E

EDıTö-şş§

EN AK§ıİǧK

G,
r

Tarihsel Süreçte
Anadolu'da

CIJZZAM
oo

EDITqRLER
1ı

Fevzi ÇAKMAK
Şükran «ÖSn
ÇağrınÜrn
Eren arÇİÇEK
 F,

İnrtivaz Salribi / Publisher. Gece Kitaplığı

Genel Yayın Yiiııetmeni / Editor in Chief . Doç. Dr. Atilla ATİK
Proje Koordinatörü / Project Coordinator, B. Pelin TEMANA
Editör / Editors . Fevzi ÇAKMAK,
Şükran KÖSE
Çağrı BÜKE
Eren AKÇİÇE,K

Kapak & iç Tasarım / Cover & [nterior Design . Gece Akademi

Sosyal Medya / Social Media, Gece Akademi

Birinci Basım / First Edition. o EKİM 20IB lANKARA / TURKEY

ISBN . 978-605-288-643-4

@ copyright
Bu kitabıır yayıır hakkı Gece Kitaplığina aittir,
Kavnak gösterilmeden alıntı yapıIamaz, izin
almadan hiçbir yolla çoğalt ı|amaz,

'flre rig}ıt ıcı publish this book belongs to Gece Kitaplığı,

citation carı not be shown without the source, reproduced
in any way without permission.

Gece Kitaplığı / Gece Publishing

Adres / Address: Kızı|ay Mah. Fevzi Çakmak 1, Sokak
Ünrit Apt. No: 22lA Çankaya / ANKARA - TURKEY
Telefon / Phone: +90 3I2 3B4 B0 40

Gece Akademi / Gece Academy

Adres / Address: Meşrutiyet Mah. Atatürk Bulvarı Bulvar
Palas Çarşısı İş Merkezi
C Blok No: I4Ill27
Çankaya / ANKARA / TURKEY
Telefon/Phone: +90 555 8BB2426
USA Office: 3B7 Park Avenue South, 5th Floor, New York, 10016, USA

web: www. gecekitapligi. com

e-mail: gecekitapligi@gmail. com
gecekademi@gmaiİ.com

il**r,.,,
ı
Baskı & Cilt / Printing & Vo[ume
Sertifika / Certificate No: 34559
Tarihsel Süreçte
Anadolu'da

CIJZZAM
oa

n»irönı-,nn
Fevzi ÇAKMAK
Şükran XÖSrc
Çağrı nÜxr
Eren arÇİÇEK
 içiNnn«irnn

söznnşı. ,............7

CÜZZİvİLILARIN BABASI ETEM UTKU

A.Gürhan rİşr'r...... ......................... 11

HAyATINı cüzzıı\L HASTALiĞıNn ADAMIş gin girilvl iNseNı: pRoF.

»n. rünı<AN SAyLAN
Fevzi ÇAKMAK ..............25

ıvı.ö ıı. VE I. giNyıI-LaRDA psri MEZopoTAMyADA

cüzzaıvıra iıciri KAyITLAR /

Gökhan ı<,e,ĞNıcı ..........37

esriçeĞ'IN KoRKULU RüyA S1: CüZZArıl

Suzan AKKUŞ MUTLU .. ................. 53

AVRUpAD ı«ı cüzZAM Bvı-r,ni

Murat SğRDAR, Murat HANAR .... 67

iSrAU TO PLUMUN DA CÜ ZZ İİVİ V E CÜ ZZAMHANELER

CÜ ZZ AM HASTALI Ğ İ X İ N O SMAN LI S O SYA L HAYAT IN DAKİ

yANsIMALARI üzr,niNn gin »EĞERLENDİRME
(xvl-xx. yüzyILLAR)
Orhan KILIÇ ................... 93

OSMANLı pÖNEıvıİ rıggİ ESERLERİN»E CÜZZAM

H. Volkan ACAR ........... ||7

pvriya çErr,ni SEvAHATNAvıESİ,N or, cü zz ıyı

Nagihan BAYSAL, Özer KÜPELİ, Eren ll<ÇİÇr,« .........I33

OSMANLI TO P LUMUNDA CÜ ZZ AM HASTALARININ TECRİTİ

VE YOKSULLUGU:,...CÜZZAMLILARI, ŞEııİRngN SURELER;
şEHİRDE KoMAvALAR,
Hürü SAĞLAM TEKLR .................. 145
OSMANLI DÖNEMi Ciİ.PİYP UZMANLARINDAN DOKTOR
ııziuarı_İvı Rıi RızR BEY,İN r:Üzzıııır. rıesrarıĞı
HAKKINDari cönüşı-ıni
Zeynel öZLü, Keriru rinVerci' "" 165

KIBRIS,TA CüZZ AM v F, Cü ZZeHrı ranir ı iNE

KESİTsEL BiR BAKIş
Ulvi KESER............... ..... 181

TüRKiyE CuMHURiygıi,NiN SAGLIK

poı-İrİ«eLARINDA CÜ ZZ
Abdulaziz KARDAŞ. ^M .....2I7

PULLAR CÜ ZZ AM,I ANLATIYOR

Ahmet Doğan ATAMAN ...............-24I

ŞOLMOGRA YAĞI
Hüsniye KAYALAR .......257

YAZAR ÖzcEçlıİşrıni..... ............265

 M.O II. VE L BİNYILLARDA ESKi MEZOPOTAMYADA
cü zZ AMLA irciri KAyITLAR ı

Gökhan xaĞNıcı

Giriş
Cizzam (Hansen hastalığı olarak da bilinir) antikçağlardan beri bilinen
bir hastalıktır. M.Ö. II. ve I. binyıllara tarihlendirilen Eski Mezopotam-
yanııı çivi yazı|ı metinleri hastalık hakkında bir takım bilgiler içermekte-
dir2. Hastalıkla ilgili olduğu düşünülen kayıtlar yalnızca tıbbi metinlerde
değil, kehanet, edebi, siyasi, hukuki içerikli metinlerde ve sözcük listelerin-
de de geçmektedir.] Hastalıktan bahseden metinlerin bu derece çeşitli ol-
ması hastalığın toplumsal ve kültürel yönlerinin de belirlenebilmesi açısın-
dan oldukça önemlidir. Tıbbi metinler hastalığın belirtileri, seyri, teşhisi,
nedenleri ve tedavisinden bahsetmektedir. Ayrıca hastanın durumunun da
gözlemlendiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla tıbbi metinler, c1zzamın farklı
tiplerinden bahsederek hastalık hakkında diğer metinlerde olmayan tıbbi
detaylar içermektedir. Ayrıca bu metinlerde hastalık ile tanrısal müdaha-
le arasındaki ilişki, hastalıkla ilişkilendirilen tanrılar, hastalığın tedavisine
yönelik büy" ritüelleri i|e cizzamlıların toplumsal dışlanış süreçleri hak-
kında da bilgiler bulunınaktadır. Diğer metinler ise cizzam hastalığının
toplumsal, dinsel ve kültürel yönlerini daha detaylı anlamamıza yardım-
cı olacak bilgiler içermektedir. Metinlerde cozzam için Sümerce SAHAR.
§Ug.ga ve Akadca sağar§ubbtı, garabu ve epqu kelimelerinin kullanıldığı
görülmektedir.a Bu kelimelerin her biri cizzam hastalığının farklı türlerini
veya belirtilerini tanımlamaktaydı. Bununla birlikte deriyi, ağzı ve burnu

Bu çalışma Tübitak/Bideb 2219-Doktora Sonrası Yurt Dışı Araştırma Burs Programı

çerçevesinde ve desteğiyle hazırlanmıştır.
Biggs, Yakındoğu'da ortaçağlar öncesi döneıne ait cizzam vakalarının gerçckJeşmiş
olduğuna dair arkeolojik kanıtlardan yoksun olunduğunu ifadc cderek hastalığa işaret
ettiği düşüınülen bazı kelimelerin varlığının filolojik anlamda bir kanıt olabilme ihtimali
üzerinde durmaktadır. Bakınız: RIA/6: 605.
Çivi yazılı metinlerdeki cizzam|a ilgili olduğu düşünülcn kayıtlarla ilgili yapılaır ilk
dönem çalışmalar için bakınız l)ranz Köcheı " Saharğubbü-zur Frage naclı dcr I-e pra im
Alten Zweistromland", Aussatz- Lepra- Hansen Krakenheit: Ein Menschheitsproblem
im Wandel, (Ed: |örn Henning Wolf), Deutsches Medizinhistorisches Museum:
Würzburg, 1986,27 -34: Johannes Rengeı "Kranke, Krüppel, Debile -einc Randgruppe
im Alten Orient", AuJ3enseiter und Randgruppen: BeitrEge, zu einer Sozialgeschicte des
Alten Orienfs, (Ed: Volkert Hass), Xenia 32, Universitötsvcrlag Konstanz.: Koııstanz,
1992; I1B-l19.
4 Bu kelimclcr için bakınız: CAD/S: 36-37; CAD/G: 46; CADIE:246; CAD 76,90,3IL;
AHw: 230,28I, 1005.
 l M.Ö II. VE I. BİNYILLARDA ESKİ MEZOPOTAMYA D^CÜZZAMLA iLGİLi
38 |«evırrnn
etkileyen bir hastalığı tanımlayan büğAnu ile bir deri hastalığı olduğu dü-
durul-
şünülen gara,sukelimeierinin de cuzzamilailgili olabileceği üzerinde
muştur.s Hastalığın en ciddi belirtileri olan türü lepramatöz tip cÜzzamdır.
Bu tip cuzzamıntıelirtilerinin birçoğu safuaröubbü'n,'Jnkilerle büYük ölÇüde
benzerlik göstermektedir. Diğer iki kelime yani garabuve ePqu ise derideki
değişimleı lekeler ve hasarlarla ilgiti gözükmektedir.6 Bı yazıda hastalftla
ilgİll ifadelerin geçtiği metinler iki ayrı başlık altında (tıbbl ve diğer) ele alı-
,u.uk, E ski Me zo p otamyalıların cizzam hastalığıyl a v e cizzaml ı hastalarla
ilgili kayıt altına aldıkları bilgilere yönelik birtakım tespitlerde bulunulma-
ya çalışilacaktır.

Ttbbi Kayıtlar
binyıllara tarihlendirilen çiviyazılıhastalıklarla ilgili Sayl-
M. o. II. ve I.
sız teşhis ve tedavi koieksiyonundan7 yola çıkarak Eski MezopotamYalıların
karşılaştıkları hastalıklarla ilgili detaylı bilgiler edinmek mümkündür. Bu
kayıtlarda aiipu ve asü gibi Mezopotamyalı hekimlerin ve şifacıların, has-
talıklar ve hastalarla ilgili gözlemleri ve bunlara önerilen tedavi reÇeteleri
bulunmaktadır.8 Bunlar arasında insanlarda görülen cizzam hastalığıYla
ilgili olduğu düşünülen kayıtlar da bulunmaktadır. Yeni doğan bebekler
.re ço.,rklar da dahil hemen hemen her yaşta görülme ihtiına]i bulunan
cizzamıntipik belirtileri genelde yüz bölgesi ve deride kendini göstermek-
tedir. Hastaİık deriyi, gözleri, sinir sistemini ve erkek-lerde testisleri etkile-
5 CAD/G:49; CADIB: 35O; CAD: 50; AHw: 143. Sözcük listelerinin garabu ile ortak
bir ilişkisi oldugpna işaret ettiği bığanu kelimesinin anlamrnrn ne olabileceğiYle ilgili
_
tartışmalar içiıibakınız: }.V.Kinnier Wilson, RA 60/1, L966:5|,55; JoAnn Scurlock
Burton R. Andersen, DABM, 2005:40_42; Konrad Volk, orNS 68, 1999: 27_28_
6 }oAnn Scurlock - Burton R. Andersen, DABM, 2005:7L,
7 yaklaşık olarak M.Ö. 1000 civarına tarihlendirilen ve 3000 civarında kayıt iÇeren Sakikkü/
SA.GIb, (Semptomlar) olarak bilinen hastalıklarla ilgili a0 tabletlik teşhis ve tahmin
koleksiyonu en onemlilerindendir. Bakınız: Nils P. HeeBel, Babylonisch-Assyrische
Diagnostik, Ugarit-Verlag: Miinster, 2000; Eckart Frahm, Babylonian and AssYrian Text
Commentaries: Origins of Interpretation, Ugarit-Verlag: Münstel 2011: 219-220.
Mezopotamya tıbbında asütu hekimin uğraşısı, astı ise hekim olarak Çevrilebilir. Bu
kişi h; bir cerrah ve hem de bir bitki uzmanıydı. Asü'Iar geleneksel yolları_ takiP
eder ve hastaya cerrahi anlamda müd.ahale ederlerdi. Özellikle M.Ö. II. binYılda, bir
başka or-ur,, aöipu'Iat ortaya çktı. A§ipu. kötti ruhları defetme uğraşısı o|an aĞiPütu
ile ilgilenen, hastaların tedavisinde tübi bilginin yanı sra büyüye de başvuran
ı.rşıvar. Bu kimseler birçok konuda bilgiliydiler ve ikinci bin yıl boyunca hastalıkların
tedavisinde ve teşhisinde etkin rol oynadılat. Asiı ve aĞipu'Iarın uzmanlık alanlarının
farkh olmasından ve hastalara müdahalelerinin farklı yöntemler içermesinden dolaYı
hastalıkların tedavisinde büyü ve tıbbııı iki ayrı tedavi biçimi olduğu düŞünülmektedir.
Bu konuda bakınız: Markham |. Geller, Ancient Babylonian Medicine: TheorY and
practice, Wiley_Blackwell: Chichesteı 2010: 161-167; Paul-Alain Beaulie, "The Social
and Intellectual Setting of Babylonian Wisdom Literature'l Wisdom Literature in
Mesopotamia and Israel, (Ed: Richard J. Clifford), Sociery of Biblical Literature:
Atlanta, 2007: Ia; A. Leo oppenheim, Portrait of a Dead Civilization, The Uıriversity
of Chicago Press: Chicago, |977: 294.
 Gökhan ı<aĞNıcı |:ı
yebilmektedir. Hastanın bedeninde lekcler ve yaralar oluşabilmekte ve el
İIe uy.k parmaklarlnın uç kısımlarında geri çekilmeler görülebilmektedir.
Bazı cizzam türleri kaşlarııı dökülmesiııe, kulakların veyiz derisinin ka-
lınlaşmasına neden o10r, Zaman içerisiııde hastalığın iIerlemesiyle birlikte
birtakım fiziksel sakat]ıkların da ortaya çıktığı bilinmektedir. Göz kapak-
larındaki kasların etkilenmesinden dolayı bölgesel felçler ve körlük riski
bulunmaktadır. Kısacası neredeyse bütüıı bedeni etkileyebilen bu hastalık,
nihayetinde his kaybına ve daha büyük felçlere yol açabilmektedir. Bu belir-
tilerin bir kısmı Mezopotamyalı hekiınler tarafindan cğzzamla ilgili olduğu
anlaşılan bir hastalıkla ilişkilendirilerek kayıt altına alınmıştır. Benzer be-
lirtiler içeren bir örnek şu şekildedir:
"Herhangi bir şey yememesine rağmen derisi
sürekli kalınlaşıyor, sarlmsak kokusu onu rahatsız
ediyor, el ve ayak parmaklarlnln uçları eriyorsa","

Bu kayıttan anlaşılacağı üzere cüzzamın en tipik iki belirtisi, derinin

kalınlaşması ve parmaklardaki deri ve etli kısmın geri çekilmesi hekimler
tarafindan açık bir şekiide gözlemlenmiştir. İtk etapta anlaşılmaz gözükse
de, sarımsak kokusunun hastayı rahatsız etmesiyle ilgili ifade de hastanııı
koku alma organındaki hastalıktan kaynaklı tahribata bir gönderme olarak
düşünülebilir.g Bununla birlikte bu ifade sarımsağın hastalığınbazı belir-
tilerini iyileştirmedeki etkisiyle ilgili de olabilir. Çivi yazıLı metinlerde bu
yönde açık bir ifade bulunmamakla birlikte sarımsak, Eski Yunan ve Roma
dönemi Akdeniz'inde ve Ortaçağ Avrupa'sında cizzamın tedavisinde kul-
lanılmıştır.lo Söz konusu kayıtta cizzam için kullanılan herhangi bir Sü-
merce ya daAkadca kelime geçmemektedir. Ancak söz konusu belirtilerin
cizzamıtarif ettiği hemen hemen kesindir. Bununla birlikte tıbbi metinler-
de kimi zamanilgili belirtiler hastalığın isimleriyle birlikte de geÇmektedir.
Metinlerde geçen cizzamın en yayg-ln türlerinjen birisiyle iliŞkili olduğu
düşünülen İafuariubbü ke|imesi buna örnek gösterilebilir. Cizzama has
olan deride ortaya çıkan beyaz,siyah, sarl ve kırmızı lekeler safuar§ubbü i\e
ilişkilendirilmiştir. Deri üzerindeki beyazlekeler ayrrcabulaşıcı olduğu dü-
Tıbbi kayıtlar garabu'Lu
şünülen garabu'nun beiirtilerinden de sayılmıştır.
İrastaları., belirtileri arasında hastadan yayıIankötü kokulardan söz etmek-
tedir.ıı İlgili kayıtlar hastanın etrafayaydığı bu kötü kokuların nedeninden
bahsetmez. Bu durum hastalığın birtakım belirtilerden kaynaklanabileceği
gibi, toplumdan dışlanan hastanın temizlerrme sorunuyla da ilgili olabilir.

9 }oAnn Scurlock - Burton R. Andersen, DABM, 2005:70-7I,

10 Frederick }. Simoons, Plants of Life, Plants of Death, University of Wisconsin Press:
Wisconsin, |998: L44.
11 "(Hasta) sarı ve kırmızı sa\ııriubbü'ya sahipse.]'ve "(Hasta) kırmızı, beYaz vc siYalr
sa\ar§ubbüya sahipse.." ve "bir adaının vücudunda beyaz Pindü'|ar (bulunuYorsa),
bİna garabı dcırir'l Bakınız.: |oAnn Scurlock _ Burtoır R. Andersen, DABM, 2005:7|-
72, 23Z; Marten Stol, JEOL 30, l9B9: 30; Lionel Marti, |MC, 2007, 42_44_
 NI.Ö IL VE I. BİNYILLARDA ESKİ MEZOPOTAMYA DA CÜZZAMLA İLGiLİ
40
KAYITLAR
Akadca epqu ise üzerinde renkli lekeler veya noktalar buluı"ıan derinin ka-
lınlaşması durumunu tarif eden bir kelimedir. Bu tür bir rahatsızlığı olan
kişiniır aynl zamanda safuariubbü da olduğu ifade edilmekte dir.l2 Öyleyse
sözcük listelerinden Ce anlaşılabileceği izere bu üç kelime de içerdikleri
belirtiler açısından çok büpik ihtimalle aynl hastalıkla, yani cizzam|a, iliş-
kili gözükmektedir.

Çivi yazıIı metinler hastalığın tedavilerinden bahsetmektedir. Eski Me-

zopotamyalılar cizzam (safuar§ubbü)'ın tedavi edilebilen bir hastalık oldu-
ğunu düşünmüşlerdir. Hastalık için önerilen ve uygulanan tedavi reçeteleri,
bitkisel ve hayvansal özlerden yapılmış ilaçlar ile büyülü sözlerin eşlik ettiği
ritüellerdi. Hastalığın tedavisiyle ilgili bazıkayıtlar ilaçların içeriklerinden,
nasıl hazırlandıklarından ve hatta hastanın iyileşip iyileşmediğinden bah-
seder. Örneğin bir tıbbi kayıtta "tedaviden sonra hastanın kirpikierinin ve
kaşlarınm tekrar yerine geleceği" ifade edilmektedir.'3 Hastalıkla ilgili ka-
yıtlarda hastanın öleceği yönünde herhangi bir tahminde bulunulmamıştır.
Tedavi amaçlı büyü ritüelleri hakkında birtakım bilgiler bulunmaktadır.
Örneğin bir insan cizzamdan (garabu) çekiyorsa ay tanrısı Sin in adını kul-
lanarak bir ritüel töreni düzenlemeliydi.'4

Hastalığın durumuna göre kimi zamanher iki tedavi yöntemi de birlikte

uygulanmıştır. Bazı metinlerde daha önce cizzam hastalığından muzdarip
,l olanların iyileştikten sonra evlerine dönebildiklerinden bahsedilmektedir.'5
Tedavi reçetelerinin bir tanesinde cizzam|ı hastaya yaklaşmadan önce bir-
kaç defa büyülü sözlerin okunması gerektiği ifade edilmiştir.

"safuar§ubbtı'sıı olana (bir hastaya) yaklaşmadan

önce üç defa ona karşı ME.SEH.BA.DA.RI oku]l

ME.SEH.BA.DA.RI'nın daha ziyade uyuşukluk halleri durumunda

okunduğu anlaşılmaktadır. Cuzzam\ı hastaya karşı bu büyünün okunması
hastalığın belirtileri içerisinde geçen el ve kollardaki uyuşukluklardan do-
layıydı. Zira bir başka kayıtta şöyle denir:

"sen ME.§EH.SA.PA.(ğI).RI'yı oku ve (nazarlı-

ğı) onun sol eline bağla. ME.SEH.BA.DA.(SI) RI
büyusü uyuşukluk için okunur." 1 6

Bu tarz büyülü sözlerin okunmaslnln ve koruyucu nazarlıklar kullanı-

mının nedeni muhtemelen hastalığın bulaşıcı etkisinden uzak durmaya ça-
12 }oAnn Scurlock - Burton R. Andersen, DABM, 2005:232.
13 |oAnn Scurlock - Burton R. Andersen, DABM, 2005:7I.
14 Marten Stol, Epilepsy in Baylonia, Styx Publication: Groningen, 1993: l28.
15 Marten Stol, JEoL 30,1989:29.
16 JoAnn Scurlock - Burton R. Andersen, DABM, 2005: 72; }oAnn Scurlock, SAMM,
2014: 436.
 Gökhan «aĞNıcı |+ı

lışmaktı. Eski Mezopotamyalı|ar her üç Akadca kelimeyle de ifade edilen

cuzzamın bulaşıcı olduğuna inan mıştılar.

Eski Mezopotamyada hastalaırmak, hasta olaır kişiniıı yaşadiğı ideal yaşa-

mındaki dengeyi kaybetmesinin bir işareti olarak görülmüştür. Hastalıklara
tanrıltanrıçaların yol açtığına iıranılırdı. Ayrıca kötü ruhlar ya da demonlar
da kişiyi hasta edebilirdi.17 Tanrıların hasta olan kişiye karşı yönelerek be-
denlerine fiziksel bir temas yoluyla hastalftları yerleştirmiş olduğunal8 ya da
koruyucu tanrılarrn kişiyi terk ettiği için hasta olacak kişinin, kötü ruhla-
rın/demonların veya kötü niyetli iıısanların saidırılarına açık hale geldiğine
inanılmaktaydı. Elbette ki bu taırrısal müdahaleler ve doğaüstü güçlerin sal-
dırıları temelde hasta olanların daha önceden işledikleri günahlarından do-
layıydı. Nihayetinde hasta olmak dış bir müdahalenin sonucuydu.t9 Kişinin
hastalanmaslnln birçok nedeni vardı. İnsanlarm bilerek ya dabilmeyerek ta-
buları 1nkması, suç işlemesi, ahlaken uygun olmayaıı şeyler yapması ya da bir
büytlcüntln veya cadının kötü büyüleri2o bunlardan bazılarıydı. Hastalıkları
yalnızca tıbbi anlamda tedavi etmek mümkün değildi. Hastalığın tamamen
ortadan kalkmasıııın yegöne yolu, kızgıır tanrıyı yatıştırmak ve onunla uzlaş-
maktı. Ayrıca birtakım büyo ritüelleriyle hastalığa neden olan demonun[kö-
tü ruh] hasta kişiyi terk etmesi sağlanmalıydı.2l

Elimizde ctzzamın (sağar§ubbtı) farklı belirtilerine karşı sunulan muh-

temelen Orta Babil dönemine (yaklaşık olarak M.Ö. II. binin ikinci yarısı)
tarihlendirilen birçok tedavinin önerildiği uzun bir metin bulunmakta-
dır. Söz konusu metinde hastalığın tedavi yöntemlerinden bahsedilmeden
önce, büyük ihtimalle cilzzamve onun belirtileriyle ilgili gözüken, kötü ni-
yetli hastalık demonları sıralanınakta ve bu güçlerin hasta üzerindeki tahak-
kümlerine son vermeleri istenmektedir. Başka birçok hastalığa ve rahatsızlığa
yol açtığı bilinen bu doğaüstü güçler sırasıyla "kötü niyetli olan, utukku de-
monu, alü demonu, isimsiz kötü niyetli bir doğa üstü varlık (hayalet), gallü
demonu, isimsiz kötü niyetli bir tanrı, rabisu demonu ve kötü niyetli sözler"
idi.22 Sonrasında hastaya yaklaşmadan önce üç defa ona karşı ME.SEH.BA.
DA.RI okunması önerilmiştir. Metinde cizzam hastalığı ile ilişkilendirilen
beyaz, sarr, krmLzIve siyah ya da bu renklerin bir arada gozİikttlgü fark-
17 Ellis DouekjAncient and Contcmporary Management in a Disease of Unknown
Aetiology'l Disease in Babylonia, (Iids: I.L.Finkcl - M.|.Gcller), Brill: Leiden, 2O07:2|7.
1B Nils P. Hee8el, "The Hands of the Gods:Disease Names, and Divine Anger'] Disease in
Babylonia, (Eds: I.L.Finkel - M.J.Geller), Brill: I-eiden, 2007: I25.
I9 Karel Van der Toorn, Sin and Sanction in Israel and Mcsopotamia, Van Gorcum:
Assen, 1985: 69.
20 Tzvi Abusch, "Witchcraft, Impotence, and Indigestion] Disease in Babylonia, (Eds:
I.L.Finkel - M.}.Geller), Brill: Leidcn, 2007 15I-152.
2| Ulrike Stcinert, Aspekte des Mcnschseins im Alten Mesopotaınien] Eine Studie zu
Person und Identitat im 2. und i.l'f. V. Chı l]rill: Lcidcı,ı,20L2;L67-175.
Bu kötü niyetli güçler büyü ritüellerinde gcırellikle lıir arada anılmaktaydılar.
Bakınız: Karen Sonik, ARG 14,2013: I05.
 M.Ö II. vE I. BiNyILLARDA EsKİ MEZopoTAMyA DA CÜzıAMLA iLGİLi
42
KAYITLAR
lı lıelirtiler için ayrr ayfl tedaviler önerilıniştir. Öı,ıerilen ilaçlar genellikle
ağaç ve meyve gibi bitkisel, yılan ve fark]ı hayvanların yağları gibi hayvan-
sal ve tuz gibi mineral içerikliydi. Bu özlerden elde edilen merhemler ve
birtakım bandajlar kullanıldığından bahseclilıniştir. Metinde bu ilaçların
ı,ıırsıl ve kaç gün uygulanacağı anlatılnııştır. Ayrıca tedavi için önerilen ve
kullanılan ilaç karışımlarınm içerisinde bizlere ilginç gelebilecek şeyler de
vardı. Örneğin vücudunda siyah ve krrmızı lekeler bulunan cazzam|ıkişiye
karşı yedi günlük tedavi süresince kullanılacak iyileştiricilerden bir tanesi
de mezardan elde edilen bir insanın yağıydı. Bir başka ilginç iyileştirici,
sarl ve kırmrzı lekeli cuzzamlı için aynı süre için önerilen insan menisiydi.
Ayrıca hayvanların kanları, isimleri bilinmeyen bitkiler ve mineraller de
tedavi amacıyla kullanılmıştır. Metinde hasta üzerinde kullanılan bandajla-
rıır daha sonrasında yakılması gerektiği üzerinde durulmuştur. Bu durum
hııstalığın bir nesneye aktarılması ve nesnenin yakılarak hastalığın o kişi-
den uzaklaştırilarak yok edilmeye çalışılmasına dair bir düşüncenin gös-
tergesi velya cizzamın bulaşıcı bir hastalık olarak algılanmasıyla ilgili ola-
bilir. Metnin sonuna doğru ise hastalıklardan kurtulmak amacıyla yapılan
Namburbi ritüelinin23 detaylarından bahsedilmektedir. Nihayetinde güneş
tanrısı Şamaşin huzurunda yapılan ritüelde daha önceden yapılmış hasta
olduğu kabul edilen bir insan figürü nehre atılarak hastalıktan kurtulmak
istenmiştir.2a Tedaviye yönelik uygulamaların hastalığın hangi evresinde
yapıldığına dair bir bilgi bulunmamakla blrllkte çok büyük ihtimalle bu
türden ritüellere hastalığın teşhisi konduğunda, başlangıcında ya da çok
fazla ilerlememiş olduğu bir safhada başvurulduğu düşünülebilir.

Diğer Kayıtlar

Eski Mezopotamya'nın çivi yazılı metinlerinde cizzam hastalığına ve

hastalarına karşı toplumsal bakışı yansıtan kayıtlar da bulunmaktadır. Ör-
neğin sözcük listelerinden yukarıda bahsedilen üç farklı Akadca kelimenin
aynı hastalığı tanımlayan benzer kelimeler olduğu anlaşılmaktadır.25 Lanet-
leme ifadelerinde cizzam genellikle kişinin işlediği bir günah karşıhğn-
da tanrıların vermiş olduğu bir cezalandırma biçimi olarak yansıtılmıştır.26
Örneğin Kaş kralı Nazi-Maruttağ dönemine (yaklaşık olarak M.Ö. i307-
|282) ait bir stelde, stele ve üzerindeki yazıya zarar verecek olanların tanrı-
lar tarafindan lanetleneceği ifade edilmiştir:

23 Eski Mezopotamya'da olumsuz durumların ve istenmeyen kötü olayların etkisini

ortadan kaldırmak ve kızgın tanrıları yatıştırmak amacıyla yapılan en bilindik büyü
ritiieli Namburbi ritüeliydi. Bu konudaki detaylı çalışma için lrakınız: Stefan M. Maul,
Zukunftsbewhltigung: Eine (Jntersuchung Altorientalischen Denkens anhand der
Babylonisch-Assyrischen Löserituale (Namburbi), Philipp voıı Zagern: Mainz, 1994.
24 JoAnn Scurlock, SAMM, 20L4:432-438.
25 Kazuko Watanabe, ASI 6, l9B4: 110.
26 Anne Marie KitZ, RC 116,2007: 6L9.
Y
Göklran KAGNICI l43
'b klşi tanrı Sin tarafın dan sabariubbü ile cezalan-
dırılsın ve bir yaban eşeği gibi şehrin dışında do-
laı-ııp dursun]

Ayırı şekilde iI" İsin hanedanı krallarından Marduk-nadin-a[|_ıe döne-

mine (yaklaşık olarak M.Ö. 1099- 1O82) ait bir metinde gökyüzünün ışığı
tanrı Sin'in o kişiye bir elbise gibi, ağır bir cizzam (sabariubbü) giydireceği
söylenir. Benzer bir örnek Yeni Asur kralı II. Sargon dönemine (M.Ö.lZZ-
705) tarihlendirilen bir yetkilendirme metninde de bulunmaktadır.2' Sınır
taşları üzerindeki lanetleme ifadelerinde tanrı Sin i\e cuzzam arasındaki
bağlantı açıkça görülebilmektedir. Cuzzam dua metinlerinde de tanrılar
izerine yalan yere yemin edenler için bir cezaydı. Bir dua metniırde ay
tanrısı Sin ile güıreş tanrısı Şamaş üzerine yalan yere yemin edip iı,ısaıılara
verdikleri sözleri yerine getirmeyen kişilere söz konusu tanrıların bu has-
talığı (rpqu) musallat etmesi istenmiştir.28 Cizzam (sabarğubbtı) uğurlu ve
uğursuz günlerle ilgili metin serilerinde Tağritu aylnln (Eylül-Ekim) ikinci
gününde kızarmış et yenilmesi durumunda yiyenin yakalanacağı bir has-
talık olarak geçmektedir.29 Bu ayın bu gününde kızarmış etin yenilmesi bir
tabu olarak kabul edilmişti.

Bazı metinlerde deri üzerinde beyaz ve nokta şeklindeki lekele r (püşu

ve nuqdu) bulunan kişilerin tanrılar ve insanlarla ilişkisinin kesileceğinden
bahsedilmiştir. Örneğin Eski Babil dönemine (yaklaşık olarak M.Ö. 2003-
1595) tarihlendirilen bir kehanet nıetninde şöyle denmektedir:
"birisinin bedeninde püşu lekeleri ve nuqdu nok-
taları bulunuyorsa, o adam tanrrsr ve insanlık tara-
findan dışlanır'l30

CLzzamla ilgili kehanet metinlerinde de kayıtlar bulunmaktadır. Ör-

neğin Yeni Asur kralı Asurbanipal'in (M.Ö. 668-627) Ninivedeki kütüp-

27 Sağariubbü'nun bedeni bir "elbise gibi örtmesi" ifadcsi sınır taşlarındaki lanctlemc
ifadelerinde sfthkla geçınektedir. İfade büyük ihtimalle hastalığın büt{ın bedeni
etkileme potansiyeline bir göndermede bulunmaktaydı. Kathryn Slanski, Babylonian
Entitlement Narüs (Kudurrus): A Study in Form and Function, American Schools
of Oriental Research; Boston, 2003: 70-73, 224-226; Neal H. Walls "The Origins of
the Disabled Body: Disability in Ancient Mesopotamia'l This Able Body: Rethinking
Disabilities in the Biblical Studies (Eds: Hector Avalos-Sarah J.Melcher-Jeremy
Schippcr), Society of Biblical Literature: Atlanta, 2O07: 25.
28 Benjamin R. Fosteı Before the Musesj An Anthology of Akkadian Literature [,
Sccond Ddition, CDL Press: Bethesda-Maryland, |996: 156.
29 Alasdair Livingstone, Hemerologies of Assyrian and Babylonian Scholar, CDL Press:
Bethesda-Maryland, 2013, 16B.
30 |.V.Kiı-ınicr Wilson, RA 60/1, 1966:49-50; J. V. Kinnier Wilson, "C)rgaıric Diseases ol'
Ancicnt Mesopotamia'l Diseases in Antiquity: A Survey of the Diseases, Injuries and
Surgcry of Early Populations ([,ds: Don Brothwell- A.1'.Sandison), Charlcs C. '[hoınas
Publisher: Springfield-Illinois, |967 : 206-207 .
 M.ö II. vE I. BiNyILLARfıı ESKİ MEZopoTAMyADAOÜzZAMLA iLGiLi
44
KAYITLAR
hanesiırden ele geçirilen yaklaşık olarak 20O0'in üzerinde insanlardaki ve
hayvanlardaki anomali doğumlarla ilgili kehanetlerden bahseden 24 tab-
letlik Summa Izbu (eğer biı rınomali...) serisinde3l şöyle bir kehanet kaydı
bulunmaktadır:
"eğer bir kadın epqamali (epqu) bir çocuk doğu-
rursa evin salribi ölecektir. O ev dağılacaktır'l3z

Muhtemelen yeni doğaı,ı bebeğin derisindeki bazı fark]ı kızarık]ıklar

ya da lekelerin cizzam hastalığının belirtileri olduğu düşünülmüştür. Ni-
tekim tıbbi anlamda cazzaınlı olarak bir bebeğin doğma olasılığı oldukça
düşüktür.]3 Bir kentte gözlemlenen anormal durumlarla ilgili aşağı yukarı
10.0O0'in üzerinde kehanet içeren 107 tabletlik Summa Alu ina Mğlğ Sakin
(eğer bir kent yüksekte bulunuyorsa..) serisinde de3a hastalıkla ilgili kayıtlar
bulunmaktadır. Örneğin bir kayıtta şu ifade geçmektedir:
"eğer [bir adaının evindel sabar§ubbum (olan)
birisi varsa, hane güçten düşecektir'l3s

Kehanet metinlerindeki bu kayıtlar cizzamlı hastanın bulunduğu hane

ile ilgili olumsuzluklarla ilişkilendirilmiştir. Bu ifadelerden hasta kişinin
yakınındakileri ve aynı ortamda bulunduğu kişileri tedirgin edeceği ve
nihayetinde onlar için tehlikeli olacağının düşünüldüğü anlaşılmaktadır.
Dolayısıyla ilgili kehanetlerin bu kişilerin toplumsal dışlanış süreçleriyle

31 Btı seri Eski Babil döneminden Selevkoslar (M.Ö. 3L2- 63) dönemine kadar yaklaşık
olarak iki bin yıl boyunca kullanımda kalmıştır. Ancak zaman içerisinde eklemeler,
çıkarmalar ve birtakım düzenlemelerin yapılmış olması oldukça muhtemeldir.
Seriden birçok kaydın kopyasını içeren fragmanlar ile seriden alıntıların buluırduğu
başka metinler çok geniş bir coğrafyaya yayılmış gözükmektedir. Sadece Eski
Mezopotamya'daki irili ufak-lı yerleşim yerlerinde değil (Asur, Babil, Ninova, Borsippa),
aynı zamanda Anadolu (Boğazköy-Sultantepe), Suriye (Ugarit) ve İran (Susa)'da
da tabletler ele geçmiştir. Bu tabletlerin dili sadece Akkadca değil, Hititce, Hurrice
ve Ugaritce idi. Bakınız: Erle Leichty, The Omen Series §umma lzbu I.I.Augustin
Publisher-Locust Valley: New York, 1970ı 20-2|. Serinin daha önce yayınlanmamış
parçalarını ve var olan kehanetlerin detaylı analizlerini ve yorumlarrnı içeren geniş yeni
bir edisyonu için bakınız: Nicla DeZorzi,La Serie Teratomantica §umma lzbu: Testo,
Tradizione, Orizzonti Culturali, Sargon Editice e Libreria, Padova, 2014.
32 Erle Leichry, The Omen Series §umma lzbu, |.}.Augustin Publisher-Locust Valley:
New York, 1970 (Tablet IV 4): 66.
JJ |ohannes Renger, "Kranke, Krüppel, Debile -eine Randgruppe im Alten Orient']
Au$enseiter und RandgruPpen: Beitröge zu einer Sozialgeschicte des Alten Orienfs, (Ed:
Volkert Hass), Xenia 32, Universitötsverlag Konstanz: Konstanz, |992, 118-1l9.
34 Serinin büyük bir kısmı günümiize ulaşamamıştır. Bakınız: Sally M. Freedman, [f A
City is Set on A Height I: The Akkadian Omen Series §umma Alu ina MelĞ §akin
(Tablet I-21l), Occasional Publications of Samuel Noah Kramer Fund 17: Philadelphia,
|998:|-2; David B. Weisberg, HUCA 4014|, |969-|970: 102-|04.
35 Sally M. Freedman, If A City is Set on A Height I: The Akkadian Omen Series §umma
Alu ina MĞle §akin (Tablet |-2|), Occasional Publications of Saınuel Noah Kramer
Fund l7: Philadelphia, 1998 (Tablet 2I,2|.satır): 3OB-3O9.
 Gökhan KAGNıCI |45

ilgili olduğu düşünülebilir. Bunuı,ıla birlikte ğumma Alu serisinde geçeıı

bir başka kehanette cizzam gerçekleşmesinin muhtemel olduğu düşünülen
olayların nedeni değil gerçekleşen ve gözlemlenen bir olayın sonucu olarak
gösterilmektedir. İlgill kayıt şu şekildedir:
"eğer dişi bir domuz doğurduğu tüm yavrularını
yerse, domuzun sahibiıre bir şey olacaktır. O kişi(-
nin) ya bedeni bütünüyle su kabarcıklarıyla dola-
cak ya da safuariubbtı olacaktır]'36

Anlaşılan cizzam|ıIar kişisel tanrıları ve toplum tarafindan hastalıkları

devam ettiği sürece dışlanan, yakınları tarafindan kendisinden uzaklaşılan
ve insanın ve nıedeniyetin bulunmadığı yerde başıboş hayvanlar gibi do-
laşması ve yaşamını devam ettirmesi istenen kişilerdi.37 Dahası bu kişilerin
cizzam|ı bir şekilde ölmeleri durumunda yeraltı dünyasında da benzer bir
muameleyle karşı karşıya kalacakları düşünülmekteydi.38 Gılgamış, Enkidu
ve Yer altı Dünyası başlıklı mitolojik anlatıda cizzam hastalarının öldük-
ten sonra yer altında diğer ölülerden ayrı bir yerde bulunduklarından bal-ı-
sedilmektedir. Onlar bit ve pire gibi haşereler tarafindaır istila edilmiş bir
halde insanların yaşadığı yerden ayrı bir yerde kötü şeyler yiyerek ve içerek
yaşamaktadırlar.3'

Cizzamla ilişkili olduğu düşünülen belirtileri barındıran kişilerin bazı

görevlerde bulunamayacak olmaları da bu hastaların dışlanma süreçleriyle
ilgiliydi. Bir Babil metni barü (kahin) olacak kimselerin fiziksel görünüş-
lerinin kusursuz ve bedensel uzuvlarlnın sorunsuz olması gerektiğinden
bahseder. KAhinlik ve rahiplik gibi kutsal görevlerde bulunup tanrrların
huzuruna çıkacak kimselerin bedenlerinde göz|e görülür hastalıklarln ve
sakatlık]arın bulunmaması gerekirdi. Bu kimseler bedenen ve zihnen sağ-
hklı olmalıydılar.ao Cuzzamlı kimseler (male safuar§ubba) de bu görevler
için uygun görülmeyen hastalıklı ve sakat kişiler arasında sayılmışlardır.al
36 Sally M. Freedman, If A City is Set on A Height I: The Akkadian Omen Series §umma
Alu ina MELE Sakin (]'ablet I-2]l),Occasional Publications of Samuel Noah Kramer Fund
17: Philadelplria, l99B (Tablet 2I,22.23.ve 24. satırlar): 310-3l1 ve (Tablet 16, 88. ve 89.
satırlar): 246- 247; Sally M. Freedmaıı, If A City is Set on A Height 3: The Akkadian
Omen Series §umma Alu ina Mğle §akin (Tablet 4|-63), Eisenbrauns: Winona Lake,
Indiana, 20l7 ('table t49,I70. satır): 84.
37 Robert D. Biggs, "Babylonienl Krankheit, Heilkunst, Heilung, (Eds: H.Schipperges-
I]duard Seidler-Paul U.Unschuld), Veröffentlichungen des Instituts für Historische
Anthropologie: Freiburg L978, 9l-|L4.
38 Marten Stol, JEOL 30, 1989: 28.
39 JoAnn Scurlock, CANE 3, 1995: 1BBB; A_lhena Gadotti, Gilgamesh, Enkidu, and the
Netherworld and üe Suınerian Gilgamesh Cycle, Walter de Gruyter: Berlin, 2014: 11 5- 1 16.
40 Anne Löhnert, SAAB XVI,2007:273;W.G.Lambert, JCS 21, |967 (II-2B): I32.
4| Karel Van der Toorn, Sin and Sanctioır in Israel and Mesopotamia, Van Gorcum:
Asseıı, |9B5: 29: WG.t,ambert, "The Qualifications of Babyloniaı,ı Diviners'] Ancient
Mesopotamian Religion and Mythology: Selected Essays, (Eds: A.R.George -
[M.Oshima), Mohr Siebeck: Tübingen, 20l.6: I93.
 M.Ö II. vE I. BiNyILLARDA ESKi MEZopoTAMyADA,CÜzzAMLA iLGİLi
46 KAYITLAR
Muhtemelen bunların tanrılar tarafindan desteklenıneyen kimseler oldu-
ğuna inanılmaktaydı.
Cuzzam\ı kişinin varlığının yaşadığı ortama zarar vereceğine ve tehlike
getireceğine inanılmıştır. Ancak bu hastalarıır dışlanma ve ötekileştirilme
süreçleriırin çok katı genel ve belirli bir uygulama halini almadığı söylen-
melidir. Zira e|deki mevcut büyü ve tedavi reçeteleri, Mezopotamyalı he-
kimlerin ve büyücülerin hastalığın tedavi edilebilir bir mahiyeti olabilece-
ğini düşündüklerini göstermektedir. Nitekim yaşadığı evden ve toplumdan
uzaklaştırılan hastaların bu dışlanmışlık_ları hastalığın geçmesiyle sona er-
mekteydi.a2 Bununla birlikte cüzzamın tedavi edilmemesi kişinin bedenin-
de kalıcı sakatlıklara yol açtığı için, cizzamlı hastalar daha sonra iyileşse
bile hayatlarına sakat bireyler olarak devam etmek zorunda kalabilirlerdi.
Hastanın sadece bulaşıcı bir hastalığa sahip olması onun dışlanmasının tek
nedeni değildi. M.Ö. II. binyıla tarihlendirilen bir Mari mektubuırda ciz-
zama benzeyen bulaşıcı bir deri hastalığından muzdarip olan kişinin dış-
lanmadığı, ancak yalnızca bir önlem olarak çevresindeki kişileriı-ı hastanın
kullandığı eşyaları kullanmamaları gerektiği ifade edilmiştir.a3 Cuzzamlı
hastalarıır dışlanmalarının temel nedeni toplumun bu tür hastalıkları, has-
ta olan kişilerin günahları ve hatalarından dolayı tanrılar tarafindan ceza-
landırılmalarının sonucu olarak görmelerinden dolayıydı.aa

Bazı metinlerde cizzamEski Mezopotamyalılar tarafindan korkulan ve

bulaşıcı olduğuna inanılan bir diğer hastalık epilepsiyle bir arada geçmek-
tedir. Anlaşılan cizzam ile epilepsi arasında bir ilişki kurulmuştur. Bir ast-
ronomi kehanet metninde "tanrı Enlil'in Akkad ülkesine cizzam (ePqu) ve
epilepsi (bennu) 'firlatacağından' bahsediiir. İlgiti kayıtlarda her iki hastalık
da genellikle tanrı Sin ile ilişkili görülmüştür.a5

42 Anne Marie Kitz, RC 1/6, 2007:619-620.

43 Georges Dossin, ARM X, 1978: 188-189. 129. nolu mektupta bahsedilen bulaşıcı
hastalık simmu, sözcük listelerinde "c|Jzzam gibi" anlamına gelen epqenu hastalığıyla
eşleştirilmiştir. Bakınız: CAD/E: 246; Nathan Wasserman, "Between Magic and
Medicine -Apropos of An Old Babylonian Therapeutic Text Against Kurarum Disease']
Disease in Babylonia, (Eds: I.L.Finkel - M.|.Geller), Brill: Leiden, 2007 49.
44 Marten Stol, fEOL 32, L99I:65; Neal H. Walls "The Origins of the Disabled Body:
Disability in Ancient Mesopotamia] This Able Body: Rethinking Disabilities in the
Biblical Sfudies (Eds: Hector Avalos-Sarah |.Melcher-|eremy Schipper), Society of
Biblical Literature: Atlanta, 2007: 25.
45 Epilepsi de tıpkr cizzam gibi lanetleme ifadelerinde geçtiği için korkulan ve sakınılan
bir hastalıktı. İnanışa göre epilepsi olan bir hastanın kıyafetlerinin bir başkası tarafindan
giyilmesi hastalığın lıulaşması için yeterli bir nedendi. Ayrıca doğuştan epilepsi hastası
olan bir çocuğun hastalığı ailesine bulaştıracağına inanılmışhr. Epilepsi hastalarının
haneyi dağıtma ve felakete sürükleme potansiyeli olduğtına inanılmıştır. Bazı kehanet
metinlerinde bunun örnekleri bulunmaktadır. Cizzam vc epilepsi hastalığı görünür
belirtilerinden dolayı insanlarda korku ile karışık hoş olmayan duygular uyandırmaktaydı.
Bakınız: Marten Stol, Epilepsy in Baylonia, Styx Publicatioır: Groningen, 1993: 1I9, |46-
l47.
 Gökhan xaĞNıcı |+z

Sonuç

M.Ö. II. ve I. binyıllara tarihlendirilen cizzamhastalığı ve hastalarıyla il-

gili olduğu düşünülen kayıtlara bakıldığında Eski Mezopotamyalıların has-
talığı tehlikeli ve bulaşıcı bir deri hastalığı olarak algıladıkları görülecektir.
Mezopotamyalı hekimler hastalığın belirtilerinden yola çıkarak birtakıın
teşhislerde bulunmuştur. Ayrıca tıbbi ve büyu ritüelleri gibi birtakım tedavi
yollarıyla hastalığı tedavi etmeye çalışmışlardır. Cizzamla ilgili kayıtlarıır
farklı konular içeren çiviyazıLı ınetinlerde yer almasından dolayı tıbbi bir
hastalığın aynlzamanda toplumsal, kültürel, siyasal ve dinsel alanlarla nasıl
ilişkilendirildiği hakkında da kısmen bilgi sahibi olunabilııektedir. Hasta-
lıkla ilgili hiçbir metinde kişinin cizzamdan ötürü öleceği yönünde bir tah-
ııiır bulunmamakla birlikte cuzzar.rıın kişiye, kişinin hatalarından kaynaklı
tanrısal bir ceza olarak verildiğine inanılmıştır. Bundan dolayı cuzzamlı
hastaların yaşadığı haneden ve toplumdan uzaklaştırılmalarlnln gereğine
inanılmıştır. Ancak bu kişiler iyileştikten sonra tekrar toplum içerisine ka-
rışabilmekteydi. Diğer yandan ilgili kayıtlar hastalık ve hastalar hakkında
bazı konularda suskundur. Örneğin hastalığın tıbbi nedenleri, hastalığı iyi-
leşen bir kişiye karşı toplumsal bakış ve kraliyet ailesi gibi üst sınrfa mensup
kimselerin hastalık deneyimleri gibi konulara tatmin edici cevaplar vermek
şimdilik zor gözikmektedir.

KAYNAKÇA
A. Leo Oppenheim, Portrait of a Dead Civilization, The University of
Chicago Press: Chicago, 1977.

Alasdair Livingstone, Hemerologies of Assyrian and Babylonian Scholar,

CDL Press: Bethesda-Marylan d, 2013.
Alhena Gadotti, Gilgamesh, Enkidu, and the Netherworld and the
Sumerian Gilgamesh Cycle, Walter de Gruyter: Berlin, 20|4.
Anı,ıe Löhnert, "The Installation of Priests According to Neo-Assyrian
Documents", State Archives of Assyria Bulletin XVI, 2007, 273-
286.

Anne Marie Kitz, "Curses and Cursing in the Ancient Near East'] Religion
Compass I l 6, 2007, 6|5-627 .
Benjamin R. Foster, Before the Muses: An Anthology of Akkadian
Literature I, Second Edition, CDL Press: Bethesda-Marylan d, 1996.
David B. Weisberg, 'An Old Babylonian Forerunner to §umma Alu']
Hebrew Uniorr College Annual 40l4I, 1969-1970, 87-104.
 M.Ö II. VE I. BİNYILLARDA ESKİ MEZOPOTAMYADACÜZZAMLA İLGİLİ
48
KAYITLAR
Eckart Frahm, Babylonian and Assyrian Text Commentaries: Origins of
Interpretation, Ugarit-Verlag: Münster, 20l 1.
Ellis DouekiAırcient and Conteınporary Management in a Disease of
Unkırown Aetiology'l Disease in Babylonia, (Eds: I.L.Finkel
M.J.Geller), Bri[l: Leiden, 2007, 215-18.
Erle Leichty, The Omen Series §umma |zbıı, ].|.Augustin Publisher-Locust
Valley: New York, L970.

Franz Köcheı "Saharğubbtı-zur Frage nach der Lepra im Alten

Zweistromland'] Aussatz- Lepra- Hansen Krakenheit: Ein
Menschheitsproblem im Wandel, (Ed: Iörn Henning Wolf),
Deutsches Medizinhistorisches Museum: Würzburg, 1986, 27-34.
Frederick }. Simoons, Plants of Life, Plants of Death, University of
Wisconsin Press: Wisconsin, 1998.
Georges Dossin, Correspondance F6miııine: Transcrite et Traduite,
Archives Royales de Mari X, Librairie Orientaliste Paul Geuthner:
Paris, 197B.
J.V.Kinnier Wilson, "Leprosy in Ancient Mesopotamia'] Revue
dAssyriologie et dhrch6ologie Orientale 60l|, 1966, 47-58.
j.V.Kinnier Wilson, "Orgaıric Diseases of Ancient Mesopotamia'] Diseases
in Antiquity: A Survey of the Diseases, Injuries and Surgery of
Early Populations (Eds: Don Brothwell- A.T.Sandison), Charles C.
Thomas Publisher: Springfield-Illinois, 1967, 191-20B.

JoAnn Scurlock, "Death and the Afterlife in Ancient Mesopotamian

Thought'] Civilizations of the Ancient Near East 3 (Ed: J.M.Sasson),
Simon & Schuster Macmillan: New York, 1995, 1BB3-1893.

|oAnn Scurlock Burton R Andersen, Diagnoses in Assyrian and

Babylonian Medicine: Ancient Sources, Translations, and Modern
Medical Analyses, [Jniversity of Illinois Press: Urbana - Chicago,
2005.

}oAnn Scurlock, Sourcebook for Ancient Mesopotamian Medicine, SBL

Press: Atlanta-Georgia, 2014.

Karel Van der Toorn, Sin and Sanction in Israel and Mesopotamia, Van
Gorcum: Assen, 1985.
Karen Sonik, "Mesopotamian Conceptions of the Supernatural: A
Taxonomy of Zwischenwesen] Archiv für Religionsgeschichte |4,
2013, i03-116.
Kathryn Slanski, Babylonian Entitlement Narüs (Kudurrus): A Study
in Form and Function, American Schools of Oriental Research:
Boston, 2003.
 Gökhan «aĞNıcı |+ı

Kazuko Watanabe, "Die literarische Überlieferuı,ıg eines babylonisch-

assyrischen Fluchthemas mit Aı-ırufurıg des lvlondgottes Sin'] Acta
Sumerologica 6, 1984, 99-||9.
Konrad Volk, "Kinderkrankheiten nach der Darstellung babyionisch-
assyrischer Keilschrifttexte," Orientalia, NS 68, 1999, 1-30.
Lionel Marti, "Les vaches atteintes de la 'löpre"?, Le fournal des Mddecines
Cundiformes 10, 2007, 42-44.
Markham J. Gelleı Ancient Babylonian Medicine: 'Iheory and Practice,
Wiley-Blackwell: Chicheste r, 2010.
Marten Stol, "Leprosy: New Light from Greek and Babylonian Sources",
faarbericht Ex Oriente Lux 30, 1989, 22-3I.
Marten Stol, "Diagnosis and Therapy in Babylonian Medicine'] }aarbericht
Ex Oriente Lux 32, |99|,42-65.
Marten Stol, Epilepsy in Baylonia, Styx Publication: Groningen, 1993.
Nathan Wasserman, "Between Magic and Medicine -Apropos of An Old
Babylonian Therapeutic Text Against Kurarum Disease", Disease in
Babylonia, (Eds: I.L.Finkel - M.}.Geller), Brill: Leiden, 2007, 40-6|.
Neal H. Walls "The Origins of the Disabled Body: Disability in Ancient
Mesopotamia'] This Able Body: Rethinking Disabilities in the
Biblical Studies (Eds: Hector Avalos-Sarah |.Melcher-}eremy
Schipper), Society of Biblical Literature: Atlanta, 2007, 13-30.
].,
Nicla De Zorzi, La Serie Teratomantica §umma lzbu: Testo, Tradizione,
Orizzonti Culturali, Sargon Editice e Libreria, Padova, 2014.
Nils P. Hee8el, Babylonisch-Assyrische Diagnostik, Ugarit-Verlag:
Münsteı 2000.

Nils P. Hee8el, "The Hands of the Gods:Disease Naınes, and Divine Anger']
Disease in Babylonia, (Eds: I.L.Fiı,ıkel - M.J.Geller), Brill: Leiden,
2007,I20-I30.
Paul-Alain Beaulie, "The Social and Intellectual Setting of Babylonian
Wisdom Literature", Wisdom Literature in Mesopotamia and
Israel, (Ed: Rich ar d|. Clifford), Society of Biblical Literature: Atlanta,
2007, 3-ı-9.
fohannes Renger, "Kranke, Krüppel, Debile -eine Randgruppe im
Alten Orient'] AuJ3enseiter und Randgruppen: Beitröge zu einer
Sozialgeschicte des Alten Orients, (Ed: Volkert Hass), Xenia 32,
Universitötsverlag Konstanz: Konstanz, 1992, 113-126.
Robert D. Biggs, "Babylonien'] Krankheit, Heilkunst, Heilung, (Eds:
H. Schipperges- Eduard Seidler- Paul U. Unschuld), Veröffentlichungeıı
des Instituts für Historische Anthropologie: Freiburg 1978,9I-||4.
 M.Ö II. VE I. BİNYILLARDA ESKİ MEZOPOTAMYİrDACÜZZAİİLA İLGİLİ
KAYITLAR
Robert D. Biggs, "Lepra" Reallexikon der Assyriologie und
Vorderasiatischen Archilologie 6, Walter de Grulter: I]erlin, 19B0-
l983, 605,
i

A City is Set 9" + lleigh! I: The Akkadian Omen

Sally M. Freedman, If
Series §umma Alu ina Mele Sakin (Tablet 1_2l), Occasional
Publications of Samuel Noah Kramer Fund 17: Philacielphia, i99B.
A City is Set or._ A Height 3: The Akkadian Omen
Sally M. Freedman, If
Series §umma Alu ina Mğle §akin (Tablet 4I-63), Eisenbrauns:
Winona Lake- Indiana, 2017.
Stefan M. Maul, Zukunftsbewtiltigung: Eine Untersuchung
Altorientolischen Denkens anlıund der Bobylonisclı-Assyrisclıen
Löseritııale (Nambıırbi), Philipp von Zagern: Mcıiıız, l994.
Tzvi Abusch, "Witchcraft, Impotence, and Indigestion'] Disease in
Babylonia, (Eds: I.L.Finkel - M.J.Geller), Brill: Leiden, 2007, |46-
|59.
Ulrike Steinert, Aspekte des Menschseins im Alten Mesopotamien:
Eine Studie zu Person und Identitat im 2. und l.'T. V. Chr, Brill:
Leiden, 20|2.
W.G.Lambert, "Enmeduranki and Related Matters'] Journal of Cuneiform
Studies 2I, L967, L26-I38.
W.G.Lambert, "The Qualifications of Babylonian Diviners", Ancient
Mesopotamian Religion and Mythology: Selected Essays, (Eds:
A.R.George - T.M.Oshima), Mohr Siebeck Tübingen, 2016, I83-
I99.
 Gökhan KAGNICI | 5ı

KISALTMALAR

AHw: W.von Sodeır, Akkadisches Haırdwörterbuch

ARG: Archivfür Religionsgeschichte
ARM: Archives royales de Mari
ASJ: Acta Sumerologica
CAD: The Assyrian Dictionaryof the Oriental Institute of the University
of Chicago

CANE: Civilizations of the Ancient Near East

CDA: }eremy A. Black - A. R. George - I. N. Postgate, A Concise Dictionary

ofAkkadian, Harrasowitz Verlag: Wiesbaden, S econd Edition, 2000.
DABM: JoAırn Scurlock - Burton R. Andersen. Diagnoses in Assyrian and
Babylonian Medicine
HUCA: Hebrew Uniorr College Annual
. JCS: }ournal of Cuneiform Studies
IEOL: Jaarbericht Ex Oriente Lux
JMC: Le Journal des Mddecines Cundiformes
OrNS: Orientalia, NS - Nova Series
RA: Revue dAssyriologie et dArchdologie Orientale
RC: Religion Compass
RIA: Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archölogie
SAAB: State Archives of Assyria Bulletin

SAMM: Sourcebook for Ancient Mesopotamian Medicine