Ο ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ ΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Η συμμετοχή μου αυτή (μετά τις δύο προηγούμενες, για τον Μπέρτολτ Μπρεχτ και
τον Ναζίμ Χικμέτ) στο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΚΚΕ, για το καθοριστικό συναπάντημα
της νεοελληνικής λογοτεχνίας με την κομμουνιστική ιδεολογία και το εργατικό κίνημα από
τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα, αποτελεί τιμή για μένα, αλλά και αφορμή για να
εμβαθύνω και να γίνω σαφέστερη στην κριτική μελέτη της σχέσης φιλοσοφίας και τέχνης
αναγνωρίζοντας το πραγματικό - ιστορικό και πολιτικό - της πλαίσιο.
Ο Σικελιανός αποτελεί μια μορφή εμβληματική για την νεοελληνική λογοτεχνία και
την πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας, μεταξύ των άλλων και γιατί έπαιρνε θέση στα ιστορικά
γεγονότα, αλλάζοντας αρκετές φορές τη γνώμη και την ιδεολογική του τοποθέτηση. Γι' αυτόν
έγραψαν οι μαρξιστές και κομμουνιστές λογοτέχνες, όπως ο Βάρναλης, ο Λουντέμης, ο
Αυγέρης, ο Λεκατσάς, ενώ η μαχητική του προσωπικότητα και ο ευθαρσής τρόπος του να
παρεμβαίνει στα τεκταινόμενα της πολιτικής, αλλά κυρίως η εμπλοκή του στο όραμα της
δελφικής ιδέας, μαζί με την Εύα Πάλμερ – Σικελιανού – έδιναν αφορμή να βρίσκεται στο
προσκήνιο των συζητήσεων και των αντιπαραθέσεων, να προκαλεί αντικρουόμενες μεταξύ
τους προσεγγίσεις του εαυτού του και του έργου του. Έχουν γραφεί πολλές μελέτες από
ακαδημαϊκούς ερευνητές, συγγραφείς και δημιουργούς (αναφέρω ενδεικτικά τρεις
πρόσφατες περιπτώσεις των Ρίτσας Φράγκου – Κικίλια, Μαντώς Μαλάμου, Λίας Παπαδάκη),
που προσπαθούν να τον ερμηνεύσουν, να τον κρίνουν και να τον τοποθετήσουν σε κάποιο
πλαίσιο, φιλοσοφικό ή ιδεολογικό. Έχει χαρακτηρισθεί μυστικιστής, φιλόσοφος - ποιητής,
αστός ιδεαλιστής, πρώιμος σουρεαλιστής, ανατρεπτικός κι επαναστατικός. Στην πορεία του
βίου του πέρασε από τη δόξα και την αναγνώριση, στην απαξίωση και την αμφισβήτηση. Οι
έρωτες (Εύα, Άννα), οι φιλίες (Καζαντζάκης), οι φιλοδοξίες του (Εταιρεία Ελλήνων
Λογοτεχνών, υποψηφιότητα για βραβείο Νόμπελ), η ένταξή του στο ΕΑΜ και ο ρητός Commented [kt1]: … βαθύς…..
θαυμασμός του για τους αντιστασιακούς αγώνες και τη λεβεντιά του λαού, τέλος η
λογοτεχνική και ποιητική του δημιουργικότητα, η συγγραφή σύγχρονων τραγωδιών κατά τα
πρότυπα των αρχαίων (Διθύραμβος του ρόδου, Σίβυλλα, Διγενής) είναι πράξεις του πάντα
μεγαλόπνοες και θαραλλέες, που επίσης προκαλούσαν μεγάλες αντιδράσεις, ακόμη και
ανατροπές, που άφησαν σφραγίδα και αδιάλειπτο στίγμα στην πολιτισμική ιστορία της Commented [kt2]: Προκάλεσαν; παρελθοντικός χρόνος;
Ελλάδας.
Η προτίμησή του για τη μεταφυσική, η πίστη του στον υπερβατικό πρωτοπόρο ρόλο
του ποιητή – δημιουργού που δείχνουν νιτσεϊκές επιρροές, όπως εξ άλλου και η ταύτιση της
φύσης με το αρχαιοελληνικό διονυσιακό πνεύμα, εκφράζονται στο νεανικό ποιητικό του έργο
που παραλληλίζεται και με την υιοθέτηση πρακτικών αναβίωσης του αρχαιελληνικού τρόπου
ζωής – όπως και στους Ραϋμόνδο & Ισαδόρα Ντάνκαν και Εύα Πάλμερ. Η νεανική φάση της
δημιουργίας του συνοδεύεται από σειρά δράσεων για την υποστήριξη, αρχικά μιας
πανβαλκανικής, έπειτα παγκόσμιας κοινότητας λαών κι εθνών – με κέντρο πάντα την Ελλάδα
και τον πολιτισμό της. Στην ταραγμένη περίοδο του μεσοπολέμου ο Σικελιανός μαζί με την
Εύα έχουν ήδη προωθήσει τη δελφική τους ιδέα, στην οποία έχουν δύο φορές προσπαθήσει,
στα 1927 και 1932, να διοργανώσουν γιορτές λαοφιλείς με την προσέλκυση και αστικού και
αριστοκρατικού ακροατηρίου, πολιτικών και πνευματικών προσωπικοτήτων
καταναλώνοντας μάλιστα μεγάλα χρηματικά ποσά που εξάντλησαν ολόκληρες περιουσίες.
Σε αυτές τις γιορτές ήρθαν κοντά με αγροτικούς πληθυσμούς και νέους και νέες της εποχής
που συμμετείχαν με ενθουσιασμό στο αρχαίο δράμα (Προμηθέας Δεσμώτης, Ικέτιδες), στα
μουσικά και χορευτικά δρώμενα αναπαράστασης υποτίθεται των αρχαίων εντάσσοντας και
τις παραδοσιακές τέχνες της υφαντικής, της κεραμοποιίας, του τραγουδιού, του χορού κ.λπ.
Αυτό το αναβιωτικό πνεύμα παρουσιάζει την αθωότητα ή και την αφέλεια του θιασώτη που
ακόμη και σήμερα βλέπουμε να επιβιώνει σε ομάδες και συλλόγους που υποστηρίζουν την
πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού, την σημασία των αισθητικών – εκπαιδευτικών,
θεραπευτικών - αξιών της αρχαίας τέχνης για το σημερινό κόσμο.
Η ποίησή (ο λόγος) του, μια ποίηση γοητευτική και λυρική αφηγείται την καθολική
ενότητα και την αρμονία των πάντων, μιας αγαθής και συλλογικής ουτοπίας (ορφισμός), και
γιατί όχι μιας κοινωνίας με πανανθρώπινες αξίες. Commented [kt3]: Μου επιτρέπεις ένα σχόλιο….
Με διαφορετικό τρόπο υπερασπίστηκαν τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού
και οι Κώστας Βάρναλης & Παναγής Λεκατσάς, αργότερα οι Κώστας Παπαϊωάννου,
Παναγιώτης Κονδύλης, Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Αξελός, που πάτησαν επάνω στη
μαρξιστική θεώρηση του κόσμου. Εξ άλλου ο ίδιος ο Καρλ Μαρξ είχε μελετήσει την
αρχαιοελληνική γραμματεία, ακολουθώντας τα προτάγματα της διαφωτιστικής γερμανικής
παιδείας στον απόηχο του ρομαντισμού του 19ου αιώνα. Έτρεφε θαυμασμό για τον
αισχυλικό Προμηθέα και υπομνημάτιζε τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, Δημόκριτο,
Επίκουρο, τους στωικούς, αλλά κυρίως τον Αριστοτέλη. Στους μαρξιστές ή με μαρξιστικό
υπόβαθρο δημιουργούς της εποχής που έζησε ο Σικελιανός, παρατηρείται η ανάγκη για
κοινωνική αλλά και ιστορική κριτική, σύγκριση και αντιπαράσταση του παρόντος με την Commented [kt4]: Αντιπαράθεση; (χασμωδία;)
αρχαιοελληνική κοινωνία, επικέντρωση σε ανθρωπολογικά πρότυπα και αισθητικές αρχές
που αποδεικνύουν την κυριολεκτική αξία του σοσιαλισμού για τον άνθρωπο του σήμερα, με
τρόπο ορθολογικό, χωρίς υπέρβαση και μυστήριο. Commented [kt5]: διαλεχτικό
Στην περίπτωση του Σικελιανού, η αναβίωση του αρχαίου πνεύματος προτείνεται με
έναν ακαριαίο, εκστατικό τρόπο, ως ένθεη επιφοίτηση, ως άμεση πραγματοποίηση της ιδέας
– είναι επομένως μια ιδεαλιστική ουτοπία, όχι μια “θεραπεία” των κοινωνικών αδικιών μέσα
από τη γνώση και την πράξη, αλλά μια εμπνευσμένη αυθόρμητη εφαρμογή υψηλών
ιδανικών, απότοκος μιας καταιγιστικής ψυχολογικής ορμητικότητας του φωτισμένου ταγού.
Η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Τα μεγάλα όμορφα ποιητικά λόγια, η σωματική
εξιδανικευμένη ωραιότητα – κατά το αρχαίο κάλλος – η ρώμη και η φαντασία του
διονυσιακού καλλιτέχνη, η υποσχόμενη απελευθέρωση του αισθήματος κατέρρευσαν με το
τέλος αυτής της περιόδου, διαλύθηκαν μέσα στην τραγική σύγκρουση των πολέμων που
έφεραν αντιμέτωπους του πραγματικούς ήρωες, όσους έδωσαν το αίμα τους για τη λαϊκή Commented [kt6]: τους
αντίσταση, με τους δυνάστες. Η αριστοκρατία του οικονομικού και πνευματικού πλούτου Commented [kt7]: αυτούς που… ίσως είναι προτιμότερη
προδόθηκε από τον ίδιο τον εαυτό της φτιάχνοντας μια νέα τραγωδία καθώς η ταξική η δεικτική από την ποσοτική αναφορά;
σύγκρουση αναδύθηκε από τα βάθρα της ιστορικής πραγματικότητας.
Το αποτυχημένο δελφικό όραμα ωστόσο μετασχηματίσθηκε, όπως πιστεύω, στην
ωριμότερη δημιουργική φάση του Σικελιανού σε σύνθεση τραγωδιών, όπου σε αυτές
επανέρχεται σε μια μαχητική παρακίνηση και σε έναν όρκο θυσίας και αφοσίωσης που θα
στοιχίσει τόσο ακριβά, όσο και ο μετασχηματισμός του σκοταδιού σε φως, του θάνατου σε
ζωή.
Θα μείνω στο τελευταίο τμήμα της σύντομης εισήγησής μου στο έργο του «Ο
Διθύραμβος του Ρόδου», που γράφτηκε το 1932 με βάση τη Δελφική Ιδέα. Η πρώτη
παρουσίασή του, μάλιστα, έναν χρόνο αργότερα στο λόφο του Φιλοπάππου, όπου σήμερα
φιλοξενούνται το θέατρο Δόρα Στράτου και οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, θεωρήθηκε ως
άμεση συνέχεια των Δελφικών Γιορτών.
 Το έργο ξεκινά όταν ο Ορφέας αποχαιρετά τους μαθητές- συμπολεμιστές του για να
ανέβει στην κορυφή του Παγγαίου, ν' αποθέσει το ρόδο στο βωμό του Απόλλωνα. Γνωρίζει
ότι αυτό το απόλυτο σύμβολο αρμονίας, συμμετρίας και ομορφιάς, που διέτρεξε τη
διαδρομή του ανάμεσα στους ανθρώπους, τώρα πρέπει να εναποτεθεί εκεί που πραγματικά
ανήκει. Ο Ορφέας, απευθυνόμενος στους ακολούθους του, διατρέχει τη διαδρομή της
διδασκαλίας του προς τα πίσω, καθιστώντας τους κοινωνούς του μυστικισμού όσο και του
πανανθρώπινου συμβολισμού των τριών συμβόλων: στάχυ, κλήμα, ρόδο. Ο Σικελιανός στο
έργο αυτό ανασυνθέτει έναν αρχαίο όσο και παγκόσμιο μύθο. Ο Ορφέας μαζί με τον
Προμηθέα είναι οι μοναδικοί Θεοί σ' ολόκληρη την αρχαιοελληνική παράδοση που
κατέβηκαν στο επίπεδο των ανθρώπων. Ο Προμηθέας έδωσε στους ανθρώπους τη φωτιά,
ενώ ο Ορφέας την επικοινωνία και την έκφραση, δημιουργώντας τους αυτή τη διαρκή
εσωτερική ανάγκη, που οδηγεί στην τελείωση μέσα από την πνευματική ολοκλήρωση.

Οι ίδιοι οι στίχοι είναι χαρακτηριστικοί:

ΟΡΦΕΑΣ
Εἶπα, κανεὶς μή, μ᾿ ἀκλουθήσει, μόνος
Θὰ πάω, κι ἂν θὰ γυρίσω, πάλι μόνος.
Μ᾿ ἂν δὲν ξανάρθω πίσω, τ᾿ ὄνομά μου
Σᾶς δίνω κι Ὀρφανοὺς Σᾶς λέω, γιὰ νἆστε
Στὴ μοναξιά, ποὺ θἄρτει, ἀνταμωμένοι,
Σὰν τὰ παιδιὰ ποὺ ἐχάσανε πατέρα
Φτωχό, κι ὡσὰ βραδιάσει, σμίγουν ὅλα
Τριγύρα ἀπ᾿ τὴ φωτιὰ βουβά, κι ὁ νοῦς τους,
Καρφωμένος ἀκόμα στὴν ἀχνάδα
Τοῦ νεκροῦ τους, κοιτάει καὶ μεγαλώνει
Βαθιά του ὅ,τι τοὺς ἄφηκε: ἕν᾿ ἀλέτρι,
Λίγες φοῦχτες σταριοῦ, δυὸ ξύλα ἀκόμα
Γιὰ τὴ γωνιά. Κι ὁ πόνος, ἀγάλι-
Ἀγάλι. Ξάφνου ὑψώνεται μπροστά τους,
Πιάνει τ᾿ ἀλέτρι σὰ ζευγᾶς, τὸ στάρι
Σάμπως σποριᾶς τὸ συντηρνάει, καὶ λέει:
Ὅλη τὴ γῆ μ᾿ αὐτὰ νὰ ὀργώσω θέλω
Νὰ σπείρω ὅλο τὸν κόσμο ἀπ᾿ ἄκρη σ᾿ ἄκρη,
Νὰ φάει μὲ μᾶς φτωχολογιά, ποτέ της
Ποὺ δὲ γνώρισε μάνα οὐδὲ πατέρα,
Φτάνει ἡ φωτιὰ νὰ κάψει λίγο ἀκόμα
Στὸ σπίτι, κι ὁ νεκρός μας νὰ μὴ λήψει
Ποτὲ ἀπ᾿ ἀνάμεσό μας.

Καὶ τὰ πλούτη
Τοῦ κόσμου, τὰ ὅπλα, οἱ δόξες, τὰ χρυσά του
Παλάτια, ὅλα τοὺς φαίνονται παιχνίδι
Μπρὸς στ᾿ ἀλέτρι, τὸ στάρι καὶ τὴ φλόγα,
Τοῦ ἅγιου νεκροῦ κληρονομιά, ποὺ νὰ ἴσως
Ψωμὶ δὲ φτάνουν σήμερα νὰ δώσουν
Στὰ ὀρφανά του, στοῦ πόνου τους τὰ μάτια
Γιγαντώνονται, κι αὔριο, λές, θὰ θρέψουν
Τὴν πείνα ἑνὸς λαοῦ.

Ὅμοια θὰ νἆναι
Λίγον καιρὸ κι ἡ ὀρφάνια Σας, ἂν φύγω.
Μὰ ἡ μυστικὴ κληρονομιά, ποὺ ἀφήνω
Σὲ σᾶς, εἶν᾿ ἄλλη, κι ἄλλη στράτα ὁ νοῦς Σας
Θὰ πάρει σύντομα ἀπ᾿ αὐτὴ μ᾿ ἀκοῦτε;

Α´ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ
Κύριε, Σ᾿ ἀκοῦμε. Ἐσὺ μᾶς τὦπες πάντα:
Τὸ μάτι μεγαλώνει στὸ σκοτάδι,
Κι ἡ ἀκοὴ στὴ σιωπή. Καὶ Σὺ τὸ ξαίρεις,
Πὼς ἄρχισε στὰ φρένα μας νὰ φέγγει
Ὁ πατρικὸς βυθὸς καὶ πὼς στ᾿ αὐτί μας
Ἐπρωτομπῆκε ὁ λόγος Σου. Τὸ ξαίρεις,
Κύριε, Σ᾿ ἀκοῦμε κι ἡ τραχειὰ ψυχή μας,
Ποὺ τὴ φροντίζεις χρόνια, ὡς ὁ τοξότης
Τοῦ τόξου τὴ νευρή, σὰν τὴ ἀλείβει
Βράδι καὶ αὐγὴ μὲ λάδι, γιὰ νὰ ρίχνει
Μακρὰ τὸ βέλος κι ὡς τὸ χελιδόνι
Ν᾿ ἀντιλαλεῖ ἀπὸ τ᾿ ἄγγιγμα, δονεῖται
Συθέμελα, τὰ χείλη Σου ὡς ἀνοίξεις.
Μὰ τί εἶναι τοῦτο, ποὺ μᾶς λές, πὼς μόνος
Θὰ πᾶς, κι ἂν θὰ γυρίσεις πάλι μόνος,
Καὶ πὼς μπορεῖ νὰ μὴν ξανάρθεις τί εἶναι;
Ποιὸς εἶν᾿ ἐδῶ ἀπὸ μᾶς, ποὺ τὴ ζωή του
Χωρὶς Ἐσὲ τὴ θέλει; Δὲ θἀρθοῦμε
Μαζί Σου, Κύριε, πάλι, ἀνηφορώντας
Τ᾿ ἅγιου βουνοῦ τὰ πλάγια ὅλη τὴ νύχτα,
Καθὼς τότε, ποὺ Ἐσὺ μᾶς πρωτοπῆρες
Κι ἀλαφρὸς ἀνηφόριζες πρὸς τὰ ὕψη,
Ἐνῶ ἐμεῖς τὴν καρδιά μας μέσ᾿ στὰ στήθη
Σὰ βακχεμένο τύμπανο νὰ δένει
Τὴ νιώθαμε κρυφὰ τὴ γῆ μὲ τἄστρα;
Γύρα Σου πιὰ δὲ θἄμαστε ὁλοένα,
Καθὼς στὶς μύριες μάχες, ποὺ ἡ πνοή Σου,
Σηκώνοντας ἐνάντια στοὺς τυράννους,
Μὲ τὸ ρυθμὸ τὶς ἐξετύλιγε ὅλες
Σ᾿ ἅγιους πυρρίχιους, ἐνῶ Σὺ μονάχος,
Δίχως ἄρματα, μόνο μὲ τὸ βλέμμα
Ἢ μὲ τὸ χέρι ἔδειχνες ποῦ εἶν᾿ τὸ δίκιο
Καὶ ποῦ εἶν᾿ ἡ νίκη, Κύριε; Καὶ πὼς ἔτσι
Νὰ μᾶς ἀφήσεις συλλογιέσαι τώρα;

ΟΡΦΕΑΣ
Ποιὸς μίλησ᾿ ἔτσι; Κι εἶναι δικά σου
Τὰ λόγια, ἀπ᾿ τὴν καρδιά, ποὺ σὤχω πλάσει;
Ἔλα, Σιωπή, ποὺ φανερώνεις ὅλη
Τὴ δύναμη τοῦ νοῦ καὶ ξεσκεπάζεις
Τὰ πιὸ κρυφὰ μυστήρια στὴν καρδιά μας!
Δῶρο τοῦ Ἐλέους, ποὺ βρίσκεται σὲ κάθε
Τραχιὸ καὶ πλέριο ἀγώνα, ποὺ μαρτύρους
Δὲ λαχταρεῖ, κατέβα καὶ σὲ τοῦτον!
Καὶ Σύ, ἀγριοπερίστερο τοῦ θάρρους
Τοῦ μυστικοῦ, φανερωμένο μόνο
Στὴν τέλεια πράξη, χτύπα τὸ φτερό Σου
Στὸ μέτωπό του μιὰ στιγμή, ὅπως τόσες
Φορὲς τοῦ τὤχεις ἄξαφνα δροσίσει!
Ἔτσι λοιπόν, γιατὶ Σᾶς εἶπα μόνο,
Πὼς ὀρφανοὶ θὰ μείνετε, ἡ καρδιά Σας
Ταράχτηκε καὶ ξέχασε ὅ,τι χρόνια
Τὴ νουθετῶ; «Τοῦ χωρισμοῦ ὅποιος σκίσει
Τὰ σκοτεινὰ πελάγη, ἔχοντας πάντα
Στὸ νοῦ, ἀβασίλευτο ἄστρο, τὴν Ἀγάπη,
Δὲ θὰ νὰ σμίξει μόνο αὐτὸς μ᾿ ἐκείνους
Ὁπὤχει χάσει, μά, ἱερὸ γιοφύρι,
Κι ἄλλους θὰ σμίξει ἀνάμεσό τους, τόπους
Μὲ τόπους, λαοὺς μὲ λαούς, ὀχτροὺς μὲ φίλους,
Μὲ τὴ ζωὴ τὸ θάνατο, τοὺς αἰῶνες
Μὲ τοὺς αἰῶνες».