BITEF I KULTURNA DIPLOMATIJA DANAS

Pre pola veka, kada je Mira Trailović i Jovan Ćirilov osmislili BITEF, Beograd, Srbija i
Jugoslavija su bili na „Ničija zemlja”, između dva dela od ideološki duboko podeljene Evrope i
sveta u celini: na granici između zapadnog i na Istočnog bloka. Između ostalog, ovo je BITEF-u
omogućilo da postane svjetsko mjesto susreta i razmjene umjetnika, koji se teško mogu povezati
u drugom kontekstu. Volimo da verujemo u legendu koja bi mogla biti sam simbol ove razmene:
da je najistaknutiji poljski savremeni pozorišni stvaralac tog perioda, Jezi Grotovski, upoznao
jednu od vodećih kompanija američkog avangardnog pozorišta iz šezdesetih i sedamdesetih
godina, Živi teatar, sa svojim osnivačima Judith Malina i Julian Back, u Beogradu, na Bitefu.
Ovo je legenda, ostalo je istorija: posle 1967. godine, kada su obe kompanije nastupale na Bitefu,
Grotovski je otišao u Ameriku, na poziv Maline i Backa, da održi predavanja i održi radionice.

Posebno pitanje je koliko je BITEF bio važan za međunarodno izlaganje i vidljivost

pozorišnih umjetnika iz bivšeg SSSR-a, posebno onih koji su se smatrali disidentima (Jurij
LJubimov, na primjer). Ključni govornik konferencije Bitef i kulturna diplomatija: pozorište i
geopolitika, Mihail Svidkoj, ponovio je u više navrata koliko je BITEF važan za ruske pozorišne
stvaraoce. Na predavanju studentima Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu objasnio je da je
BITEF oduvek imao snažnu i razrađenu društvenu i kulturnu funkciju, a ne samo umetničku.
Barem iz ruske perspektive, jedan je od dva najvažnija festivala izvođačkih umetnosti u Evropi
(drugi bi bio Avinjonski festival).

Iz ovog prelaza gvozdene zavese BITEF je crpio svoj međunarodni značaj, snagu i ugled.
Kada je pao Berlinski zid, sa velikim iskrenim entuzijazmom smo verovali da to znači kraj
ideoloških podela, pa čak i "kraj istorije", ali se ispostavilo da je, istorijski gledano, to bila
veoma kratkotrajna iluzija. U poslednje vreme postali smo užasnuti svedoci besa bika koji je
odneo Evropu na leđa u drevnom mitu. Ne samo zbog svoje vlastite krivice, Evropa se ponovo
razdvaja, kopa rovove i postavlja ograde od bodljikave žice. Srbija i Beograd su ponovo u sličnoj
poziciji. Oni su opet granica, osim što je ovaj put granica između bogatog i često arogantnog
Sjevera i siromašnog Juga, središta i periferije, društava koja zatvaraju i štite svoje interese i one
koji su tranzitni put za more očajnih i bespomoćnih ljudi, izbjeglica iz prekomorskih svjetova,
Bliskog istoka i Afrike. Ova pozicija je, između ostalog, rezultat činjenice da je Srbija samo
kandidat za EU, ali ne i njen punopravni član.

Uvereni smo da ova pozicija ne bi trebalo da ometa Beograd, već da predstavlja izazov i
podsticaj da ponovo postane jedinstveno mesto susreta, razmene i, pre svega, solidarnosti među
različitim i ponekad mukotrpnim kulturama. To bi trebalo postići u duhu njegovih
kosmopolitskih i libertarijanskih vrijednosti, crtajući, između ostalog, tradiciju Pokreta
nesvrstanih, potisnutih zbog ksenofobije i ratova devedesetih godina. Da Beograd, koji bi se
rodio iz dubokog uvida u sopstvene zablude i greške iz 90-ih, mogao da postane, kako u
geografskom tako i kulturološkom smislu, jedna od glavnih vrata Evrope, Evrope koju želimo i
koja je danas pod jakim udarcima i izazovima. To je Evropa otvorenosti, solidarnosti,
zagovaranja različitosti, građanskih ideala slobode, jednakosti, nezavisnosti, racionalnog i
kritičkog mišljenja ... Prva institucija koja bi trebalo da ostvari misiju Beograda, Beograda u
kome želimo da živimo je precizno - BITEF.

Jedan od osnova za postizanje takvih ambicija je u već pomenutom Pokretu nesvrstanih,

ili bolje formulisanom - njegovom nasleđu. Ovaj pokret, koji je povezivao Titovu Jugoslaviju,
Nehruovu Indiju i nekoliko drugih zemalja iz jugoistočne Azije i Naser Egipat, zajedno sa
većinom većine drugih afričkih zemalja, još uvijek postoji, ali je njegov značaj značajno opao
nakon pada Berlinskog zida: više nije bilo potrebe za ovakvim "trećim putem" između Istoka i
Zapada. Ali njegovo nasleđe i dalje postoji i nije slabo. Na primer, Srbija i dalje ima posebne
odnose sa mnogim afričkim zemljama, pre svega u oblasti ekonomije i sporta, ali iu kulturi
(mada mnogo manje nego u drugim oblastima). Jedan od najboljih primera ovog nasleđa je
Muzej afričke umetnosti u Beogradu koji je jedinstvena institucija ove vrste: njena kolekcija nije
zasnovana na kolonijalnoj prošlosti koju Srbija i Jugoslavija nisu imale ili, drugim rečima, na
krađa kulturnog nasleđa, ali jedinstveno na darovima koje su jugoslovenski ambasadori u
različitim afričkim zemljama prošli godinama i decenijama.

U programu BITEF-a oduvek je postojao niz neevropskih ili bolje rečeno ne-zapadnih
kultura izvođenja. Ironično, prvi nastup ikada predstavljen na BITEF-u, koji je od samih
početaka bio festival novih tendencija u izvođačkim umetnostima, bio je tradicionalni, kathakali
performans iz Kerale, India1. (Ova struja nije bila toliko jaka ali uvjek prisutna), a predstavlja se
gotovo jedinstveno, uz nekoliko značajnih izuzetaka (kao što je Japanski savremeni koreograf
Saburo Teshigavara, da navedemo samo jedan primer), tradicionalne izvođačke forme iz
nezapadnih kultura: pored već spomenuta kathakali, imali smo priliku vidjeti na BITEF-u
pekinšku operu ili japanski no-drama i kabuki. Ovo je zaista bila "prilika", jer u suprotnom, teško
bismo mogli da vidimo ove tradicionalne forme u Beogradu. Drugi značaj ovih predstava je bio
da pomogne publici BITEF-a, kako domaćim gledaocima tako i stranim gostima, da bolje
razumiju ono što bi se moglo nazvati interkulturalnim teatrom 70-ih i 80-ih godina. Ovdje se,
prije svega, pozivam na rad Petera Brooka, Ariane Mnouchkine i Eugenija Barbe koji su svi na
različite načine kombinirali u svojim kazališnim djelima zapadne i azijske i / ili afričke kulture.
Uglavnom je to bila kombinacija velikih zapadnih narativa (klasično književno nasleđe) i
različitih ne-zapadnih tehnika izvođenja, ali su postojali važni izuzeci kao što je veoma poznati,
ali jako upitan i osporavani Mahabharata u režiji Petera Brooka.

Tema Glavnog programa 50. BITEF-a, kako je sugerisano u podnaslovu Na leđima

divljeg bika, svodi se tačno na pitanja kao što su izbeglička katastrofa, zatvaranje granica,
podizanje zidova ... Ovaj set se tada proteže na srodna tema, “neokolonijalni stav” Zapada prema
drugim kulturama: projekcija poželjne slike tih kultura, njihova 'egzotizacija', konstrukcija
stereotipa itd.
 Važno je napomenuti da produkcije u Glavnom programu 50. BITEF-a ne obrađuju se
samo na te teme: istražuju, problematiziraju i rasvjetljavaju svoje uzroke. Neke produkcije, na
primer, prebacuju naglasak iz izbegličke krize na ratove koji su ga doveli i za koje zapadna
društva takođe snose veliku odgovornost. Da li se mi, kada smo iskreno i duboko dirnuti
fotografijama mrtvog tela malog izbeglice, pitamo kakvu odgovornost nosi naše društvo za
patnje koje su ovog nesretnog deteta i njegovu porodicu odvele iz svog doma?

Činjenica da ovaj koncept dovodi u pitanje odnose između zapadnih i drugih društava
jedan je od razloga zašto glavni program BITEF-a sadrži i produkcije libanskih, kineskih,
afričkih, singapurskih i indonezijskih umjetnika. Drugi razlog je bila naša želja da se BITEF u
godini jubileja vrati njegovom izvornom međunarodnom karakteru i prevaziđu evropski i
regionalni okvir koji je nedavno bio dominantan. Važan doprinos ovom istinski međunarodnom
kontekstu daje činjenica da je prestižna nagrada Thalia Međunarodne asocijacije pozorišnih
kritičara (IATC) koja je imala 28. Kongres tokom BITEF-a, dodijeljena na posebnoj ceremoniji
Femi Osofisan, Nigerija, jedna od vodećih afričkih dramskih pisaca, reditelja i naučnika. Ova
konceptualna nit slijedi dvije njemačke produkcije, Compassion. Istorija Machinegun and The
Ambassador: Nemački-zapadnoafrički komad sa svingingom, austrijska smešna tama, (Austrian
The Ludicrous Darkness, Lebanese Riding on a Cloud, Croatian Over the Grave of Stupid
Europe and, up to a point, Soft Machine from Singapore.) Treba dodati i festivalsku produkciju
Sloboda je najskuplja kapitalistička reč dramaturga Maje Pelević i Olge Dimitrijević, na osnovu
njihove studijske posete Pjongjangu i obraćanja tematskoj projekciji stereotipa o Drugom,
neprijatelju, tačnije jukstapoziciji domicila. i zapadnu propagandu koja se odnosi na Severnu
Koreju.

Veoma važan aspekt ovih ne-zapadnih produkcija u 50. izdanju BITEF-a je da nijedan od
njih ne pripada gore navedenim tradicionalnim oblicima azijskih scenskih umjetnosti. Naprotiv,
oni su primeri savremenog plesa (6 i 7 iz Kine) i performansa dokumentarnog teatra / predavanja
(Jahanje na oblaku iz Libana i Soft Machine iz Singapura). Kao što smo shvatili iz gore
navedenih činjenica, ovo je prilično radikalni pomak od tradicije predstavljanja azijskih
izvedbenih umjetnosti na BITEF-u i to je novina koju uvodimo. Paradoksalno, ova novina se
odnosi na glavnu tradiciju BITEF-a, kojoj predstavljanje tradicionalnog azijskog teatra nikada
nije pripadalo. Kao što je poznato, glavna tradicija BITEF-a, ona koja je evoluirala od samog
početka, jeste traganje za "novim pozorišnim tendencijama". Šezdesetih i sedamdesetih godina
prošlog veka, u vreme kada se BITEF pojavio i ostvario veliki napredak, bilo je prilično lako
razlikovati umetničku novost, odlučujuću karakteristiku modernizma, od tradicionalnih oblika.
Danas, u vreme kada je čak i postmoderni pasivni koncept, mnogo je teže. BITEF, ipak, možda
neće popustiti pred takvim izazovima; potrebno je da se iznova i iznova istražuje sama
mogućnost razmišljanja o novosti u modernom teatru i scenskim umetnostima uopšte. Ovaj
samo-refleksivni pristup - koji je već prisutan u vizuelnim umjetnostima, zahtijeva podršku
teorijskog razmišljanja u obliku pratećih konferencija i slično.
 Istraživanje „novih pozorišnih tendencija“ na 50. BITEF-u uglavnom se svodilo na
priznavanje činjenice da je hibridizacija formi, žanrova i stilova sve prisutnija u savremenoj
umetnosti, tako da danas ne govorimo o pozorištu kao kao i o izvođačkim umetnostima. Glavni
program obuhvata projekte iz oblasti dramskog pozorišta, savremenog plesa, dokumentarnog
teatra, predavanja-performansa, video instalacija i muzičkog teatra.

Ova hibridizacija izvedbenih oblika i njihova teoretizacija na pratećim festivalskim

događajima nije bila novitet BITEF-a u proteklih desetak godina. Na tome je insistirala Anja
Suša, ali smo ove godine još više izoštrili fokus. U tom smislu treba izdvojiti konferenciju u
okviru 28. kongresa Međunarodne asocijacije pozorišnih kritičara, koja se bavi temom koja
direktno reflektuje i propituje definiciju „novih pozorišnih tendencija“. Tema konferencije je
Novina i Globalno pozorište: između komodifikacije i umetničke potrebe. Konferencijom je
predsedavao Savas Patsalidis (Grčka), uvodničari su bili eminentni teatarski naučnici Erika Fišer
Ličte (Nemačka) i Žorž Banu (Francuska), a prisustvovalo je dvadesetak pozorišnih kritičara i
pozorišnih naučnika iz Francuske, SAD, Grčke, Rumunije, Brazil, Turska, Srbija, Indija,
Nigerija, Gruzija, Letonija, Engleska, Irak i Kanada. U kontekstu pregovora i diskusije o
kulturnim razlikama - koje mogu biti jedna od tema u kulturnoj diplomatiji viđene u najširem
mogućem značenju - nekoliko pitanja koja je postavila konferencija su veoma važna. Ako je
hibridizacija kultura i identiteta norma, a ne izuzetak, onda kako se novina odnosi na kulturne
posebnosti i lokalitete? Kako nam zamršenost pozorišta u politici kolonijalizma omogućava da
teoretiziramo koncept novosti i njegovog performativnog potencijala? Da li naše kulturno
raznovrsno shvatanje novosti u pozorištu na kraju dovodi do transnacionalne koncepcije novosti,
pretvarajući tako mjesta umetničkih inovacija u mjesta nepriznatih pregovora?

Pored konferencije, 28. kongres Međunarodne asocijacije pozorišnih kritičara u cjelini

bio je najbolji primjer kulturne diplomatije u okviru 50. BITEF-a. Kongres je ispunio ovaj
zadatak predstavivši malu izložbenu salu beogradskih pozorišta koju je izabrao selektorski tim
BITEF-a. Predstava je veoma važna jer omogućava oko stotinu kritičara širom sveta, od Japana
do Argentine i od Kanade do Indije, da vide naše produkcije i pišu o njima u svojim medijima,
čineći tako beogradsko pozorišno življenje međunarodno vidljivim. - nešto što, slobodno
možemo reći, gotovo nikada nije bilo ... Ovo bi bio posljednji, ali ne i manje važan element
kulturne diplomatije postignut u okviru 50. Bitefa.