GEOGRAFSKI POLOŽAJ NEOLITSKOG NASELJA OKOLIŠTE

Bosna je zahvaljujući svojim planinskim lancima i brdskim nizovima zemlja koja daje
izgled zatvorene cjeline. Pored toga, već stoljećima ima značajnu ulogu u povezivanju
panonske regije sa jadransko-mediteranskim prostorom. Još u ranom neolitu izražena je
važnost rute koja vodi uz riječne tokove Neretve i Bosne.
Planinski dijelovi Bosne većim dijelom pripadaju dinarskom gorju, koje nekada seže
do 2100 metara visine. Ovo gorje je isprekidano pleistocenskim i aluvijalnim terasama i
velikom depresijom Sarajevo-Visoko-Zenica. Na to ukazuju i nabori Dinarida, koji su
pretežno orijentirani u pravcu sjeverozapad-jugoistok. Ovi bazeni (depresije) stvaraju duž
rijeka plodno zemljište koje je idealno za agrarne zajednice.
U centralnom dijelu Bosne, koji je ujedno prijelazno područje sistema rijeka Bosne i
Neretve, locirano je 36 nalazišta s ostacima kakanjske i butmirske kulture (5200.-4500.
pr.n.e.). Ovi lokaliteti srednjeg i kasnog neolita grupisani su na ograničenom prostoru, a u sebi
sadrže elemente panonskog i jadranskog kulturnog kompleksa. Butmirski telovi locirani su ili
u rubnim dolinama pritoka rijeke Bosne ili direktno u dolini Bosne. Ovo se uglavnom odnosi
na naselja u sarajevskom, visočkom i zeničkom bazenu, koji svaki za sebe čini zatvoren
sistem naselja iz vremena butmirske kulture. Dok u sarajevskom bazenu Butmir predstavlja
najveći tel, u visočkoj dolini je to Okolište. Kod Okolišta je riječ o naseljenoj površini,
veličine 7,5 ha, što za sada predstavlja i najveći tel u Bosni. Ostala četiri nama poznata
nalazišta butmirske kulture grupisana su tako da čine satelitska naselja Okolišta.
Visočka dolina ima kontinentalnu klimu. Ljetne temperature su između 16,6˚C i
38,0˚C, dok je zimi temperatura između –32,0˚C i 5,0˚C. Padavine mogu dostići do 991
mm/m2.
Nalazište Okolište leži direktno na obali rijeke Bosne, 8 km sjeverno od Visokog.
Bosna protiče u ovom dijelu, na dužini od nekih 10 km, u vrlo širokom koritu. Dublje tlo
sastoji se, kao i kod južnog i susjednog sjevernog, sarajevskog i zeničnog bazena, od
slatkovodnog sedimenta miocena (tercijar). Površinske slojeve zemljišta uglavnom čine smeđi
aluvijalni nanosi. Na istoku visočki bazen se nastavlja u niskom luku, dok na zapadu
polukružno prelazi u područje srednjeg gorja čiji vrh na rubu bazena dostiže visinu od 700-
900 m. Ovo miocensko gorje sastoji se od sloja glinenog vapnenca, a osnova tla je krečnjak.
Riječna terasa na kojoj je locirano naselje Okolište nalazi se na nadmorskoj visini od
400 do 420 metara. Južno od Visokog, dno ove pleistocenske terase leži iznad korita rijeke
Bosne u širini nešto većoj od 100 metara i dalje se proteže bazenom dužinom do oko 1500 m
sve do sjeverno od Dobrinja.
Visočka dolina je u zapadnom dijelu ograničena jednom 10 m visokom terasom koja
se prekida na mjestima gdje se ulijevaju rječice i potoci u rijeku Bosnu. U istočnom dijelu,
bazen je nepravilnog reljefa i naizmjenično je obilježen ravnim površinama i brežuljcima.
Zemljište doline je mjestimično izgrađeno od šljunčanih nanosa rijeke Bosne. Znatno veći dio
doline prekrivaju pleistocenske terase raščlanjene plitkim i širokim koritima, kao i presjecima
zapadnih i istočnih pritoka Bosne. Osim toga, razlikuju se najmanje dva nivoa terasa čija je
relativna visinska razlika 1-2 m. Sa obje strane rijeke Bosne prostiru se mnogobrojni predjeli
holocenskih riječnih terasa, međusobno povezanih pojedinačnim riječnim tokovima i
raščlanjenih jarcima čija je relativna visinska razlika 2-3 metra. Ovaj reljef ukazuje na znatno
više promjena nego što je to slučaj sa pleistocenskim terasama. U sjevernom dijelu tela, rijeka
Bosna jednim širokim, prema zapadu otvorenim lukom skoro dopire do istočnog ruba tela. Na
unutarnjoj strani luka su holocenske terase širine 150 metara. Zapadno, na rubu pleistocenske
terase, teren se blago uzdiže u obliku tela. Promjer ovog tela u pravcu sjever-jug iznosi 330
metara, dok u pravcu zapad-istok iznosi 270 metara, što znači da lokalitet zauzima površinu
od 7,5 ha, a njegovi kulturni slojevi dostižu dubinu od najmanje 3 metra. Najveća visina tela
nije u njegovom središtu, već bliže sjeveroistočnom rubu, okrenutom prema rijeci Bosni. Tel
je u ovom dijelu nagibom od 5˚ odvojen od područja holocenskih terasa, dok se na zapadu
samo jednim nagibom, manjim od jednog stupnja, podiže iznad donje terase rijeke Bosne. U
južnom dijelu tela danas je savremeno naselje Radinovići, na čijem prostoru su u toku
izgradnje često nalaženi prahistorijski kulturni ostaci.

HISTORIJA ISTRAŽIVANJA OKOLIŠTA

Samo otkriće Okolišta, krajem pedesetih godina 20. stoljeća, odigralo se u periodu
sistematskih istraživanja neolita u centralnoj Bosni. Prva arheološka istraživanja obavljena su
1966. godine pod rukovodstvom Alojza Benca. Nekih 60 m od naše sonde koja je rađena
2002-2005., na istočnom dijelu tela, bila je njegova sonda veličine 4 × 4m (sonda A). Ta su
iskopavanja pokazala kulturne slojeve ukupne debljine oko 2,10 m, sa materijalom iz perioda
Butmir II i Butmir III, a djelimično i keramiku hvarsko-lisičićke kulture.
Sedamdesetih i osamdesetih godina, prilikom građevinskih radova, pojavljivali su se
mnogobrojni nalazi butmirske kulture. U toku gradnje jednog odvodnog kanala u samom
centru naselja Radinovići otkriveni su neolitski slojevi debljine 4 m, što je znatno bogatije od
kulturnih profila koje je Benac utvrdio na istočnoj periferiji tela. Na ovommjestu su nađeni
najstariji slojevi koji sadrže keramičke posude sa visokim šupljim nogama i keramiku tipa
barbotin.
Prilikom izgradnje jedne kuće u zapadnom dijelu ovog sela, 1984. godine otkriveni su
bogati prahistorijski kulturni slojevi. Nakon toga su poduzeta sondažna istraživanja (sonda B)
na kojima je nađen isključivo materijal iz vremena Butmir II, jer je tom prilikom kopano
samo do dubine 0,9 m.
Slaviša Perić izvršio je 1988. godine istraživanja manje površine od oko 98 m2 na
jugozapadnom rubu tela (sonda C). Utvrđeni su kulturni slojevi između 1,1-1,4 m čiji je
sadržaj isključivo pripadao kakanjskoj kulturi i ranom periodu butmirske kulture, dok Butmir
II i Butmir III u potpunosti nedostaju.
Najnovijim iskopavanjima utvrđeno je da je Okolište bilo nastanjeno u dugom periodu
od vremena kakanjske kulture pa sve do vremena Butmir III, što znači da je ovdje egzistiralo
neolitsko naselje istovremeno sa Obrima II.