û^ Keòaûö
g±eì_ a‰ðeì_ ‘Y’e @aiÚû^
_âûY (_þ eþ @û ^þ @) Êea‰ð ‘@û’ _ùe ‘^’ @Qòö
\ûeêY (\þ @û eþ C ^þ @) Êea‰ð ‘C’ _ùe ‘^’ @Qòö
cûMðY (cþ @û eþ Mþ @ ^þ @) ‘K’ aMð ‘Mþ’ _ùe ‘^’ @Qòö
\_ðY (\þ @ eþ _þ @ ^þ @) ‘_’ aMð ‘_þ’ _ùe ‘^’ @Qòö
eêKòàYú (eþ C Kþ cþ A ^þ B) ‘_’ aMð ‘cþ’ _ùe ‘^’ @Qòö
_âdûY (_þ eþ @ dþ @û ^þ @) ‘_’ aMð ‘_þ’ _ùe ‘^’ @Qòö
còd
â cûY (cþ eþ A dþ @ cþ @û ^þ @) ‘_’ aMð ‘cþ’ _ùe ‘^’ @Qòö
eûaY (eþ @û aþ @ ^þ @) @«iÚ ‘Iߒ _ùe ‘^’ @Qòö
@_eûjÙ (@ _þ @ eþ @û jþ ^þ @) ‘jþ’ _ùe ‘^’ @Qòö

ZéZúd ]ûWÿùò e _ìað ^òdc ^ [ûA c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ ùjûAQòö _âùZýK g±ùe ‘E’ ‘eþ’ ‘h’ bòZeê
ùKøYiò ùMûUòG a‰ð @Qòö cûZâ VòKþ ‘Zû’ _ùe ‘Yþ’ ^ûjóö ùKCñVûùe Êea‰ð (_âûY, \ûeêY),
ùKCñVûùe ‘Kþ’ aMð (cûMðY), ùKCñVûùe ‘_’ aMð (\_ðY, eêKàòYú), ùKCñVò ‘d’ (_âdûY, còâdcûY),
ùKCñVò @«iÚ ‘Iߒ ùKCñVò ‘jþ’ (@_eûjÙ), aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ ùjûAQòö
Gjò C\ûjeY MêWÿòKeê RYû ~ûCQò ù~ ‘E’ ‘eþ’ ‘h’ e VòKþ _ùe ‘^’ [ôùf Kò´û Êe
a‰ð, ‘K’ aMð (KþLþMþNþO) ‘_’ aMð (_þ, `þ, aþ, bþ, cþ) ~þ, dþ Iß þ , jþ, _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Y’
jêGö G[ô c¤eê GK Kò´û GKû]ôK a‰ðe aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ jêGö
‘E’, ‘e’ ‘h’ _ùe @^ý a‰ðe aýa]û^ [ôùf ‘^þ’, ‘Yþ’ jêG ^ûjóö ~[û– eP^û,
cûRð^û, a‰ð^û, Kúð^, ^ð^, @Rêð^, cìzð^û AZýû\òö
eP^û– (eþ@Pþ@^þ@û) ‘Pþ’ aýa]û^ ùjZê @[ðûZ ‘^’ _ìaðeê ‘P’ ejò[ôaûeê ‘^þ’ ‘Y’ ùjfû ^ûjóö
(1) @, @û, A, B, C, D, G, H @û\ò Êea‰ð _ùe ‘^’ ‘Y’ jêG ^ûjóö

[ 17 ]
 (2) ‘E, e, hþ’ _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Yþ’ jêGö
(3) ‘K’ aMð (KþLþMþNþOþ) ‘_’ aMð (_þ`þaþbþcþ) ‘~þ’, ‘dþ’, @«iÚ ‘Iߒ ‘jþ’ (õ) @^êÊûe aýa]û^
[ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Y’ jêGö
IWÿò@û bûhûùe ‘^þ’ I ‘Y’ e aýajûe iaêùaùk ^òdc @^êiûùe ùjûA ^ [ûGö ùKùZK iÚkùe
Gjò ^òdce Cfäx^ ù\Lû~ûGö ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö ~[û–
@Yû PûYKý aûYú
@YûKûe PûjûYò aúYû
@ûY RYûY ùaYú
KYû UûY ùaYê
KYòKû ^ògûY cYò
KûYú _ûYò cYòcû
LêY ù`WÿûY cYòh
MY^û aY cgûYò
MêY^ aûY jAeûY
C_e fòLòZ g± MêWÿòKùe ‘Y’ ißûbûaòKþ bûaùe ejò@Qòö
_\ c¤ùe ‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ ùjaûKê ‘YZߒ aò]ô Kêjû~ûGö E, e, h, _ùe ‘^’ [ôùf
‘Y’ jêG Gaõ ‘K’ aMð (KLMNO) ‘_’ aMð (_`abc) ~, d, Iß, j aýa]û^[ôùf c¤ ‘^’ e
‘Y’ jêGö
_âgÜûakú
1 û ‘YZߒ aò]ô KûjûKê Kêjû~ûGö
2 û ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKùe ‘^’ KûjóKò ‘Yþ’ ùjfû^ûjòñ ?
c^, cû^, Mò^û, cú^, cê^ò, _âiì^, eP^û, eR^ú, ei^û, iR^úö
3 û ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKùe ‘^þ’ ùKCñ KûeYeê ‘Yþ’ ùjfû \gðû@ö
KeY, KeêY, KhY, Ké¾, iì_ðYLû, eûcûdY, CeûdY, ZéY, ciéY, Ké_Yö
4 û ‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ aýajéZ ùjûA[ôôaû _ûUò g± ùfLö
5 û aûKýMêWÿòKùe [ôaû @gê¡ò MêWÿòKê VòKþ Keò ùfLö
(K) \ßû_e ~êMùe bMaû^ aòhÜë, KéhÜ eì_ùe R^à ù^A[ôùfö
(L) ZéZúd _ûŠa @Rêð^ aòhÜë Kkû fûb Keò[ôaûeê Zûuê \ßòZúd KéhÜ Kêjû~ûGö
(M) _ûŠa_ZÜú ù\ø_\úuê KéhÜû Kêjû~ûGö

[ 18 ]
2.2. ‘hZߒ aò]ô
1. Zk fòLôZ g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö
g±eì_ a‰ðeì_ ‘i’e @aiÚû^
_âiû\ – (_þ eþ @ iþ @û \þ @) – ‘@’ _ùe ‘iþ’ @Qòö
@aiû\ – (@ aþ @ iþ @û \þ @) – ‘@’ _ùe ‘iþ’ @Qòö
@ûÉòK – (@û iþ Zþ A Kþ @) – @û _ùe ‘iþ’ @Qòö
bûicû^ – (bþ @û iþ @ cþ @û ^þ @) – @û _ùe ‘iþ’ @Qòö
‘@’ ‘@û’ _ùe ‘i’ [ôùf ‘i’e _eòað^ jêG ^ûjóö
2. ZkfòLôZ g±MêWÿòKê ù\Lû~ûCö
^òhû\ – (^þ A h @û \þ @) – ‘A’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
RòMúhû – (Rþ A Mþ B h @û) – ‘B’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
_êehê – (_þ C eþ C hþ @) – ‘C’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
gêgïhû – (gþ C gþ eþ D hþ @û) – ‘D’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
MùahYû – (Mþ @ aþ G hþ @ ^þ @û) – ‘G’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
jòùZ÷hYû – (jþ A Zþ H hþ @ ^þ @û) – ‘H’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
Jh] – (J hþ @ ]þ @) – ‘J’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
3. ZkfòLôZ g±MêWÿòKê ù\Lû~ûCö
‘K’ aMð (KþLþMþNþOþ) Gaõ ‘eþ’ Kûe _eaðú ‘iþ’ ‘h’ jêGö
PòKúhðû – Pþ A Kþ B eþ iþ @û – ‘eþ’ _e ‘iþ’, ‘hþ’ ùjûAQòö
C}hð – C Zþ Kþ @ eþ iþ @ – ‘eþ’ _e ‘iþ’, ‘hþ’ ùjûAQòö
4. aòiMð i§òRûZ ‘iþ’, ‘hþ’, jêGö
~[û– @ûaòÃûe – @ûaòü+Kûe – aòiMð (ü) ‘A’ _ùe [ôaûeê ‘iþ’
ùjûA _ùe ‘h’ ùjûAQòö
@^ý C\ûjeY – ^òÀk – ^òü+`k
^ò¿û_ – ^òü+_û_
PZê¿\ – PZêü+_\
]^ê¿ûYò – ]^êü+_ûYò
ajòÃéZ – ajòü+KéZ

[ 19 ]
5. ‘iûZþ’ _âZýd ~êq ùjùf ‘iþ’ ‘h’ ùja ^ûjóö
~[û– @MÜòiûZþ, ]ìkòiûZþ
6. ùKùZK iÚkùe ‘hZߒ aò]ô ^òdce aýZòKâc ù\Lû~ûGö
C\ûjeY – @^êieY, aòiàeY, aòiMð, aòiìPòKû, aòÉûe, @^êi§û^ö
7. ùKùZK g±ùe ÊûbûaòK bûaùe ‘hþ’ aýajéZ ùjûA[ûGö
~[û– @ûhûXÿ ùZûh aòh bûhû ùch Pûh
Chû \ìhY aòhd bìhY ùeûh Khû
Kkêh _ûhûY aòhûY cjòh ùgh KhUò
KéhK _âù\ûh aòùgh cìhKò ùhûWÿg KhY
@ûc bûhûùe @ù^K aòù\gú g± aýajéZ ùjûA[ûGö GMêWÿòKê ùa÷ù\gòK g± Kêjû~ûGö GA
]eYe ùKùZûUò g± ùjCQò–
ù^ûUòiþ, aKþiòiþ, _êfòiþ, iûfòiþ, _ûfòiþ, Mòfûiþ
GA g±MêWÿòKê flýKeû~ûCö
^þ-I-Uþ-A-iþ = ù^ûUòiþ
aþ-@-Kþ-iþ-A-iþ = aKþiòiþ Gjò g± \êAUòùe ‘A’ _ùe ‘i’ [ôaûeê
_ìað ^òdc @^ê~ûdú GVûùe ‘hþ’ ùjaûK[ûö
Kò«ê GMêWÿòK ùa÷ù\gòK g± ùjûA[ôaûeê GVûùe ‘hþZߒ aò]ô fûMê ^ ùjûA ‘i’ ùjûAQò û
8. ù\gR I ùa÷ù\gòK g±ùe [ôaû ‘iþ’ e ‘hþ’ jêG ^ûjóö
ù^ûUòiþ, aKþiòiþ, _êfòiþ, iûfòiþ, Aiþ_ûZ, Aiûeû, jòiûa, Äêf AZýû\òö

[ 20 ]
 _âgÜûakú
1ö ‘hZߒ aò]ô KûjûKê Kêjû~ûG?
2ö @gê¡ò iõùgû]^ Keö
_êeÃûe, _ìaðûjÜ, gêgïiû, ]ìkòhûZþ, _ûiûY, ùMûÆ\, bûÃe
3ö ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKùe ‘h’ KûjóKò @Qò \gðû@ö
^òhû\, aòbúhY, KéhK, MùahYû, Jh]
4ö ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKùe ‘h’ _eòaùð ‘i’ KûjóKò ùjûAQò ?
_êeÄûe, iõÄûe, ]ìkòiûZþ, @ûcôiûZþ
5ö ^òcÜfòLòZ aûKýùe [ôaû bêfþ g±MêWÿòKê aûQò VòKþ Keò ùfLö
(K) iúZûuê eûaY ùPûeûA ù^aû_ùe eûcP¦â aòi^Ü ùjûA AZÉZü @ù^ßhY Kùfö
(L) _ZÜú aòej ù~ûMêñ ùi @ahû\ùe Kû¦òaûKê fûMòùfö
(M) Kf´iþ @ûùceòKû @ûaòÄûe Keò[ôùfö
(N) bfKûc Kùf _êeÃûe còkò[ûGö

[ 21 ]
2.3. iû]ûeY @gê¡ò :
Kjòaû I ùfLôaû c¤ùe aýa]û^ ajêZ ùagòö cûZéMbðeê R^à ùjfûcûùZâ Qê@ûUò Kê@ûñ Kùjö
@býûi akùe K[û KjògòùLö aò\ýûe¸ adi ùakKê ùi @ù^K K[û Kjò RûYò[ûGö _ûV_Xÿò ùi
g±MêWÿòKe gê¡eì_ RûùYö bûhûe K[ôZ I fòLôZ \êAUò eì_ @Qòö _ûV ^ _Xÿò[ôaû aýqòUò ùKak K[ôZ
eì_UòKê RûùYiò^û; Kò«ê gòlòZ aýqòUò K[ôZ I fòLôZ Cbd eì_Kê RûYò[ûGö C\ûjeY Êeì_ ‘MùYg’
ùMûUòG g±ö G[ôùe [ôaû ‘g’Uò Zûfaý ‘g’ cì¡ð^ý ‘h’ \«ý ‘i’ c¤eê ùKCñ Uò VòKþ Zûjû _ûVê@û aýqò
jó VòKþ Ce ù\A _ûe«òö Kò«ê @gòlòZ aýqò Zû’e VòKþ Ce ù\A _ûeòa ^ûjóö @ûc bûhûùe aýajéZ
@ù^K g±e VòKþ eì_ @ûùc RûYê^ûjóö VòKþ eì_ ^ ùfLòùf bûhû @gê¡ ùjaö @ûc IWÿò@û bûhû ZZþic,
Zna, ù\gR I ùa÷ù\gòK @û\ò @ù^K g± i¸ûeùe _êÁö g±MêWÿòKe aýajûe ùaùk ùKùZK iû]ûeY
@gê¡ò _eòflòZ ùjûA[ûGö Gjò @gê¡ò @ù^K _âKûeeö ~[û: aP^MZ, fòwMZ, aòùghý I aòùghYMZ,
‘YZߒaò]ôMZ, ‘hZߒaò]ôMZ, i§òMZ, icûiMZ, Ké\«, Z¡òZ aò]ôMZ I a^û^MZ @gê¡ò ù\Lû~ûGö ùijò
@gê¡ g±MêWÿòKe gê¡ eì_ RûYòùf bûhû iei I iê¦e ùjûA[ûGö ^òcÜùe KûeY ij @gê¡ g± I Zûe
gê¡ eì_ \gðûKfûö
2.3.1. aP^MZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
ùMûUòG _òµêWÿòUòG ùMûUòG _òµêWÿò / _òµêWÿòUòG
_âùZýK ùfûKcûù^ _âùZýK ùfûK / ùfûKcûù^
R^Zûcû^ue R^Zûe
iaê QûZâcûù^ iaê QûZâ / QûZâcûù^
iaê ajòMêWÿòK iaê ajò / ajòMêWÿòK
2.3.2. fòwMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
iêùKgò^ú iêùKgû
ùa÷gýú ùa÷gýû

[ 22 ]
2.3.3. aòùghý, aòùghYMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@]ôKýZû @û]ôKý
C}hðZû C}hð
HKýZû HKý
Kû_ðYýZû Kû_ðYý / Ké_YZû
_ûUaZû _ûUa / _UêZû
_ìRýûÆ\ _ìRûÆ\
iõlò¯ùe iõùl_ùe
iûa]û^ ijòZ iûa]û^Zû ijòZ
ùiøR^ýZû ùiøR^ý / iêR^Zû
2.3.4. “YZߔaò]ôMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
KéhÜ Ké¾
@_eûjÜ @_eûjÙ
_ìaûð jÜ _ìaûð jÙ
lê^Ü lê‰
aòhÜë aò¾ê
2.3.5. “hZߔaò]ôMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@ûaòÄûe @ûaòÃûe
_e¿e _eÆe
_êeÃûe _êeÄûe
_eòÄûe _eòÃûe
aòic aòhc
aòh‰ð aòh‰
aòhRð^ aòiRð^
iêicû iêhcû

[ 23 ]
2.3.6. i§òMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
CRßk C{ßk (CZþ+Rßk)
MùYh MùYg (MY+Bg)
Mòegò Mòeúg (Mòeò+Bg)
\òMû´e \òM´e (\òKþ+@´e)
\ìeûaÉû / \ìeûaiÚû \êeaiÚû (\êü+@aiÚû)
^úRð^ ^òRð^ (^òü+R^)
_âZýK _âùZýK (_âZò+GK)
_âùZýj _âZýj (_âZ+ò @j)
aûKþù\aú aûMþù\aú (aûKþ+ù\aú)
c^bûa cù^ûbûa (c^ü+bûa)
eRMêY eùRûMêY (eRü+MêY)
i^ýûi i^Üýûi (icþ+^ýûi)
iûYàûiòK hûYàûiòK (hUþ+cûiòK)
iì~ðý_eûM iìù~ðýû_eûM (iì~ðý+C_eûM)
2.3.7. icûiMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@j^òðgò @j^òðg
@ùjûeûZâò @ùjûeûZâ
\òaûeûZâò \òaûeûZâ
^ò¡ð^ú ^ò¡ð^
^ùŸðûhú ^òùŸðûh
^òe_eû]ú ^òe_eû]
^úùeûMú ^úùeûM
^úùeû\ ^úe\
ggúbìhY ggòbìhY

[ 24 ]
2.3.8. Ké\«MZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@]ú^iÚ @]ú^
@^êMjé @^êMjâ
CZýq Cýq
MéjZò MéjúZ
iéR^ iRð^
2.3.9. Z¡òZMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@ûagýKúd @ûagýK
@ûeqòc @ûeq / eqòc
C{ßkcd C{ßk
GKZâòZ GKZâ
\ûge[ú \ûge[ô (\ge[+A)
ù_øejòZý ù_øùeûjòZý
ùbøMkòK ùbøùMûkòK
2.3.10. a^û^MZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@¬kú @¬kò
@ai‰ð @ai^Ü
@^êiìdû @^iìdû
@^ê\Zò @^ì\Zò
@Écû^ @Éûdcû^
@_\É @_\iÚ
bìaù^gße bêaù^gße
@bWÿû @aXÿû
@cúd @còd

[ 25 ]
@gê¡ gê¡eì_
@^êaû\òZ @^ì\òZ
@_eûjÜ @_eûjÙ
@bê\d @bêý\d
@bòkûi @bòkûh
@ûeZú @ûeZò
@û^êiwòK @û^êhwòK
@ûgúh @ûgòh
@ûgâúaû\ @ûgúaðû\
C_ù~ûMúZû / Cù_ûù~ûMòZû C_ù~ûMòZû
Cjý Djý
CYû DYû
C¡ð / C¡ßð D¡ßð
EYMâiÚ EYMâÉ
Kûk¦ú Kûkò¦ú
KéhÜ Ké¾
ùMûfKaòjûeú ùMûùfûKaòjûeú
MâûjûK MâûjK
RM^û[ RM^Üû[
Rc ~c
~«ê_Zò R«ê_Zò
RúaúZ RúaòZ
ùRÂ ùRýÂ
ZâòbìR ZâòbêR
ZéUò ZîUò / ZîUú
\ò¯ò \ú¯ò
\ìMûð \êMûð

[ 26 ]
@gê¡ gê¡eì_
\êaðû \ìaðû (\ìa)
\ïZMûcú / \éZMûcú \îZMûcú
\ߦ \ߦß
]^úK ]^òK
]ìc_â û^ ]ìc_û^
^òe_ê Y ^òe_ì Y
^úy ^úP
^òe\ ^úe\
_ZòZ_ûaò^ú _ZòZ_ûa^ú
_âPeì _âPeê
_êeÃûe _êeÄûe
aûjû^ aûj^
aýajûeòK aýûajûeòK
aòh‰ð aòh‰
aòic aòhc
ajêaâòjú / ajêaâòjò ajêaâújò
aògßiÚ aògßÉ
aûjêfýZû ajêkZû / aûjêfý
bìf bêf
iõKú‰ iõKú‰ð
cûMðgúe cûMðgeò
cêK cìK
cìLý cêLý
cò^Zú cò^Zò
~ûZûdZ ~ûZûdûZ
Rûmùi^ú ~ûmùi^ú

[ 27 ]
@gê¡ gê¡eì_
eaò¦â eaú¦â
fRýû f{û
gûeòeúK gûeúeòK
gâúKé¾ð gâúKé¾
gòldZâú gòldòZúâ
gúKûe gòKûe
gòhð gúhð
gê\â gì\â
gêgîhû gêgïhû
gZéNÜ gZâNê Ü
ùgâÂZc ùgâÂ
iûjûi iûji
iûjû~ðý iûjû~ý

[ 28 ]
 _âgÜûakú
1. ^òcÜfòLòZ @gê¡ g±MêWÿòKê iõùgû]^ Keò ùfLö
@^êiìdû, _ìRû¿\, @ûgúh, cûMðgúe, Kée, _âZòù~ûMúZû, CYû, ~ûZûdZ, \ìeûaiÚû, gòldZâú ö
2. ^òcÜfòLòZ aûKýMêWÿòKùe [ôaû @gê¡ g± MêWÿòKê iõùgû]^ Keö
(K) i´f_êee gúZkhÂú ~ûZâû ù\LòaûKê ajêZ ùfûKcûù^ @ûiò[òùfö
(L) cªúu ibûùe @ûaûkaé¡ a^òZûMY ù~ûM ù\A[òùfö
(M) cêñ Zêce CRßk baòhýZ Kûc^û KeêQòö
(N) iaê Kaòcûù^ _âûKéZòK a‰ð^ûùe iò¡jÉö
(O) gòldZâú _âùZýK QûZâcû^uê _âgÜ _Pûeòùfö
(P) ùKûfKûZû bûeZe aéjZc ^Meúö
(Q) _òfûUò iõlò¯ùe Ce ù\fûö
(R) @^^ýû iûYàûhòK _eúlûùe ùgâYúùe _â[c ùjfûö
(S) iKðie aûNMêWÿòK jêÁ_éÁ ^êj«òö
(T) ùi i_eòaûe ijòZ ùbûRò LûA ~ûA[òùfö
(U) cìhû MùYhu aûjû^ @ùUö
(V) cû^PòZâ _V^ \ßûeû ùbøMkòK mû^ aé¡òjêGö
(W) Mòeòg aûaê bìaù^gßeeê \ïZMûcú aiþùe ùKûeû_êU Mùfö
(X) eaò¦â ù\øWÿ _âZòù~ûMúZûùe _â[c ùjfûö

[ 29 ]
ZéZúd @¤ûd
eìXÿò I ùfûKaûYú
3.1.
(K) Sò@Uò Lêaþ iê¦eú, Zû’ aûjûNe _ûAñ Zûu NeKê ùKùZ ùfûùK @ûiòùf, ùicûù^ iaòZûKê _i¦
Kùfö aûjûNe iÚòe ùjfû, ùghùe Sò@Uò ijòZ _ê@Uòe aòaûj ùjfûö
(L) iaòZû ùMûUûG PûCkùe MXÿû, ZûKê ù\LôaûKê ae Ne ù\Lû @ûiòùf, Sò@Uòe eì_ Zûu c^Kê
_ûAfû, aûjûNe iÚòe ùjfû, ùghùe _ê@Uò ijòZ Sò@Uòe jûZMY×ò _Wÿòfûö Cbd jûZKê \ò’ jûZ
ùjùfö
\êAUò @^êùz\Kê flý Keû~ûCö @^êùz\e bûa icû^, cûZâ _âKûg Kkû bò^Ü bò^Üö _â[c
\éÁû«Vûeê \ßòZúd \éÁû«Uò @]ôK iê¦e I ùaû]Mcý fûMêQòö _â[c @^êùz\e ùKùZûUò aqaý \ßòZúd
@^êùz\ùe ^òcÜ _âKûùe Kêjû~ûAQòö
~[û– (K) Lêaþ iê¦eú – ùMûUòG PûCkùe MXÿû
(L) _i¦ Kùf – c^Kê _ûAfû
(M) aûjûNe ùjfû – jûZMY×ò _Wÿòfû
(N) aûjû ùjùf – jûZKê \ò’jûZ ùjùf
“ùMûUòG PûCkùe MXÿû” @[ð ùjCQò iê¦eú / iê¦eö
‘ùMûUòG’, ‘PûCkùe’, ‘MXÿû’ – ùKøYiò g±e @[ð ‘iê¦eú’, ‘iê¦e’ ^êùjñö Kò«ê Zòù^ûUò g± GKZâ
cògòMùf Gjûe @[ð ùjCQò ‘iê¦eú’ / ‘iê¦e’ö
ùKøYiò g± ^òRÊ @[ð QûWÿò, @^ý g± ijòZ cògò ÊZª @[ð _âKûg Kùf GjûKê ‘eìXòÿ’ Kêjû~ûGö
]ûZêeê g± MXÿû jêGö ùMûUòG g±eê c]ý @^ý g± MXÿû ùjûA[ûGö g± Zò^ò _âKûe – eìXÿ, ù~øMòK
I ù~ûMeìXÿö
eìXÿ g± :
ù~Cñ g± _âKéZò _âZýdMZ @[ð _âKûg ^ Keò bò^Ü @[ð _âKûg Kùe, Zûjû eìXÿ g±ö ~[û– lZ –
ùZ÷â + @ = lZâö ‘lZ⒠g±e _âZýdMZ @[ð – ù~ lZeê ZâûY Kùe ö cûZâ Gjûe iû]ûeY @[ð – RûZò
aòùghö ùijò_eò NUþ + @ = NUö NUþ ]ûZêe @[ð – ùPÁû Keòaû ö cûZâ NU g±e @[ð _ûZâö
eìXÿò – aò (eìj–Zò) _âiò¡ò, C_ôò, aêý_ôò – ajòbìðZ @[ð _âKûge gqòö
3.1.1. eìXÿò _âùdûM :
^òcÜfòLôZ _\icÁò aû LŠaûKýKê flý Keö
(K) @§ûeKê ùUKû _KûAaûö

[ 30 ]
 (L) @eYý ùeû\^ö
_â[c LŠaûKý aû (K) LŠaûKýe @[ð ^êùjñ ùKøYiò @§ûeò@û iÚû^Kê ùUKû ù`û_ûWÿòaûö Gjûe
@[ð ùjCQò ùKøYiò aòhdùe ÆÁ mû^ aû ]ûeYû @Rð^ ^ Keò ùKak @^êcû^Kê bòòKeò ùKøYiò Kû~ðý
Keòaûö bûaMZ iûcý ~ûjû [ûC^û KûjóKò, GVûùe ‘@§ûeKê’, ‘ùUKû’ I ‘_KûAaû’ g± ùicû^ue
@ûbò]û^òK aû aêý_ôòMZ @[ðKê ZýûMKeò @fMû GK eìXÿ @[ðKê aýq KeêQ«òö
ùijò_eò ‘@eYýùeû\^’ LŠaûKýUò ‘@eYý’ I ‘ùeû\^’e aêý_ôòMZ @[ðKê ZýûMKeò ‘aé[û _âdûi’
@[ðKê aýq Keê@Qòö
ùZYê ùKøYiò aûKýûõg cìk @[ðKê @ZòKâc Keò GK aògòÁ @[ðùe aýajéZ ùjùf ZûjûKê eìXÿò
Kêjû~ûGö _âùZýK bûhûùe Gjûe C\ûjeY ù\LôaûKê còùkö eìXÿò _âùdûM \ßûeû @bòaýqò iei, iê¦e jêGö
~êM~êMeê GMêWÿòK ÊZª aý¬^û ù^A `êUò CVòQ«òö
IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ eìXÿò_âùdûMe Zòù^ûUò ]ûeû _eòflòZ jêGö
~[û :
(1) Kâòdûjú^ eìXÿò (_\ iõjZòùe Kâòdû _\ ^ [ûG)
(2) Kâòdû~êq eìXÿò (_\ iõjZòùe Kâòdû _\ [ûG)
(3) Zêk^ûcôK eìXÿò (_\ iõjZòùe C_cûaûPK g±e aýajûe ù\Lû~ûG)
3.1.2. Kâòdûjú^ eìXÿò :
@§e fCWÿò – (@ijûde ijûd)
Ø gâaY Kêcûe aé¡ _òZûcûZûue @§e fCWÿò [ôùfö
@§aêSûcYû – (@^ýûd aòPûe)
Ø G Z @§aêSûcYû eúZò, cYòhKê ù~ùa cYòh QêAñfû, ùKCñaûùU ~òa RûZòö
@eYýùeû\^ – (^òÀk _âû[ð^û / aé[û _âû[ð^û)
Ø eûaY ^òKUùe iúZûue @ûKêkZû @eYýùeû\^ùe _eòYZ ùjûA[ôfûö
@jò^Kêk iµKð – (ùNûe gZîZû)
Ø bûA bûA c]ýùe @jò^Kêk iµKð iéÁòùjaû @ûù\ø CPòZ ^êùjñö
@fYû K[û – (cìfýjú^ K[û)
Ø Zûue ùi @fYû K[û gêYòaûKê ùcûe ùak ^ûjóö
@Kf MêWêc – (aê¡ò aYûùjaû)
Ø IKòfaûaê còQ Kjê[ôaû iûlúKê _âgÜ _Pûeò Zû’e @Kf MêWêc Keòù\ùfö

[ 31 ]
@Ì aò\ýû bdueú - (@Ì mû^ù~ûMê @_\iÚ ùjaû)
Ø @ûgêùZûh iaêVò ^òRe @ûcôaWÿòcû ù\LûA ùghùe @_\iÚ ùjCQòö K[ûùe _eû @Qò, @Ìaò\ýû
bdueúö
@ûKûg Kêiêc – (aé[û Ê_Ü)
Ø aðcû^ _eòiÚòZòùe eûceûRý MXÿòaûe @ûÆ¡ðû ù_ûhY ùKak @ûKûg Kêiêc cûZâö
@û_Yû iê^û ùbŠò – (^òR ùfûK @ù~ûMý)
Ø @û_Yû iê^û Z ùbŠò, _e ijòZ Kkò Keò fûb K’Y ?
C_eòcûf – (^òŸðòÁ @ûdeê @]ôK / cûMYû còkòaû)
Ø C_eòcûf iõMâj Keê[ôaû aýqò ù\ge Kkuö
C_eVûCeò@û –(MbúeZûe @bûa, iûeaûe @bûa)
Ø iaêùaùk GcòZò C_eVûCeò@û K[û Kj ^ûjó, KòQò NUYû VòKþ bûaùe ^ aêSò C_eVûCeò@û
c«aý ù\aû CPòZ ^êùjñö
G Ne cûCiú ùi Ne _òCiú – (G_U ùi_U Qò\â Kjò ù~ iaêVûùe bùfA jêG)
Ø Pµû^û^ú K[ûKê ùcûùU aògßûi Ke^ûjó, ùi _eû G Ne cûCiú ùi Ne _òCiúö
GKNeKò@û – (iûcûRòK aûi¦)
Ø RYKê GKNeKò@û Keò eLôaû cû^aòK @]ôKûee iµì‰ð Cfäx^ö
Ikò@ûeê MRû – (R^àeê PZêe aû iò@ûYò@û)
Ø ùi Z Ikò@ûeê MRû, ZûKê gòLûAaû K’Y ?
KeQWÿû – (\ûdòZß ^ ù^aû)
Ø icìj Kû~ðýùe KeQWÿû ù\aû VòKþ ^êùjñö
KûVòKe _ûV – (KÁiû]ý)
Ø aRûe \e ù~còZò ùjfûYò @Ì ùeûRMûeùe Pkòaû KûVòKe _ûVö
Kêjû cêŠû K_òkû (ajê @aû«e K[û Kjòaûö)
Ø @ûRòKûfò gÉû eûR^úZò Keê[ôaû ù^Zûcûù^ ùjCQ«ò KêjûcêŠû K_òkûö
K_ûk fòL^ – (bûMý`k)
Ø K_ûk fòL^Kê KòG aû a\ùkA ù\A_ûeòa ?
Kê¸úe Kû¦Yû – (Qk^û / C_e VûCeò@û ijû^êbìZò)
Ø Zêce Kê¸úe Kû¦Yû ùcû C_ùe ùKøYiò _âbûa _KûAa ^ûjóö

[ 32 ]
Kì_ cŠìK – (iõKêPòZ _eòùagùe aXÿò[ôaû)
Ø aòRd Z ùMûùU Kì_cŠìKö ZûKê ù\g aòù\g Lae _Pûe ^ûjóö
LZM\ûùe _\à – (_âZòKìk _eòiÚòZòùe _âZòbû ÇêeY)
Ø ùeXÿûùLûfe K§ _eòaûeùe R^àùjûA[ôùf aò Kaò búc ùjûA[ôùf LZM\ûùe _\à i\égö
ùMûUG PûCkùe MXÿû – (@Zò iê¦e)
Ø _òfûUòe eì_ aûjê^òaûKê KòQò ^ûjóö ùi _eû ùMûUòG PûCkùe MXÿûö
ùMûVLŠò@û – (@iûcûRòK aýqò / ùMûÂúeê @fMû)
Ø ùMûVLŠò@û ùfûK @ù^K @iêaò]ûùe _ùWÿö
ùMûaeMùYg – (^òùaðû] / cìLð)
Ø Gùa aò icûRùe iû]ûeY jòiûa KòZûa RûYò ^ [ôaû @ù^K ùMûaeMùYg @Q«òö
Ne Xòuò Kê¸úe – (^òR ùfûK gZî)
Ø Zûu bûA Zûu _Z^e KûeY, Ne Xòuò Kê¸úe ùjùf ùi KûjûKê ù\ûh ù\ùa?
NeaêWÿò _ûYò @ûŒêG – (@aiÚû @i¸ûk ùjaû / aò_\ C_ùe aò_\)
Ø ù\ge KeR GùZ ùjfûYò ù~ NeaêWÿò _ûYò @ûŒêG, Z[û_ò ù^Zûcû^ue eûRKúd @di
Kcê^òö
ùNûhûak\ – (KòQò ^ aêSò cêLiÚ Keòaû)
Ø ùNûhûak\ ùjûA fûb K’Y ? _ûV UòùK aêSòaûKê ùPÁû Keö
QêôcûQò _eúlû / _eL – (Z^Ü Z^Ü Keò ù\Lôaû)
Ø iaê K[ûùe GcòZ QêôcûQò _eúlû Kùf Pkòa^òö
QKû_^þSû – (Cbd _le iZKð bûa)
Ø Rwf c]ýùe MZKûfò ù_ûfòiþ I ùPûeu c]ýùe QKû_^þSû Pûfò[ôfûö
R_ûcûkò – (@Zò_âòd)
Ø ^ûZòUò @Rû@ûBue R_ûcûkò ùjûAQòö
Rúa^ cìzðû – (@û_âûY C\ýc)
Ø bûeZúd jKò\k @û«RðûZúdÉeùe ù\ge ùMøea elû _ûAñ Rúa^ cìzðû iõMâûc KeêQ«òö
ùRûK cêjñùe fêY – (Mað bûwòaû / @jõKûe bûwòaû)
Ø RMû Mûñ ùfûKuê WeûC[ôfû ùjùf ù_ûfòi @ûiò~òaûeê ùRûK cêjñùe fêY _eò Pê_þ ejòfûö

[ 33 ]
Sûkaêjû ]^ – (KÁ @RòðZ)
Ø Sûkaêjû ]^ cYòhKê _âKéZ gû«ò \òGö

SòcòUò ùLkeê cjûbûeZ – (iûcû^ý NUYûeê aòeûUKûŠ aû bdue _eòiÚòZòe iìZâ_ûZ)

Ø _òfûKkòeê G bdue _eòiÚòZò, SòcòUò ùLkeê cjûbûeZ iéÁò aýZúZ @ûC KòQò ^êùjñö
ùWwû cêŠùe ùVwû – (icÉu \éÁòùe [ôaû aýqò C_ùe aò_\e cûZâû @]ôK [ûG)
Ø G @kùe ~ûjû NUòa icùÉ ùZûùZ \ûdú Keòùa, KûeY ùWwû cêŠùe ùVwûö
ùXûf bòZùe cìhû – (gZî Mê¯ùe Nùe fêPò ejòaû)
Ø Zê K’Y ùMû_^ eLôQê, ùZû _ê@ _eû ùXûf bòZùe cìhûö
ùZfò@û cêŠùe ùZf – ([ôfûaûfûKê @]ôK iûj~ý)
Ø G icûRùe iaêùaùk ùZfò@û cêŠùe ùZf, Kò«ê Meòae @aiÚû ZkKê ZkKê ~ûCQòö
ù\jfMû – (@Zò aògßûiú)
Ø \dû^ò]ô \ú^a§ê aûaêue ù\jfMû a§êö
^B ^ ù\LêYê fwkû – (aò_\ ^ @ûiêYê Qû^ò@û ùjaû)
Ø ^B ^ ù\LêYê fwkû ùjùf aò_\Kê iûc^û Keòaû \êüiû]ý ùjaö
^ùQûWÿa§û – (GKRò\ò@û)
Ø Zûue ^ùQûWÿa§û cù^ûbûa ù~ûMñê _eòaûeUû CRêWÿòMfûö
^ûUe ùMûa¡ð^ - (@^[ðe cìk)
Ø Mûñ ie_ UûCUe jeò còùgâ iaê^ûUe ùMûa¡ð^ö
`ûuû @ûIßûR – (aé[û ]cK)
Ø Zêce `ûuû @ûIßûRùe Weò~òaû ùfûK cêñ ^êùjñö
`Uû K_ûk – (c¦bûMý)
Ø ùcûe Z `Uû K_ûk, ùMûUòG ùjùf _òfû ù~ûMý ùjùf^òö
aY aòQê@ûZò – (@Zò\êÁ / cìkeê \êÁ)
Ø ùi _òfûUû aYaòQê@ûZò, Zû’ iûwùe cògòùf bf_òfû aò ^Á ùjûA~òaö
aû@ûKê aZû – (lúY @ûgâd)
Ø cjûaûZýû @kùe cêŠ Mê¬òaûKê ùfûKcûù^ Zò@ûeò Keò[ôaû SûUòcûUòe NeMêWÿòK aû@ûKê aZû
_eòö

[ 34 ]
 aû_eûY Xòuò Mòkþ – (aû¤ Keòaû)
Ø cñê Z G Kûc Keò_ûeòaò^ò ùaûfò aûe´ûe Kjòfò, ùcûùZ aû_eûY Xòuò Mòkþ K[û KjêQ KûjóKò ?
aûjûNe ùaùk aûAMYeê@û – (@ûMeê _âÉêZ ^ ùjûA ùgh cêjìðùe Kû~ðý @ûe¸ Keòaû)
Ø _eúlû ùaùk ajòKòYû, aûjûNeùaùk aûAMY eê@û ijòZ icû^ö
aûN Nùe còeòM^ûU – (cêeaòu @^ê_iÚòZòùe aògévkû iéÁò Keòaû)
Ø Nùe aû_û ^ [ôaûeê cê^û NeKê _KûCQò CVûCQò, G Z aûNNùe còeòM^ûU PûfòQòö
aòeûWÿò ùa÷¾a / aK ]ûcòðK – (VK)
Ø ]cð _âPûe ^û@ûñùe @ù^K aòeûWÿòùa÷¾a iû]êeì_ùe @ûc icûRùe aêfêQ«òö
ùaûS C_ùe ^kòZû aòWÿû – (\êüL C_ùe \êüL)
Ø Zûue Êûcú \êNðUYûùe _âûY jeûAùf, _ùe _ùe _ê@Uò PûfòMfû, Gùa Zûu @aiÚû ùaûS
C_ùe ^kòZû aòWÿû bkòö
eûŠú_ê@ @^«û / fwkû KUêeú / Pûeò\CWÿòKUû (@^ûd / gûi^e aûjûùe)
Ø Zûe Ne\ê@ûe, bûAa§ê, cûdûccZû ùaûfò KòQò ^ûjó, ùi eûŠò_ê@ @^«û _eò aêfêQòö
jûZ aûeòiò – (~ûjû iûjû~ýùe Kû~ðý jûif jêG)
Ø @ûRòKûfò KùfRQûZâcûù^ eûRù^Zûue jûZaûeiò iûRòQ«òö
jêuû_òUû – (KòQò ^ aêSò jVûZþ Kûcùe fûMò~òaû)
Ø Zûue jêuû_òUû ^úZò Zûu aò`kZûe KûeYö
3.1.3. Kâòâdû~êq eìXÿò :
@j«û eLôaû / @Ki eLôaû – (_âZòjòõiû cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû)
Ø iû]êùfûKu _âZò @j«û eLôùf KòQò `kjêG ^ûjóö
@§ûeKê ùUKû_KûAaû / @§ûeNùe aûWÿòaêfûAaû – (@^êcû^ Keòaû)
Ø _âKéZ _ûV ^ RûYò @§ûeKê ùUKû _KûAaû bkò Ce ù\aûeê gòlK ]úùe¦â C_ùe eûMòùfö
@ûLô eLôaû – (flý eLôaû / ~ZÜù^aû)
Ø RûZúd Êû[ðKê @ûLô @ûMùe eLô @ûcKê Kðaý iµû\^ KeòaûKê ùjaö
@ûLôù\aû / \éÁò_KûAaû – (aòh \éÁòùe ù\Lôaû / ùfûb Keòaû)
Ø _e\âaý _âZò @ûLôù\aû / \éÁò _KûAaû VòKþ ^êùjñö
@ûLô_KûAaû – (ùfûfê_ \éÁò _KûAaû)
Ø ùPûe ùi NeUò C_ùe @ûLô _KûAfûYòö

[ 35 ]
@ûLô aêfûAaû – (ùcûUûùcûUò ù\Lôaû)
Ø iûjòZý _eúlûKê ~òaû _ìaðeê aýûKeY ajò C_ùe UòKòG @ûLô aêfûAù\a CPòZö
@ûLô aêRòaû – (céZêý aeY Keòaû)
Ø aû_ @ûLôaêRòaûe cûi \êAUû ùjûA^ò, _ê@cûù^ bòù^Ü ùjûAMùfö
@ûLôKò _ûAaû– (_i¦ Keòaû)
Ø aû_û @ûYò[ôaû Rò^òh ùMû_ûke @ûLôKò _ûAfû^òö
@ûLô _ûAaû – (Kk^û Keòaû / PûfûKþ ùjaû)
Ø ^òcðke Z @ûLò _ûAfûYò, GKêUò@û ZûKê KUK ~òaûKê c^ûKeêQ KûjóKò ?
@ûLôùe ]ìkò ù\aû – (VKòù\aû)
Ø KéZNÜ ùfûK ùKCñ cêjìðùe @ûLôùe ]ìkò ù\Aù\a VòKþ ^ûjòñö
@ûWÿ @ûLôùe ^ Pûjóaû – (iûcû^ý \éÁò ^ ù\aû / iµKð ^ eLôaû)
Ø @]ôKûõg ]^ú ùfûKcûù^ Meòauê @ûWÿ @ûLôùe Pûjû«ò ^ûjóö
@û ak\ ùcûùZ aò§þ – (aò_\Kê WûKò @ûYòaû)
Ø @^ýù\ge @_eû]úuê @ûc ù\gùe iÚû^ ù\aû cûù^ @û’ ak\ ùcûùZ aò§ ijòZ icû^ö
Chê^û]û^ MRûùjaû – (@i¸a i¸a ùjaû)
Ø Zûu _ê@Uò aýû]ôcêq ùjfû^ò ù~ RûY Chê^û ]û^ MRû ùjfûö
C_ùe _Wÿò Kjòaû / @ûaêWÿò _Wÿòaû – (^ _PûeêYê Kjòaû / @^ýe K[û ^ ieêYê Kjòaû)
Ø C_ùe _Wÿò Kjòaû Zûe ùMûUòG c¦ @býûiö
K_ûk ùLûfòaû – (bf ùak _Wÿòaû / C^ÜZò ùjaû)
Ø eûcaûaêue _ù\û^ÜZò iûwKê, _ê@ PûKòeò _ûAfû, Zûue K_ûk ùLûfòMfû RûYö
K_ûk `ûUòaû – (iað^ûg ùjaû)
Ø cjûaûZýû_ùe _êYò ceêWÿòùjaûeê ùfûKu K_ûk `ûUòfûö
KkûKûV _Wÿò~òaû – (ckò^ _Wÿò~òaû)
Ø _eúlûùe K_ò Keò ]eû_Wÿò~òaûeê QûZâUò _â]û^gòlKuê ù\Lô KkûKûV _WÿòMfûö
KUû Nû’ùe Pì^ ù\aû – (~ªYû C_ùe ~ªYû ù\aû)
Ø jeò@û ù\ûh ^ Keò Reòcû^û ù\fû, _êYò ZûKê aûi¦ Kùf KUû Nû’ùe Pì^ù\aû bkò ùjaö
KkûK^û aêfûAaû – (iaðÊ fêUòù^aû / iað^ûg Keòaû)
Ø ùPûecûù^ MZ eûZòùe Rcò\ûe Neê icÉ Rò^òh fêUòù^A KkûK^û aêfûA ù\AQ«òö

[ 36 ]
Kûcùe jûZù\aû – (Kû~ðý @ûe¸ Keòaû)
Ø aê¡òcû^ ùfûK ùKøYiò Kûcùe jûZù\aû _ìaðeê ùi aòhdùe UòKò^òLô aêSò[û«òö
Kû^ùe jûZù\aû – (@û½~ðý ùjaû)
Ø Zûu WûjûcòQ K[ûMêWÿûK gêYò cêñ Kû^ùe jûZ ù\fòö
KûV ùjûA~òaû / RWÿ _ûfUò~òaû – (KûZe ùjaû)
Ø _êZâe céZêý R^òZ \êüi´û\ _ûAaû_ùe cû’ lYKûk KûV _ûfUò Mùfö
KêjêWÿò_jñeòaû – (aé[û _eògâc / aé[û _âdûi Keòaû)
Ø @ûRòKûfòe ù^Zûcû^u K[ûùe aògßûi Keòaû KêjêWÿò _jñeòaû ijòZ icû^ö
Lûfùe _KûAaû – (aò_\ùe _KûAaû)
Ø ùi ^òRe Êû[ð iò¡ò _ûAñ ù~ ùKøYiò ùfûKKê Lûfùe _KûAaûKê KêY×òZ ^êj«òö
Lô@ KûXÿòaû – (K[ûKê Nûò ù\ûh ùLûRòaû)
Ø Lk ùfûKcûù^ iaêK[ûeê Lô@ KûXÿò[û«òö
LûAaû _Zeùe ]ìkòù\aû – (RúaòKû QWÿûA ù^aû)
Ø @ûùKâûgcìkK bûaùe PûKòeeò ê ^òf´^ Keòaûcûù^ LûAaû _Zeùe ]ìkò ù\aû aýZúZ @^ýKòQò
^êùjñö
MêRêeûY ùcûAaû – (KÁijò (KÁKeò) ùKøYiòcùZ Pkòaû)
Ø MZ cjûaûZýûùe Ne\ßûe, Pûhaûi iaêMfû _ùe cìfcRêeò fûMò aû_û ùKøYiò _âKûùe
MêRêeûY ùKûCQ«òö
Mûfùe jûZù\aû – (Pò«òZ ùjaû)
Ø _ê@Uò _eúlûùe ù`fþ ùjaûeê aû_û Mûfùe jûZ ù\A aiòQ«òö
ùMûWÿjûZ ]eòaû – (aò^câ Mêjûeò Keòaû)
Ø Sò@Uòe aûjûNe iêeêLêeêùe ZêfûA ù\aûKê Meòa aû_û iaê a§êaû§au ùMûWÿjûZ ]eòùfYòö
ùMûWÿùUKò aiòaû – (_âÉêZ ùjûA ejòaû)
Ø ^¦^Kû^^ aêfò ~òaû_ûAñ _òfûG ùMûWÿùUKò aiòQ«òö
Pkê Keòù\aû – (iaê ùgh Keòù\aû)
Ø ùfûKUòe ]cð @]cð aòPûe ^ûjó, R^iû]ûeYu _ûY×òKê Pkê Keòù\fûYòö
Pûfòfû gMWÿùe jûZù\aû – (@Zò \êÁûcò Keòaû)
Ø eû^ê @_ûe Qê@û \ò’Uû Pûfòfû gMWÿùe jûZù\aû _òfû û

[ 37 ]
PòZû KûUòaû – (VKòaû)
Ø @ù^K bŠ iû]ê @Q«ò, ù~Cñcûù^ Kò ]cð ^ûcùe ùfûKuê PòZû KûUêQ«òö
^ûñ Keòaû– (iê^ûc @Rð^ Keòaû)
Ø ]cð_\ bkò ù\ge ^ûñ Keòaû _âùZýK QûZâQûZâúue flý ùjaû CPòZö
^ûñ eLôaû – (~g eLôaû)
Ø aòù\gKê _Xÿòaû_ûAñ Mfûùaùk aû_û Kjòùf, – “Zê @ûc aõge ^ûñ eLôaê, GZòKò ùcûe
Kûc^ûö”
^ûK QòûWÿòaû – (aòeq ùjaû)
Ø iaê K[ûùe Zûue ^ûK QòûWÿòaû _âKéZòKê ùKjò _i¦ Ke«ò ^ûjóö
^ûK ùUKòaû – (NéYû Keòaû)
Ø ùeûMúùiaû Kfûùaùk ^ûKùUKòaû CPòZ ^êùjñö
^ûùK\cþ Keòaû – (@[d Keòaû)
Ø Reê@û ù\jùe iKði ù\LôaûKê ~òa ùaûfò _òfûUû Kû¦ò Kû¦ò ^ûùK\cþ KfûYòö
_òVòùe _Wÿòaû – (iûjû ùjaû)
Ø ù~ùZ Kjòùf aò _ûV_Xÿê^ê, ù`fþùjùf ùKjò _òVòùe _Wÿòùa^òö
`ie `ûUòaû – (aý[ð ùjaû)
Ø ùMûUòG ùaûfò _ê@e Cygòlû _ûAñ aû_û ùKùZ K’Y ù~ûR^û Keò[ôùf, Kò«ê _ê@Uò cûUâòK
_eúlûùe ù`fþ ùjaûeê Zûue iaê ù~ûR^û `ie `ûUòfûö
`ùUA ùjaû – (ùMûUûG K[ûKê aûe´ûe _Pûeòaû)
Ø [ùe Kjòùf gêYò_ûeòfê^ò ù~ GùZ [e `ùUA ùjCQê ?
aûU KûUòaû – (^òR iêaò]û ù\Lôaû)
Ø Êû[ð_e ùfûKcûù^ KûjûK[û aòPûe ^ Keò ^òùR ^òRe aûU KûUò \ìùeA ~û@û«òö
aûUbûwòaû – (Cù_lû Keòaû)
Ø aò_\ùe _Wÿò[ôaû ùfûKuê iûjû~ý ^ Keò aûUbûwò Pûfò~òaû VòKþ ^êùjñö
aûUcûeYû ùjaû – (cSòùe @^ý\ßûeû @_jéZ ùjûA~òaû)
Ø aûZýû icdùe ù\g aòù\geê @ûiò[ôaû \âaýMêWÿòK aûUcûeYû ùjfû ùaûfò ùfûùK KjêQ«òö
aòeûWÿò Qòuòaû – (@^êKìk aòMòWÿò~òaû)
Ø iùw iùw ~ûA[ôf, @[P ù`eò@ûiòf ù~, K’Y aòeûWÿò Qòuòfû Kò ?

[ 38 ]
aòeûWÿò K_ûkKê gòKûQòŠòaû – (Azû @^êiûùe iêaò]û còkòaû)
Ø _â\gð^ú ù\Lô~òaûKê ùKjò iûw còkê ^ [ôùf, aòeûWÿò K_ûkKê gòKûQòŠòfû _eò iû^cûcê @ûiò
_jôMùfö
bûfê ]eûAaû – (ùKøgkùe R¬ûkMâÉ KeûAaû)
Ø ^òRe iêaò]û_ûAñ @^ýKûjûKê bûfê]eûA ^òùR Liò~òaû aòùaKú ùfûKe Kû~ðý ^êùjñö
bìZ LûAaû – (@^ý jûZùe _Wÿòaû)
Ø céZêý_ùe Ké_Y ùfûKe iôZ ]^ bìZ Lû@û«òö
cjeMeê ~ûA Kû«ûeùe _Wÿòaû – (iûcû^ý aò_\eê ~ûA aWÿ aò_\ùe _Wÿòaû)
Ø a^ýû bdùe ^\úKìk QûWÿò @^ýZâ Ne Keò ejòfòù~ ùiVò iaê ahð ceêWÿòö cjeMeê ~ûA
Kû«ûeùe _Wÿòaû iûe ùjfûö
PòZû KûUòaû – (@^ýKê VKòaû)
Ø b\â ùag]ûeú @ù^K ùfûK @Q«ò, ù~Cñcûù^ Kò iû]ûeY ùfûKuê ^û^û bûaùe PòZû
KûUêQ«òö
QûZòKò _[e Keòaû – (ù]÷~ðý ]eòaû)
Ø aò_\ùaùk @]úe ùjùf Pkòa ^ûjó, QûZòKò _[e Keò aò_\e cêKûaòfû KeòaûKê _Wÿòaö
QûA ^ cûWÿòaû – (iaê iµKð Qò^Ü Keòaû)
Ø _eòaûeeê @fMû ùjfû_ùe aWÿbûA iû^bûAe QûAcûWê^òö
QûZò `êùfA Pûfòaû –Mað ù\LûAaû)
Ø Êû]ú^Zû_ùe bûeZaûiú aògß\eaûeùe QûZò `êfûA PûfòaûKê ic[ð ùjùfö
Ròeûeê gòeû KûXÿòaû – (@~[û ù\ûh ù\LûAaû)
Ø Lk ùfûKcûù^ Ròeûeê gòeû KûXÿò ^òRe aûjû\êeò ù\Lû«òö
SòòKû cûeò aYò ù_ûhòaû – (\êaðkKê cûeò iakKê iûjû~ý Keòaû)
Ø SòòKû cûeò aYò ù_ûhòùf @ûi«û [eKê ùbûU _ûAa Z ?
VûiKê cûeòaû – (@^êcû^ Keò Kjòaû)
Ø Zêce _âKéZ mû^ ^ûjòñ, Zêùc Lûfò VûiKê cûeêQö
Zùk _KûAaû – (@cû^ý Keòaû)
Ø i\þMêeêu aP^Kê ùKøYiò iZþ gòhý ùKùa Zùk _KûG ^ûjóö
ZòkKê Zûk Keòaû – (ùQûU K[ûKê aWÿ Keòaû)
Ø \êÁ ùfûKcûù^ ZòkKê Zûk Keò Kkj Keò[û«òö

[ 39 ]
\ûC iû]ôaû – (_âZòùgû] ù^aû)
Ø Kûjû C_ùe aò_\ _Wÿò[ôaû ùaùk iêù~ûM ù^A \ûC iû]ôaû bf^êùjñö
c^ Ne ]eòaû – (@iêaò]ûùe _Wÿò iùPZ^ ùjaû)
Ø Ne ùKcòZò PkêQò aêSò ^ [ôfû, aû_û cfû_ùe Gùa Zû’c^ _ìeû Ne ]eòMfûYòö
cûQòKò c’ (ceþ) ^ Kjòaû – (Lêaþ ^òeúj)
Ø _âKéZ MŠùMûkKûeúcûù^ LiòMùf, ~òG cûQòKò c’ ^ Kjòaû ùfûK, ZûKê ù_ûfòiþ Mòe`
Keòù^fûö
cêjñ aXÿûAaû – (iêaò]û ù\aû)
Ø aû_ûcû@û ùMjäû Keò @ù^K icdùe _òfûu cêjñ aXÿûA\ò@«ò, Kò«ê _ùe @^êZû_ Ke«òö
cêjñ ù\aû – (_âgâd ù\aû)
Ø ùQûU _òfûuê GùZ cêjñù\aû VòKþ ^êùjñö
cêŠSûk ZêŠùe cûeòaû – (KVò^ _eògâc Keò ù_U ù_ûhòaû)
Ø bfNe LùŠ Keòa ùaûfò cêŠSûk ZêŠùe cûeò ùi ~ûjû KòQò id Keò[ôfû, iaêZK ùPûe
ù^AMùfö
cêŠKê ùZ«êkò@û aòQû KûcêWÿòaû – (búhY Pò«ûùe _Wÿò~òaû)
Ø Sò@ aûjûNe ^ûñ ]eê ^ [ôùf, Gùa Sò@e adi MWÿò~òaûeê Zûu cêŠKê ùZ«êkò@û aòQû
KûcêWÿòfûYòö
eqPûCk ùPûaûAaû – (eûM RRðeòZ ùjaû)
Ø aòPûeùe ù\ûhú iûaýÉ ùjaûeê icÉu C_ùe Lûfò ùi eqPûCk ùPûaûCQòö
iê@ cêjñùe ~òaû / _Wÿòaû – (aé[ûùe ]^ \CfZ CRûWÿò ù\aû)
Ø _ê@ @ù~ûMý ùjùf aû_e iaê]^ iê@ cêjñùe ~ûGö
jûZ ]eòaû – (aòaûj Keòaû / ù^jêeû ùjaû)
Ø MêYú _êeêhe jûZ ]eòaûKê iaêSò@ Azû Ke«òö
Ø cêñ @û_Yu jûZ]eêQò, cùZ GA[e lcû Keò\ò@«êö
jûZ Keòaû – (ùKøgkùe @ûd Keòaû)
Ø @^ý_le iûlúcû^uê jûZ Keò ùi cKŸcû RòZòMùfö
jûZùe ^ cûeò bûZùe cûeòaû – (ùKøgkùe RúaòKû aû aéòeê Cùz\ Keòaû)
Ø gâcòKcû^uê jûZùe ^ cûeò bûZùe cûeòaû ^úZò ù~ûMêñ Zûu KûeLû^ûùe iaêùaùk ]cðNU
fûMòejòQòö

[ 40 ]
3.1.4. Zêk^ûcôK eìXÿò :
GŠê@ _eò cêŠ Uêwûeòaû – ùi KòQò aêSê ^ aêSê iaêùaùk GŠê@ _eò cêŠ Uêwûeê[ûGö
KêKêe _eò ]ûAñaû – Uuû ùKAUû ùfûbùe ùi KêKêe _eò ]ûCñQòö
LêUû _eò Vò@ûùjaû – aiòaûKê Kjòfò, ^ aiò LêUû _eò Vò@ûùjûA ejòfê KûjóKò ?
MWÿ _eò _Wÿòaû / Xòuò _eò _Wÿòaû – ùfûKUû MWÿ _eò _WÿòQò, _ù\ aò Raûa ^ûjóö
Qêô _eò cêjñ Keòaû – iaêùaùk Qêô _eò cêjñKùf KòG ùZûùZ bf_ûAa ?
ùRûK _eò fûMòaû – ù~Cñcûù^ KcðV, ùicûù^ Kûcùe iað\û ùRûK _eò fûMò[û«òö
ù_Wÿò _eò cêjñ Keòaû / `êfûAaû – iZK[û Kjòù\aûeê ùi ù_Wÿò _eò cêjñ `êfûA aiòQòö
_a^ _eò ]ûAñaû – KòG aò_\ùe _WÿòQò gêYòùf, ZûKê iûjû~ý Keòaû_ûAñ ùi _a^ _eò ]ûAñ~û«òö
_âiû\ _eò _ûAù\aû – _ùWûgú Neê @ûiò[ôaû ZeKûeúKê ùi _âiû\ _eò _ûAù\fûö
aeWÿû _Zâ _eò [eòaû – _òfûUûe còQK[û RYû _Wÿò~òaûeê aû_ûu @ûMùe ùi aeWÿû_Zâ _eò [eêQòö
iû_ _eò `ñ `ñ ùjaû – iûcû^ý K[ûùe eûMò~ûA ùi iû_ _eò `ñ `ñ jê@«òö
iòõj_eò ~êSòaû – aûkK @bòc^êý i¯e[úu ijòZ iòõj_eò ~êSò[ôùfö
gê@û _eò ùNûhòaû – MúZUò Zû c^Kê GcòZò _ûAQò ù~ \ò^eûZò gê@û_eò ùNûhòùjCQòö

_âgÜûakú
1. eìXÿò K’Y ? i\éÁû« aêSû@ö
2. ^òcÜfòLôZ eìXÿòMêWÿòKe @[ð ùfL I aûKýùe aýajûe Keö
@§e fCWÿò, @eYýùeû\^, KûVòKe _ûV, R_ûcûkò, aû@ûKê aZû, @ûLô_KûAaû, K_ûk
`ûUòaû, KkûK^û aêùfAaû, ^ûñ eLôaû, QûZòKò_[e Keòaûö
3. a§^ú c¤eê C_~êq eìXÿò aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) _òfûUû G_eò _____ ù~, ~ûjû Kjòa, Zûjû Keòaö
(L) G Kû~ðýUò Keòaû Zêc _lùe _____ö
(M) ZûKê @ûC KòQò Kêj^ûjòñ, ùi bdùe _____ _WÿòMfûYòö
(N) ùi ùcû iµò C_ùe _____ö
(O) ZûKê VKòaû ijR ^êùjñ, ùi _____ Keò iaê ù\Lôùaö
(P) Zû’ aû_û Pòe\ò^ _ûAñ _____ö

[ 41 ]
 (Q) ùi Z _____ iûRò @^[ð iéÁò KeêQò, ZûKê K’Y PòjÜ^ûjó?
(R) ùiAUû ùMûUûG _____ Zû ijòZ _òfûuê QûWÿ ^ûjó ?
(S) _____ ]^ cYòhKê _âKéZ gû«ò \òGö
(T) _âKéZ K[û ^ RûYò _____ KjêQ KûjóKò ?
(U) \dû^ò]ô, \ú^a§ê aûaêue _____ a§êö
(V) iaê K[ûeê _____ Zûjûe ùMûUûG c¦ @býûiö
(W) Zûue _____ ^úZò Zûu aò`kZûe KûeYö
(X) _òfûcû^uê _____ CPòZ ^êùjñö

Ø (Sûkaêjû ]^, aYaòQê@ûZò, cêjñù\aû, ù\jfMû, Lô@KûXÿòaû, VûiêKê cûeòaû; ^ûUe ùMûa¡ð^,
Qêcô ûQò_eúlû, @ûLôaRê aò û, KkûKûV _Wÿaò û, ^ùQûWÿa§û, KûVòKe _ûV, @ûLô_ùKAaû, jêuû_òUû)

4. ‘K’ ɸùe ùKùZK eìXÿò Gaõ ‘L’ ɸùe ùijò eìXÿòe @[ð \ò@û~ûAQòö ùKCñ eìXÿò ùKCñ @[ð _âKûg
Kùe aûQò ùfLö
‘K’ ‘L’
ùaûSC_ùe ^kòZû aòWÿû Lêaþ KÁK[û
aû@ûKê aZû iaê fêUòù^aû
@§aêSûcYû ùNûe gZîZû
@ûLôùe ]ìkòù\aû lúY @ûgâd
KûVòKe _ûV @^ýûd aòPûe
KkûK^û aêfûAaû \êüL C_ùe \êüL
@Kf MêWêc VKòaû
aê¡òaYû ùjaû

[ 42 ]
3.2. ùfûKaûYú
K. KLûeê aWÿò, C_ùe _Wÿòö
L. KLûeê ùPûeKê cêŠKûUö
M. KRk_ûZò@û bf ùfûK / b\âùfûKö
N. ieMñê _Wÿòfû ùUûKûùU,
Zû’ cêŠùe ùVKûùUö
\êARYu bòZùe KòQò @ûùfûP^û ùjCQòö ZéZúd ùfûKUò ùiVò _jô ~ûAQòö ùi cìkK[û
bûhû iµKðùe KòQò RûùY^û, @[P ùi ùMûUòG c«aý ù\A _KûGö ùiùZùaùk ‘K’ùe [ôaû CqòUò
_âùdûM Keû~ûA[ûGö
ùijò bkò ùKjò RùY ùQûU ù\ûhùU KeòQò, Zû’ _ûAñ Kò«ê KùVûe \Še aýaiÚû ùjCQòö
ùiAVê R^àù^fû ‘L’ PòjÜòZ \ßòZúd aûYúö
ùKCñVò \ò’ RYu SMWÿûùe c¤iÚò Kùf @ûC RùY ZéZúd aýqòö ùi ^òeújö @[P ùiA
c¤iÚòue lZò ùjfûö ùiAVê CVòfû ‘M’e aûYúö
ùWwû ZûkMQKê @ûLô_ûC^ûjóö cù^ùjCQò, Zûjû @ûKûgKê QêAñQòö _ûPòfû ZûkùU MQeê
Liò_WêQòö Zû C_ùe ùUû_ò GK @ûaeYö ZûKê ù\Lô bûa_âaY ùfûKUòG Kjò_KûAfû ‘@ûùe,
ùUûKûùU ùVKûùU _ò§ò @ûKûgeê Liò _WÿòfûKòö’ GAVê jêGZ ‘N’ ùfûKaûYúUò Pkò @ûiòfûö Gbkò
K[û KòG _â[ùc Kjòfû @ûùc RûYê^û, cûZâ GMêWÿòK @ûc bûhû I PkYòe ùMûUòG ùMûUòG @wö
ùfûKcêLùe ~êM ~êM]eò Pkò@ûiê[ôaû Gaõ aòbò^Ü _eòiÚòZòùe _âùdûM Keû~ûC[ôaû aòùgh
CqòMêWÿòK ‘ùfûKaûYú’ aû ‘ùfûùKûqò’ö _âùZýK bûhûùe ùfûKaûYú @Qòö @ûc bûhûùe GMêWÿòKê
_âaû\ I _âaP^ c]ý Kêjû~ûG, ~[û–
AõeûRúùe – ‘Might is right’
IWÿò@ûùe – ‘ùRûe ~û’e cêfK Zû’eö
jò¦úùe – ‘^ûPþ ^ Rûù^ @ûw^þ ùUXÿû’
IWÿò@ûùe – ‘Pûfò ^ RûYò aûUe ù\ûh’
IWÿò@ûbûhûùe ajêiõLýûùe ùfûKaûYú ejòQòö Z^à]ýeê ùKùZûUò ùfûKaûYú Zûjûe @[ðij GVûùe
_â\û^ KeûMfûö
Ø @Kûùk ^òdc ^ûÉò– @iêaò]û icdùe ^òdccû^ò Pkòaû i¸a ùjûA ^ _ûùeö
Ø @Zòbqò ùPûee flY– Kû~ðýjûif CùŸgý eLô C_eKê aò^câbûa ù\LûAaûö

[ 43 ]
Ø @òQêeú ZòKûùU– @ûcôúdùfûK gZîZû @ûPeY Keòaûö
Ø @VûKûVòùe _Wÿòaû– @iêaò]û _eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjaûö
Ø @§ ù\gKê Mfò \_ðY aòKò– cìLðu @ûMùe ZßK[û Kjòaûö
Ø @kiê@ûe aûeaûUú Pûh– ^òKcû aû @kiê@û ùfûKe aé[û @ûÇûk^ö
Ø @]cð aò aùXÿ ajêZ Mfûùaùk ~ûG cìk ijòZ– _û_ @RòðZ ]^ icìk ^Á jêGö
Ø @\ûùa_ûeúe RûjûR cìf– @^]ôKûe Pyðûö
Ø @Zò_eòPùd ùMøea ^Á– @]ôK iµKð aû còkûcògûùe i¹û^ jâûi _ûGö
Ø @§ [ùe aûWÿòjRûG– @bòmZûeê iZKðùjaû aû gòlûfûb Keòaûö
Ø @céZ jûŠòùe aòh KYòKûG– iûcû^ý Leû_ @ù^K bfKê ^ÁKùeö
Ø @ûùfûiLô, @û_Yû cjZ @ûù_ eLô– ^òR i¹û^ ^òR jûZùeö
Ø @ûMZ PùXÿAKò ùaieaUû– jûZKê Rò^òh @ûiòaû _ìaðeê C_ù~ûM _ûAñ _âÉêZòö
Ø @ûfäû \ò@«ò Z Q`e`ûWÿò \ò@«ò– Bgße \dûKùf @ûgûZúZ `kcòùkö
Ø @ûKûg KAñ@û PòfòKûcûQ– @i¸a K[û KfÝ^û Keòaûö
Ø @û_Yû gòwùe bìAñ ZûWÿòaû– ^òùR ic[ð ùjaûö
Ø @ûLê Kò@ûeòùe _gòaû– ùKøYiò Kû~ðý Cc eìù_ ^ò‰ðd Keò ^ _ûeòaûö
Ø CWÿòMfû PùXÿAe _eMYòaû– @Zòaê¡ò@ûö
Ø C_e PòKÑY bòZe `µû– aûjûe ùiø¦~ðý [ûA bòZùe gì^ýZûö
Ø Ehò RUû QòŠûAaû– ù]÷~ðýaû^þ aýqò @Zý« ùKâû] _âKûg Keòaûö
Ø GKû cûNùK gúZ ~ûG^ûjó– \êù~ðûM ùKak [ùe @ûùi ^ûjóö
Ø G c^ ùLûRê~ûG ~ûjû Kûùk _âû_Z jêG Zûjû– icd @^ê~ûdú c^ @^êiûùe `k còkòaûö
Ø IU cêjñùe Ròeû– @]ôK @ûgû Keê[ôaû aýqòKê @Ì còkòaûö
Ø Ih\ eûMùe ZûUò@û KûcêWÿòaû– _âKéZ ùfûK aòùeû]ùe KòQò Keò ^ _ûeò @^ý C_ùe eûMòaûö
Ø KÁKùf Ké¾ còùk– iaê iò¡òe cìkjó KVò^ _eògâcö iû]^û jó iò¡òe R^Kö
Ø KaòZêŠ, ùc‹ûcꊖ \éXÿaP^ aû @ûhðaP^ö
Ø Kõiûeò Ne _ûeûKê Kêfû XûCñ XûCñ– _âZòKìkZûùe @býÉ aýqòKê iûcû^ý bd ù\LûAaûö
Ø KuWÿûKê ùMûkò_ûYò iêjûG– @iû]êùfûK_ûAñ ùMûkòcûkò@û _eòiÚþòZò ijûdK jêGö
Ø Kûjûe _êhcûi, Kûjûe iað^ûg– RYKe fûb ùaùk @^ý RYue lZòö
Ø Kì_ cŠìK– iuêPòZ _eòùagùe aXÿò[ôaû aýqòö

[ 44 ]
Ø ùKCñ MûBe ùMûae– @Zòiûcû^ý / Zêzö
Ø ùKûù_ ae ^ ùjùf Zù_ ae– ù~ ùKøYiò C_ûdùe Kû~ðýjûif Keòaûö
Ø ùKøeaue LûA, _ûŠaue MûA– RYuVûeê iûjû~ý _ûAaû I KéZNÜbûùa @^ýe Kûc Keòaûö
Ø LRêeò MQe Kò MêY MûAaò– ùKøYiò Leû_ùfûKe _âZòUò Kcð cìkeê Leû_ ?
Ø LŠû]ûeùe Pûfòaû– Lêaþ iZKðZûe ijòZ ^òdc cû^ò Kûc Keòaûö
Ø ùLûk _aðZ cûe cìhû– iûcû^ý Kûc _ûAñ ajêgâc I ùPÁûö
Ø Mûñ K^ò@ûñ iòxûYò^ûKú– ù~ ùKøYiò ùfûK ^òR @kùe i¹û^ ^ _ûAaûö
Ø MêYPòùjÜ MêYò@û, iê^ûPòùjÜ aYò@û– MêYú MêYe @û\e Kùeö
Ø Ne\ò@ñ ^ _ìRò _e\ò@ñ _ìRòaû– ^òR iõÄéZòKê @aùjkû Keò @^ý iõÄéZòKê @^êieY Keòaûö
Ø NêhêeòKò _ûPòfû K\kú– AZe aû @ù~ûMý aýqò _ûAñ C^ÜZ _eòP~ðýûö
Ø ùNûWÿû Q’UuûKê \û^û ^’Uuû– ùKøYiò Rò^òhe elYûùalY Lyð Rò^òhe cìfýVûeê @]ôK ùjaûö
Ø Pûh ZeZe aYòR cV– ^òŸðòÁ Kû~ðýKê ^òŸðòÁ icdùe iõ_û\^û Keòaûö
Ø ùPûe c^ ùPûe MY×òfòùe– ùPûe iað\û ùPûeò Keò[ôaû \âaý ]eû_Wÿò~òaû bdùe guòZ [ûGö
Ø ùQûU iû_e aòh UûY– ùQûU ùaûfò ùjd cù^ ^ Keòaûö
ùQûU iû_e aWÿ aòh– lê\â c¤ùe bdueZûö
Ø Rû^þ ~ûC cû^þ [ûC– i¹û^ aû A{Z Rúa^Vûeê @]ôKö
Ø ùRûe ~û’e cêfK Zûe– gqògûkú jó _âbêZß aòÉûe Kùeö
Ø ùUKû jûZeê Liòùf @YaûjêWÿû– [ùe bêf ùjùf ZûKê iê]ûeò jêG ^ûjóö
Ø ùWwû cêŠùe ùVwû– @ûMê@û ùfûK C_ùe \ûdòZß I aò_\ [ûGö
Ø Xòuògûk K[û ^ RûYò ùXÿuû^ûk K[û Kjòaû – NeK[û ^ RûYò \ìeù\ge K[û Kjòaûö
Ø ùXÿûùK _ò’ \ùŠ Rò– KùÁcùÁ aôejòaûö
Ø Zò^ò ZêŠùe ùQkò KêKêe– còQK[û @ù^Ku\ßûeû aûe´ûe _âKûgòZ ùjùf iZý _eò _âZúZ jêGö
Ø ZêŠaûA\ ijiâ ùKûg– ùfûK cêLùe K[û ajê\ìe _âieò ~ûGö
Ø Zê ù~ùZ cûVòaê cûV, cêñ ùiA \eù_ûWÿû KûV– Êbûa ijRùe a\ùk ^ûjóö
Ø Zêkiú \êA _Zâeê aûùi, aòQê@ûZò \êA _Zâeê KêŠûA jêG– _âKéZ MêY _âû[còK Éeeê jó RYû
_Wÿò[ûGö
Ø ùZfò@û cêŠùe ùZf– \eò\âKê iûjû~ý ^Keò Êzk aýqòKê iûjû~ý Keòaûö
Ø \Aa \CWÿò cYòh MûB, ù~YòKò UûYA ùZYòKò ~ûA– aò]ô ^òùŸðgùe cYòh _eòPûkòZö

[ 45 ]
Ø ù\gùK `ûuþ ^BùK aûuþ– bò^Ü iÚû^ùe bò^Ü PkYò aû _â[ûö
Ø ]eûKê ieû cYòaû– @Zò Maðbûa _â\gð^ Keòaûö
Ø ]û^ ù_Ueê aûkêwû RûZ– MêYaZú cû@û Vûeê Kê_êZâ R^àö
Ø ]úe_ûYò _[eKûùU– ]úe iÚòe bûùa Kû~ðý Kùf i`kZû còùkö
Ø ]úe K[ûùe aAeò ag– ^câ aýajûe \ßûeû icÉuê agúbìZ aû ^òRe KeòjêGö
Ø ^B iê@Kê (aXÿòKê) aûfòa§– aé[û _eògâc / aé[û ùPÁûö
^ ù\Lôfû IC Q’ `Wÿû– @i¸a K[û Kjòaûö
^Bùe Ne Keò Kê¸úe iwùe Kkò – @]ú^ ùjûA cê^òau iùw Kkòö
Ø ^ûjó cûcêVûeê KYû cûcê bf– KòQò ^ [ôaû @ù_lû iûcû^ý [ôaû bfö
Ø ù_U ù_ûh, ^ûjó ù\ûh– aôaû _ûAñ ùKøYiò aéò MâjY Keû~ûA_ûùeö
Ø _û_]^ _âûd½òùe ~ûG– @^ýûd C_ûdùe @RòðZ]^ @~[ûùe ^Á jêGö
Ø ù_û[ôMZ aò\ýû _ejÉ ]^– ^òùR ^ RûYò[ôaû aò\ýû aû ^òR _ûLùe ^ [ûA @^ý _ûLùe [ôaû
]^ @ûagýK ùaùk Kû~ðýùe @iò ^ [ûGö
Ø `êf ù~ûMêñ Mbû, _ŠòZ ù~ûMêñ ibû– Cbd ùgûbû a¡ðKö
Ø aiòaû Vûeê Kûgòaû bf– iaêùaùk KòQò ^û KòQò Kû~ðýùe fûMòejòaû CPòZö
Ø aiò LûAùf ^Baûfò iùe– @ûkiý iað^ûg Kùeö
Ø aùZAù\fû aê¡ò, cûMò @ûYòfû Zò@Y– Cbd lYiÚûdú
Ø aKe ùaK aXÿòùf cú^e aò_ò– gZîe iêaò]û aò_\e KûeYö
Ø aâjàû aòkòaòùkAùf ùa\– _ŠòZ ùfûKe ù~ ùKøYiò Kû~ðýKê cjß_ì‰ð ùaûfò ]eòù^aûö
Ø aûjûieòùf ùa\úcêjñ ù_ûWÿû– Êû[ðiû]^ _ùe @ûMâj Kcò~òaûö
Ø cû^òùf VûKêe, ^ cû^òùf _[e– ^òRe \éÁòùKûY @^êiûùe cû^ýZû ù\aû @[aû ^ ù\aûö
Ø ~ZÜ Kùf e^ô còùk– @¤aiûd i`kZûe PûaòKûVòö
Ø ù~còZò VûKêe ùicòZò _ìRû, aûfò MeWÿûKê PûCk bRû– MêY ùN^ò @û\eö
Ø ù~iûKê ùZiû– ù~ ù~_eò aýajûe ù\LûAa Zû _ûAñ @^êeì_ aýajûeö
Ø ù~ ù\ùg ~ûA ùi `k LûA– iaêiÚû^ùe _eòiÚòZò ijòZ Lû_ Lê@ûA Pkòaûö
Ø fêPòQò ^û ùMûWÿ \òAUû \ògêQò– ù~ùZ ùNûWÿûAùf aò ù\ûh ]eû_ùWÿö
Ø ùgûAfû _ê@e bûM^ûjó– KcðKêY× ùfûK Rúa^ùe jûeò~ûGö
Ø ibûùe jûŠò bûwòaû– Mê¯K[û _âNU Keòaûö

[ 46 ]
Ø ÊMðKê ^ògêYò ^ûjó Kò aWÿ ùfûKuê Ce ^ûjòñ– ]^ú I _âbûagûkú ùfûKuê @ù^K K[û KjòjêG
^ûjóö
Ø iò]û @ûwêVòùe Nò@ aûjûùe ^ûjó– iaêKûc ijRùe jêG ^ûjóö
Ø jûùZ cû_ò PûLùŠ Pûf– iûa]û^ ùjûA Kûc Keòaûö
Ø jfòfû _ûYòùe ùMûWÿ ^ ù\aû– MŠùMûkùe ^ _gòaûö
Ø jûZ @kùi ^òg auû– @kiê@û \êüL _ûGö
_âgÜûakú
1ö ^òcÜfòLôZ @[ðùe aýajéZ ùjûA[ôôaû ùfûKaûYúMêWÿòKê ùfLö
(K) @ù~ûMý aýqò_ûAñ C^ÜZ _eòP~ðýûö
(L) @Zò iûcû^ý cYòhö
(M) @^ýe iûj~ýùe aWÿ_Yò@û ù\LûAaûö
(N) bò^Ü iÚû^ùe bò^Ü PkYòö
(O) _û_ûRòðZ ]^ icìùk ^Á jêGö
(P) aûjûe ùiø¦~ðý bòZùe ^ [ôaûö
(Q) @bòmZûeê gòlûfûbö
(R) ù~ ùKøYiò C_ûdùe Kû~ðýjûif Keòaûö
(S) _âKéZò a\ùk ^ûjóö
(T) aò]ô ^òùŸðgùe cYòh _eòPûkòZö
2ö ^òcÜfòLôZ ùfûKaûYú MêWÿòKe bûa iõ_âiûeY Keö
(K) @Zò _eòPùd ùMøea^Áö
(L) @Ìaò\ýû bdueúö
(M) @céZ jûŠòùe aòhKYòKûGö
(N) @ûùfûiLô, @û_Yû cjZ @ûù_eLôö
(O) GKûcûNùK gúZ ~ûG^òö
(P) Kûjûe _êhcûi Kûjûe iað^ûgö
(Q) ùQûU iû_e aòhUûYö
(R) ùRûe ~û’e cìfK Zû’eö
(S) ~ZÜ Kùf e^ô còùkö
(T) jûZ @kùi ^òg auûö

[ 47 ]
PZê[ð @¤ûd
@^êaû\ _âKeY
4.1. bûhûKê icé¡ Keòaû_ûAñ @^êaû\e @ûagýKZû ejòQòö Gjû\ßûeû bûhûMêWÿòK c¤ùe bûa I
iõjZòMZ cjß _âKûgòZ ùjûA[ûG Gaõ aòb^ò Ü bûhûe iûjòZý KéZeò Pò«^Kê @ûjeY Keòaû i¸a ùjûA[ûGö
@^êaû\e @ûleòK @[ð ùjCQò _ùe Kjòaûö (@^ê – a\þ + @)ö ùMûUòG bûhûe _â[c ùcøkòK eP^ûKê
@^ý GK bûhýùe _âKûg KeòaûKê @^êaû\ Kj«òö Gjû GK ÊZª Kkûö RùY iûjòZòýK c¤ i`k
@^êaû\K ùjûA ^ _ûe«òö KûeY RùY iûjòZòýK GK ^òŸðÁ bûhûùe M\ý, _\ý aû ^ûUK _âbéZò eP^û
Keê[ôaûùaùk RùY @^êaû\K Cbd cìk eP^ûe bûhû I @^êaû\ Keû~ûC[ôaû bûhûùe C_~êq \lZû
@Rð^ Keò[ûA_ûe«òö \lZûe @bûa [ôùf @^êaû\e bûa @lê‰ eLôaû i¸a jêG ^ûjóö aeõ aòKkûw
ùjûA~ûGö GYê @^êaû\e i`kZû _ûAñ @^êaû\Kue Cbd bûhû iûjòZý aòhdùe @ûgû^êeì_ _âùag [ôaû
aû‚^údö
@^êaû\Kê aòbò^ÜbûMùe aòbq Keû~ûA_ûùeö C\ûjeY Êeì_ bûaû^êaû\– ù~Cñ @^êaû\ùe bûae
cjß iêelòZ eùjö ccðû^êaû\– ù~Cñ @^êaû\ùe cìk eP^ûe ccð aû @ûcôûKê MêeêZß _â\û^ Keû~ûGö
@ûleòK @^êaû\– ù~Cñ @^êaû\e cìk eP^ûe _âZò_\e @[ðKê C_~êq ¤û^ \ò@û~ûGö
AõeûRú bûhû GK @û«RðûZòK bûhûö IWÿò@ûbûhú QûZâQûZâúcûù^ iaðbûeZúd Éeùe ^òRe \lZû
_â\gð^ Keòaû _ûAñ AõeûRú bûhûKê RûYòaû @ûagýKö ùijò_eò AõeûRú iûjòZýe KéZòMêWÿòKê IWÿò@û bûhûùe
@^êaû\ Keòaû GK cjß_ì‰ð Kû~ðýö GVûùe ùKùZK AõeûRú @^êùz\e IWÿò@û @^êaû\ \ò@û~ûAQòö Gjò
@^êùz\MêWÿòKê flý Keò QûZâúQûZâcûù^ @^êaû\ Kkûe gòlû I @býûi Keò_ûeòùaö
(K) AõeûRú @^êùz\ : (1)
Pandit Iswarchandra Vidyasagar was born in 1820 A.D. His father’s name was
Thakurdas Bandopadhyaya. He was an inhabitant of Birsingh in the district of Midnapur,
Thakurdas was poor, yet he arranged for his son’s education. Iswarchandra began his
education in the village primary school. He was very intelligent and never forgot what he
once learnt. His teachers foresaw that little Iswarchandra would one day become a great
man of India.

[ 48 ]
IWÿò@û @^êaû\ :
_ŠòZ BgßeP¦â aò\ýûiûMe 1820 LâúÁû±ùe R^àMâjY Keò[ôùfö Zûu _òZûu ^ûc VûKêe \ûi
aù¦û_û¤ûdö ùi ùc\ò^û_êe Ròfäûe aúeiòõje @]ôaûiú [ôùfö VûKêe\ûi \eò\â [ôùfö Z[û_ò ùi Zûu
_ê@e gòlû _ûAñ aýaiÚû Keò[ôùfö BgßeP¦â Mâûce _âû[còK aò\ýûkdùe Zûue gòlû @ûe¸ Keò[ôùfö ùi
@Zý« aê¡òcû^ [ôùf Gaõ ~ûjû[ùe _Xÿê[ôùf, ùKùaùjùf bêfê ^ [ôùfö Zûue gòlKcûù^ _ìaðû^êcû^
Keò[ôùf ù~ gògê BgßeP¦â \òù^ bûeZe RùY cjû^þ aýqò ùjùaö
(L) AõeûRú @^êùz\ :
Our school was closed yesterday, 2nd October. Mahatma Gandhi, the father of the
nation, was born on this day at Kathiawad town of Porbandar. He fought for the rights of
Indians in South Africa. Truth and non-violence were the ideals of his life. He never
compromised with injustice. So he is regarded as a worshipper of truth.

IWÿò@û @^êaû\ :
MZ Kûfò @ùKÖûae \êAZûeòLùe @ûc aò\ýûkd a¦ [ôfûö Gjò\^ò RûZòe R^K cjûZàûMû§ú ù_ûea¦ee
KûVò@ûIßûWÿ ijeùe R^àMâjY Keò[ôùfö ùi \lòY @û`âòKûùe bûeZúdcû^ue @]ôKûe _ûAñ fXÿò[ôùfö
iZý I @jòõiû Zûu Rúa^e @û\gð [ôfûö ùi ùKùaùjùf @^ýûd ijòZ iûfòiþ Keò ^ [ôùfö ùZYê ùi
iZýe C_ûiK eìù_ i¹û^òZ jê@«òö
(M) AõeûRú @^êùz\ :
People of different religions live in India. There is unity among different communities.
Secularism has been mentioned in the Indian constitution. So we should not quarrel among
one another in the name of religion. Gandhi, the pioneer of Indian freedom movement, was
a secular statesman. We should follow his footprints.

IWÿò@û @^êaû\ :
bûeZùe aòbò^Ü ]cðe ùfûùK aûi Ke«òö aòbò^Ü iõ_â\ûd c¤ùe iõjZò ejòQòö bûeZúd i´ò]û^ùe
]cð^òeù_lZûe CùfäL ejò@Qòö ùZYê ]cð^ûcùe @ûùc ^òR ^òR bòZùe Kkj Keòaû CPòZ ^êùjñö
bûeZúd Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^e @Mâ\ìZ Mû§ú RùY ]cð^òeù_l eûÁâ^ûdK [ôùfö @ûù¸cûù^ Zûu _\ûu
@^êieY Keòaû CPòZö

[ 49 ]
(N) AõeûRú @^êùz\ :
Diwali is the festival of lights. The people all over India observe this festival. It is said
that the people of Ayodhya observed this festival commemorating the return of Ramachandra
to Ayodhya. So it is the festival of conquest of justice over injustice. We celebrate Diwali in
our houses with pomp and ceremony.

IWÿò@û @^êaû\ :
\ú_ûakò ùjCQò @ûùfûKe _aðö Gjò _aðKê bûeZe iaêiÚû^ùe ùfûKcûù^ _ûk^ Ke«òö Kêjû~ûG
ù~ @ù~û¤ûe ùfûKcûù^ eûcP¦âue @ù~û¤ûKê _âZýûað^ Keòaûe iàûeKúeìù_ Gjò _aðKê _ûk^ Keò[ùô fö
ùZYê Gjû ùjCQò @^ýûd C_ùe ^ýûde aòRd_aðö @ûùc @ûce Nùe \ú_ûakòKê Lêaþ RûKRcKùe
(@ûWÿ´e ijKûùe) _ûk^ Keêö
(O) AõeûRú @^êùz\ :
The National Flag of India is the symbol of our national unity. It is the soul of people of
India. Every Indian must understand the significance of the colours of flag. Each colour has
its meaning. The saffron colour represents sacrifice, the white colour purity and simplicity
while the green colour suggests creative energy. The wheel denotes progress.

IWÿò@û @^êaû\ :
bûeZe RûZúd _ZûKû @ûce RûZúd GKZûe _âZúKö Gjû bûeZúdcû^ue @ûZàû @ùUö _âùZýK
bûeZúd, _ZûKûe ewMêWÿòKe Zû_ô~ðý aêSòaû CPòZö _âZò ewe @[ð ejòQòö Kêuêcew ZýûMe _âZò^ò]ßZß
Kùe, ]kûew _aòZâZû I iekZûe, iaêRew iRð^ûcôK gqòe iìP^û \òGö PKâ _âMZòKê iìPòZ Kùeö
(P) AõeûRú @^êùz\ :
Time waits for none. He who makes best use of time, prospers. But those who waste
their time in vain, suffer from poverty and starvation. Idleness is a great foe of human life.
Hence we should attend to our duties and responsibilities in time. Some people are very
lazy. They never work in time. So they suffer a lot in life.

IWÿò@û @^êaû\ :

[ 50 ]
 icd KûjûKê @ù_lû Kùe ^ûjóö ~òG icde iùaðûZþKéÁ C_ù~ûM Kùe, ùi C^ÜZò Kùeö Kò«ê
ù~Cñcûù^ aé[ûùe icd ^Á Ke«ò, ùicûù^ @^ûjûe I \ûeò\âý ùbûM Ke«òö @ûkiý c^êhý Rúa^e GK
aWÿ gZîö ùZYê @ûùc @ûce Kðaý Gaõ \ûdòZß VòKþ icdùe Keòaû CPòZö KòQò ùfûK bûeò @kiê@ûö
ùicûù^ ùKùaùjùf VòKþ icdùe Kûc Ke«ò ^ûjóö ùZYê ùicûù^ Rúa^ùe ùagò \êüL _û@û«òö
(Q) AõeûRú Kù[û_K[^ :
Teacher – Mama, has father come home ?

Mama – No, he has got a lot of work in the office.

Teacher – Where is he working now ?

Mama – At Mahavir Chhak.

Teacher – Inform me when he comes home.

Mama – Yes, Sir.

Teacher – How did you perform in the examination ?

Mama – Not, so well.

Teacher – Read mindfully and try to do well.

IWÿò@û @^êaû\ :
gòlK – cûcû, aû_û NeKê @ûiòùfYò?
cûcû – ^û, Zûue @`òiþùe ajêZ Kûc @Qòö
gòlK – Gùa ùi ùKCñVûùe Kû~ðý Keê@Q«ò ?
cûcû – cjûaúe QKVûùeö
gòlK – ùi NeKê @ûiòùf ùcûùZ Lae ù\aö
cûcû – jñ, cjûgdö / jñ @ûmûö
gòlK – Zêùc _eúlûùe Kò_eò KeòQ?
cûcû – ùiùZ bf ^êùjñö
gòlK – c^ù\A _Xÿ Gaõ bf KeòaûKê ùPÁû Keö

[ 51 ]
 _âgÜûakú
IWÿò@ûùe @^êaû\ Ke :
1. Several persons hold the prestigious position of the Prime Minister of India. Lal
Bahadur Shastri was one of these Prime Ministers. He was different in some ways from
other Prime Ministers. He belonged to a very poor family. When he was a school boy he
used to cross the river by swimming because he was too poor to pay to the boatman. Do
you know he was born the same day as Gandhiji i.e. on 2nd October.
2. Indian culture and family traditions give great importance and respect to the aged and
the parents. In our society they are very much respected. Young people very much like to
help and serve them. In Indian Mythology also, the aged and parents are given a high place.
3. Rahul – Amit, have you brought my Notebook ?
Amit – Sorry, I haven’t.
Rahul – Please go and bring it now.
Amit – Can’t I do so tomorrow ?
Rahul – No, I’ve to show it to my teacher today.

[ 52 ]
_c @¤ûd
Q¦ I @kuûe
5.1.Q¦ :
_\ý aû KaòZû eP^ûùe GK ^òŸðòÁ ^òdc aû ùg÷kúKê Q¦ Kêjû~ûGö Gjû KaòZûKê MZògúk
KeûA[ûGö ùZYê GjûKê _\ýeP^ûe ùa÷gòÁý bûaùe aòPûe Keû~ûGö ùMûUòG ùMûUòG ^òŸðòÁ Q¦ùe
ePòZ ùjûA[ôaûeê _âûPú^ _\ý aû KaòZûKê Qû¦ c¤ Kj«òö
Q¦ iû]ûeYZü \êA_âKûeö
(K) còZâûle, (L) @còZâûle
còZâûle Q¦ Zò^òbûMùe aòbqö
(K) _ì‰ð còZâûle, (L) @_ì‰ð còZâûle, (M) GKû«e còZâûleö
_\ → ù~ ùKøYiò KaòZû ùKùZMêWÿòG _\ùe aòbqö
C\ûjeY-(K) Mû§ûeú ù\fû R^^ú _âûYe
iêcjZ _eòPd,
@le ùjC _êYý RMùZ
]cðe ùjC Rdö (ùMûUòG _\)
(L) KcðKhY ù\jiùj
@eùYý @RMe _âûùd ûû (ùMûUòG _\)
GZ\þaýZúZ GK_\ú lê\â KaòZû c¤ @Qòö
C\ûjeY-(K) ( Kê@ûñZûeû )
ieM ^Be _eûPú ZêVùe
_âbûZ iò^û^ iûeò,
Méùj Pùk Chû GA _\ê@ñUò
ieûùM Mbûùe cûeòö
(L) ( Seûùg`ûkò )
ùKCñ ù\aZûe lYòK @ûgòh
gêbâ _ûLêWÿû ]eò,
iê¦e GA geZ iKûùk
bìZùk _Wÿòfê Seòö

[ 53 ]
 _û\ → _\e _âùZýK _õqòKê _û\ Kj«òö _âZò_\ùe \êA aû ZùZû$]ôK _û\[ûGö
~Zò → Q¦e ^òdc @^êiûùe ePòZ ùjûA[ôaû _\ýKê Mû^ aû @ûaéò Kfûùaùk _âùZýK _û\e
^òŸðòÁ @le C_ùe aògâûc ù^aûKê jêGö Gjò aògâûc aû gßûiNûZKê ~Zò aû ~Zò_ûZ Kj«òö
aòbò^Ü Q¦ @^êiûùe _\, _û\, ~Zò bò^Ü bò^Üö GVûùe ùKùZK Q¦ I ~Zò_ûZ C_ùe @ûùfûP^û
Keû~ûCQòö
5.1.1. \ûŠòaé aû Q¦ :-
Gjûe \êAUò _û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _âùZýK _û\e @leiõLýû icû^ ^êùjñö ùZYê ^òŸòðÁ bûaùe
~Zò_ûZ jêG^ûjñò Kò«ê ùaûfòfûùaùk MûdK Êef´ûA ^òR iêaò]û @^êiûùe aògâûc ^ò@«òö
IWÿ@ò û iûjòZýùe ùKùZK _âûPú^Kûaý Gjò \ûŠòaé ùe ePòZ ùjûAQòö iûekû\ûiu ‘cjûbûeZ’,
akeûc \ûiu ‘\ûŠòeûcûdY’, ùP÷Z^ý\ûiu ‘aò¾êMbð _êeûY’ AZýû\ò Gjò Q¦ùe ùfLûö
C\ûjeY - (K) ùd[ê @^«ùe ù\âûùY aò\ýû_êZâ« jKûeò
aûaê Zêù¸ ~û@ùe céMdû a^ ùjeòö (iûekû cjûbûeZ)
(L) G[ê @^«ùe ùMû _ûaðZú ù\aú gêY
cûfýa« _aðùZ ejòùf eNêeûYö (\ûŠò eûcûdY)
5.1.2. bûMaZaûYú aû Mê{eú :-
Kaò RM^Üû[ \ûiu bûMaZ Gjò Q¦ùe ePòZö Gjûe \êA_û\ùe ùMûUòG _\jêGö
_âZò_û\e @le iõLýû ^@ö ùZYê GjûKê ^aûleúaé aû ^aûleúQ¦ c¤ Kêjû~ûGö
_âZò_û\e ZéZúd, _c I ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY - (K) _âûYúe' bf' c¦aûYú'ö
ceY' Kûùk' Zûjû RûYò'öû
(L) @céZ' aò^'d aP^'ö
Kjò ùZû'hòa' _âûYúc^'öû
(bûMaZ - RM^Üû[ \ûi)
5.1.3. ^UaûYú aû aòbûiùK\ûe :-
G[ôùe \êAUò _û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _âZòUò _û\e @le iõLýû aûeö _û\e ZéZúd,
hÂ, ^ac Gaõ ùgh @le iõLýû C_ùe ~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY- C}k'-Kckû'-aòkûi'-\úNòðKû'
ceûk'-cûkò^ú'-^úkû´ê'-PòfòKû' ûû
(PòfòKû - eû]û^û[ eûd)

[ 54 ]
5.1.4. ùPûLô :-
Gjûe Pûeò_û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _â[c \êAUò _û\ùe @YZòegò Uò ùfLûGñ @le[ûGö
ZéZúd_û\ùe ^@Uò@le Gaõ PZê[ð_û\ùe ùZeUò @le [ûGö _â[c_û\ \êAUòe hÂ, @Ác,
PZêŸðg, ùhûWÿg, \ßûaòõg, PZêaðòõg Gaõ ùgh@leùe ~Zòò_ûZjêGö ZéZúd_û\e h I
ùgh@leùe Gaõ PZê[ð _û\e hÂ, @Ác I ùgh @leùe ~Zò_ûZ jêGö
~Zò_ûZ cù^eLòaûe ijR C_ûd-
1c I 2d _û\ → 6+2 + 6+2 + 6 +2 + 5
3d _û\ → 6+3
4[ð _û\ → 6+2+5
C\ûjeY– Zêjò cû’ R^c' bìcò' _aòZâ bûeZ' bìcò'
ùZûje i«û^' @ûù¸' @Uêñ ieùa' ;
ùZûe gâúPeY' ùiaû' _ûAñ c^_âûY' ù\aû'
MûAaû ùZûje' ^ûc' @û^¦ eùa'ö
ùZû @û^ù¦ ùjûA'aû iêLú',
Kû¦òaû \êüLùe' ùZûe' ùjûAY \êüLú'ö
(R^àbìcò – c]êiì\^ eûI)
5.1.5. awkûgâú :-
G eP^ûùe ùMûUòG _\ ùjCQò \êA_û\ aògòÁö _âùZýK _û\e @le iõLýû ùKûWÿòGö
_â[c Gaõ \ßòZúd _û\e hÂ, \ßû\g, @Áû\g Gaõ ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY– cû@û cû@û ùaûfò' ùKùZ cêñ ùLûRòfò'
cû@ûKê _ûAfò' ^ûjó'
bûA bûA ùaûfò' ùKùZ cêñ WûKòfò'
^ ù\ùf Ce' ùKjò'ö
(i«û^e Cqò - c]êiì\^ \ûi)
5.1.6. gueûbeY :–
Gjûe Pûeò_û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _â[c, \ßòZúd I PZê[ð _âùZýK _û\e @le iõLýû
PC\ö ZéZúd _û\e @le iõLýû @ûVö _â[c, \ßòZúd, PZê[ð _û\e @Ác, GKû\g, Gaõ
ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ ùjC[ôôaûùaùk ZéZúd_û\e \ßòZúd, h Gaõ ùgh @le C_ùe
~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY– ùj @û^¦cd ùKûUò'- bêa^' _ûkK',

[ 55 ]
 @]c @lc cêjó' @ùaû]' aûkK,
mû^'-\ûZû bM'aû^,
\ò@ ùcûùZ gêbaê¡ò' \ò@\ò'aý mû^'ö
(Éa-c]êiì\^ eûI)
5.1.7. eûcùKeú :–
\êA _û\ùe ùMûUòG _\ö _âZò_û\ùe 16Uò @leö ^ac, GKû\g I ùhûWÿg @leùe
~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY- KkûKùkae KjÜûA' iùw' ùeûjòYúiêZ'
Ke«ò c[êeû aòRùd' \ûùŠ' ù\L iwûZ' ûû
_âgÜûakú
1. Q¦ KûjûKê Kj«ò ?
2. ~Zò_ûZ KûjûKê Kêjû~ûG ?
3. _âûPú^ KûaýKê Qû¦Kûaý KûjóKò Kêjû~ûG ?
4. _û\ KûjûKê Kj«ò ?
5. Q¦Kê iû]ûeYZü ùKùZ bûMùe aòbq Keû~ûG ?
6. còZâûle Q¦ ùKùZ bûMùe aòbq?
7. RM^Üû[ \ûiu bûMaZ ùKCñ Q¦ùe fòLòZ ?
8. ùPûLô Q¦e flY ùfLô ùMûUòG C\ûjeY \ò@ö
9. iûekû\ûiu cjûbûeZ ùKCñ aéùe ePòZ ?
10. ^òcÜfòLòZ _\ýûõgMêWÿòKe flY ^òùŸðg_ìaðK ‘Q¦’e ^ûcùfLö
(K) lcûiûMe _úZaûi û
lcòùf akeûc \ûi ûû
(L) ùUû_ò ùUû_ò ùMû_úP¦^ cŠòQ«ò Kò iùR,
ùUKò aûùe Pûjñû c[êeû \ûùŠ ùMûaò¦ aòùR ûû
(M) cwùk @Afû Chû, aòKP eûRúa \égû,
Rû^Kú \gð^ Zéhû jé\ùd ajò,
Ke_fäùa ^újûe - cêqû ]eò C_jûe,
iZúu aûi-aûjûe _âûwùY ejò,
KkKY× KùY× Kjòfû,
‘\eg^ \ò@ iZò, eûZò_ûjòfû’ ûû

[ 56 ]
5.2. @kuûe :
iûjòZýKê iei, iê¦e I ecYúd KeòaûKê ù~Cñ ùiø¦~ðýa¡ðK C_û\û^ @ûagýK
jêG, ZûjûKê @kuûe Kêjû~ûGö Gjû aûKýe ùgûbû aé¡ò Kùeö _ûVK _âûYKê @ûùcû\òZ
Kùeö aÉêZü @kuûe (ùiø¦~ðýZß) ùjCQò iûjòZýe ùa÷gòÁýö ZŸßûeû Kûaý KaòZû ecYúd
ùjûA[ûGö
Kûaýe @kuûeKê cêLýZü \êAbûMùe aòbq Keû~ûGö ~[û– g±ûkuûe I
@[ðûkuûeö ~ûjû\ßûeû g± iei, iê¦e I gîZòc]êe jêG ZûjûKê g±ûkuûe Kêjû~ûGö ~[û–
~cK, @^ê_âûi, ùgæh _âbéZòö
~ûjû\ßûeû @[ð ecYúd I PòûKhðK jêG ZûjûKê @[ðûkuûe Kêjû~ûGö C_cû, CZþù_âlû,
eì_K, aýZòùeK _âbéZò @[ðûkuûeö
g±ûkuûe :
5.2.1. @^ê_ûâ i :
_\c¤ùe GK aû GKû]ôK aý¬^a‰ð aûe´ûe CyûeòZ ùjùf ZûjûKê @^ê_âûi
@kuûe Kêjû~ûGö C\ûjeY :–
(K) “C}k-Kckû-aòkûi-\úNòðKû
ceûk-cûkò^ú-^úkû´ê-PòfòKû” ûû
(PòfòKû - eû]û^û[ eûd)
G \êAUò _û\ùe ‘K’ ‘k’ Gaõ ‘c’e aûe´ûe @ûaéò NUòQòö
(L) ù\Lò ^a KûkòKû aKûkòKû cûkòKû
@ûkò KûkòKû Kû«iàeò,
elû ùKcù« Keò Keòaû cKeú–
MZòKò Gc« aòPûeò,
(fûaYýaZú - Cù_¦âb¬)
GVûùe ‘K’ ‘k’ Gaõ ‘e’ aý¬^a‰ðe aûe´ûe _âùdûM ùjûAQòö
(M) “ùcû Kìùk Pûkò PeY Keòaê cû’ aòPeY
aý_ù\ùg aòZeòY @ceKû«ò,
Zû’ fbò a^_û\_ eûRò ùjûA \_\_
ajòùa @ce \_ð aòjòùa gû«ò,
_fäùa _ûUk gýûck,
eêPòe eêPò ejòa Pòe ^òcðk û”
(Z_Êò^ú - Mwû]e ùcùje)

[ 57 ]
 GVûùe _â[c I \ßZò úd _û\ùe - K, P, e Gaõ _ - aý¬^ a‰ðcû^ue ajêaûe @ûaéò
NUòQòö ZéZúd _û\ùe ‘_’, ‘k’ Gaõ PZê[ð _û\ùe ‘e’ Gaõ ‘P’e c¤ GKû]ôKaûe @ûaéò
NUòQòö
Gjò @^ê_âûi @kuûe c¤ùe aòbò^Ü aòbûM @Qòö ~[û– aéýû^ê_âûi, ùQKû^ê_âûi,
@û\ý_âû«ýû^ê_âûi, @«ýû^ê_âûi AZýû\òö
5.2.2. ~cK :
bò^Üû[ðùaû]K GK_âKûe g±e aûe´ûe @ûaéòKê ~cK @kuûe Kêjû~ûGö
C\ûjeY– (K) ù\Lùe ^kò^ò ! ^kò^ú ^kò^úùe _ìeòZ
bâc«ò bâcùe bâcùe bâcùe G ùgûbòZö
(fûaYýaZú - Cù_¦âb¬)
_â[c _û\ùe [ôaû ^kò^ò GK iù´û]^_\ö (_\àò^ú RûZúdû iê¦eú ecYú)ö \ßòZúd
‘^kò^ú’e @[ð _êÃeòYú Gaõ ZéZúd ‘^kò^ú’e @[ð _\àö ùijò_eò \ßòZúd _û\ùe _â[c
‘bâcùe’ @[ð bâcecûù^k \ßZò úd ‘bâcùe’ @[ð bêfùe (aòbûâ «òùe) Gaõ ZéZúd ‘bâcùe’ @[ð
bCñeúùeö
C\ûjeY– (L) aeRúa eùi ù\A cû^i
aeRò aeùh @ùc¤ Mâûi
(RMùZ ùKak - akù\a e[)
_â[c _û\ùe ‘aeRúa’ (ùgâ _gê)e @[ð MûB ; Zûjûe ei ùjfû lúeö ‘aeRúaei’e
iûcMâòK @[ð MûBlúeö \ßòZúd _û\ùe ‘aeRò’e @[ð ZýûMKeò (aRð^ Keò) Gaõ ‘aeùh’ @[ð
ahðK~ûGö @[ðûZþ ahðK~ûG aRð^ Keòö
C\ûjeY– (M) @jòcKe Zû_^ûùg ùgûbû iûei PùKâ
@jòcKe Zû_^ûùg ùgûbû iûei PùKâ ûû (fûaYýaZú)
@le \éÁòeê ù\Lòùf Cbd_û\ùe GKû a‰ðcû^ ejò@Qòö Kò«ê @[ð \éÁòeê g±cû^ue
bò^ÜZû RYû~ûGö \êA _Oþqò CyûeYùe icû^ö
_â[c _û\ - @jò → iû_, cKe → Kê¸úe,
Zû_ → \êüL, iûei → _\à, PùKâ - icìjùeö
\ßòZúd _û\ - @jòcKe → iì~ðý, Zû_ → ChàZû, iûei → jõi
PùKâ → PKâaûKû\òùe / cŠkúùe
Gjò ~cK @kuûe _â]û^Zü _û _âKûee, ~[û- @û\ý~cK, c¤~cK, _âû«~cK, cûk~cK Gaõ
iað~cKö

[ 58 ]
5.2.3. ùgæh :
ù~CñVûùe ùMûUòG g± \êA aû Zjóeê @]ôK bò^Üû[ð _âKûg Kùe, ùiVûùe ùgæh @kuûe
jêGö ù~Cñ g± GKû]ôK @[ð _âKûg Keê[ûG, ZûjûKê gæòÁ_\ Kêjû~ûGö
ùgæh @kuûe Zò^ò_âKûe ; ~[û- @bwùgæh, ibwùgæh I bwûbw ùgæhö ù~CñVûùe
g±Kê ^bûwò bò^Ü bò^Ü @[ð Keû~ûG, (g± @LŠòZ ejò GKû]ôK @[ð _âKûg Kùf) ùiVûùe
@bw ùgæh, ù~CñVûùe g±Kê bûwò bò^Üû[ð Keû~ûG @[ðûZþ g± LŠòZ ùjûA bò^Üû[ð _âKûg
Kùe, ùiVûùe ibw ùgæh jêGö ù~CñVûùe @bw I ibw Cbùd ejò[û«ò, ùi iÚkùe
bwûbw ùgæh aû ibwûbw ùgæhjêGö
C\ûjeY- aûaê ^ûKgòeú\û^ ù~ûMý ù~ûhûKê
aòje Kû^^ Ke @ûfòw^Kêö
(ùa÷ù\júg aòkûi - Cù_¦âb¬)
GVûùe _â[c _û\ùe [ôaû ‘^ûKgòeú’ Gaõ ‘\û^’ _\\êAUò gæòÁ_\ö Gjò _\\êAUò @bw eìù_
\êAUò bò^Ü @[ð _âKûg KeêQòö _â[c @[ðùe - ^ûKgòeú → ÊMðiµ\ (Hgß~ðý)
[ ^ûK → ÊMð, gòeú → Hgß~ðý / iµ\ ]
Gaõ \û^ → \û^ù\aû (_â\û^Keòaû)
\ßòZúd @[ðùe - ^ûKgòeú = ^ûKe ùiø¦~ðý Gaõ \û^ @[ð ùQ\^ Keòaû [ \û → ù\aû I KûUòaû
@[ðùe _â~êRý ] Cq _\\êAUò LŠòZ ^ùjûA bò^Übò^Ü @[ð _âKûg Keê[ôaûeê Gjû @bw ùgæhö
\ßZò úd _û\ùe ‘aòje Kû^^’ @[ð Kû^^ùe (a^ùe) ‘aòjûe Ke’ (bâcY Ke) Z[û ‘@ûfòw^
Ke’ aêSûCQòö
\ßòZúd @[ðùe ‘aò’ je (aòùgh bûaùe jeY Ke) ‘Kû^’ I ‘^ Ke’ @ûfòw^Kê aêSûCQòö GVûùe
‘aòje’ @[ð ùQ\^Keö [ Kû^Kê ùQ\^ Ke I @ûfòw^Kê ^ Ke ] ‘Kû^^’ _\Uò LŠòZ ùjaû\ßûeû
[Kû^-^] bò^Üû[ð _âKûg _ûCQòö ùZYê Gjû ibw ùgæhö
icMâ _\Uòùe @bw I ibw ùgæh[ôaûeê GjûKê bwûbw ùgæh aû ibwûbw ùgæh Kêjû~ûGö
@[ðûkuûe :
5.2.4. C_cû :
ù~Cñ aûKýùe C_cû^, C_ùcd icû^]cð aògòÁ ùjûA[û«ò I ùicû^u c¤ùe [ôaû
iû\égý (_eò, Zêfý, i\ég, ù~ùjÜ, ù~i^, ieò, ~[û _âbéZò) iû]ûeYùaû]K g±\ßûeû @bòjòZ
ùjûA[ûG, ùiVûùe C_cû @kuûe jêGö
~ûjûKê Zêk^û \ò@û~ûA[ûG ZûjûKê C_ùcd Kêjû~ûGö ~[û- cêL P¦â_eò iê¦eö
GVûùe cêLKê P¦âijòZ Zêk^û Keû~ûA[ôaûeê ‘cêL’ C_ùcdö ~ûjûijòZ Zêk^û Keû~ûG Zûjû

[ 59 ]
 C_cû^ö iû]ûeYZü _âKéZòe ùiø¦~ðýaòba Kò´û @]ôK-MêYaògòÁ aÉêKê C_cû^ bûùa MâjY
Keû~ûGö GVûùe ‘P¦â’ ajêMêYaògòÁ ùjûA[ôaûeê C_cû^ö
C_ùcd I C_cû^Kê ù~Cñ iû]ûeY MêY ùjZê Zêk^û Keû~ûG ZûjûKê iû]ûeY ]cð
Kj«òö C_efòLôZ aûKýùe cêL I P¦âe iû]ûeY MêY ùjCQò ùiø¦~ðýö
C_ùcd I C_cû^ c¤ùe [ôaû iû]ûeY ]cðKê g± iõù~ûM Kùe @[aû ùicû^u
iû\égýKê _âKûg Kùe, ZûjûKê C_cûaûPK g± Kêjû~ûGö _eò, ù~ùjÜ, ~[û, i\ég, Zêfý,
ù~i^ _âbéZò C_cûaûPK g±ö
C\ûjeY– (K) LŠ LŠ ]kû ùcN iê^úk @´ùe,
bûiA ùaûAZ ~[û ^úk icê\âùeö
(geZ - bqKaò c]êiì\^ eûI)
GVûùe C_ùcd = iê^úk @´ùe (@ûKûgùe), ]kû ùcN
C_cû^ → ^úk icê\âùe bûiê[ôaû ùaûAZ
iû]ûeY ]cð → bûiòaû
C_cûaûPK g± → ~[û
(L) cògò~ûG ~[û _âbûZú Zûeû eaò KòeùY,
cògò~ûG ~[û Rúaûcôû _ecûcôû PeùY,
cògò~ûG ~[û P_kû ^úk Rk\ @ùw,
cògòMfû Z[û @akû ùijò ^úk Zeùwö
(P¦âbûMû - eû]û^û[ eûd)
GVûùe C_ùcd - @akû (P¦âbûMû)
C_cû^ - _âbûZú Zûeû, Rúaûcôû, P_kû
iû]ûeY ]cð - fú^ùjaû, cògò~òaû
C_cûaûPK g± - ~[û, Z[û
Gjò _\ùe ùMûUòG C_ùcd _ûAñ Zòù^ûUò C_cû^ ejòQòö Gjû cûùkû_cûe C\ûjeYö
5.2.5. CZþù_âlû :
_âKéZ aÉêùe (C_ùcdùe) @_âKéZ aÉê (C_cû^)e i¸ûa^û aû ZKðYû KeûMùf
CZþù_âlû @kuûe jêGö Gjò @kuûeùe ‘Kò, iùZKò, iò^û, iùZ, @aû, Kòaû, aû, ùaûù]
_âbéZò CZþù_âlûaûPK g± aýajéZ ùjûA[ûGö
C\ûjeY- (K) ùgßZûw PùXÿA Mêjû icê\þMZ,
^úeùb\ò Kòaû CùV HeûaZö
(PòfòKû - eû]û^û[ eûd)

[ 60 ]
5.2.6. eì_K :
C_cû^ I C_ùcd c¤ùe @ùb\ KÌòZ / K[ôZ ùjùf Gaõ C_ùcdùe C_cû^e
@ûùeû_ ùjùf eì_K @kuûe jêGö
C_cûkuûeùe C_cû^ C_ùcd Cbde iû\égý a‰ð^û Keû~ûA[ûGö eì_K @kuûeùe
C_cû^ I C_ùcde @ùb\ KÌ^û Keû~ûA[ûGö
C\ûjeY- (K) \eò\âZû-_u_ì‰ð ùcû Rúa^-ie,
R¬ûk-Rk\-Rùk @ûaòk C\eö
[ Z_Êò^ú - Mwû]e ùcùje ]
Gjò _\ùe ‘\eò\âZû’ùe ‘_u’e @ûùeû_Y ùjZê ‘Rúa^’ I ‘R¬ûk’ùe ~[ûKâùc
‘ie’, ‘Rk\-Rk’e @ûùeû_ Keû~ûAQòö
C\ûjeY- (L) KaòZû a^òZû Kaò Zû’_òZû
Kjòaû ùfûK Zû’e C_cûZû
Kùf ZûKê ùbûM eiòK ù^Zû
ùKùZùjñ @aû ejA ù~ûMýZû
KêcZò Mê@ñûe
ùKak aAcûZâ bûA Zû’e ûû
[ eiKùfäûk - \ú^Ké¾ \ûi ]
GVûùe KaòZû Vûùe a^òZû, KaòuVûùe _òZû, Kjòaû ùfûKVûùe C_cûZû, Mê@ûñeVûùe
ùa÷cûùZâd bûAe @ûùeû_ Keû~ûA@Qòö
C\ûjeY-(M) Kkêh-_ùu cêjó ùKùWÿ ckò^,
ùKcù« ieò ùZûe ùjaò ^kò^ !
[ _\à - bqKaò c]êiì\^ ]
GVûùe Kkêh I _u c¤ùe @ùb\ KÌ^û Keû~ûAQò Gaõ Kkêh ~ûjû _u Zûjû ùaûfò
Kêjû~ûAQòö @[ðûZþ Kkêh I _u c¤ùe ùKøYiò ùb\^ûjó - \êùjñ GK aÉê ùaûfò KÌ^û
Keû~ûAQòö

[ 61 ]
 _âgÜûakú
1. @kuûe KûjûKê Kêjû~ûG ?
2. iûjòZýùe @kuûe ùKùZ _âKûee I K’Y K’Y ?
3. aý¬^ a‰ðe aûe´ûe _âùdûMùe ùKCñ @kuûe jêG ?
4. C_cû^ KûjûKê Kj«ò ?
5. C_ùcd KûjûKê Kj«ò ?
6. C_cûaûPK g±e Zòù^ûUò C\ûjeY \ò@ö
7. ‘RûZòù_âc-ajÜò _âRßkòZ Ke’ - KaòZûõgùe ùeLûuòZ _\MêWÿòKùe ùKCñ @kuûe _â~êq ?
8. “ùl_Yò ùl_ùY ùZûjeò ifòùk,
júeKe C› CVòfû ifúùk ûû” – G[ôùe ùKCñ @kuûe _â~êq ?
9. “_âùPZû, _âaûk _âûiû\e eêPò,
^úk ^úeê @aû `êUò aûjûeêPò ûû”
Gjò _\Uòùe ùKCñ @kuûe ejòQò ? GVûùe ‘@aû’ Kò _âKûe _\?
10. ùMûUòG C_cû @kuûeùe iû]ûeY ]cðaûPK _\ \gðû@ö
11. “ù\Lò ^a KûkòKû aKûkòKû cûkòKû
@ûkò KûkòKûKû« iàeò ûû” G[ôùe ùKCñ @kuûe @Qò ?
12. “Kúðò iCeb Mfû \òùM \òùM bûiò” - GVûùe KòG C_ùcd I KòG C_cû^ PòjÜû@ö
13. a§^ú c¤eê VòKþ Ce aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) ~ûjûKê Zêk^û \ò@û~ûG ZûKê _____Kj«òö
(C_ùcd, C_cûaûPK g±, C_cû^)
(L) bò^Üû[ðùaû]K GK _âKûe g±e aûe´ûe @ûaéòKê _____ @kuûe Kêjû~ûGö
(@^ê_âûi, ùgæh, ~cK)
(M) ù~CñVûùe ùMûUòG g± \êA aû Zjóeê @]ôK bò^Ü @[ð _âKûg Kùe ùiVûùe _____ @kuûe
jêGö
(~cK, ùgæh, C_cû)
14. (K) eì_K @kuûee flY ^òùŸðg _ìaðK C\ûjeY \ò@ö
(L) @^ê_âûi @kuûe KûjûKê Kj«ò ? C\ûjeY ù\A aêSû@ö
(M) ùgæh @kuûee ùMûUòG C\ûjeY ù\A aêSû@ö
v v v

[ 62 ]
h @¤ûd
ùKak @býûi ^òcù« CŸòÁ

Z[ýbòòK aòaeYú

6.1. _ûVKcû^ue @ûMâj iéÁò Keòaû ^òcò @ûRòKûfò @ù^K i´û\]cðú iûjòZý I iûjòZýûgâòZ i´û\
_âKûgòZ ùjCQòö GjûKê Z[ýbòòK aòaeYú aû `òPe Kêjû~ûGö ùKøYiò GK Z[ý C_ùe @û]ûeòZ iûcûRòK
PkYò, iûõÄéZòK aòhd, @^êÂû^, _âûKéZòK _eòùag, @û¤ûcôòK _eòùag, ÊûiÚý AZýûû\ò iµ§úd NUYû Gjûe
_eòiebêq ùjûA_ûùeö
Z[ýbòòK aòaeYúe aòùghZß :
1. Gjû ~êM_Zþ i´û\ I iûjòZý _ûVe @û^¦ ù\A[ûGö
2. aòaeYú _ûVK c^ùe @ûMâj iéÁòKùeö
3. Z[ýMêWÿòKe _ìaðû_e I @^ýû^ý @û^êhwòK NUYû GKZâ _âKûg Keò_ûùeö
4. ewú^ PòZâ aû KûUêð^ Reò@ûùe Z[ýMêWÿòKê @]ôK @ûKhðYúd Keû~ûA_ûùeö
5. iekbûhû, @ûKhðYúd I KkûcôK C_iÚû_^û Gjûe @û\e aé¡ò KeûGö
6. aòaeYú aðcû^ ij @ZúZ I @ZúZ ij aðcû^Kê Zêk^û Keòaûùe ijûdZû Kùeö
_âÉêZò ùKøgk :
i´û\ _âÉêZò, _âa§ fòL^ AZýû\ò bkò aòaeYú _âÉêZòe ÊZª Kkû ùKøgk ejòQòö ^òRe \lZûKê
ù^A ùfLK _âiw aûQò ùKCñ \òM C_ùe @ûùfûK_ûZ Keòùa _â[ùc Zû’e GK LiWÿû _âÉêZ Keòùaö @Zò
iekbûhûùe _âûd 100 eê 150Uò g± c¤ùe GjûKê ùfLòùaö
“@býûi aùk gògê ~[û,
gòLA Kâùc Kjò K[ûö”
@býûi akùe gògê K[û Kjòaû I Pûfò gòLòaû _eò QûZâúQûZâcûù^ @býûi Keò aòaeYú aû `òPe ùfLò
_ûeòùaö ^òcÜùe ùKùZK Z[ýbòòK aòaeYúe \éÁû« \ò@ûMfûö

[ 63 ]
 bìcò_êZâ
WûeCA^þu aòað^aû\ Kùj – ùRfòeê RkPe, CbdPe, iÚkPe @û\ò RúaiéÁò_ùe aû^eûKéZò
cYòhe Cna ùjfûö Zû’e KâùcûaòKûg ùjûA CfMÜ @ibý aY cYòh RûZ ùjùfö MQ ùKûeWÿùe Kò´û
_[eMê¶ûùe @û\òcû^a aûi Keê[ôùfö _eòaûe MV^ Keò iÚûdú aiZò iÚû_^ _ùe KéhòKê cYòh @û_ùYA
ù^fûö KéhòKû~ðý ùjfû cYòhe cêLý aéòö
cjûKûk ùiâûZùe cû^a ibýZû C^ÜZ ùjfûö Zûcâ, Kûõiý, ùaâû¬þ, ùføj @û\ò aòbò^Ü ~êM ù\A
ibýZû @ûùMA Pûfòfûö @û~ðý~êMùe Kcð @^êiûùe RûZò _â[û iéÁòùjfûö aâûjàY, lZâòd, ùa÷gý I gì\â: Gjò
PûeòRûZòeê aòbò^Ü C_RûZòe Cna ùjfûö ùKùZK ùiaûKûeú gì\â RûZòKê QûWÿòù\ùf @^ý icÉue Kéhòjó
cêLý aéò [ôfûö aâûjàYcûù^ _ìRû_ûV Kùf c¤ KéhòKcðKê QûWÿòùf ^ûjóö lZâòdcûù^ eûRýelûKeò @LŠ
bìiµòe cûfòK[ôùfö aûYòRý aýaiûd iûwKê KéhòKcð[ôfû ùa÷gýcû^ue _â]û^ RúaòKûö bìcòjú^
ùiaûKûeúcûù^ @^ý Rcòùe Pûh Kû~ðýùe ^ò~êq ùjûA RúaòKû C_ûRð^ Kùfö RûZò_â[û iéÁòùjaû ~êMVûeê
@ûRòe ^aý-ibý ~êM _~ðý« jRûe jRûe ahð @ZòKâû« ùjûA ~ûA[ôùf ùjñ KéhòKcð Gùa aò PûfòQòö
_âûPú^ _¡Zò \ìeùjûA C^ÜZ _¡Zòùe Zûjû _eòcûRòðZ ùjûAQòö aðcû^ ~êMùe aâûjàYe cêLý RúaòKû _ìRû
Kcð ^êùjñö eûRûcû^ue eûRý ^ûjó Kò ùicûù^ @ûC gûiK ^ûjû«òö aâûjàY Kò´û eûRû ^òRe aéò jeûA[ôùf
c¤ Rcò jeûA ^ûjû«òö eûRýjú^ eûRû I _ìRûKcð ejòZ aâûjàYcûù^ eûRùiaû (PûKòeò) Kò´û KéhòKcðKeò
RúaòKû ^òaðûj KeêQ«òö _ìaðe Phû_ê@ I @ûRòe Phû_ê@ c¤ùe `eK KòQò ^ûjóö _ìùað ùi ù~Cñ Kéhòaéò
Keê[ôfû Gùa c¤ ùiA aéò c[ûùe ùZûkò ]eòQòö
eûcûdY a‰ðZ eûRhðò R^K iê^û fwkùe bìcò KhðY Keò @ld ZéZúdû\ò^ bìcòùe _â[c aòj^
aêYê[ôùfö Zûu iùw _âRûcûù^ c¤ Rcò KhðY Keê[ôùfö eûRûùjûA c¤ R^K KéhòaéòKê QûWÿò ^ [ôùfö
K_òkaûÉêe eûRû gêù¡û\^ c¤ fwkùe bìcò KhðY Keê[ôaû K[û AZòjûiùe a‰ðòZö ùZùa aâûjàY ùjC
Kò lZâòd ùjC icùÉ cûUò cû@ûe i«û^ö KéhòKcð GK iûaðR^ú^ aéòö ùZYê icÉ cYòhRûZò ùjCQ«ò
bìcò_êZâö

ù\ûk~ûZâû
IWÿò@û K[^òKûùe – “aûecûiùe ùZe _aðö” Gjûe @[ð ùjfû cûi @^êiûùe _aðiõLýû @]ôKö
G_eò cûi ^ûjó ù~Cñcûiùe Kò _að _ùWÿ ^ûjóö EZêeûR ai« `û»ê^ I ùP÷Zâcûiùe eûRZß Keò[ûGö Gjò
EZêùe _âKéZòeûYú @_ìaðùgûbû aòcŠòZû jê@«òö gúZe _âùKû_ Kcò~ûGö \lòY \òMeê cé\ê ckdû^òk _âaûjòZ
jêGö ckd Ægðùe _gê_lúVûeê @ûe¸Keò RúaKêk jhðCfäûiùe cûZò CV«òö Kcð R¬ûkeê cêq ùjûA
ùfûKcûù^ ù\aù\aú _ìRû Keò @û^¦ C_ùbûM Ke«òö

[ 64 ]
 gòaeûZâò_ùe `û»ê^ _ì‰ðòcû Zò[ôùe IWÿògûùe Mâûùc Mâûùc ù\ûk~ûZâû _ûkòZ ùjûA[ûGö \ßû_e ~êMe
eû]ûKé¾u KûjûYúKê bòòKeò Gjò ù\ûk~ûZâûe iéÁò ö Gjû GK ewe _að ; `Mê (@aòe) cLû ùjûfò _að
@ùUö ùMû__êee icÉ ùMû_úùMû_ûk eû]ûKé¾u ùckùe _eÆe @aòe cLûcLò ùjC[ôùfö ew_ûYò
_òPKûeúùe bòðKeò _eÆeKê cûeê[ôùfö
`û»ê^ gêKæ GKû\gú Vûeê _ì‰ðòcû _~ðý« I iÚk aòùghùe ùP÷Zâ Ké¾ \gcú _~ðý« _¦e\ò^ ]eò
Gjò~ûZâû _ûkòZ ùjûA[ûGö aòùgh Keò `û»ê^ _ì‰òðcû \ò^ ~ûZâûe cjß ùagòö eû]ûKé¾uê aòcû^ùe aiûA
ùfûùK @aòe aû `Mê fMûA \ò@«òö ùfûKcûù^ _eÆeKê `Mê ùaûkò VûKêeuê aòcû^ùe aiûA ù\ûkcŠ_Kê
^ò@«òö aCk aûiÜûùe cjKò CVê[ôaû @û´ùZûUû c¤ùe ù\ûk~ûZâû _ûkòZ jêGö ùMû_ûk RûZòe ùfûKcû^ue
Gjû cêLý _aðö ùXûf, cjêeò, cé\w @û\ò aû\ýe cìzð^û _eòùagKê cêLeòZ Kùeö ùLûk, Sû¬ aRûA
Kúð^e Zûùk Zûùk ùMû_ûkcû^u ùaYê, gòwû^û\ I PòûKhðK aûWÿòùLk c¤ùe _Uê@ûe ~ûZâûcŠ_Kê
~ûGö ^ûP, MúZ, Kúð^ @û\ò cù^ûe¬^ Kû~ðýKâcùe eûZòUò @ZòaûjòZ ùjûA[ûGö _ê^½ _ì‰òðcû _e\ò^
ewùjûeò ùLkò ùfûKcûù^ @û^¦ C_ùbûM Keò[û«ò ö aûÉaùe ù\ûk~ûZâû GK cjû^ _eµeû @ùUö

_â]û^_ûU
_fäú Vûeê @ûe¸ Keò Ròfäû, eûRý, ù\g; aýû_K @[ðùe G icÉ @ûc R^àbìcòö GA R^àbìcò @ûc_ûAñ
ùKùZ aòf, aY, _ûjûWÿ _aðZ, ^\-^\ú, _â_ûZ-^òSðe, jâ\-iûMe @û\ò _âûKéZòK \égý beû iÚû^ iRûA
eLôQòö ùi iaêKê ù\Lô @ûùc @û^¦ùe @ûcôjeû ùjCö
@ûc IWÿògû eûRýe ù\aMWÿ GK lê\â Ròfäûö ù\aMWÿ ije ùjCQò Gjò Ròfäûe i\e cjKêcûö Gjò
ijee _âûd GK KòùfûcòUe \ìeùe ejòQò _â]û^_ûU _aðZö Zjóeê Seò @ûiê[ôaû SeYûeê iéÁò ùjûAQò @Zò
Cy _â]û^_ûU Rk_â_ûZö _â_ûZe C_ôò aòhdùe ùfûK _âPkòZ GK iê¦e KûjûYú ejòQòö
\ßû_e ~êMùe bMaû^ gâúKé¾u ù\jZýûM _ùe _ûŠacûù^ _eúlòZuê eûRýù\A ù\âø_\úuê iûwùe
]eò Zú[ðûU^ùe aûjûeòùfö _ìað icê\Kâ kì iÚ @KðùlZâùe iì~ýð ù\auê _ìRûKeò IWÿgò ûe aòb^ò Ü iÚû^ bâcYKùfö
_âûPú^ ùKûgk eûRýùe bâcY Kfûùaùk ùicûù^ Rk ^ _ûA ZéhûZêe ùjûA bMaû^ gâúKé¾uê iàeY
Kùfö bqa›k bMaû^ gâúKé¾ _ûŠau KÁ ijò ^ _ûeò ùKøùcû\Kú M\ûùe _â]û^_ûU _aðZKê _âjûe
Keò iûZUò KêŠ iéÁòKùfö M\û _âjûe g±ùe a^bìcò _âKµòZ ùjfûö _ûŠacûù^ g± gêYò PKòZ ùjùfö
iûZ KêŠeê Rk Seò _aðZùe GK _â_ûZ iéÁòKfûö ~ê]ôÂòe SûùWÿgße gòafòw iÚû_^ Keò ùijò Rkùe Zûuê
_âZòÂû Kùfö Zû _ùe ù\âø_\úu ij _bâûZ Rk_û^ Keò Zé¯ ùjùfö

[ 65 ]
 jRûe jRûe ahð_ùe aûcŠûùe Mwaõgú eûRûMY eûRZß Kùfö _â]û^_ûUe C_ôò I Zûe cjòcû
_âPûe _ûAñ RùY Ehò Gjò aõge Rù^÷K eûRûuê WûKòù^A SeYûKê ù\LûAùfö ùi _â_ûZe RkKê e{êeìù_
]eò C_eKê CVò @\égý ùjûAMùfö Gjû ù\Lô eûRû búZ, PKòZ ùjùfö ùijò iáZòKê ùi iàeY eLôaû_ûAñ
_â_ûZ Mê¶ûùe Ehòue _âÉe aòMâj iÚû_^ Kùfö
_â]û^_ûU _â_ûZ \êAUò gûLûùe aòbqö _â]û^ gûLûUò ù\aMWÿe Ceùe @aiÚòZö @^ý gûLûUò
ù\aMWÿe Ce-_½òcùe ùKûeWÿùKûUVûùe ejòQòö aûcŠûe _âLýûZ cjûeûRû iyò\û^¦ Zâòbêa^ ù\a
ùKûeWÿùKûU Rk_â_ûZeê Rkaò\êýZ gqò C_ô^Ü KeûA eûR]û^ú ù\aMWÿKê @ûùfûKòZ Keò[ôùfö
_â]û^_ûU _â_ûZe Rk _aðZe _û\ù\gùe @aiÚòZ ùMûUòG KêŠùe SSðe g±ùe _ZòZ ùjûA ZkKê
ajò ~ûAQòö _â_ûZeê QòûWÿòùjûA _Wê[ôaû Rkùe _ZòZ iì~ðý KòeY ùjZê gZ gZ A¦â]^ê iéÁòjêGö
_â]û^_ûU RkKê eûRû aûiêù\a _ûA_þ iûjû~ýùe eûR]û^úKê ù~ûMûA ù\C[ôùfö ùiA Rkùe ùfûKcûù^
iÜû^, e§^ Keòaû iùw Rcòùe RkùiP^ Keê[ôùfö

_â]û^_ûU _â_ûZe _û\ù\gùe “ai«^òaûi” I “fkòZ ^òaûi” ^ûcK \êAUò ecYúd ùg÷k^òaûi
aûcŠû eûRû iyò\û^¦ Zâòbêa^ ù\au \ßûeû ^òcðòZ ùjûA[ôfûö ai« ^òaûiùe EZêeûR ai« iaê\òù^
@aiÚû^ Keò[û«òö _â_ûZe @^Zò \ìeùe ùMûUòG Kìkùe \êAUò iê¦e C\ýû^ eûRû aûiêù\a iêXÿkù\au
\ßûeû ^òcòðZ ùjûA[ôfûö jûZú, aûN, bûfê, RkjÉú, Kê¸úe, i^Üýûiú, ^ðKú @û\ò @ù^K MêWÿòG iòùc
^òcZðò _âZcò ì òð C\ýû^e ùgûbû aXÿûC[ôfûö ùfûKcû^ue @cû^êhKò @ZýûPûe ù~ûMêñ C\ýû^Uò ^Á ùjûA~ûAQòö
_â]û^_ûU ùeûMú, ùbûMú, Cbdu_ûAñ @ûùcû\\ûdK iÚkú @ùUö aYùbûRò _ûAñ ahðiûeû GVûKê @ù^K
ùfûK @ûi«òö
iûjòZýû^êeûMú cjûeûRû aûiêù\a iêXÿkù\a I iyò\û^¦ Zâòbêa^ù\au icdùe IWÿògûe aògòÁ Kaò
Gaõ ùfLKcûù^ @ûiò Gjò iÚû^ùe ùicû^ue iûjòZý iû]^û Keê[ôùfö
IWÿògû–_êÃeòYúùe ‘_â]û^_ûU’ _\à_ê¿Zêfý ùgûbû_ûCQòö

[ 66 ]
 @ûc iõÄéZòùe @ld ZéZúdû
IWÿògûùe _ûkòZ ùjC[ôaû _aðMêWÿòK c¤ùe @ldZéZúdû ùjCQò GK cjû^ Kéhò bòòK iûcûRòK _aðö
ùa÷gûL cûi gêKæ_l ZéZúdû \ò^ Gjò _aðUò _ûkòZ ùjûA[ûGö Gjò \ò^UòKê @ldZéZúdû KûjóKò Kêjû~ûG Zûe
@ù^K KûeY ejòQöò iZý~êMùe _âak _âZû_ú @ldûiêee @ZýûPûeùe _é[ôaú [eje ùjfûö ù\aZûcûù^
Zû bdùe ÊMðQûWÿò _kûd^ Kùfö bMaû^ aò¾ê ùa÷gûL gêKæ ZéZúdû \ò^ @ldûiêeKê ^ò]^ Keò _é[ôaúKê
gû« Kùfö @ldûiêe ^ûcùe Gjò \ò^UòKê @ldZéZúdû ùaûfò KêjûMfûö iéÁò @ûe¸eê G _~ðý« icdKê
PûeòUò ~êMùe bûM Keû~ûGö Pûeò~êM ùjfû iZý, ùZâZdû, \ßû_e I Kkòö @ldûZéZúdû \ò^Uò @û\ò
iZý~êMe _â[c \òaiö Gjò\ò^ RM^Üû[u e[ ^òcðûY Kû~ðý @ûe¸ jêGö Gjò\ò^ KéhKcûù^ ^òR ^òR
Rcòùe aò]ô_ìaðK cêVò @^êKìk Keò[û«òö ]û^ ùjCQò @ld aúRö ùZYê _â[c ]û^aêYû \ò^UòKê @ldZéZúdû
Kjòaû icúPú^ @ùUö ‘Ħ _êeûY’e C}kLŠùe “^úkû\âò cùjû\d” RM^Üû[u e[^òcðûY aòaeYú
a‰ðòZö _âûPú^ Kûkeê G ~ûaZþ RM^Üû[u e[^òcðûY Kû~ðý _aòZâ @ldûZéZúdû \ò^eê iõ_û\òZ ùjûA @ûiêQòö
ùZYê @ldZéZúdû \ò^Uò @ûc_ûAñ _aòZâ @ùUö
Gjò @ldZéZúdû \ò^Vûeê cjû_âbê RM^Üû[ I fòweûR cjûù\aue P¦^ ~ûZâû C›a @ûe¸ ùjûA[ûGö
ùRý cûi Ké¾_l @Ácú _~ðý« 21 \ò^ aýû_ú P¦^ ~ûZâû _að _ûkòZ ùjûA[ûGö Ħ _êeûYe
C}kLŠùe ZâòKûkm cjûcê^ò ùR÷cò^ú Ehòcû^uê RM^Üû[ue ~ûZâûMêWÿòK aòhdùe a‰ð^ûKeò @ldZéZúdûe
cûjûcôý KjòQ«òö
@ldZéZúdû _ìað\ò^ KéhKcûù^ Rcòùe _ûYò _KûA eL«òö ^ìZ^ fwk, ^ìZ^ Kûu, ùKûWÿò,
ùKû\ûk, ^ìZ^ bûe, gòKû, ]û^ MCYò I gêKæ]û^ @û\ò _âÉêZ Ke«òö ZéZúdû\ò^ _ûjû«û _âjeeê ùg~eê CVò
iÜû^ ùgøP _ìaðK ^aaÈ _eò]û^ Ke«òö Ne iûcþ^ûKê ùMûcd \ßûeû fò_ò Kki iÚû_^ Keò \ú_ Rkû«òö
^ìZ^ bûeùe ]û^ MCYò, _ìRûiûcMâú I Rk ]eò aûjûeò _Wÿ«öò gv, N aRûA I jêkjêkò ù\A MéjYò úcûù^
gêbKûc^û Keò Êûcúcû^uê ùlZKê _Vû«òö Rcòùe KéhK aò]ô_ìaðK bìcò_ìRû I flàú_ìRûKeò @]ôK `if
@cke @ûgûù^A ]û^cêVò @^êKìk Ke«òö Nùe Nùe @û^¦ fjeú ùLkò~ûGö @eê@û PûCke ùLPêWÿò I
_òVû_Yû Keò MéjYúcûù^ ^ìZ^ _kûg _Zâùe _eòaûee ibòuê LûAaûKê \ò@«òö ùfûKue aògßûi Gjò\ò^
gûM LûAùf Rcòùe @]ôK Nûi R^àò[ûGö ùZYê ùfûKcûù^ G \ò^ gûM Lû@û«ò ^ûjóö
@ldZéZúdû \ò^Uò _½òc IWÿògûùe RßûAñ_ìR^ \òai bûùa LýûZö RßûAñcû^uê NeKê @ûcªYKeò ^ìZ^
aÈ ù\A `kcìk Lê@ûA @û_ýûdòZ Keû~ûGö ùfûKcûù^ _eÆeKê KûKêWÿò, ZebêR, @û´, LRêeú, fòPê,
ùK¦ê @û\ò `k Lê@ûA @û^¦ C_ùbûM Ke«òö
@ldZéZúdû IWÿò@û iõÄéZòe gêPòc« _âZúKö ]ûcòðK Z[û KéhòbòòK _aðbûaùe ùgâÂZß fûbKeò
@û¸cû^uê ù_âeYû ù\CQòö

[ 67 ]
 @eYý iõ_\
Lû\ý aÈ @û\ò ù~ûMûC[ôaû KéhòRûZ \âaýKê `if Kêjû~ûGö Rcòùe aòj^ aêYò Kò´û ùeû_YKeò
`if Keû~ûA[ûGö Kò«ê @eYý `if Kjòùf @eYý iõ_\ ~[û aélfZû, RúaR«ê I LYòR _\û[ð @û\òKê
aêSûA[ûGö Rcòe `if _eò @eYý `ifKê Pûh Keû~ûG ^ûjóö Zûjû @ûù_ @ûù_ iéÁò ùjûA[ûGö cû@û
MQe c¬ò _a^ùe, RkùiâûZùe Kò´û RúaR«êcû^u \ßûeû @^ýZâ _eòaûjòZ ùjûA bìAñùe _Wÿò @uêùeû\Óc
ùjûA[ûGö KéhòRûZ \âaý_eò @eYý `ife C_KûeòZû aýû_Kö Lû\ý, aÈ, aûiMéj @û\ò c^êhýe cêLý
@ûagýKZûMêWÿòK Gjû _ìeY Keò[ûGö PûhKcð ^ RûYò[ôaû @û\òccû^a @eYýeê `k, cìk, cûõi @û\ò
iõMâjKeò RúaòKû ^òaðûj Keê[ôfûö MQe `k, cìk I _gê_lúu cûõi ùjfû Lû\ý, MQe _Zâ I aKk ùjfû
aÈ Gaõ MQ ùKûeWÿ ù~ûMûC[ôfû aûiiÚû^ö @ûRòKûfò Rcòùe Pûh Keû~û[ôôaû Lû\ýgiý, ùZ÷kaúR, Z«þê
RûZúd `if, _û^úd, @[ðKeú `if I `kcìke R^^ú ùjCQò Gjò @eYýö @û\òc giý Gjò @eYýeê jó
còkò[ôfûö c^êhý Kâùc Kâùc ù~_eò C^ÜZ ùjfû VòKþ ùijò_eò giýe c¤ C^ÜZò NUòfûö
Gùa c¤ @eYý ùfûKuê Lû\ý, aÈ I aûiMéj ù~ûMûA ù\CQòö @eYý aéÁò ^òcù« @Zý« ijûdKö
MQe ùPe cûUòKê RûaêWÿò]eò céòKû iõelY KeêQòö @cæRû^ ù\CQò I @wûeKûcæ ù^CQòö _eòùagKê
i«êkòZ KeêQòö
@eYýeê còkê[ôaû KûV, aûCñg, iaûANûi, fûL, SêYû, gòw, PcWÿû, jûZú\û«, jeòWÿû, aûjûWÿû,
@@ñkû, Jh]úd ùPecìk, ùK¦ê_Zâ, @Vû @û\òùe aòbò^Ü gòÌ KûeLû^û _âZòÂòZ ùjCQòö KûMR gòÌ, eae
gòÌ, \ò@ûiòfò KûeLû^û, aòbò^Ü ùLk^û gòÌ @û\ò @eYý iõ_\ C_ùe ^òbðegúkö KûVcŠeê ùed^ aÈ c¤
Zò@ûeò ùjCQòö
@eYý a^ý_âûYúu @ûgâdiÚkö ùicûù^ @eYýe ùiø¦~ðý aé¡ò Keòaû iùw iùw @eYý iêelû
Keò[û«òö jûZú, aûN, bûfê @û\ò jòõiâ R«êu bdùe ùfûKcûù^ @eYýKê ~û@û«ò ^ûjóö @eYý @ûce @cìfý
iõ_\ö Zûe iêelû @ûce _â]û^ Kðaýö ^òaðòPûeùe ùfûKcûù^ MQKûUò @eYý ^Á KeêQ«òö MQe
C_KûeòZû aòhdùe ùfûKuê aêSûA iùPZ^ KeûAùf @eYý ^Á ùja^ûjóö KéhòùlZâúd a^úKeY I
iûcûRòK a^úKeY \ßûeû Mâûce _eòùag iêelûùjaö ieKûe Z[û ùfûKu _âùPÁûùe Mâûc KcòUòcû^
MXÿû~ûAû Rwf iêelû Keû~ûCQòö ieKûeue a^ cùjû›aKê i¹û^ ù\A _âùZýK cYòh MQ fMûA
@eYý aé¡ò Keòaû CPòZþö @MÜò\ûCeê @eYýKê elûKeòaû @ûce Kðaýö @ûùc @eYýe ~^ô ù^ùf ùi
@ûcKê _ê@_eò _ûkòa, ù_ûhòaö K[ûùe @Qò;
“_ê@iò^û ù_ûùh cû’ aû_Kê,
MQ _ûùkù_ûùh ajê ùfûKuêö”
v v v

[ 68 ]
i¯c @¤ûd
ùKak @býûi ^òcù« CŸòÁ

Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò

7.1. 1936 ciòjû @ù_âfþ cûi GK ZûeòLùe IWÿògû ÊZª _âù\ge cû^ýZû fûbKfû, Kò«ê icÉ
ieKûeú, @¡ðieKûeú I ùaieKûeú Kû~ðýûkdMêWÿòKùe AõeûRú bûhûùe icÉ Kû~ðý _ìað _eò iµû\òZ
ùjC[ôfûö _âûd \úNð 48 ahð_ùe 1984 ciòjû @ù_âf cûieê IWÿògû ieKûeue aòbûMúd cêLý\¯e I
@]É^ Kû~ðýûkdMêWÿòKùe Uò_þ_Yú (ù^ûUòõ), PòVû (Wâû`þUòõ) I _Zâ aò^òcd (Kùeiþ_ùŠ^þiþ) @û\ò Kû~ðýKê
IWÿò@û bûhûùe Keû~òaû _ûAñ ^òùŸðg \ò@ûMfûö AõeûRú bûhûùe ùfLû~ûC[ôaû ^[ô_ZâKê (`ûAfþ) VòKþ
bûaùe IWÿò@û bûhûùe ùfLôaû _ûAñ IWÿògû ieKûeu aò]ôaòbûM @û^êKìfýùe “ieKûeú bûhû ijPe” I
“_âgûi^ g±ùKûh” ^ûcK \êAUò _êÉòKû _âKûg _ûAQòö
IWÿò@û bûhûe aýajûe aòbò^Ü ùlZâùe bò^Ü bò^Ü eì_ùe ù\Lû~ûGö K[ôZbûhû, iûjòZòýK bûhû,
_ûVý_êÉK Gaõ ieKûeú ^[ô_Zâùe aýajéZ IWÿò@û bûhûe eì_ iµì‰ð @fMûö ieKûeú ^[ô_Zâùe aýajéZ
bûhû ÊZª ]eYeö G[ôùe bûa_âaYZû I @ûkuûeòK _âùdûM ùjûA ^ [ûGö Gjûe bûhû iek, iõlò¯,
ÆÁ, _âû¬k I iõ~Z ùjûA[ûGö ù~øMòK aû RUòk aûKýe aýajûe Keû^~ûA G[ôùe ~[ûi¸a iekaûKý
_âùdûM Keû~ûGö Gjò \éÁòeê QûZâúQûZâcû^uê IWÿò@û bûhûùe ieKûeú ^[ô_Zâ Kû~ðýaòhdùe gòlû \ò@û~òaû
GK icùdûPòZ _\ùl_ö
7.1.1. Uò_þ_Yú :
iû]ûeYZü aòbûMúd cêLý\¯e, @]É^ Kû~ðýûkd Kò´û @¡ðieKûeú Kû~ðýûkd @û\òKê @[aû Gjò
Kû~ðýûkdcû^ueê iPòaûkdKê ù~Cñ PòVò @ûùi _â[ùc Zûjûe WûAeò Keû~ûGö Zûjû_ùe PòVòe aòhd
aÉêKê ù\Lô ZûjûKê iµéq C_aòbûMKê (ùiKþi^þ) _Vû~ûGö C_aòbûMe @`òiþ ijKûeú ùijò PòVòUòKê GK
ÊZª ^[ôe WûjûY _ùU Mê^Úò aûc_ùU _Zâe iõLýû, ZûeòL I iÚû^ ^ûfòKûkòe ùfL«òö Zûjû_ùe ùi @[aû
aeò ijûdK iûeûõgKê @^ý GK _éÂûùe ùfLô ^òRe cZûcZ ijòZ C_eòiÚ C_aòbûMúd @]ôKûeúu

[ 69 ]
(ùiKþi^þ @`òie) ^òKUKê @^êùcû\^ aû @ûù\g _ûAñ _VûA[û«òö Gjò_eò ùfLûKê Uò_þ_Yú Kêjû~ûGö
C_aòbûMúd @]ôKûeú ^òR Éeùe Zûjû aòPûe Keò `Gifû Ke«ò @[aû _Zâe MêeêZß \éÁòeê ~\ò @ûagýK
cù^ Ke«ò, ùZùa ^òRe cZ _â\û^ Keò @^êgûi^ iPòau ^òKUKê _VûA[û’«òö Gjò_eò cZûcZ ijòZ
@^êgûi^ iPòauVûeê C_gûi^ iPòa, ZûuVûeê ~êMàgûi^ iPòa, gûi^ iPòa @[aû cêLý gûi^ iPòau
_~ðý« ~ûA[ûGö ~\ò _ZâUò @[ð iõKâû«úd aû @ûA^ _âYd^ aòhd aû @Zý« MêeêZß_ì‰ð ùjûA[ûG, ùZùa
cêLý gûi^ iPòau cZûcZ ijòZ aòbûMúd cªú, cêLýcªú Gaõ @ûagýK iÚùk eûRý_ûku ^òKUùe
C_iÚû_^ Keû~ûA[ûGö ^[ôùe \ò@û~ûA[ôaû Uò_þ_Yúe aûc_ûLùe aeòÂ ijûdKu Êûle ejò[ûGö
^[ôùe Uò_þ_Yú _éÂûùe iò¡û« ^ò@û~òaû _ùe PòVû _âÉêZ Keû~ûGö
Uò__þ Yú _éÂûùe aeò ijûdKuVûeê C_eòiÚ @]ôKûeúcû^u _~ðý« ù~Cñ cZûcZ _â\û^ Keû~ûA[ûG,
Zûjû iõlò¯ ùjûA[ûGö aòùghZü Gjò Uò_þ_Yú _ûAñ LŠaûKý aû aûKýûõge ajêk aýajûe ù\Lû~ûGö
^[ôùe aýajéZ ùjC[ôaû ùKùZK IWÿò@û Uò_þ_Yúe eì_ GVûùe \ò@û~ûAQòö
1. _âÉûacùZ _\ùl_ ^ò@û~ûCö
2. ùK÷`òdZþ Zfa Keû~ûCö
3. @^êùcû\òZ ùjfûö
4. Gjû @Zý« ~êqò~êq cù^jêGö
5. ]^ýaû\, Z\^ê~ûdú Ce _Vû~ûCö
6. cêñ G[ôùe i¹Zö
7. QêUò c¬êe ùjfûö
8. @ù_lû Keû~ûCö
9. _âû[ð^û @ûMâûjý KeûMfûö
10. aðcû^ _ûAñ i¸a ^êùjñö
11. @[ðaòbûMe @^êcZò cMû~ûC _âbéZòö

[ 70 ]
Uò_þ_Yúe ^cê^û – 1 :
RùY Mâûc cêLô@û ^òR a§êK fûAùi^þie ^aúKeY _ûAñ Ròfäû_ûkuê ^òùa\^ KeòQ«òö Gjò
@ûùa\^ _Zâe GK Uò_þ_Yú _âÉêZ Ke–
KâcòK iõLýû – @ûùa\^_Z⠖ Zû 25.3.11ue
^[ôiõfMÜ _Zâ
Ròfäû_ûk
jeùMøeú QKe Mâûc cêLô@û gâú __________________________ ue @ûùa\^ _ZâUò ù\Lû~ûCö
@ûùa\^Kûeú Gjò Kû~ðýûkdKê ^òR a§êK @^êmû_Zâe ^aúKeY _ûAñ ^òùa\^ KeòQ«òö Zûue _ìaðahðe
fûAùi^þie GK _âZòfò_ò c¤ \eLûÉ ijòZ iõ~êq KeòQ«òö jòõiâR«ê Z[û WKûdZcû^u Vûeê ^òRKê elû
Keòaû CùŸgýùe ùi a§êKUò _ûLùe eLôaûKê Azû KeêQ«òö
gâú __________________________ ue @^êmû_Zâe ^aúKeY Keòaûùe ùKøYiò @ûA^MZ
_âZòa§K ^ûjóö
aòjòZ @ûù\g _ûAñ C_iÚû_^ KeûMfûö
Êûle _âÉûa @^êùcû\òZ ùjfû
aeòÂ ijûdK / @]ôKûeú ißûle...................................
Zû....................
Ròfäû_ûk,
ùLû¡ðû
Uò_þ_Yúe ^cê^û-2
Kû~ðýûkd _ûAñ GK KµêýUe Kâd CùŸgýùe @ûùa\^ Keò[ôaû baòhý^ò]ô _ûY×ò aòbûMe @]ôKûeúu
_Zâ C_ùe Uò_þ_Yú ùfLö
KâcòK iõLýû– @ûùa\^_Z⠖ Zû 2.4.2012
^[ôiõfMÜ _Zâ @]ôKûeú, baòhý^ò]ô _ûY×ò aòbûM
^òùŸðgK, baòhý^ò]ô _ûY×ò,

[ 71 ]
 Kû~ðýûkde baòhý^ò]ô aòbûMe @]ôKûeúu ^[ô ijòZ iõfMÜ _Zâ ù\Lû ~ûCö ùi @ûùa\^
_Zâùe \gðûAQ«ò ù~ Kû~ðýûkde KcðPûeúcû^ue iõLýû _âûd Zò^ò gjKê aé¡ò _ûAQòö icÉu ùaZ^eê
KUû~ûC[ôaû baòhý^ò]ô @[ðe _eòcûYe VòKþ jòiûa eLôaû Gaõ KcðPûeúcû^uê _âZaò hð ùicû^ue baòhý^ò]ô
_ûY×òùe Rcû[ôaû @[ðe _eòcûY RYûAaû \eKûeö G[ô_ûAñ GK KµêýUeþe @ûagýKZû @Qòö @[ð aòbûMe
@^êcZò c¤ còkò~ûAQòö
C_~êq @ûù\g _ûAñ C_iÚû_^ KeûMfûö

Êûle Kâd _ûAñ @ûagýK _\ùl_ ^ò@û~ûCö

aeòÂ ijûdK Êûle......................................
Zû...................
^òùŸðgK

^òùR Uò_þ_Yú ùfL–

1. QûZâûaûiùe iÚû^iõLýû aé¡ò _ûAñ @ûùa\^ Keò[ôaû QûZâcû^ue \ûaòKê _â]û^ gòlKu ^òKUùe
C_iÚû_^ _ûAñ Uò_þ_Yú ùfLö
2. Kû~ðýûkdùe MzòZ aÉê (ÁK)eê ùKùZK ^Á aÉêKê aû\þ ù\aû _ûAñ Uò_þ_Yú ùfLö
3. RùY ù~ûMûY aòbûMúd @]ôKûeúu aòùeû]ùe gévkûMZ Kû~ðýû^êÂû^ _ûAñ Uò_þYú ùfLö
7.1.2. PòVû _âÉêZò :
iû]ûeYZü ^[ôe Uò_þ_Yú _éÂûùe ^ò¿ò aû iò¡û« ^ò@û~òaû _ùe ieKûeú aû ùaieKûeú
Kû~ðýûkdcû^uê, aûjûeKê ù~Cñ _Zâ _Vû~ûG, _â[ùc Zûjûe GK ùfLû _âÉêZ Keû~ûGö ZûjûKê PòVû
Kj«òö Kû~ðýûkde ijûdK KcðPûeú aû aeò ijûdK Gjò PòVû _âÉêZ Keò C_eòiÚ @]ôKûeúu ^òKUùe
C_iÚû_^ Ke«òö Gjò PòVûe bûhû iað\û iek, iõlò¯, _âû¬k I iõ~Z ùjûA[ûGö
Kû~ðýûkdcû^uùe aòbò^Ü aòhdùe bò^Ü bò^Ü _âKûe PòVû _âÉêZ Keû~ûA[ûGö ~[û– _\ iéÁò, aûhòðK
ùaZ^ aé¡ò @ûù\g, @iÚûdú _\e iÚûdú KeY, ^ò~êqò _Zâ _ù\û^ÜZò @ûù\g, @RòðZ QêUò c¬êe, MÉ Lyðe
c¬êeò, QêUò ic_ðY c¬êeò, iû]ûeY baòhý^ò]ôeê @Mâòc c¬êeò, ùUfòù`û^þ iõù~ûM AZýû\òö
PòVûe ùghùe aòbûMúd @]ôKûeúu Êûle I _\aú ejòaö
Zùk ùKùZûUò PòVû _âÉêZò _Zâe C\ûjeY \ò@û~ûAQòö

[ 72 ]
1. ^ò~q
ê _
ò Zâ

________________ aòbûM / Kû~ðýûkd, bêaù^gße

iõLýû_________ ZûeòL ____________

_âû_K: gâú___________________________

(VòKYû)_______________________

________________________

GZŸßûeû Zûjûuê RYûA \ò@û~ûCQò ù~ ùi U..................... ùaZ^ jûeùe cûiòK U...........

ùaZ^ùe Kû~ðýûkd / aòbûMe ..................... _\ùe ^ò~êqò _ûAñ cù^û^úZ ùjûAQ«òö icdKê icd
ieKûe c¬êe Keê[ôaû cjwûbû I @Zòeòq cjwûbû _âbéZò Gjò _\ _ûAñ _â~êRý @ùUö

ùi Gjò _\ùe ù~ûM\û^ Keòaû icdùe ^òdc @^ê~ûdú GK ÊûiÚý iµKðúd _âcûY_Zâ RùY
aòùghm PòÿKò›û]ôôKûeúuVûeê _â\û^ Keòùaö GK _ûiþù_ûUð `ùUû ijòZ G[ôùe iõfMÜ [ôaû `cðKê VòKþ
bûùa _ìeY Keò \ûLf Keòùaö

^ò~êqòUò iµì‰ð @iÚûdúö _ìaðeê ù^ûUòiþ ^ ù\A @[aû ùKøYiò KûeY \gðû ^~ûA ^ò~êqòeê @«e
Keû~ûA_ûùeö

ùi Gjò @ûù\g _ûAaû _eVûeê iûZ \ò^ c¤ùe _\ùe ù~ûMù\ùaö @^ý[û @ûù\g ÊZü eŸ
ùjûA~òaö

Êûle .........................

_\aú..........................

[ 73 ]
2. QêUò ic_ðY c¬êeò
_________________aòbûM
bêaù^gßeö

Kû~ðýûkd @ûù\g
iõLýû_________ ZûeòL ____________
gâú/gâúcZú/Kêcûeú______________________@iÚûdú / iÚûdú (_\aú) ____________ aòbûMuê
Zòeòg \ò^ @RòðZ QêUò ic_ðY KeòaûKê GZ\ßûeû @^êcZò _â\û^ Keû~ûCQòö Zûue Gjò QêUò ic_ðY @ûd ~\ò
@ûdKe ù~ûMý ùjC[ûG ùZùa @ûagýK KûU _ùe iµì‰ð \ecû I bû _ûAùaö
_âcûYòZ Keû~ûCQò ù~ Gjò ZòeòL QêUò ic_ðY _ùe Zûue Rcûùe 120 \ò^ @RòðZ QêUò @Qòö
ic_òðZ ùjûA[ôaû ZûeòL \ò^ QêUòe jòiûa _ùe ùiaû _êÉKùe \eR Keû~òaö
Êûle...............................
_\aú..............................
3. aûhòðK ùaZ^ aé¡ò
_________________aòbûM / Kû~ðýûkd
bêaù^gßeö

Kû~ðýûkd @ûù\g
iõLýû_________ ZûeòL ____________
gâú/gâúcZú/Kêcûeú ___________________________@iÚûdú / iÚûdú (_\aú) ____________
Kû~ðýûkdue U................ ùaZ^ jûeùe U................ Éeùe Zû .................... ùe GK ahð
^òe«e ùiaû _ì‰ð ùjûA[ôaûeê Zûue aûhòðK ùaZ^ aé¡ò ^òcò @ûù\g _â\û^ Keû~ûCQòö Gjû ijòZ Zû
................. Vûeê C_efòLôZ ùaZ^ jûeùe cûiòK U............eê _eaðú aûhðòK ùaZ^ aé¡ò U.........
ij cûiòK U........... CVûAaû ^òcò c¬êe Keû ~ûC@Qòö

Êûle...............................
_\aú..............................
v v v

[ 74 ]