Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu

NOVO ČITANJE ARHITEKTURE

ZID KAO ELEMENT

ARHITEKTONSKOG STILA

“Zidovi su uspravni površinski volumeni

ravnog ili zakrivljenog toka,
koji omeđuju prostore i tela građevina
ili ih raščlanjuju.” 1

Nastavnik: Student: Milica Marinković

Renata Jadrešin Milić 263/2011

1
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 1, Opšti deo,Istorija građevinarstva od Mwsopotamije
do Vizantije, Beograd: Građevinska knjiga ,2005,29.
 ZID kao jedan od osnovnih elemenata arhitektonske konstrukcije ali i
arhitektonskog stila prošao je mnoge faze i oblike kroz dugu istoriju. Od primitivnih
šatorastih konstrukcija gde granica između zida I krova niie postojala već je koso
postavljena površina vršila obe funkcije. Zatim je sledila viševekovna transformacija ovog
elementa. Od masivnog kamenog zida, preko kompozitnog, zida od opeke, ćerpića i
drveta, zatim početka korišćenja betona-liva i lučne konstrukcije u Rimu, pa sve do gotike
kada zid gubi karakter nosive opne.
Zid kao važan element stila se vraća kao površina raščlanjena pilastrima i drugim
dekorativnim elementima u renesansi, pokrenuta talasasta površina u baroku, I naglašeno
ravna ploha u klasicizmu.
Zid konačno gubi svoju funkciju nosivog elemena u modernizmu korišćenjem
skeletnog sistema otvara se mogućnost slobodnog formiranja fasade, horizontalnih
prozora kod Le Corbusier-a, preko staklene zid zavese, do palete novih savremenih
materijala čijim uvođenjem u građenje dobijamo mnoge nove forme opni-envelopi
objekata.
Neke od klasifikacija zida su prema funkciji I prema konstrukciji:2
PREMA FUNKCIJI:
- zidovi koji su istovremeno noseći i zatvaraju
-zidovi koji zatvaraju ali nisu noseći,
a mogu biti :
1.čvrsti
2.pomični
3.klizni
PREMA KONSTRUKCIJI:
-masivni zidovi
-skeletne konstrukcije
Poseban problem kod formiranja zidnog elementa je uspostavljanje zbijene
structure koja će ostati u vertikalnom položaju nasuprot sili zemljine teže. Neke vrste
zidnih vezova su:

-kiklopse zidine – zidine od nepravilnih blokova gde se rupe zatvaraju zemljom, smesom
od glline ili kamenim iverjem
-poligonalne zidine – predstavljaju tehnički napredak. Koriste se poligonalni blokovi I
njihove površine su međusobno podešene I manji blokovi su lučno postavljeni oko većeg
centralnog bloka po uzoru na velike lukove za rasterećenje
-izodomni vez – gde se ističe glatka struktura I apsolutna pravilnost – cela Partenona u
Atini
-mešoviti vezovi – između različitih materijala – katakteristično za kasnorimsku tehniku
koju su koristili I Vizantinci3

2
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 1, Opšti deo,Istorija građevinarstva od Mwsopotamije
do Vizantije, Beograd: Građevinska knjiga ,2005,29.
3
ibit ,31.
EGIPAT
Za arhitekturu egipatske civikizacije karakteristilčna je geometrijska čistoća,
uravnotećen i statičan karakter i stil mase.4
Tako su i zidovi masivni, pretežno od kamena. Nema neke specijalne obrade
fasada jer su objekti orijantisani prema unutrašnjosti. Karakterističan je udubljeni reljef.5
Od dekorativnih elemenata na spoljnim zidovima se mogu naći zaobljeni štapovi koji
uokviruju ivice građevina (nalik pilastrima recimo u klasicizmu), kao I žlebasti venac koji se
nalazi na gornjoj horizontalnoj ivici zida.
Od premaza se koristio tanki sloj gipsanog maltera koji je trebao da primi boju.6

Edfu - Horusov hram - kasno razdoblje-715.g.p.n.e-332.g.p.n.e.

4
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 1, Opšti deo,Istorija građevinarstva od Mwsopotamije
do Vizantije, Beograd: Građevinska knjiga ,2005,107.
5
F. Sir Banister, A History of architecture on the comparative method : for students, craftsmen &
amateurs, New York : Scribner, 1958. 41.
6
Ibit, 41.
MEĐUREČJE

Za Mesopotamiju je karakteristično zidanje kompozitnim zidovima.

Materijali koji su najčešće korišćeni su: naboj od zemlje i vlažni ćerpič koji je
nekada i sušen na suncu. Ćerpič je kalupljen u ploče - najpre kvadratne, zatim
pravougaone i konveksne na gornjoj strani sa natpisom i sa otiskom palca.
Savladali su i pečenje opeke. Poznate su - vavilonska kvadratna, od tamno crvene
do bledo žute, sa pečatom vladara ili potpisom, kao i okrugle, klinaste, segmentaste,
specijalnih za svodove, stubove i popločavanje. 7
Koristio se i malter od bitumena kao spojno sredstvo, često upotrebljavan sa
prepletom od trske.
Za oblaganje je korišćena emajlirana opeka u boji – Kapija Boginje Ištar – Vavilon
Prvi put se javlja I bareljef kao način dekorisanja površina.8
Parapeti su često u vidu zubaca, a nazubljena forma se nalazi I na horizontalnim
završecima zidova – uloga naglašavanja kao I kod Egipćana.9

Kapija boginje Ištar – Vavilon – 575.g.p.n.e.

7
B.N.Nestorović, Arhitektura starog veka, Beograd : Naučna knjiga, 1952. (Beograd : "Slobodan
Jović"), 128.
8
F. Sir Banister, A History of architecture on the comparative method : for students, craftsmen &
amateurs, New York : Scribner, 1958., 64.
9
B.N.Nestorović, Arhitektura starog veka, Beograd : Naučna knjiga, 1952. (Beograd : "Slobodan
Jović"), 138.
EGEJA
Za egeju je karakteristično megalitsko građenje10 od velikih kamenih blokova.
Vrste kamena:
- sivkasti grubi krečnjak (konstrukcija)
- škrilljac svetloplave i crnkaste boje (oblaganje)
- čvrst gips koji se mogao tesati u veoma tanke ploče

Koristi se i drvo u građevinarstvu - u zidovima u vidu serklaža.

Mogu se prepoznati dva stilska perioda u zavisnosti od toga kako se gradio i shvtao
zid kao elementu minojskoj kulturi:

Period ranih palata:

- oblici jednostavni i strogi

Period kasnih palata:

-slikarski efekat raščlanjivanja
-jake boje
-bogata ornamentika11

Druga palata u Knososu – 1700.g.p.n.e.-1400.g.p.n.e.

10
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 1, Opšti deo,Istorija građevinarstva od
Mwsopotamije do Vizantije, Beograd: Građevinska knjiga ,2005,131.
11
ibit ,131.
 Nasuprot minojskoj kulturi za Mikenu je karakteristično megalitsko građenje
tendencija tektonskoj monumentalnosti.12

Lavlja kapija – 1250.

Neke od karakteristika građenja koje se pojavljuju u ovoj kulturi.13

12
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 1, Opšti deo,Istorija građevinarstva od
Mwsopotamije do Vizantije, Beograd: Građevinska knjiga ,2005,131.
13
B.N.Nestorović, Arhitektura starog veka, Beograd : Naučna knjiga, 1952. (Beograd : "Slobodan
Jović"), 234.
GRČKA
Iako danas svi kada pomislimo na arhitekturu antičke Grčke prvo pomislimo na
idealno sagrađene bele mermerne hramove za prvi period građenja na ovim prostorima
karakteristična je gradnja drvetom i ćerpičem.
Drveni roštilj se takođe koristi za učvršćanje što je preuzeto iz Mikene.
Karakteristična je gradnja ćerpičem. Veliki rimski teoretičar Vitruvije i piše u „Deset
knjiga o arhitekturi“ o dimenzijama ćerpiča koji je korišćen u Grčkoj - dimenzija ćerpiča-
jedna stopa u kvadratu.
U grčkoj se i dalje koristi zid sa dva lica koji se gradio na Kritu.
Materijali koji su korišćeni su: grubi šupljikavi krečnjek obložen malterom, tercijaran
krečnjak sa mnogo školjaka (mogao je da se testeriše), pepeljava i žuta siga (Sicilija),
mramor (Atina). 14
Zanimljivo je i to da su zidovi jonskog i korinskog stila iste debljine celom visinom
dok se kod dorskog stila naviše neprimetno sužavaju. 15
Zidovi u Grčkoj su u poređenju sa egipatskim zidovima bili relativno tanki a to je
omogućila precizna obrada i način konstrukcije.16
Iz tradicije zaštite čeonih zidova drvenim daskama, glave anti razvile su se u
kapitele anti koji se sastoje iz slojeva konzolno istaknutih traka i letvica17
Zanimljivo je i to da se ne primenjuje malter za konstrukcije od tesanika -
obezbeđivanje se vrši čepovima i sponama.
Delovi zida su: stopa, trup i završni profil.

Aplonov hram u Termosu – 630-610.g.p.n.e. – studija I rekonstrukcija J.P.Adam

14
B.N.Nestorović, Arhitektura starog veka, Beograd : Naučna knjiga, 1952. (Beograd : "Slobodan
Jović"), 286.
15
ibit, 289.
16
ibit, 289.
17
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 1, Opšti deo,Istorija građevinarstva od
Mwsopotamije do Vizantije,Beograd: Građevinska knjiga ,2005,159.
RIM
Za građenje u Rimu je karakteristična lučna konstrukcija kao I liv koji su oni otkrili. Ali
se ipak I dalje gradi pod uticajem grčke I nastoji se da se poštuje arhitravna konstrukcija
Ikoja se javlja samo kao dekoracija – nema noseću funkciju – lažna arhitektura.
U gradnji u rimu se dosta koristi kamen tako da je I sam Vitruvije dosta pisao o njemu.
Govori o njegovim vrstama kao što su:
-mek (crvenomrki tuf,sivozeleni peperin, crveni, crni i beli tuf koji su se mogli
testerisati)
-polutvrd (beo krečnjak sa žuto sivim prelivima-Travertina - Koloseum)
-tvrd (bazalt, lava i granit)18
Od ostalih materijala korišćeni su:
-ćerpič(later) od ilovače sa slamom za sporedne građevine
-pečena opeka (later-kulus)
-malter- od Kartaginjana - kombinacija kreča i pucolana (vrsta rimskog peska)19
Zanimljivo je I to da su zidovi “Skene” u pozorištima ukrašavani staklenim pločama ili
staklenim mozaikom.

U doba kraljevstva I Republike građeno je pod etrurskim i grčkim uticajem od tesanog

kamena za monumentalne građevine i od lomljenog kamena i ćerpiča za obične radove.

U doba Carstva opeka se koristi kao skelet konstrukcije i liv kao njena masa (ispuna).

Na najpoznatijoj rimskoj građevini, Kolosumu, luci i svodovi nasleđeni su od Etruraca u

kombinaciji sa arhitravnom grčkom konstrukcijom.

Koloseum

18
B.N.Nestorović, Arhitektura starog veka, Beograd : Naučna knjiga, 1952. (Beograd : "Slobodan
Jović"), 420.
19
ibit, 421.
KASNOANTIČKA TRADICIJA I ROMANIKA
Vizantijska sakralna gradnja se priklanja dematerijalizaciji plastičnih i tektonskih
elemenata i zidnih ploča.20

Rimska lažna arhitektura pluta na šarenoj dematerijalizovanoj površini.21

Karakter romaničke arhitekture predstavlja zidana struktura zida I polazi od rimske

tradicije nosivih zidova. Zidovi iznutra deluju kao plohe bez vidljive zidne structure (kao u
Vizantiji deluju dematerijalizovano).
2223

U XI-om veku dolazi do vertikalnog raščlanjivanja zida srednjeg broda i zidni reljef
raščlanjen je u ritmu treveja. Motivi koji su korišćeni su pilastri, horizontalne gipsane trake,
polukružni lukovi – arkade.

Dolazi I do preobraženja “debelog zida” (murepais) u dvostruki zid - korak prema

rastvaranju zidnog veza i građenju člancima (gotika).24

Kasnoantička tradicija
Ulazni trem manastira Lorsch – poslednja trećina VIII veka

20
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 2, Istorija građevinarstva od romanike do danas,
Beograd: Građevinska knjiga ,2005,309.
21
ibit ,309.
22
ibit ,313.
23
ibit ,311.
24
ibit ,315.
GOTIKA
Za ovaj period stil je najkarakterističnije da se zidna masa razbija I da se stvara
mogućnost za formiranjem velikih zastakljenih površina. Kako je ovako celokupna
stabilnost uzdrmana javljaju se elementi koji učvršćuju sistem – kontrafori (gradnja
člancima u germanskim zrmljama severno od Alpa25) koji se ne kriju u arhitekturi već se,
naprotiv, akcentuju kao jedno od glevnih obeležja.gradnja člancima

Zid gubi karakter masivne, nosive opne-pretvara se u statički kostur sa površinama

koje služe samo zatvaranju, a većim delom su transparentne26 – veća upotreba vitražai
rozeta koje se u ovom stilu jako razvijaju I unapređuju.

Još neki karakteristični elementi u arhitekturi su povišen srednji brod I šiljati tornjevi.

Javljaju se nekolikiko karakterističnih pravaca razvoja gotike I neki od njih su:

-Engleska gotika
*XIIIvek- decorated style – bogata ornamentika
*1.trećina XIVveka-perpendicular style - prozori -vertikalni linearizam

-Francuska gotika
27
*stil flamboyant-sa vijugavim lisnatim ukrasima (flowing tracery,riblji mehuri)

Plamena gotika – Sen Maklu u Ruanu – 1434-1490.

25
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 2, Istorija građevinarstva od romanike do
danas,Beograd: Građevinska knjiga ,2005,319.
26
ibit ,319.
27
ibit ,325.
RENESANSA
Profana arhitektura sve više određuje celokupan stil.
I ovde se razlikuju nekoliko perioda razvoja:
-rana renesansa – nju karakteriše rustični, bunjasti zid, sa izbočinama i priklesanim
rubovima, kao kod utvrđenja -simbol moći koji preuzimaju patricijske porodice u Firenci-
kontinuirani profilisani venac - sa donje strane završen zupcima.
-visoka renesansa - preteča manirizma - slobodni razmeštaj elemenata - nisu
konstrukcijski zavisni od zidnog veza – koristi se edikula - suprostnost glatkoj površini
zida - balustrade28
-L.B.Alberti – se bavi raščlanjivanjem fasada pilastrima na gotovo jednaka polja
–Rafael, Michelangelo – u njihovim delima javlja se plasticitet, pokret i individualni
izraz. Bave se povezivanjem i modelovanjem elemenata. Koriste veliki(kolosalni, džinovski)
red stubova i pilastara, obuhvata više etaža.29

Palata Ručelaj – 1446-1451.

28
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 2, Istorija građevinarstva od romanike do
danas,Beograd: Građevinska knjiga ,2005,423.
29
ibit ,425.
BAROK

U ovom period se zid pokreće I može se reći da se javlja ‘talasasto gibanje‘30 zidne
površine. To se postiže igrom konkavnih i konveksnih površina.

Raščlanjivanje - objedinjavanje velikih ploha profilisanim vencem i uz pomoć velikog

reda. 31

Koncentracija je sada na središtu - crkva treba da deluje na vernika - da ga ‘uvuče’.

32
Još jedna karakteristika je i stapanje arhitekture i skulpture.

30
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 2, Istorija građevinarstva od romanike do
danas,Beograd: Građevinska knjiga ,2005,429.
31
ibit,427.
32
ibit,429.
KLASICIZAM
U klasicizmu se vraćaju vrednosti iz antike, ideal jasnoće I uravnoteženosti,
redukcija I stabilizacija. Sveobuhvatno suprotstavljanje baroku.

I sada se može govoriti o dva pravca kojim se razvijala ova ideja:

-rigorozan,revolucionarni
*iz prosvetiteljstva
*jednostavnost i dobre proporcije
*elementarni geometrijski oblici velikih dimenzija

-slikovit, romantični
*pojačana senzibilnost za lepote prirode
*suzdržan površinski reljef
*naglašena vredost površine
*pilastri na uglovima33

K.F.Schinkel

33
Miler, Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 2, Istorija građevinarstva od romanike do danas,
Beograd: Građevinska knjiga ,2005,431.
MODERNIZAM XX veka
U modernizmu se javljaju mnoge nove ideje. Le Corbusier dolazi do Pet tačaka
arhitekture 1926.godine. "Pet elemenata novog doba (ciklusa) u arhitekturi."
1.skeletni okvir-stubovi
2.slobodni plan
3.krovna terasa
4.horizontalni prozor
5.slobodna fasada

Ovim pristupom se zid kao element potpuno briše. sve se nosi stubovima -
skeletno i zid može biti staklena pregrada - nije više noseći element već samo zatvara
prostor.

Villa Savoye, Poissy – 1928-1931.

NOVI MATERIJALI
Razvojem tehnologije, pre svega hemije, došlo se do mnogo novih hemijskih
elemenata I njihov kombinacija koje su kasnije iskorišćene u građevinarstvu. Mnofgo se
postiglo sam oslobađanje fasade korišćenjem skeletnog sistema tako da se može igrati
različitim kombinacijama materijala I formi. Neki od novijih I do sada korišćenih materijala
u arhitekturi su:

-patent za zastakljivanje-1836-40. Dž.Pakston - Staklena bašta - u to vreme

najveća staklena građevina na svetu - stubovi od livenog gvožđa34

-sistem kutijastih nosača,delimično uvedeni čelični elementi-1885-V.le B. Dženi-

Zgrada Osiguranja Houm

-zatamnjeno staklo na aluminijumskim držačima oko cele zgrade - Skidmor,

Ovings i Meril-Lever, Njujork

-aluminijum-1886-87. Č.M.Hol,P.Eru poboljšani proces elektrolize boksita - Robna

kuća Selfridžiz, Bermingem - obloga aluminijumski diskovi.

-nerđajući čelik - 1930 - Krajslerova zgrada, Njujork

-titanijum-1791-V.Gregor - Gugenhajmov muzej, Bilbao - paneli debljine

0,5mm35

-plastični materiali – bakelit (1907-09) vinil-PVC (1926-31) akrilne boje (50ih

god.XX veka) melaminska guma (1912) najlon-poliamidi (1935-40) proizvodi od
mineralnih vlakana, staklena i ugljenična vlakna - staklena vuna - fibrglas, smese za
zaptivanje, polikarbonat - oblaanje i zastakljivanje - Plesni centar Labon-London – 2003 -
poluprovidni obojeni paneli menjaju boju na dnevnoj svetlosti.36

34
M. Luis,Arhitektura,elementi arhitektonskog stila, Mono i Manjana, Beograd: 2009,82.
35
ibit,84.
36
ibit,82.
EKSPERIMENTI

Curtain Wall House – Tokyo – 1995.

Dug put je ‘prešao’ zid kroz razne faze svog razvoja. Bio je I konstrukvivan, I
transparentan a prema današnjim stremljenjima I nepostojeći. Zid postoji kao symbol,
nešto što treba da oformi proctor samo što se razumevanje tog simbola menja da
dolazimo do primera kao što je Curtain Wall House – postiže se aktivan prostor I potpuna
komunikacija sa okruženjem.

“I searches for active spaces between stasis, rather than constancy”37

37
J.Steele, Architecture today, London :Phaidon Press,2007, 455.
LITERATURA

1. Dejvis Penelopi Dž.E, Deni Volter B, Hofrihter Frima Foks, Džejkobs Džozef,
Roberts En M, Sajmon Dejvid L, Jansonova istorija umetnosti, zapadna
tradicija, Beograd: Mono I Manjana, 2008.
2. Le Korbizje, Ka pravoj arhitekturi, Velike knjige arhitekture, Beograd:
Građevinska knjiga, 2006
3. Luis Majls, Arhitektura, elementi arhitektonskog stila, Beograd: Mono i
Manjana,2009.
4. Miler,
Verner ,Vogel, Ginter, Atlas arhitekture 2, Istorija građevinarstva od
romanike do danas, Beograd: Građevinska knjiga ,2005
5. Nestorović N. Bogdan, Arhitektura starog veka, Beograd : Naučna knjiga,
1952. (Beograd : "Slobodan Jović"),
6. Sir Banister Fletcher, A History of architecture on the comparative method :
for students, craftsmen & amateurs, New York : Scribner, 1958
7. Steele James, Architecture today, London: Phaidon Press,2007
8. Vitruvije, Deset knjiga o arhitekturi, Velike knjige arhitekture, Beograd:
Građevinska knjiga, 2006