Η συνεργία στη διδασκαλία του αγ.

Γρηγορίου
Νύσσης – Ιβάν Χρίστοφ

Η συνεργία μεταξύ Θεού και ανθρώπου πρόκειται για ζήτημα ιδιαιτέρου

σημασίας για την φιλοσοφική διδασκαλία και τη θεολογία του αγ. Γρηγορίου
Νύσσης. Μολονότι οι κρίσεις του, όσον αφορά αυτό το ζήτημα, δεν είναι
συστηματικές και βρίσκονται διασκορπισμένες σε διάφορα έργα του, παρόλα αυτά
παραμένουν θεμελιώδεις για την κατανόηση των αντιλήψεων του για την ανθρώπινη
ύπαρξη, την τελείωση του ανθρώπου και την συνεχή πνευματική του ανάπτυξη.
Ακριβώς χάριν της συνεργίας του ανθρώπου με τον Θεό, η κτιστή φύση μπορεί να
αποκαταστήσει τη σχέση της με τον Δημιουργό και να σωθεί1.

Η Ορθόδοξη θεολογία λόγω του ειδικότερου ενδιαφέροντος της προς τις θείες
ενέργειες και τη συνεργία είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη όσον αφορά αυτό το ζήτημα.
Παρόλα αυτά όμως, δεν έχει επιδείξει κάποια σημαντική συμβολή στις σύγχρονες
συζητήσεις για τον αγ. Γρηγόριο. Η πρόοδος των θεολογικών μελετών πάνω στην
αντίληψη του αγ. Γρηγορίου Νύσσης για τη συνεργία έχει επιτευχθεί στο ήμισυ του
20ου αιώνα κυρίως από ρωμαιοκαθολικούς και προτεστάντες ερευνητές2. Από
ορθοδόξου πλευράς έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες στο πεδίο των φιλοσοφικών
ερευνών. Εντούτοις η λεγόμενη συνεργική ανθρωπολογία, η οποία θα μπορούσε να
εμβαθύνει την ορθόδοξη σκέψη, δανείζεται εννοιολογικά πρότυπα και ορολογία απ’
την νέα φαινομενολογία και τον υπαρξισμό, συμμεριζόμενη κοινές πνευματικέ
διαθέσεις – για να ξεπεράσει την ουσιοκρατική μεταφυσική. Αυτό το γεγονός

1
Σύμφωνα με την ορολογία του αγ. Γρηγορίου Νύσσης αυτό που συμβαίνει είναι ένωση με τον Θεό
(με τις ενέργειες Του), απ’ ό,τι θέωση. Σύμφωνα με τον ίδιο η γλώσσα της μετοχής ανταποκρίνεται
καλύτερα στη δυναμική της πνευματικής ανάβασης του ανθρώπου απ’ ό,τι ο όρος της θέωσης. Βλ. The
Doctrine of Deification in the Greek Patristic Tradition, Oxford 2006, p. 232-233.
2
Βλ. Abel, D. C. “The Doctrine of Synergism in Gregory of Nyssa’s De Instituto Christiano” –
In: Thomist, 45, 3, 1981, p. 430-448; Dörries, H. “Christlicher Humanismus und mönchische Geist-
Ethik” – In: ThLZ, 79, 1954, S. 644; Harrison, V. E. F. Grace and Human Freedom According to St.
Gregory of Nyssa, Lewiston: “Edwin Mellen Press” 1992, p. 215-231; Jaeger, W. Two Rediscovered
Works of Ancient Christian Literature. Gregory of Nyssa and Macarius, Leiden 1954, p. 70-110;
Langerbeck, H. „Zur Interpretation Gregors von Nyssa” – In: ThLZ, 82, 1957, S. 84-87; Mühlenberg,
E. „Synergism in Gregory of Nyssa“ – In: BZNW, 68, 1/2, 1977, p. 93-122; Ritter, A. M. „Die
Gnadelehre Gregors von Nyssa nach seiner Schrift Über das Leben des Mose” – In: Gregor von Nyssa
und die Philosophie. Zweites Internationales Kolloquium über Gregor von Nyssa: Freckenhorst bei
Münster 18.-23. September 1972, Leiden 1975, S. 195-239; Völker, W. Gregor von Nyssa als Mystiker,
Wiesbaden 1955, S. 74-80.
διεγείρει την έρευνα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ad extra. Τοιουτοτρόπως οι
υποστηρικτές αυτής της θεωρίας αντιλαμβάνονται τις ενέργειες στη κινητική τους
σημασία, δίνοντας έμφαση στον ασκητικό αγώνα του ανθρώπου. Ως εκ τούτου, λόγω
της δυτικής φιλοσοφικής τους θέσης και λόγω της έλλειψης ορθόδοξων
συμπερασμάτων, η συνεργική ανθρωπολογία δεν κατόρθωσε να μετατραπεί σε
πνευματική συνεισφορά από την ορθόδοξη πλευρά, όπως αναμενόταν να συμβεί.

Το ερώτημα είναι, τι θα μπορούσε να συμβάλει η ορθόδοξη άποψη στις

σύγχρονες συζητήσεις επί της διδασκαλίας του αγ. Γρηγορίου για τη συνεργία μεταξύ
θεού και ανθρώπου ; Η θέση μου είναι, ότι θα μπορούσε να συμβάλει διά της
διακρίσεως των διαφόρων πτυχών της συνεργίας. Ακολουθώντας τη θεμελιώδη
θεολογική της τοποθέτηση, θα μπορούσε να διερευνηθεί, εάν υπάρχει κάποια
αλληλεπίδραση μεταξύ των θείων ενεργειών και εκείνων των ενεργειών, οι οποίες
συγκροτούν την ανθρώπινη ύπαρξη, μαζί με την συμβολή μεταξύ των σωτηρικών
δράσεων του Θεού και του ασκητικού αγώνα του ανθρώπου.

Η ποικιλομορφία των ειδών της συνεργίας

Η πνευματική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης για τον αγ. Γρηγόριο

Νύσσης πρόκειται κατ’ ουσίαν για την προσήλωση του ανθρώπου προς το
θείο3. Ακριβώς αυτή η ικανότητα του ανθρώπου να στραφεί προς τον Θεό
πραγματοποιείται διά της συνεργίας με τον Δημιουργό. Επομένως είναι
αναμενόμενο, ότι η πολυπλοκότητα της προσέγγισης του αγ. Γρηγορίου όσον
αφορά την ανθρώπινη ύπαρξη, τις διαστάσεις και τις δυνατότητες της,
αντανακλάται και στην ερμηνεία του για τη συν-δρομή του ανθρώπου με τις
σωτηριακές ενέργειες του Θεού. Εδώ βρίσκεται το σημείο στο οποίο
διασταυρώνεται η τριαδολογία του με την ανθρωπολογία, την σωτηριολογία
και την εσχατολογία. Στον πυρήνα αυτής της πολυσύνθετης προσέγγισης
βρίσκεται η βιβλική διδασκαλία για τον άνθρωπο πλασμένο κατ’ εικόνα και
καθ’ ομοίωσιν του Θεού. Ο αγ. Γρηγόριος ο Νύσσης δεν διακρίνει μεταξύ του
κατ’ εικόνα και του καθ’ ομοίωση, μολονότι αποφεύγει την ανάμειξη του
υπερφυσικού με τη φυσική διάσταση. Εκτός από αυτό, θέτει στο πυρήνα της
ανθρώπινης φύσης την πνευματική ικανότητα να φτάσει στην ομοίωση με τον
Θεό. Απ’ την άλλη πλευρά δεσμεύεται, ότι χωρίς χάρη αυτή η ικανότητα

3
Daniélou, J. Le IVe siècle. Grégoire de Nysse et son milieu, Paris 1964, p. 53.
 παραμένει μια πιθανότητα, αλλά δεν καθίσταται και πραγματικότητα. Αυτό
οφείλεται στη διττή φύση και δημιουργία του ανθρώπου. Απ’ τη μια πλευρά,
παρούσα είναι η καθολική φύση, η οποία δημιουργήθηκε πρώτη, αλλά
υπάρχει και μια δεύτερη δημιουργία –η φύση της ανθρώπινης υπόστασης. Στο
πλαίσιο της τριαδικής διδασκαλίας η διάκριση μεταξύ κτίσης και Δημιουργίας
διατηρείται, επειδή αυτή η διαφορά μεταξύ καθολικής και υποστατικής φύσης
του ανθρώπου δεν επιτρέπει μια τέτοια ενότητα, η οποία να μην υπόκειται στο
διάστημα του χώρου αι του χρόνου. Αυτό είναι εφικτό, μόνο εάν ο άνθρωπος
εναρμονίσει τις δύο πτυχές της φύσης του, για να δώσει προτεραιότητα στις
ικανότητες της καθολικής φύσης, οι οποίες τον καταστούν εικόνα Θεού. Μια
τέτοια δυνατότητα είναι η λογική – το πιο όμορφο και πολύτιμο (καλλίστου τε
καὶ τιμωτάτου) απ’ όλα τα δώρα, που έχουν δοθεί στην ανθρώπινη ύπαρξη4.
Σε ορισμένες περιπτώσεις ο άγ. Γρηγόριος τείνει να ταυτίσει τη λογική με την
ίδια την ουσία του ανθρώπου5. Αυτή βρίσκεται στη βάση του αυτεξουσίου και
της ελεύθερης προαιρέσεως του ανθρώπου6. Σ’ αυτό εδώ το σημείο βρίσκεται
ο πυρήνας της ανθρωπιστικής προσέγγισης του αγ. Γρηγορίου στη
σωτηριολογία – εστιάζει επί της ανθρωπίνου δυναμικής για σωτηρία στη βάση
της λογικής του ικανότητας και της ελεύθερης βουλήσεως. Απ’ την άλλη
πλευρά, η πολυσύνθετη προσέγγιση του αγ. Γρηγορίου δεν του επιτρέπει να
περιορίσει τη σύσταση της εικόνας μόνο στη λογική ικανότητα (τὸ λογικόν),
αλλά την επεκτείνει και στις αρετές με την ευρύτερα έννοια του όρου.7
Παρόμοια με την ελευθερία και ειδικά την ελευθερία της επιλογής, η οποία
προέρχεται από τη λογική ικανότητα, οι αρετές πραγματοποιούνται ως
εσωτερικά γνωρίσματα (χαρίσματα) της ανθρωπίνης φύσεως. Τέτοιου είδους
χαρίσματα, τα οποία συνδέουν τον άνθρωπο με τον Θεό είναι η απάθεια, η
αφθαρσία, η μακαριότης8, η καθαρότης και η παρρησία9. Αυτές οι αρετές
παραχωρούν τη δυνατότητα της ανόδου προς τον Θεό, μια δυνατότητα η

4
Gregory of Nyssa, “Oratio catechetica”, ed. E. Mühlenberg – In: GNO, 3, 4, Leiden: “E. J. Brill”
1996, 19, 19 sq.
5
Εἰ γὰρ οὐ λογικός, οὐδὲ ἄνθρωπος (Gregory of Nyssa, “Adversus Macedonianos” – In: GNO, 3, 1,
93, 22 sq.). Св. Григорий дори парафразира Аристотеловото определение на човека като ζῷον
πολιτικόν до λογικὸν ζῷον (Gregory of Nyssa, “In Sanctum Pascha” – In: GNO, 9, 257, 27).
6
“Oratio catechetica” – In: GNO, 3, 4, 19, 15-21. Η εξάρτηση της ελεύθερης προαίρεσης απ’ τη λογική
οφείλεται στις λειτουργίες της να ανιχνεύει και να διακρίνει –Βλ. Mühlenberg, E. Op. cit., p. 109.
7
Μουτσούλας, Η. Δ. Γρηγόριος Νύσσης: βίος, συγγράμματα, διδασκαλία, Ἀθήναι 1997, σ. 388.
8
Gregory of Nyssa, “De beatitudinibus” – In: GNO, 7, 2, 105, 14-19.
9
“Oratio catechetica” – In: GNO, 3, 4, 25, 16 sq.
 οποία χάθηκε λόγω του προπατορικού αμαρτήματος, αλλά μπορεί να
αποκατασταθεί διά της χάρης του Θεού, με την αγιότητα και τη δικαιοσύνη10.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η πολυσύνθετη προσέγγιση του αγ. Γρηγορίου προς
την ανθρώπινη φύση έχει ως συνέπεια τη συνολική θεώρηση των οδών του
ανθρώπου προς τη συνεργία με τον Θεό. Απ’ τη μια πλευρά, γίνεται λόγος για
την δραστηριότητα του νου, απ’ την άλλη – για τον ασκητικό αγώνα του
ανθρώπου. Και τα δύο ήδη της δραστηριότητος είναι δυνατά για ολόκληρο το
ανθρώπινο γένος, αλλά ουσιαστικά μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο στην
ζωή του χριστιανού. Μιμούμενος ελεύθερα τον Χριστό, ο άνθρωπος
ακολουθεί αυτό το μοναδικό παράδειγμα, στο οποίο και οι δύο πτυχές της
ανθρώπινης φύσεως βρίσκονται σε τέλεια αρμονία και υποδεικνύεται η
τριαδική περιχώρηση. Ακολουθώντας αυτή την οδό, η ανθρώπινη φύση
αποκαλύπτει την αληθινή της πραγματικότητα, η οποία συνίσταται στην
εσχατολογική ενοποίηση11. Αυτή η εσχατολογική πτυχή της διδασκαλίας του
αγ. Γρηγορίου για την ομοιώση του Θεού τροποποιεί τον ορισμό της
ανθρώπινης ύπαρξης, γι’ αυτό δεν είναι πλέον εικόνα, αλλά εικόνα της
Εικόνος12. Ο αγ. Γρηγόριος Νύσσης παρομοιάζει την χριστιανική ζωή ως
μίμηση του Σωτήρος με την εργασία των μαθητευομένων στο εργαστήρι ενός
μεγάλου καλλιτέχνη. Σύμφωνα με αυτή την παρομοίωση, ο αγώνας προς την
αρετή ομοιάζει με τα χρώματα, που χρησιμοποιούνται για τη ζωγραφική.
Απλώνοντας τα χρώματα πάνω στο καμβά, οι μαθητευόμενοι δημιουργούν
μια εικόνα της εικόνος. Μαζί όμως με αυτό, ο καθένας απ’ αυτούς εκτελεί μια
ελεύθερη επιλογή, συνδεδεμένη με τη δραστηριότητα του νου. Η ελεύθερη
προαίρεση σύμφωνα με αυτή την αναλογία είναι παρόμοια με την
καλλιτεχνική δημιουργική πράξη, στην οποία ο καθένας σχεδιάζει τη δική του
ζωή13.Κατ’ αυτόν τον τρόπο η δραστηριότητα του νου είναι ο δημιουργικός
παράγοντας, ο οποίος οδηγεί στην επίτευξη της ολοκλήρωσης της ανθρώπινης
ύπαρξης. Αν και δεν κείται στην επιφάνεια της εικόνας της Εικόνος, η οποία
ζωγραφίζεται με το χρώμα των αρετών, αυτή η δραστηριότητα είναι το
θεμέλιο της ζωγραφικής, του σχεδίου. Γι’ αυτό λοιπόν, όντας η ουσιαστική

10
Maspero, G. “Anthropology” – In: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, Leiden & Boston 2010,
p. 43.
11
Ibid., p. 45. Виж: “Tunc et ipse filius” – In: GNO, 3, 2, 16, 13-22.
12
Maspero, G. Op. cit., p. 45.
13
Gregory of Nyssa “De perfectione” – In: GNO, 8, 1, 196, 3-5.
 ενέργεια του ανθρώπου, διά της οποίας συγκροτείται η ύπαρξη του, δεν έχει
μικρότερη σημασία απ’ τον ασκητικό αγώνα του ανθρώπου και πρέπει να
θεωρηθεί ως μια ξεχωριστή πτυχή της συνεργίας Θεού και ανθρώπου. Αυτό
συμβαίνει έτσι, αν και η δραστηριότητα αυτή δεν είναι τόσο σαφής και σε
δεύτερη μοίρα ως δραστική αρχή στον χάρτη της σωτηρίας.

Η πρώτη ένσταση, η οποία πρέπει να απαντηθεί αυτή τη φορά,

συνδέεται με την αντίληψη του αγ. Γρηγορίου για την ενέργεια ως κίνηση της
φύσεως14. Στα αλήθεια δεν το αποκλείει αυτό η ορθόδοξη διδασκαλία για τις
ενέργειες ως, οι οποίες προηγούνται της σωτηριώδους οικονομίας ; Στη
πραγματικότητα η εφαρμογή της γλώσσης των ενεργειών ως κίνησης προς την
εκπόρευσης του νοητού και του υπέρ-νοητού είναι μια σύμβαση της
πλατωνικής γλώσσης, η οποία έχει καθιερωθεί στον καιρό του αγ. Γρηγορίου
Νύσσης. Οι νεοπλατωνικοί είναι συνεπείς όσον αφορά τις προσπάθειες τους
να εναρμονίσουν τον Πλάτωνα με τον Αριστοτέλη και μια από τις θέσεις του
είναι, ότι η πλατωνική διδασκαλία περί κινήσεως συμπεριλαμβάνει εντός της
τις αριστοτελικές έννοιες για την δύναμη και την ενέργεια σε όλες τις πτυχές
τους. Το ακόλουθο απόσπασμα από το σχολιασμό στο Άσμα Ασμάτων
μαρτυρεί για μια παρόμοια συμβατική χρήση της χωρικής κίνησης, για να
εκφραστεί η νοητική ανάβαση:

Από κάτι ανάλογο πάσχει και η ψυχή, η οποία διερευνά τα θεία πράγματα, όταν ανεβαίνει απ’
τα κάτω προς την γνώση των άνω πραγμάτων, ακόμα και αν καταλαβαίνει τα θαύματα της
ενέργειάς του, δεν μπορεί να προχωρήσει παρακάτω, λόγω της πολυπραγμοσύνης της, αλλά
θαυμάζει και σέβεται Αυτόν που γίνεται η ύπαρξη του γνωστή διά των ενεργειών του15.

Το ταξίδι της ψυχής πίσω στο Δημιουργό στερείται από οποιαδήποτε χωρικά
χαρακτηριστικά. Ωστόσο, αυτό το είδος της θεογνωσίας εκφράζεται με τη
γλώσσα της χωροχρονικής κινήσεως. Όσον αφορά την ενέργεια στο
παραπάνω κείμενο, γίνετια λόγος γι’ εκείνην, η οποία εμφανίζεται στην
τρέχουσα ύπαρξη και ονομάζεται από τον Γρηγόριο ως ἡ ἐμφαινομένη τοῖς
οὖσι ἐνέργεια / σοφία16. Αυτή προηγείται της πτώσης και της σωτηριώδους
οικονομίας. Ο αγ. Γρηγόριος γράφει, ότι αυτή η ενέργεια είναι προσιτή για τη

14
Gregory of Nyssa, “Adversus Eunomium”, 1, 211 – In: GNO, 1, 88, 15.
15
Gregory of Nyssa, “In Canticum canticorum”, 9, 5, 4 – In: GNO, 6, 334, 14-335,
16
Ibid., 11, 5, 4 – In: GNO, 6, 336, 4 sq., 336, 11.
 γνώση μας –εκείνη η ενέργεια, η οποία κατεβαίνει προς εμάς - τὴν ἐνέργειαν
μόνην τὴν μέχρις ἡμῶν κατιοῦσαν17. Διαμέσου αυτής η ψυχή προσπαθεί να
ανέλθει στα υψηλότερα θεία πράγματα. Για την δυτική παράδοση αυτά τα
θεία πράγματα είναι οι θεϊκές ιδιότητες ενώ για την Ορθοδοξία οι άκτιστες
θείες ενέργειες18. Αυτές συγκροτούν την ύπαρξη του Θεού και με την δική
τους βοήθεια ανερχόμαστε στη γνώση της ύπαρξης Του. Χάριν σ’ αυτή
βρισκόμαστε στη κατάσταση να διακρίνουμε διά της ελεύθερης μας
προαίρεσης την αληθινή ύπαρξη απ’ την ανυπαρξία και να ακολουθούμε την
οδό της αρετής, για να αποκαταστήσουμε την πληρότητα της εικόνας του
Θεού, αμαυρωμένη εντός μας λόγω της πτώσεως.

Η συνεργία της θεογνωσίας

Η μετοχή, η οποία πηγάζει απ’ τις θείες ενέργειες, ανοίγει την οδό
προς την θεογνωσία για όλη την ανθρωπότητα, αλλά υπό την αυστηρή έννοια
της λέξης αυτή η οδός είναι προσβάσιμη μόνο διαμέσου του Χριστού. Μόνο
για τους χριστιανούς η θεϊκή παρουσία στη δημιουργία ενώνεται με την
οικονομία της σωτηρίας. Γι’ αυτό η ψυχή, η οποία θέλει να ανέλθει προς το
θείο, πρέπει να ενωθεί με τον Χριστό (κολλᾶσθαι Χριστῷ)19. Ο Σωτήρας
καθιστά εκείνους που προχωρούν σε αυτή την οδό να μην είναι μόνο θεατές,
αλλά και κοινωνοί της θεϊκής δυνάμεως, οδηγώντας τους, για να το πω κατ’
αυτόν τον τρόπο, στην ομοίωση με την ανώτερη φύση20. Οι θείες ενέργειες
είναι η χάρις, η οποία χαρίζεται σε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος
προσελκύοντας το στο Θεό. Μόνο όμως οι Χριστιανοί μπορούν να
κατορθώσουν την μετοχή της θεϊκής δυνάμεως, ενώ οι εκπρόσωποι της
υπόλοιπης ανθρωπότητας παραμένουν θεατές.

Στις σύγχρονες έρευνες για τον αγ. Γρηγόριο Νύσσης είναι

παρούσα μια τάση να επανατονίζεται η χριστολογική σημασία της θεογνωσίας

17
“In Canticum canticorum”, 11, 5, 4 – In: GNO, 6, 334, 8
18
Ο συνοδικός τόμος του 1351 περιλαμβάνει εννέα αναφορές στα συγγράματα του αγ. Γρηγορίου
Νύσσης. Karmiris, I. Dogmatica et symbolica monumenta orthodoxae catolicae ecclesiae, v. I, Athenis
21960, p. 383 bis, 389 sq., 392, 393, 394, 395, 397, 402; Creeds & Confessions of Faith in the
Christian Tradition, v. I, ed. by J. Pelikan & V. Hotchkins, New Haven & London 2003,p. 345 bis, 352,
355, 356, 358, 360, 362, 368.
19
Gregorory of Nyssa, “De Instituto Christiano” – In: GNO, 8, 1, 50, 9 sq
20
Gregorory of Nyssa, “De Oratione Dominica”, 1 – In: GNO, 7, 2, 12, 21-25.
 ως «πίστη στον Υιό21,» καθώς με αυτόν τον τρόπο αποκλείεται η γνώση της
θεϊκής εμμένειας για τον μη-χριστιανό. Αυτό φαίνεται να συνδέεται με το
ρωμαιοκαθολικό δόγμα για τις θείες ιδιότητες. Οι τελειότητες στον κόσμο
υποκινούν την ψυχή να ανέλθει όχι προς τον θείον (τις θείες ενέργειες) αλλά
προς τον ίδιο τον Θεό. Γι’ αυτό η επίτευξη των ιδιοτήτων του Θεού-Λόγου
διαμέσου των λόγων της κτιστής φύσεως είναι προσβάσιμη για εκείνους, που
έχουν μυηθεί στο μυστήριο της Ενσάρκωσης. Επομένως η Θεία Χάρις δεν
φτάνει προς ολόκληρο το ανθρώπινο γένος αλλά μόνο στους εκλεκτούς. Κατ’
αυτόν τον τρόπο εισέρχεται η απόχρωση του αυγουστινισμού στη διδασκαλία
του αγ. Γρηγορίου Νύσσης. Αντίθετα απ’ αυτό η ορθόδοξη διάκριση μεταξύ
θεϊκής ουσίας, απ’ τη μια πλευρά, και μεταξύ ακτίστων ενεργειών και
οικονομικών δράσεων του Θεού, απ’ την άλλη, συμβάλλει στη καλύτερη
κατανόηση της διδασκαλίας του αγ. Γρηγορίου. Η χάρις είναι ανοιχτή για
ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, αλλά αφήνεται στην ελεύθερη προαίρεση μας
να μην είμαστε μόνο θεατές, αλλά να ψάξουμε την ένωση με τον θεό
διαμέσου μιας ατέλειωτης πνευματικής ανάπτυξης. Εδώ είναι σημαντικό να
σημειώσουμε, ότι ο αγ. Γρηγόριος υποστηρίζει τη διδασκαλία της
αποκαταστάσεως. Αυτό σημαίνει, ότι η σωτηρία είναι καθολική και δυνατή
για κάθε ανθρώπινο ον, μόνο και μόνο, επειδή είναι ανθρώπινο ον.

Η θεογνωσία στη φυσική θεωρία

Επιστρέφοντας στο ζήτημα της συνεργίας, η θεογνωσία διαμέσου της

φυσικής θεωρίας μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη μορφή της. Η
αλληλεπίδραση της χάριτος του Θεού (ενέργειες ή πράξεις, παρατηρήσιμες
στη δημιουργία) και οι ενέργειες του νου, οι οποίες αποτελούν συστατικά
στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης και δεν περιορίζονται στις ad extra
ενέργειές του, είναι το πρώτο βήμα, το οποίο οδηγεί προς τη σωτηρία του
ανθρώπου. Αυτό το βήμα είναι διαθέσιμο για όλους, επειδή ο νους ουσιαστικό
στοιχείο της φύσης του ανθρώπου. Αλλά γιατί αυτή η συνεργία έχει σχέση με
τη σωτηρία ; - Επειδή είναι βήμα προς την κατάργηση της αμαρτίας και των
συνεπειών της. Η φυσική θεωρία καθιστά τον άνθρωπο θεατή, ικανό να
γνωρίσει την ύπαρξη του Δημιουργού. Αυτό αλλάζει τις προοπτικές της ζωής

21
Krolikowski, J. “Faith and Reason” – In: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, Leiden & Boston
2010, p. 340.
 του. Επανέρχεται από το αισθητό στο πνευματικό, καθώς με αυτόν τον τρόπο
διαχωρίζεται απ’ τον φυσικό κόσμο και γνωρίζει την πραγματική του φύση. Η
ικανότητα του για αυτοκαθορισμό – η ελεύθερη προαίρεση λαμβάνει μια νέα
ώθηση. Λόγω της ακατάλληλης χρήσης της προαιρέσεως αυτός είχε
προτιμήσει την ὑλικὴν ἡδονὴν πρὸ τῆς ψυχικῆς εὐφροσύνης22.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος καλύπτεται με τους σάρκινους

χιτώνες και ταυτίζεται με το σκοτάδι, το οποίο ο ίδιος έχει δημιουργήσει,
σπαρασσόμενος από τα πάθη, τα οποία ο ίδιος έπλασε. Όταν συνειδητοποιεί
όμως την ύπαρξη του λόγου, που ξεπερνά οτιδήποτε υλικό, ο άνθρωπος
καλείται να αλλάξει τη ζωή του. Η αναχώρηση του από τη σωματική αταξία
και τον πειρασμό οδηγεί στην αποκατάσταση της εσωτερικής ενότητας του
ανθρωπίνου όντος, που υπέστη ζημία από την αμαρτία και τα πάθη. Αυτό
τελικά θα αποκαταστήσει την ακεραιότητα της εικόνας του Θεού στον
άνθρωπο. Η αποκατάσταση της αρχικής καταστάσεως του ανθρώπου είναι
κεντρικό θέμα στη διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου για την σωτηρία, διότι το να
αποκατασταθεί η καθαρότητα της εικόνας του Θεού στον άνθρωπο πρόκειται
για το αρχικό βήμα της νίκης ενάντια στο κακό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο αγ.
Γρηγόριος συνδέει την αποκατάσταση με το τέλος του κακού23. Η συνολική
αποκατάσταση σημαίνει την κατάργηση του κακού και την ανόρθωσητ της
ανθρωπότητας. Αλλά καθώς στράφηκε η όραση του ανθρώπου απ’ την ύλη
προς το πνεύμα και τον Δημιουργό, ακόμα δεν είναι αποκατεστημένη η
εικόνα του Θεού στον άνθρωπο. Υπάρχει ακόμα ένα πράγμα, αυτή η δεύτερη
πτυχή περιέχει μια πνευματική προϋπόθεση.

Εάν κάποιος ακόμη και για λίγο ν’ αποσπάσει το νου του απ’ το σώμα και αποχωρήσει απ’ τη
δουλεία και τη τρέλα των παθών, για να εξετάσει τη ψυχή του με άδολο και ειλικρινή
λογισμό, καθαρά θα δει σε αυτήν την αγάπη του Θεού προς εμάς και τη βούληση της
δημιουργίας Του. Διότι, βλέποντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, αυτός θα ανακαλύψει ότι η ορμή
της επιθυμίας προς το όμορφο και το καλό βρίσκεται ριζωμένη στην ανθρώπινη ουσία και
φύση, και ότι η απαθής και ευλογημένη αγάπη προς την λογική και ευλογημένη εικόνα, της
οποίας ο άνθρωπος είναι ομοίωμα, είναι συνδεδεμένη με την δική του φύση 24.

22
Gregorory of Nyssa, “De Mortuis” – In: GNO, 9, 55, 11-15; cf. Arist. EN 1117b28.
23
Maspero, G. Op. cit., p. 58
24
“De Instituto Christiano” – In: GNO, 8, 1, 40, 1-10.
 Αυτό είναι κάτι, το οποίο συμβαίνει στην εσωτερική ζωή του ανθρώπου. Στη
φύση του αναφαίνεται μια νέα δύναμη. Αυτός ο έρωτας – δώρο του Θεού,
αντιστοιχεί στην αγάπη του Θεού. Ο έρωτας είναι ο προορισμός του
ανθρώπου, αποτυπωμένος στην ίδια του τη φύση ως εικόνα του Θεού25. Αυτή
η ελεύθερη έκφραση οδηγεί τον άνθρωπο σε μια θερμή συνεργασία μα τον
Θεό. Ο έρως είναι η θεμελιώδης κατηγορία της πνευματική μυστικής
διδασκαλίας του αγ. Γρηγορίου. Η δεύτερη μορφή της συνεργίας είναι μεταξύ
της θεϊκής αγάπης και του ανθρωπίνου έρωτος. Χάρη σε αυτή τη συνεργία η
ανθρώπινη ψυχή αφιερώνεται στη τριαδική ζωή, εικονιζομένη στον Χριστό26.
Η πράξη της αγάπης του Θεού, συνίσταται στο ότι ο Θεός εδέχθη τη
ταπείνωση και έγινε αληθινός άνθρωπος, λαμβάνοντας την ανθρώπινη φύση.
Με τη σειρά του ο άνθρωπος επιλέγει να εισέλθει στον χριστιανικό τρόπο της
αγάπης.

Η συνεργία του έρωτος και η μυστική θεογνωσία

Ενώ η πνευματική μεταλλαγή και η θεογνωσία της φυσικής θεωρίας

βοηθούν στην αποβολή των αμαρτιών, η συνεργία του έρωτος οδηγεί στη νίκη
επί του προπατορικού αμαρτήματος. Εξαιτίας του άλλωστε η ψυχή
καλύφθηκε με τους σάρκινους χιτώνες, όμοια δηλαδή με θηρία, λαμβάνοντας
την αμαρτία και τον θάνατο27. Τώρα οι ακόλουθοι του Χριστού
απομακρύνουν όλες αυτές τις επιπτώσεις διά του Βαπτίσματος. Όλα τα
γεγονότα στη ζωή του Χριστού είναι σωτηριώδη –ιδιαίτερα η Γέννηση του, ο
θάνατος και η ανάσταση του. Αυτός σώζει, καθώς ανακεφαλαιώνει τα πάντα
στον Εαυτό Του. Σε γενικές γραμμές η σωτηρία διά μέσου του Λόγου έγκειται
σ’ αυτή την ανακεφαλαίωση28. Υπό αυτή τη προοπτική, οι θείες ενέργειες, οι
οποίες πραγματοποιούνται με την συνεργία της φυσικής θεωρίας, δηλαδή η
Θεία Σοφία, Δύναμη, Χάρις κτλ, λάμπουν στη ζωή του Σωτήρα. Αυτό
επιτρέπει τη πλήρη τους κατανόηση. Επιπλέον –διά της ενότητας τους στον
Χριστό, η ανθρώπινη φύση ανέρχεται, ξεπερνώντας τον εαυτό της. Η Βάπτιση

25
Völker, W. Op. cit., S. 249.
26
Maspero, G. “Love (ἀγάπη, ἔρως)” – In: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, Leiden & Boston
2010, p. 463.
27
Mateo-Seco, L. F. “Soteriology” – In: The Brill Dictionary of Gregory of Nyssa, Leiden & Boston
2010, p. 694.
28
Ibid., p. 699.
 μεταμορφώνει το ανθρώπινο ον και το οδηγεί στη νέα κατά Χριστόν
δημιουργία. Αποκαλύπτοντας στον εαυτό της τη μυστική δύναμη του έρωτος,
τώρα πια είναι προικισμένη διά αυτού του αγγίγματος επ’ άπειρον. Γι’ αυτό
τώρα είναι υποκείμενο αυτής της ατέλειωτης πνευματικής ανάπτυξης. Η
αποκατάσταση της στην εικόνα του Θεού δεν σημαίνει μόνο την κάθαρση και
ην επιστροφή στη κατάσταση πριν απ’ το προπατορικό αμάρτημα, αλλά και
το να φτάσει στη κατάσταση, για την οποία την προόριζε το αρχέγονο σχέδιο
του Θεού, όταν Αυτός δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και καθ’
ομοίωσιν Του. Ο δρόμος προς την τελείωση σε συνεργία με τον έρωτα – θεϊκό
και ανθρώπινο – περιείχετο στο αρχέγονο σχέδιο του Θεού, αλλά παύθηκε
λόγω της λανθασμένης χρήσης της ελεύθερης βούλησης. Τώρα πια είναι πάλι
ανοιχτός για τους αμύητος που αγωνίζονται για την τελειότητα. Η επιδίωξη
προς την αμοιβαιότητα με τον ατέλειωτο θείο έρωτα ικανοποιείται βήμα προς
βήμα, αλλά ποτέ δεν φτάνει στον κορεσμό. Ανεξάρτητα απ’ τη μέχρι στιγμής
κατάσταση, το άπειρο είναι χαραγμένο στην ανθρώπινη φύση απ’ τη μυστική
αγάπη δύναμη του έρωτος, αυτή η δύναμη παραμένει ακραία και απεριόριστη
μαζί με την άπειρη ουσία του Θεού.

Ακόμη δύο ζητήματα απαιτούν τη προσοχή μας. Πρώτα, η συνεργία

του έρωτος δεν ακυρώνει τη συνεργία της φυσικής θεωρίας. Αυτή τη
μεταμορφώνει σ’ έναν υψηλότερο τρόπο θεογνωσίας. Η αληθινή τελείωση
έγκειται στην ατέλειωτη πρόοδο γνώσης και έρωτος προς τον Θεό. Ο αγ.
Μάξιμος ο Ομολογητής την θεωρεί ακόμα και ξεχωριστό μέρος της θεολογίας
του. Δεύτερον, η συνεργία του έρωτος συμπεριλαμβάνεται στη θεογνωσία.
Ακριβώς αυτή η συνείδηση της ανθρώπινης αδυναμίας να προσεγγίσει τον
Θεό, η οποία επιτυγχάνεται με την οδό της υψηλότερης μορφής της
αποφατικής θεολογίας, με την οδό της άρνησης και με τη πλησμονή, δίνει μια
άπειρη ώθηση στον ανθρώπινο έρωτα. Επομένως η υψηλότερη μορφή της
συνεργίας δεν περιορίζεται στις ενάρετες προσπάθειες μας29. Η ανθρώπινη
ενέργεια δεν είναι απλώς μια ενάρετη δράση ad extra. Αυτή περιλαμβάνει και
τη μυστική γνώση. Η μυστική θεολογία εξετάζει τις οδούς για την επίτευξη
της εμπειρίας των θείων ενεργειών ad intra και περιλαμβάνει εντός της τις

29
Harrison, V. E. F. Op. cit., p. 231.
 δραστηριότητες του νου, οι οποίες είναι προορισμένες να υπερβούν
οποιαδήποτε ανθρώπινη εμπειρία και σκέψη30.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, για να επιτευχθεί μια βαθύτερη

κατανόηση της πνευματικής κληρονομιάς του αγ. Γρηγορίου Νύσσης, πρέπει
να ενσωματώσουμε τις προσεγγίσεις των ρωμαιοκαθολικών, των
προτεσταντικών και των ορθοδόξων ερευνών. Η ορθόδοξη προοπτική μπορεί
να προσθέσει μια πιο μεστή κατανόηση των οδών της θεογνωσίας στη
συνεργία της σωτηρίας ως πραγματοποίηση της αρχέγονης και συνεχώς
αναπτυσσόμενης φύσης του ανθρώπου στη προσπάθεια του να ενωθεί με το
Θεό.

30
Για τη διάκριση των θείων ενεργειών σε ad extra и ad intra βλ: Larchet, J.-Cl. La théologie des
énergies divines. Des origines à saint Jean Damascène, Paris 2010, p. 228-230