GORSKE TUFEGDŽIJE

Piše: Nazif Doklje

Gorani prije stočara i slastičara bili su iskusne tufegdžije. Ova se tradicija potvrđuje još prije
XVII stoljeća, kada se još nije počelo masovno sa proizvodnjom vatrenog oružja, pa sve do
četrdesetih godina našega stoljeća (XX stoljeće). Dokumentarni, toponimski, jezički a naročito
usmeni materijal kojeg smo uspjeli sakupiti ubedljivo govori ovome u prilog.

Godine 1685. u italijanskoj Padovi, odštampano je poznato djelo Pjetër Bogdana, najglasovitiji
predstavnik stare albanske književnosti „Cuneus Prophetarum“ (Çeta e Profetëve). U uvodu,
upoređujući sa pohvalama njenog autora je i poezija Lukë Bogdana, u kojoj spominje Gorane
kao majstore proizvođače damaskih sablji. On, riječ po riječ, piše:

Priserenë Çelepij, Rudarski Prizren

gjithë nd` armë mbukuruem, sa svih strana oružjem proljepšan

Prej Gore dimisqij, Od Gore damaskih sablji

trim i fort me luftuem . junak za ratovanje.

(Lukë Bogdani, Pjetër Bogdanit, Argjupeshkepit Shkupisë, kushërinit tim dashunit, „Antologjia e
letërsisë shqipe, Tiranë 1958.faq 42.)

Znajući da je Prizren bio najpoznatiji centar tufegdžijskog zanata, interesantni i značajni nam
izgledaju stihovi narodne pjesme iz đakovačkog kraja Ruste:

Çova qarqet te Gorani Odnijeh okidač kod Goranina

Epu ujë se i kam për shpirt Daj mu vode, za dušu je moju

Mos me m`ndez te shatrvani Ako ne opali na šadrvanu

Hallall lokja s`mi ban gjitë. Neće mi majka halal mlijeko učiniti.

1 arhivkrusevo.blogspot.com
Isto tako, prema jednom obavještenju iz 1788.godine pominju se oko 40 majstora Gorana
tufegdžijskog esnafa iz Prizrena (Zija Shkodra „Qyteti shqiptar gjatë Rilindjes kombëtare“
Tiranë 1984. faq.140).

U Ljumskoj ravnici stari govore:

„Grahet si qitshe me to prej majës së Gjalicës e n` Gjostil u ndreqshin në torbeshi“.

Degre sa kojima se pucalo iz Galaiča do Gostilja, pravile su se u Torbešiji.

Iako „grahet“ (degre puška francuskog porijekla) koje su dobavljane iz Grčke, mnogo su
prepravljane, adaptirane i prodavane od strane goranskih tufegdžija. Također, u Ljumi
podsjećaju, iako preuveličano, da je Rapča bila prije Prizrena vezana tufegdžijskim zanatom i da
prepravka i adaptacija vatrenog oružja, je nastavljena i tokom Drugog svjetskog rata.
Istovremeno i u šumrijskom kraju se govori o goranskim tufegdžijama. Halit Luža iz Kalimaša
1985.gdoine reka mi je: „Za popravku oružja išli smo u Goru, u Dragaš, kod tufegdžije. Govorilo
se da tu ima tufegdžija koji najbolje popravljaju oružje.“ U prilog ovim kazivanjima, u Hasu se
govori o „pushkë goranesha“ – gorskim puškama, kao podatak koji nas tjera na razmišljanje o
tipičnim modelima puški koje se proizvode u gorskim radionicama.

Svakako, podatke koje smo sakupili unutar ovog kraja (uglavnom po gorskim selima u Albaniji)
ostaju kao najbolji argument.

Radionice za proizvodnju oružja nalazile su se u Šištavcu, Orgosti, Orešeku, Crnoljevu, Borju,

Pakiši, Rapči, Vraništi, Bački, Kruševu i to sa više od po dvije. U Orgosti kabilje „Ferhati“ i u
Pakiši „Purava“ bavili su se tufegdžijskom i proizvodnjom baruta. I prezime „Kirevci“, u Borju,
za koje mislim da se može vezati sa turskom riječi „kyreci“ (kovač), možda bi značilo jedno
kovačko kabilje u ovom selu. Također, u ovom selu, mnogo je jasnije prezime „Barutovci“.

Jasne tragove ove tradicije naći ćemo i u mnogim toponimima. „Topilo“, „Topilica“,
mikrotoponimi u Borju, „Topifce“ u Orgosti i svakako „Topilo“ u Crnoljevu, koji se može
prevesti sa riječju topionica, neoborivo su svjedočenje prisustva topionica gdje se lio metal. Ovo
se oslanja i na fosilne ostatke metala i usmenih podataka.

U Orgosti i Borju još susrećemo mikrotoponime „Dućan“, „Dučanće“, koji su nekada bili
radionice gdje se proizvodilo, popravljalo i prodavalo oružje. U Crnoljevu, još je živo sjećanje za
dućan Imera Dauta, koji je umro 1910.godine, gdje se popravljalo oružje i prodavale sačme,
barut i drugo.

2 arhivkrusevo.blogspot.com
Sa ilegalnim ulaskom oružja u Gori, računajući na barikade, vrijedna su osobena sjećanja na
dopremanje „degrehke“ i „maliherke“ od šištevačkih i topojanskih stočara, na putu Solun –
Šištavec, vezujući ih ovnovima i jalovima sa dugim vunenim runom, ispod trbuha.

Ne smemo zaboraviti jednu činjenicu. U dva gorska sela, Zapod i Brekine, proizvodio se drveni
ugalj. Zapođani i Brekinjani od komšija su bili zvani „čumurdžije“. Još neambijentirano sa ovom
stvarnošću postavlja se pitanje: Odakle je izišla tolika količina uglja? Bez sumnje, ne računajući
Tetovo a naročito Prizren, jedan veliki deo je dopreman od gorskih radionica. Ovim činjenicama
dodaju se i najbolje tufegdžije ovoga kraja, imena koja su ostala u pamćenje i koja se još
spominju. Ne ostavljajući nikoga sa strane, većina pripada kraju XIX i početkom XX stoljeća.
Tako, Bektaš Baša, Demir i Tuče iz Tučeškog kabilja, Hajdar Ismailjaj, Halit kašta, Redžep
Tufegdžija, Redžep Prcanostki i drugi iz Šištavca. Ljuljinci iz Orešeka, Ferat ferati i Husen
ferati, prvom polovinom XIX stoljeća i Ramadan Bećiri iz Orgoste, Elez Krasnići i Etem Manga
iz Zapoda, Džafer i Šahin Purava, Mustafa Bajraktar i Arif aga Počovski iz Pakiše, Usta Zija i
Usta Džimšit iz Rapče, Abaz Danjaloski, Isak i Bilal Isakoski, Imet Dalači, Imet Bajštinski,
Kasem Zejna i Beram Kamberi iz Borja, Halit Fejzolari, Daut Čauši i Biljo Dauti iz Crnoljeva i
danas se pamte i poštuju.

Spomjenućemo i dvije sitnice koje se na neki način vežu sa pomjenutim. Namlije, puške
osmougaone cijevi, koje su bile glavna oprema Albanaca u vrijeme tursko-ruskih ratova (1863),
do kasno se mogla naći po gorskim selima. Ne trebamo zaboraviti da je u tom ratu palo mnogo
Gorana. Sem toga, u gorskom narečju poznata je upotreba „ka tek pištol“.

Predanja, svakako usmena, govore da se u ovim krajevima proizvodio i barut. Ovu tradiciju
susrećemo u Orgosti, Crnoljevu, Borju i Pakiši, gdje se ćumur od leske dobijao kao prvi element.
I dan-danas se mogu naći rupe gdje je sagorevao ugalj, po masivima leskovih šuma poput:
„Sprotiva“, „Leska“, „Vipica“ „Drobak“ (Borje), „Gujedarnik“, „Ćulenica“, „Ravence“, „Gaber“
(Crnoljevo), „Zadef“, „Mrkov l`k” (Orgosta) i drugi.

Toponim „Leska“ koji označava veliki prostor u Pakiši, Borju i Crnoljevu, gdje sada nema
nijednog korjena od lješnjaka, a nekada je bilo velikog lješnjaka koji je uništen kao posljedica
iskorišćavanja drveta za proizvodnju uglja i baruta. U Pakiši se govorilo, da su barudžije
razmjenjivali barut sa kožom sa kačacima.

Velika energija riječne vode dolazila je i pokretala oko 10 mlinova sa jednim ili dva kamena, i
jadan broj valjaonica, osiguravajući normalnu funkciju barutne dinge, za koju nemamo nekih
podataka. Tufegdžijski zanat, mnogo Gorana je učilo i kao gurbedžije po raznim gradovima
Balkana.

3 arhivkrusevo.blogspot.com
Ovo svjedočenje, iako bez sumnje potvrđuje tradiciju, malo objašnjava stepen njegovog
razvijanja i faktore koji su predodredili način organizovanja proizvodnje i drugo. Bilo kako bilo,
ova problematika može se ipak oobraditi.

Anarhija feudalne turske države, potrebe rumelijske turske vojske za oružje i barut, potrebe
goršatak koji ne odvajaju puške od sebe, tetovski i prizrenski ujecaj gdje se prostire ovaj kraj,
bježanje od centara u određene zone gdje se proizvodilo oružje, anemičnost ove tradicije zbog
industrijske proizvodnje oružja i njihove integracije u zlatarstvu, mislimo da su nekoliko od
mogućih faktora koji su uslovljavali razvoj ovog zanata u Gori.

Prema usmenom predanju, ovde se proizvodilo i novo oružje, „ot novo“, kako ga je narod
potencirao. Ime pušaka: hevzalija, tenećarka, kremenača kusa, kremenača dlga i druge koje su se
proizvodile, iakok se ne podudaraju sa imenima poznatih pušaka, lako ih je prepoznati, jer su
slične sa njima. Moguće je da je ovo proizvod jezičke prepoznatljive okoline.

U pjesmama se spominju: „puška kumbarka“ i „ puška dumdumka“. I za ove ne možemo tačno

reći da li se vežu sa nekim tipom puške koja se proizvodila u Gori. Na pomjenutim topionicama,
iako se ne odbacuje mogućnost livenja raznih detalja, ima mnogo dokaza da su se ovdje
proizvodila tanad za municiju. U narodu se pričaju i prihvataju obe varijante. Tako je Gora bila
veliki potpor za albanski nacionalni pokret.

Koliko rada na organizovanju, poznajemo samo podatak iz 1788.godine prema kojem su gorske
tufegdžije uzeli učešća u Prizrenskom esnafu i uvjerenje za vršenje ovog tufegdžijskog zanata u
selo Vranište (1856). Svakako, malo je ostalo pomjenutog o organizaciji tufegdžija. Zato
trebamo shvatiti, da ovaj problem organizacije je još na hipotetičkom nivou. Traganja vezana za
ovaj zanat odgovoriće na sve nejasnoće.

Objavljeno u:

Nezavisnom bošnjačkom nedeljniku “Kosovski AVAZ”

02. septembar 200.godine

Godina II broj 24

4 arhivkrusevo.blogspot.com