Diskretni šarm samoće

Ime Ežena Joneska će čak i nedovoljno upućenima u istoriju dramske književnosti

pobuditi asocijacije na francusku dramsku i pozorišnu avangardu nastalu neposredno nakon
Drugog svetskog rata. Ovaj pisac, jedan od osnivača i najznačajnijih autora teatra apsurda, u
svom delu preispituje smisao egzistencije savremenog čoveka koji je pritisnut poteškoćama
poput otuđenost, nemogućnost međuljudske komunikacije i depresija, ali je ugrožen i
društvenim katastrofama, ratovima i socijalnim nejednakostima. Pomenuti motivi nisu,
međutim, karakteristični samo za njegovo dramsko stvaralaštvo, već – a tu dolazimo i do
manje poznatog dela njegovog opusa – i za njegov jedini roman Usamljenik objavljen 1973.
godine u Parizu. Usamljenik dobija svoje prvo izdanje u srpskom prevodu – nećemo trenutno
zalaziti u razloge zašto tek tada – 2018. godine u izdavačkoj kući Novoli, te zbog toga valja
upoznati ovdašnju javnost sa ovim delom koje joj je ostalo gotovo potpuno nepoznato sve do
današnjih dana.
Radnja romana prati život tridesetpetogodišnjeg Parižanina iz čije perspektive
pratimo događaje i koji, sasvim simbolično i apsurdno, nema ime. Prva polovina priče prolazi
u realističkom prosedeu i deskripciji svakodnevice glavnog junaka koji na samom početku
postaje bogat dobivši ogromno naslednstvo od preminiulog strica iz Amerike, te ostavlja svoj
posao u firmi, kupuje novi stan i prepušta se blagodetima imućnog života. On se odriče
svakog posla, a dane provodi uživajući u zadovoljstvima kao što su piće i hrana. Međutim, ta
"uživanja" su više na nivou traženja utehe u nečemu nego na nivou hedonizma, jer junaka
opsedaju depresivne misli, između ostalih i one o konačnosti univerzuma, te o ljudskoj
zatvorenosti unutar njega koja podseća na zatvor. Junak pati i zbog novinskih vesti o
krvoprolićima, otmicama, prirodnim katastrofama i ratovima koji u njemu izazivaju
potištenost i depresiju. On ove probleme ne može da reši u komunikaciji s drugim ljudima, jer
dubljeg kontakta s njima istinski i nema, a kada ih retko i ima – neslavno se završe.
Opisani prvi deo narativnog toka nedvosmisleno izaziva dva zapažanja; prvo je
dominantan osećaj egzistencijalne praznine karakterističan za određene likove iz književnosti
nastale pod uticajem filozofije egzistencijalizma, među kojima je i glavni lik Joneskovog
romana. Drugo zapažanje ipak ukazuje na jednu netipičnost za opus ovog autora – prisustvo
"suvog realizma" i odsutnost izrazitijih, stilizovanijih elemenata apsurda. Taj "suvi realizam"
će međutim trajati samo do druge polovine romana kada dolazi do radikalnog stilskog i
žanrovskog zaokreta. Na ulicama pariškog kvarta u kome naš bezimeni junak živi izbija
građanski rat između dve revolucionarne strane koje, gle čuda, imaju potpuno iste zastave.
Istovremeno, građani iz centra grada u kom je mir, posmatraju preko svojih televizijskih
ekrana kako napreduje revolucija, ili bolje da se izrazimo: kako napreduju dve identične, a
opet sukobljene revlucije. Ovaj deo zapleta se može isprva tumačiti kao ilustracija teze kako
je svaka revolucija, baš kao i svaki rat ili kao bilo koji međuljudski okršaj, besmislica i da
postoji jedino kako bi ljudi zadovoljili svoju žeđ za agresijom i destrukcijom. Budući da je
glavni lik i iskazivao slične stavove (i zbog njih postao rezigniran), čini nam se kao da se
ideja teksta podudara sa svetonazorom lika.
Međutim, kraj je taj koji nam pruža dosta drugačije tumačenje koje je utoliko
efektnije što proizlazi iz kontrasta sa idejom kakvu je imao tekst bez svog završetka. Nakon
svih višegodišnjih borbi, našem bezimenom junaku se javljaju veličanstvena priviđenja
neizmerne lepote koja ga ostavljaju opčinjenim i koja u njemu pobuđuju životnu želju.
Međutim, kada on posegne za njima, kada poželi da se pridruži božanstvenim prikazima, ona
jednostavno – nestanu. Ostaje samo odjek junakovog glasa u njegovom praznom stanu. Ovaj
simbolistički završetak priče svedoči o junakovim propuštenim prilikama, o bogatstvima i
lepotama koje je mogao da ima u toku života, a koje je potpuno zanemarivao i dopustio da
iščeznu. Da li, nakon ovoga, pomenute revolucije zaista predstavljaju samo krvoločno
ubijanje zarad pukog zadovoljenja agresije ili one, možda, predstavljaju nešto više, istinsku
borbu za ideale koje junak nije mogao da prepozna jer je bio suštinski nezainteresovan za
život, te ne vidi razliku između revolucije, rata i, na primer, prirodnih katastrofa? Odgovor
ostaje poluizrečen i ostavljen da bude završen slobodnom interpretacijom.
Čini se da Usamljenik sadrži gotovo sve elemente na nivou tema i motiva kakvi se
nalaze i u većini dela teatra apsurda. Međutim, neodoljiv je utisak da, za razliku od njih,
Usamljenik ipak nakon svega nosi sa sobom određenu dozu optimizma. Možda je period
pedesetih godina dvadesetog veka ipak bio isuviše mračan, i dalje u senci tek završenog
Drugog svetskog rata, te je besmisao postojanja bio neprikosnoveni postulat
egzistencijalističke književnosti i književnosti apsurda. Možda je bio potreban višegodišnji
vremenski pomak da bi se kroz jedno (prozno) delo inkorporirali gotovo svi elementi drame
apsurda, a da ideja dela bude bar donekle optimistična tj. da se ostavi prostor za tumačenje da
ljudska egzistencija ipak nije nužno besmislena, već da je na nama da li ćemo je ostaviti bez
smisla ili ćemo joj udahnuti isti.

Borisav Matić