25 Νοεμβρίου 1942: η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου

περιοδιΚή έΚδοση τησ εταιρείασ µελέτησ ελληνιΚού πολιτιΣµού

κηφόρο αύριο έτοσ
που6οερχόταν.
* τεύχοσΤο14έπος
ο
* φθινοπωρο
της που σε 2016 * τιµή 13ποσοστό
συντριπτικό ευρώ ενίσχυσαν
Εθνικής Αντίστασης γεννιόταν με νέους τα αντάρτικα σώματα από την άνοιξη του
όρους. Η συσχέτιση του τοπίου με τη μάχη 1942. Με αφάνταστη αντοχή, καρτερικό-
της Αλαμάνας και τη θυσία του Αθανασί- τητα, αποφασιστικότητα, ψυχικό μεγα-
ου Διάκου, αλλά και, κατ’ επέκταση, του λείο και αξιοπρέπεια, στήριξαν τις ένο-
αντιστασιακού εθνικοαπελευθερωτικού πλες δυνάμεις της αντίστασης ποικιλο-
αγώνα που διεξαγόταν, με την επανάστα- τρόπως, ιδίως σε επίπεδο επάνδρωσης και
ση του 1821, έγινε κοινή πίστη και τρα- εφοδιασμού, αντιμετωπίζοντας έναν κα-
γούδι: «Ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα τακτητή που όλη η Ευρώπη έτρεμε. Ρίχτη-
στέλνει περήφανο χαιρετισμό…». καν στον απελευθερωτικό αγώνα, αναβι-
Αλλά και ο βρετανικός παράγοντας, ώνοντας την επαναστατική παράδοση της
από εδώ και πέρα, στην προσπάθειά του κλεφτουριάς του 1821, και αποτέλεσαν
να επιβληθεί εκ νέου μεταπολεμικά στην τη βάση της εθνικής αντίστασης και την
Ελλάδα, θα άλλαζε ριζικά τακτική, σπέρ- πρωτοπορία του αγώνα. Διατράνωσαν,
νέος
νοντας συστηματικά μέσω της βρετανι- έτσι, με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τη θέλη-

ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ
κής στρατιωτικής αποστολής το πνεύμα σή τους να αντισταθούν και να κερδίσουν
της διχόνοιας και της εμφυλιοπολεμικής την ελευθερία τους, προσδοκώντας μετα-
σύγκρουσης, προβάλλοντας σε πρώτη πολεμικά ένα καλύτερο μέλλον. Ο αγώ-
φάση, μέσω του συμμαχικού ραδιοφώ- γιά νας
ἕναν νέο
τους Διαφωτισμό
δυστυχώς κατασυκοφαντήθηκε,
νου και του Τύπου, υπέρμετρα τη συμβο- κυνηγήθηκε, ποινικοποιήθηκε για δεκαε-
λή του Ζέρβα στην επιχείρηση «Harling», τίες και αποκαταστάθηκε πολύ πρόσφατα.
έναντι του λιγότερο «υπάκουου» και Φέτος, μάλιστα, που συμπληρώνονται
«πειθαρχικού» Άρη. Η εμφυλιοπολεμι- 70 χρόνια από την έναρξη της αλληλοσφα-
κή θρυαλλίδα αποτελούσε εξάλλου απα- γής του εμφυλίου πολέμου, είναι ευκαιρία
ραίτητη προϋπόθεση για να αντιμετωπι- για μια πιο ολοκληρωμένη αξιολόγηση
στεί αποτελεσματικά το παλλαϊκό κίνημα της δράσης και της προσφοράς της Εθνι-
αντίστασης, που γιγαντωνόταν, διεκδι- κής Αντίστασης ‒ διαδικασία επίπονη, που
κώντας μεταπολεμικά μια ζωή σε μια πα- απαιτεί νηφαλιότητα, ψυχραιμία, αλλά και
τρίδα πραγματικά ελεύθερη, ανεξάρτητη, θάρρος στην προσέγγιση. Όσο όμως οι δε-
κοινωνικά δίκαιη, και ένα λαό «νοικοκύ- καετίες περνούν, τόσο πιο ασφαλή συμπε-
ρη στον τόπο του». ράσματα θα βγαίνουν, και θα καθοδηγούν
Ιδιαίτερη μνεία όμως πρέπει να γίνει τις επόμενες γενιές, που καλούνται μέσα
και για τους πληθυσμούς των χωριών του από τα λάθη μιας ταραγμένης αλλά ηρω-
ορεινού όγκου της Κεντρικής Ρούμελης, ικής περιόδου να αποκτούν αυτογνωσία
των ανώνυμων αυτών πρωταγωνιστών, και ιστορική επίγνωση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Λεύκωμα από τα αρχεία της ΧΙΙΙης μεραρχίας Ρούμελης, Αθήνα 1995, επανέκδοση του
1944.
Χαριτόπουλου Διονύση, Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων, Α΄ και Β΄ τόμος, εκδόσεις
Εξάντας, Αθήνα 1997.

193
 Χρονης Βαρσος

Χατζηπαναγιώτου Γιάννη (καπετάν Θωμά), Η πολιτική διαθήκη του Άρη Βελουχιώτη,

εκδ. Δωρικός, Αθήνα 1975.
Φαράκου Γρηγόρη, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, Α΄ και Β΄ τόμος, εκδόσεις Ελληνικά Γράμ-
ματα, Αθήνα 2000.
Σαράφη Στέφανου, Ο ΕΛΑΣ, εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1980, επανέκδοση του
1946.
Χανδρινού Ιάσονα, ΕΛΑΣ, ο μεγαλύτερος στρατός της εθνικής αντίστασης, Α΄ και Β΄
τόμος, «Μονογραφίες», περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Γνώμων εκδοτι-
κή, Αθήνα 2011.
Παπαφλωράτου Ιωάννη, ΕΔΕΣ, άγνωστες πτυχές από την ιστορία της οργάνωσης, «Μο-
νογραφίες», περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα 2007.
Γρηγοριάδη Σόλωνα, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Α΄ τόμος, εκδόσεις Polaris,
Αθήνα 2009, επανέκδοση του 1973.
Γλέζου Μανώλη, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, Α΄ και Β΄ τόμος, εκδόσεις Στοχαστής,
Αθήνα 2006.
Δημητρίου Μήτσου (Νικηφόρου), Το χρονικό του Γοργοποτάμου, Αθήνα 1954.

χαρακτικό του Τάσσου

194
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά

Άγγελος Γουνόπουλος
Πολιτικός Επιστήμονας

Το Αίνιγμα του κακού

στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά*

Γ
ράφει ο Νικόλας Σεβαστάκης:
«Αν επιμένουμε εμφατικά στο τρα-
γικό στοιχείο, είναι γιατί αναγνω-
ρίζουμε πως δυστυχώς μπορεί να υπάρχει
μια ευτυχία στο κακό […] το σφάλμα του
παραδοσιακού ανθρωπισμού είναι πως τις
περισσότερες φορές υποτίμησε το κακό
και τη ζωτικότητα, την ευεξία και τη διάρ-
κειά του. Θεώρησε δηλαδή το κακό απλώς
προϊόν άγνοιας ή ανώριμης επιλογής […]
κάτι σαν την προδοσία του Είναι που οφεί-
λει να είναι πάντοτε το Αγαθό και η ακά-
ματη λάμψη του. Η δική μας τραγική γνώ-
ση ωστόσο δεν βλέπει το κακό ως δύναμη
ή αντί-δραση αλλά ως ενέργεια. Αυτό μας
επιβάλλεται πέρα από κάθε αφελή αισιο-
δοξία ή απαισιοδοξία ως το ίδιο το αξε-
διάλυτο αίνιγμα της ιστορίας […]».1 Η
εμπειρία του τραγικού θέτοντας το Αί-
νιγμα του Καλού και του Κακού, δεν μας
επιτρέπει να δώσουμε οριστικές και από-
λυτες απαντήσεις. Ό,τι ειπωθεί εδώ, κι-
νείται στον ορίζοντα του περίπου.
Το Αίνιγμα του καλού και του Κακού
είναι διερώτηση για το Μυστήριο της
Ύπαρξης, δηλαδή για το Αίνιγμα της Αι-
τίας και του Σκοπού της. Είναι πρόβλημα
Υπαρξιακό για το Πώς υπάρχει στον κό-
σμο ο άνθρωπος και πώς πρέπει να Ζει.
Ποιον Λόγο ύπαρξης κομίζει ‒ συνεπώς,
ποιον Τρόπο ζωής επιθυμεί; Τι είναι ένας
Αξιοπρεπής τρόπος ζωής ώστε το κακό
να είναι η έλλειψη και το καλό η βιωτή
του; Αίνιγμα καίριο, διότι, όπως γράφει
ο Ζίζεκ, διαπιστώνουμε «[…] το αδιέξο-
δο των σημερινών Τελευταίων Ανθρώπων,
των “μεταμοντέρνων” ατόμων που απορ-
ρίπτουν όλους τους “υψηλότερους” σκο-
πούς ως τρομοκρατικούς, και αφιερώνουν
τη ζωή τους σε μια επιβίωση κορεσμένη
από όλο και πιο εκλεπτυσμένες και τεχνη-
τά προκαλούμενες μικρές ηδονές».2

1
Νικόλας Σεβαστάκης, Η Αλχημεία της Ευτυχί- 2
Slavoi Žižek, Η Μαριονέτα και ο Νάνος, μτφρ.
ας, Πόλις, Αθήνα 2014 (2000), σελ. 150-151. Κ. Περεζούς, επιμ. Γ. Σταυρακάκης, Scripta,

* Εισήγηση σε διημερίδα του Σ.Ε.Β.Ε. με θέμα: «Το καλό και το κακό: απαραίτητες ακόμα
στις μέρες μας ή ξεπερασμένες κατηγορίες σκέψης;», 22-23 Νοεμβρίου 2014.

195
 αγγελος Γουνοπουλος

Η κανονιστική Ηθική: απομάγευση που επέφερε ο εργαλειακός

ενοχή και εξιλέωση επιστημονικός λόγος έγινε Τυπικό Δίκαιο.
Περάσαμε από τη θεϊκή εντολή στους φυ-
Ο Γιανναράς λέει πως στον Χριστιανισμό
σικούς επικαθορισμούς, και από εκεί στη
«[…] η πληθωρική, σχεδόν νευρωτική εμ-
λογική της κοινωνικής λειτουργίας και κα-
μονή στη συγχώρηση αμαρτημάτων, εγκλη-
τασκευής. Η αγωνία της αιώνιας τιμωρί-
μάτων, πλημμελημάτων, ολισθημάτων πα-
ας του θεϊκού δικαίου και η άτεγκτη απει-
γιδεύει αναγκαστικά τον άνθρωπο σε μιαν
λή της φύσης του φυσικού δικαίου αντι-
αντίληψη της σχέσης του με τον Θεό μονό-
καταστάθηκαν από τις πολιτισμικές και
τροπα δικανική: σχέση ενοχής - εξιλέωσης
ιστορικές συνθήκες, την πάλη των ιδεών
[…] η εικόνα του Θεού ταυτίζεται στις συ-
και των τάξεων, που συγκροτούν ιστορι-
νειδήσεις με αυτήν του Εντολέα-Νομοθέτη
κό δίκαιο. Ακρότατη συνέπεια αυτής της
και του Κριτή-Τιμωρού, με άμεσο συνειρμό
ιστορικής πορείας αποτυχίας κάθε μεσσι-
και πρώτη έγνοια του ανθρώπου την ενο-
ανικού απολύτου ήταν η αποδόμηση κάθε
χή […]».3 Ρωτούν ο Σπινόζα και ο Γιαννα-
θεμελίωσης δικαίου σε κάποιο καθολικό
ράς: Γιατί η κανονιστική ή η αποκαλυπτι-
νόημα και η ανάδυση της αυθαιρεσίας της
κή θρησκευτική ηθική αποσκοπεί κυρίως
απόφασης της εκάστοτε ισχύος.
στην ενοχή και την εξιλέωση; Γιατί ο άν-
Στις ατομοκεντρικές δυτικές κοινωνί-
θρωπος καλείται να αισθάνεται συνέχεια
ες που βγαίνουν από τον φεουδαλικό κό-
ότι φταίει ακόμα και γι’ αυτό που συντε-
σμο, ο βασικός σκοπός του δικαίου εί-
λέστηκε πριν γεννηθεί;
ναι η αυτοσυντήρηση, δηλαδή η ασφά-
Για τον Γιανναρά, ο άνθρωπος έχει δύο
λεια, η οποία συμπληρώνεται στις καπι-
δυνατότητες: να υπάρχει ατομοκεντρικά,
ταλιστικές κοινωνίες περισσότερο ή λιγό-
δηλαδή εγωιστικά, ή να υπάρχει κοινωνι-
τερο από την έξαρση της ελευθερίας της
οκεντρικά, δηλαδή αναφορικά προς τον
επιθυμίας – επιθυμίας η οποία στον μετα-
Άλλο. Όταν υπάρχει ατομοκεντρικά, επιδι-
μοντέρνο καταναλωτικό κόσμο εκδηλώ-
ώκει μια εξασφάλιση και μια σταθερότη-
νεται ως ακόρεστη διαρκής ηδονική από-
τα. Σε αυτή την προσπάθειά του ειδωλο-
λαυση, ως Μόδα. Τίποτε δεν είναι ιερό,
ποιεί το μυστήριο, καθιστά το αίνιγμα του
όλα επιτρέπονται. Το κακό είναι αυτό που
κακού και της ηθικής επιλογής και ζωής
απειλεί την αυτοσυντήρηση και την ακό-
ένα νομικό/δικανικό σχήμα, έναν κανονι-
ρεστη επιθυμία. Κάθε καθολικό νόημα
στικό κώδικα συμπεριφοράς.4 Ιστορικά, ο
ηθικός νόμος στις πρώιμες χριστιανικές αποσύρεται στο χρονοντούλαπο της ιστο-
κοινωνίες θεμελιώθηκε ως Θεϊκό Δίκαιο. ρίας ή ιδιωτεύει, μπροστά στον φόβο του
Με την Αναγέννηση και κυρίως τον Δια- ολοκληρωτισμού του. Τι ειρωνεία όμως,
φωτισμό και τον Ρομαντισμό, μετατράπη- διότι, καθώς καλπάζει ο μηδενισμός του
κε σε Φυσικό Δίκαιο. Με την περαιτέρω νοήματος, καλπάζει και ο ολοκληρωτι-
σμός του νοηματικού μηδενισμού του. Ο
μηδενισμός ενέχει τόσο δογματισμό, όσο
Αθήνα 2005 (2003), σσ. 61, 63. και αδιαφορία.
3
Χρήστος Γιανναράς, Το Αίνιγμα του Κακού, Ο σύγχρονος άνθρωπος αγωνιά. Επι-
Ίκαρος, Αθήνα 2009, σσ. 260-261. ζητώντας τη σταθερότητα, καταφεύγει
4
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 133. στον νόμο, που πειθαρχεί, και την από-

196
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
λαυση, που διασκεδάζει. Το φιλελεύθε-
ρο άτομο της κοινωνίας του εμπορεύμα-
τος χάνει κάθε αναφορά και σχέση με τον
άλλο άνθρωπο και ο εγωισμός αποθεώνε-
ται ως δημιουργική αρχή. Οι τυπικές, νο-
μικές σχέσεις εξασφαλίζουν στον άνθρω-
πο μια απρόσωπη συνύπαρξη επιδιώκο-
ντας μια ζωή χωρίς εντάσεις και κοινω-
νικά πάθη, μετατρέποντας τη δυνατότητα
για αγάπη, σε ανεκτικότητα μπροστά στο
φόβο κάθε δογματισμού της κοινής ζωής.
Ενίοτε, αναδύεται το κακό της αδιαφο-
ρίας ενός περίκλειστου στον εαυτό ατό-
μου. Ο αδιάφορος και ο δογματικός δεν
μπόρεσαν να αποφύγουν τον ατομοκε-
ντρικό τους πυρήνα και να ανοιχτούν στη
σχέση διαλόγου με τους άλλους. Τα όρια
της ελευθερίας του φιλελεύθερου ατόμου
στενεύουν. Ο φίλος της ελευθερίας δεν
ζει με ελευθερία. Όχι γιατί δεν μπορεί να
επιλέξει (όταν το μπορεί) από ένα πλήθος
από προϊόντα, αλλά γιατί, ζώντας χωρίς
νόημα, δεν μπορεί να βρει χαρά σε αυτά.
Από την άλλη, συνυπάρχουν μαζί του οι
άνθρωποι που στερούνται και της ασφά-
λειας και της ελευθερίας. Μόνο που φαί-
νεται σήμερα, ως επί το πλείστον, να στε-
ρούνται εξίσου και νοήματος.
Απέναντι στην κανονιστική ηθική, ο
Γιανναράς ονομάζει Χριστιανισμό το εκ-
κλησιαστικό γεγονός. Η εκκλησιαστική
ζωή είναι η κοινή ζωή των πιστών – ζωή
μετοχής στην ελευθερία της αγάπης του
Θεού και όχι ένα σύνολο κανόνων, ένα
σύστημα νοησιαρχικών ιδεών και αξιών,
τήρησης κανόνων και δήλωσης αφηρημέ-
νης πίστης σε ακατανόητα δόγματα. Αυ-
τός ο τρόπος ζωής δεν κατανοείται νοητι-
κά, ούτε αποτελεί μια ψυχολογική εκδή-
λωση συναισθημάτων. Βιώνεται εμπειρι-
κά από τον όλο άνθρωπο στις σχέσεις του
με τους άλλους, τον Θεό, την πλάση. Ο
197
Τρόπος ζωής είναι το Πώς της ύπαρξης,
το Πώς δηλαδή η ύπαρξη υπάρχει.5
Όταν καθίσταται η εκκλησιαστική
εμπειρία ένας εξωτερικός τύπος, αλλο-
τριώνεται σε θρησκευτικό σύστημα. Σε
αυτή την περίπτωση, το καλό και το κακό
δεν αποτελούν βίωμα σύγκρισης τρόπων
ζωής, αλλά, εντασσόμενα σε δικανικές
λογικές και νόρμες συμπεριφοράς, αντι-
κειμενοποιούνται και κανοναρχούν αναί-
τια τη ζωή.6 Τότε, «[…] το κακό κατανο-
είται όχι μόνο αφηρημένα, ως παράβα-
ση του θείου νόμου, […] αλλά και προ-
σωποποιημένο, ταυτισμένο με υπάρξεις
σκοτεινές, αντίπαλες του Θεού […] Έτσι,
στο άγχος της ενοχής για τις παραβάσεις,
στην αγωνία για επαπειλούμενη τιμωρία,
προστίθεται και ο τρόμος για την παντα-
χού παρουσία, τη δύναμη και την πανουρ-
γία του προσωποποιημένου, ενυπόστατου
κακού».7 Αυτή την εμπειρία ο Γιανναράς
την αναγνωρίζει στον Μεσαίωνα, όπου
«[…] ο ανθρώπινος βίος, στις μαζικά (και
αλλοτριωτικά) “εκχριστιανισμένες” κοι-
νωνίες της μετα-ρωμαϊκής στην Ευρώ-
πη Δύσης, να μεταβάλλεται σε πραγματικό
εφιάλτη […] Εξαιτίας του ο Χριστιανισμός
(το εκκλησιαστικό γεγονός) ταυτίστηκε στη
συνείδηση του ευρωπαίου ανθρώπου (και
όχι μόνο) με μια θρησκεία βασανιστικών
ενοχών, τρόμου για το κακό, πανικού για
την τιμωρία των αμαρτιών με αιώνια κό-
5
Χ. Γιανναράς, «Χριστούγεννα: το Πώς και το
Τι», Καθημερινή 22 Δεκεμβρίου 2013, σελ. 21.
6
Χρήστος Γιανναράς, Το Αίνιγμα του Κακού,
ό.π., σελ. 135. Η αναγνώριση του χριστιανισμού
σε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρα-
τορίας συνέβαλε πολύ στη θρησκειοποίηση και
εργαλειοποίηση της πίστης (ό.π., σελ. 134).
7
Χ. Γιανναράς, ό.π., σελ. 135-136.
 αγγελος Γουνοπουλος
λαση».8 Ανάλογη κανονιστική ηθική λει-
τουργία εκδηλώνει αρκετές φορές το φυ-
σικό και το τυπικό δίκαιο.
Ο Σπινόζα, στο σημαντικότερο έργο
του, την Ηθική,9 προσπαθεί να «Διορθώ-
σει τον Νου» μιας φιλοσοφικής και θεο-
λογικής παράδοσης που κατανοεί το καλό
και το κακό προσωποποιημένο και οριο-
θετεί τη συμπεριφορά σε δικανικούς κα-
νόνες, ως Καθήκον. Ο «Νόμος του Θεού»
λειτουργεί ως μηχανισμός πειθάρχησης,
και τα έργα του, ως συνέπειες άγνωστων
βουλών, μυστικοποιούνται, αποκτώντας
μαγική διάσταση. Ο Σπινόζα έρχεται σε
σφοδρή αντιπαράθεση με τη μαγική και
μυστικοποιημένη δεισιδαιμονία, θεμελι-
ώνοντας την αλήθεια/ηθική του στη φυ-
σική τάξη του κόσμου, στον τρόπο που
τα πράγματα υπάρχουν και ενεργούν με
αναγκαίο τρόπο. Το καλό και το κακό
θα προκύψει ως ζήτημα κατανόησης και
εναρμόνισης με τη λειτουργία και νομοτέ-
λεια της φύσης.
Η Φύση στον Σπινόζα ταυτίζεται με
τον Θεό και υπάρχει από πάντα. Αιώνια
Εκφράζεται και Τροποποιείται σε απειρία
Τρόπων. Δεν δημιουργήθηκε από το μη-
δέν από κάποιον Θεό δημιουργό, ούτε και
θα εξαφανιστεί κάποτε σε αυτό. Ο Σπι-
νόζα επιδιώκει να απαλλαγεί από μια μα-
κρά θεολογική παράδοση αποκαλυπτι-
κής ηθικής της Δημιουργίας, όπου το ηθι-
κό κτιστό εξυπηρετεί τον θεϊκό σκοπό και
τις μυστικές βουλές του Κυρίου, ενίο-
τε άγνωστες στον άνθρωπο και γνωστές
στο ιερατείο. Στην αποκαλυπτική ηθική,
ο θεϊκός Σκοπός γίνεται το ηθικό Μέτρο
του ανθρώπου. Βάσει αυτού κρίνεται το
8
Ό.π., σελ. 135-136.
9
Spinoza, Ηθική, μτφρ. Ε. Βανταράκης, Εκκρε-
μές, Αθήνα 2009.
198
καλό και το κακό του. Η ηθική αποκτά
μετα-φυσική, υπερβατολογική θεμελίω-
ση. Ο Σπινόζα, αντίθετα, θεμελιώνει την
ηθική στην ανθρώπινη φύση και όχι σε
ανύπαρκτους μεταφυσικούς σκοπούς και
βουλές.10 Ο σκοπός της Δημιουργίας υπό-
σχεται απόλαυση (παράδεισο) στο επέ-
κεινα, ή κολασμό, ως αντάλλαγμα για τον
εδώ και τώρα ιστορικό πόνο (αμαρτία). Ο
Σπινόζα θέλει να απελευθερώσει τον άν-
θρωπο από φόβους και ελπίδες, που τον
εμποδίζουν να ζήσει στα όρια των δυνα-
τοτήτων της φύσης του.
Επιπλέον, με το ορθολογιστικό και
ντετερμινιστικό του εμμενές σύστημα,11
10
Για τον Σπινόζα, ο Θεός/Φύση δεν έχει κανένα
σκοπό, ούτε περιορίζεται σε επιλογές που τον
εξυπηρετούν. Ο Θεός/Φύση μόνο ενεργεί και το
ενέργημα δεν έχει Τέλος, δηλαδή τελικό αίτιο,
παρά μόνο ποιητικό, δηλαδή Αρχή. Η Αρχή δεν
κατανοείται με τη χρονική έννοια, ως αφετηρία
και σημείο εκκίνησης, αλλά με τη λογική, που
διέπει την ύπαρξη. Ο άνθρωπος θέτει σκοπούς
με βάση αυτό που του αυξάνει τη δύναμη και
τη χαρά.
11
Ο Θεός/Φύση, υπάρχοντας, Ενεργεί τα πά-
ντα και δεν Παθαίνει τίποτα, αφού δεν εξαρ-
τάται από κάποιο εξωτερικό αίτιο για να υπάρ-
ξει, αλλά υπάρχει με αναγκαίο τρόπο ως η μόνη
Απόλυτα Ελεύθερη ύπαρξη. Το Βασίλειο της
Αναγκαιότητας και το Βασίλειο της Ελευθερίας
ταυτίζονται. Έτσι, χρειάζεται η κατανόηση του
πρώτου για να κερδηθεί το δεύτερο. Ο άνθρω-
πος υπάρχει ως Τρόπος της Φύσης/Θεού και,
καθώς δεν είναι ο ίδιος αιτία της ύπαρξής του,
δεν είναι απόλυτα ελεύθερος, αλλά αναγκασμέ-
νος και παθητικός, με διαφορετικούς βαθμούς
ελευθερίας, καθώς υφίσταται διαφορετικούς
βαθμούς εξάρτησης από εξωτερικά αίτια που
επιδρούν επάνω του (έχει φθορά και τέλος/θά-
νατο). Ο σκοπός του ανθρώπου ως Αιτία και Λό-
γος της ύπαρξής του είναι να εμμείνει στο είναι
του, δηλαδή να αυξάνει τη δύναμη/ενεργητικό-
τητά του στον βαθμό του εφικτού, αίροντας τα
εμπόδια που την περιορίζουν ή την καταστέλ-
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
επιδιώκει να ανατρέψει την πηγή των
ενοχών, τον μύθο του Αυτεξούσιου, σύμ-
φωνα με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος, έχο-
ντας ελευθερία βούλησης, έχει και πλήρη
ευθύνη των επιλογών και των συνεπειών
τους. Ο φτωχός έχει ευθύνη της φτώχειας
του, ο καταθλιπτικός της κατάθλιψής του,
ο κακοποιός της κακίας του. Η κόλαση εί-
ναι συνέπεια της ελευθερίας που δεν αξι-
οποίησε ορθά ώστε να βραβευτεί με πα-
ραδείσους. Για τον Σπινόζα όμως, ο άν-
θρωπος δεν έχει ελεύθερη βούληση, αλλά
εξαρτάται από καθορισμούς της φύσης
του, δηλαδή από αίτια έξω από αυτόν,
τα οποία αγνοεί, ονομάζοντάς τα Τύχη ή
Ατυχία. Ο άνθρωπος καλείται να κατανο-
ήσει την αναγκαιότητα της πραγματικό-
τητας και όχι να τη χαράξει με την ανύ-
παρκτη ελευθερία της βούλησής του.
Ο Χρήστος Γιανναράς ερμηνεύει τον
μύθο του Αυτεξούσιου ως την προσπάθεια
του ανθρώπου να ασφαλιστεί από την
αβεβαιότητα, από αυτό που διαφεύγει της
εξουσίας του. Η αβεβαιότητα, αλλά και
ό,τι απειλεί τη φαντασιακή μας βεβαιότη-
τα, γίνεται για εμάς το κατεξοχήν Κακό.
Για τον άνθρωπο που δεν αντέχει την
Αγωνία και την Τραγικότητα της ύπαρξής
του, το κακό είναι η σχετικότητα και το
ανεξέλεγκτο. Το καλό είναι το απόλυτο
και το ελέγξιμο. Αντί να αφεθεί ο άνθρω-
πος στην αγάπη του Θεού,12 προσπαθεί
λουν. Ο άνθρωπος έχει Πάθη, ενδιαφέροντα και
συμφέροντα, ενώ ο Θεός/Φύση είναι α-παθής
και αδιάφορος για τον άνθρωπο. Και αυτό, για-
τί δεν είναι ο άνθρωπος η αιτία της ύπαρξης του
Θεού/Φύσης ‒για να είναι ο σκοπός του‒, αλλά
το αντίθετο. Το πεπερασμένο διακρίνεται από το
αιώνιο, όχι με βάση τη χρονική διάρκεια, αλλά
από τον Τρόπο της Ύπαρξής τους.
12
Χ. Γιανναράς, ό.π., σελ. 128-129. Για τον
Γιανναρά, ο Θεός υπάρχει ως κοινωνία σχέσε-
199
να τον αντικαταστήσει. Αντί να αποδεχτεί
το τραγικό αίνιγμα του κακού και το λυ-
τρωτικό μυστήριο του καλού, προσπαθεί
να ελέγξει τη ζωή με μύθους, ιδεολογίες,
νόμους και στρατούς. Συνεπώς, η κανο-
νιστική ηθική, ως νόμος που επιβάλλεται
εξωτερικά στον άνθρωπο, είναι συνέπεια
της αδύνατης προσπάθειάς του να κατορ-
θώσει το απόλυτο σε έναν κόσμο σχετικό.
Η σχετικότητα του καλού
και του κακού
Τόσο ο Γιανναράς, όσο και ο Σπινόζα,
θα ερευνήσουν το Πώς υπάρχουν οι άν-
θρωποι, τον Τρόπο της ύπαρξής τους, και
όχι το τι Είναι στην Ουσία τους. Το καλό
και το κακό μάς γνωστοποιείται από την
πραγματικότητα, δηλαδή από την Εμπει-
ρία. Η εμπειρία δεν παράγει άμεσα τη
γνώση της πραγματικότητας, αλλά την
ελέγχει διαρκώς. Η εμπειρία του καλού
και του κακού ελέγχει την ηθική ζωή του
ανθρώπου. Ποια όμως είναι η εμπειρία,
για τον Σπινόζα και τον Γιανναρά;
Στη Γένεση διαβάζουμε ότι ο Θεός,
μόλις δημιούργησε τον κόσμο του κτι-
στού, «εἶδεν τά πάντα, ὅσα ἐποίησε, καλά
λίαν».13 Ο Γιανναράς επισημαίνει: «[…]
οι φιλόλογοι παρατηρούν ότι η εβραϊκή
λέξη tôb, που μεταφράζεται τόσο ως κα-
λός όσο και ως αγαθός, χρησιμοποιείται
ων αγάπης, ως Αγία Τριάδα, αφού ο Πατήρ γεν-
νά τον Υιό και εκ-πορεύει το Πνεύμα. Ο Πατήρ
υπάρχει σε σχέση ως γεννήτωρ του Υιού και ως
ο εκπορεύων το Πνεύμα. Γεννά τον Υιό και εκ-
πορεύει το Πνεύμα επειδή αγάπη εστί. Και εστί
αγάπη επειδή υπάρχει σε σχέση αναφορική, δη-
λαδή δεν προηγείται η αγάπη της σχέσης, ούτε
το ανάποδο. Ο τρόπος ύπαρξης του Θεού είναι
Ενέργημα Αγάπης, ο Λόγος και ο Σκοπός Του.
13
Γένεσις 1:31.
 αγγελος Γουνοπουλος
με την ελληνική σημασία τού αισθητικά
ωραίου μόνο στο βιβλίο της Γένεσης, κεφ.
1, στίχος 31 […] στις περισσότερες όμως
περιπτώσεις η λέξη tôb δηλώνει κάθε τι
(πράγμα ή πρόσωπο) που προκαλεί στον
άνθρωπο ευχάριστη αίσθηση, ευφορία,
όπως και κάθε τι που διευκολύνει τη ζωή ‒
σημαίνει το χρήσιμο, το ωφέλιμο, το απο-
τελεσματικό, για τον άνθρωπο».14 Ο Σπι-
νόζα γνωρίζει καλά την εβραϊκή γραμ-
ματεία και γράφει: «Καθένας βάσει των
νόμων της φύσης ορέγεται ή αποστρέφε-
ται αναγκαία αυτό που κρίνει πως είναι
καλό ή κακό».15 Το καλό και το κακό κα-
τανοείται μέσα από μια ανθρωποκεντρι-
κή οπτική, σύμφωνα δηλαδή με το ωφέλι-
μο για την ανθρώπινη φύση, αφού με τον
όρο καλό σημαίνεται αυτό που ξέρουμε
με βεβαιότητα ότι μας είναι ωφέλιμο, ενώ
με τον όρο κακό αυτό που ξέρουμε με βε-
βαιότητα ότι μας εμποδίζει από αυτό.16
Συνεπώς, το καλό και το κακό εκφράζο-
νται ταυτόχρονα και νοητικά και σωμα-
τικά/συναισθηματικά. Νοητικά εκφρά-
ζονται με τη Γνώση και την Άγνοια17, και
14
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 50.
15
Spinoza, ό.π., μέρος 4ο, πρόταση 19, σελ. 371.
16
Ό.π., μέρος 4ο, ορισμός 1, σελ. 348.
17
Spinoza, ό.π., μέρος 4ο, πρόταση 64, σελ.
429. Το κακό είναι κατάσταση άγνοιας με διπλή
σημασία. Αφενός, η άγνοια οδηγεί στην κακή
κατάσταση, καθώς δεν γνωρίζουμε τι μας κά-
νει καλό και τις αιτίες του. Αφετέρου, η κακή
κατάσταση ενέχει μόνο άγνοια και λύπη, διότι
από τη λύπη δεν μπορούμε να μάθουμε τίποτε
για τον εαυτό μας. Ο λυπημένος άνθρωπος είναι
ένα αδύναμο πνεύμα που κυριαρχείται από ενο-
χές και χαμηλή αυτοεκτίμηση, καθώς οδηγείται
από την αυτομεμψία. Μόνο αυξάνοντας τη δύ-
ναμή του, αγγίζοντας την πληρότητα των δυνα-
τοτήτων του, γνωρίζει ο άνθρωπος τα αληθινά
αίτια της ύπαρξής του. Και στον Χριστιανισμό
η αμαρτία (αστοχία) εκφράζει άγνοια. Έτσι, ο
200
συναισθηματικά με τη Χαρά και τη Λύ-
πη.18 Η χαρά, βοηθούμενη από τον Λόγο,
είναι πάντα Καλή, ενώ η λύπη είναι πάντα
Κακή.19 Η ηθική, για τον Σπινόζα, είναι
μια ανθρώπινη υπόθεση που αφορά μια
κατάσταση και όχι μια ελεύθερη επιλογή.
Για τον Σπινόζα και τον Γιανναρά, το
καλό και το κακό δεν υπάρχουν πουθενά
μέσα στη φύση των πραγμάτων, δεν είναι
ιδιότητες ή κατηγορήματά τους, ούτε αυ-
θύπαρκτες οντότητες τα ίδια.20 Ο Σπινό-
ζα λέει πως «[…] [οι άνθρωποι] πιστεύ-
Χριστός, στον Σταυρό του Μαρτυρίου, με κα-
τανόηση στρέφεται στον Πατέρα/Θεό λέγοντας:
«Πάτερ, ἄφες αὐτοῖς· οὐ γάρ οἴδασι τί ποιοῦσι»
(Λουκ. 23:34). Το κακό ως άγνοια το συναντού-
με και σε όλη την πλατωνική παράδοση.
18
Ό.π., μέρος 4ο, πρόταση 59, σελ. 422.
19
Ό.π., μέρος 3ο, πρόταση 59, σελ. 421-422.
Βέβαια, η Λύπη και η Χαρά, το καλό και το
κακό, δεν υπάρχουν στον άνθρωπο σε απόλυ-
το βαθμό, σε καθαρή μορφή. Τα πράγματα πά-
ντα είναι για εμάς αντιφατικά και σύνθετα, σε
μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Κάτι που μας
κάνει κακό, κάνει και καλό. Η αντιφατική και
τραγική πραγματικότητα αντιμετωπίζεται, για
τον Σπινόζα, όταν κατορθώσει ο άνθρωπος να
φτάσει στη Διανοητική Αγάπη του Θεού/Φύσης,
κατάσταση στην οποία «κατανοεί τον κόσμο
από την οπτική του Θεού/Φύσης» στον βαθμό
του εφικτού και αισθάνεται μόνο καθαρή χαρά
(Spinoza, Πραγματεία για τη Διόρθωση του Νου,
μτφρ. Β. Γρηγοροπούλου - B. Jacquemart, Πό-
λις, Αθήνα 2000, σελ. 27). Για τον Γιανναρά, το
Ευαγγέλιο, η Ενσάρκωση και η Ανάσταση είναι
ένα χαρμόσυνο μήνυμα και μαρτυρία ζωής. Η
Ορθοδοξία είναι η θεολογία και η θεοτροπία της
Χαράς. Μόνο που κατανοείται ο λυτρωτικός και
αναπόφευκτος ρόλος της λύπης, όπως του πέν-
θους, άρα και η πραγματικότητα της τραγικότη-
τας της ύπαρξης. Η Σωτηρία στον ορθόδοξο κό-
σμο δεν έγκειται στη χαρά, αλλά στην ελευθερία
της ασκητικής τής αγάπης, που δεν είναι καθό-
λου απαλλαγμένη από λύπη («χαρμολύπη»).
20
Ό.π., μέρος 3ο, πρόλογος, σελ. 232.
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
ουν ότι όλα τα πράγματα έγιναν για τους
ίδιους και λένε τη φύση κάποιου πράγ-
ματος καλή ή κακή καταπώς επηρεάζο-
νται από αυτό […]».21 Εμείς ονομάζου-
με καλό ή κακό αυτό που προκαλεί καλό
ή κακό σ’ εμάς. Έτσι, «[…] δεν θέλουμε,
δεν ορεγόμαστε, δεν επιθυμούμε, ούτε προ-
σπαθούμε κάτι επειδή το κρίνουμε καλό·
αλλά αντιθέτως κρίνουμε κάτι καλό επειδή
το θέλουμε, το ορεγόμαστε, το επιθυμού-
με και το προσπαθούμε».22 Έτσι, το καλό
και το κακό είναι διαθέσεις του ανθρώπι-
νου σώματος όπως τις αντιλαμβάνονται
οι αισθήσεις και η νόησή μας. Ο άνθρω-
πος ανάγει αυτές τις επήρειες σε ιδιότη-
τες των πραγμάτων και συγκροτεί την αι-
σθητική και την ηθική σαν να είναι ιδιό-
τητα ή ουσία τους. Το καλό και το κακό
αφορά εμένα και σένα, ενώ για τον Θεό/
Φύση είναι εντελώς αδιάφορες ποιότητες.
Ο Θεός/Φύση βρίσκεται πέραν του καλού
και του κακού. Μόνο ο άνθρωπος βρίσκε-
ται εντός τους. Διαβάζουμε στον άγιο Μά-
ξιμο τον Ομολογητή: «Τό ἁπλῶς λεγόμε-
νον κακόν, οὐ πάντως κακόν· ἀλλά πρός
τι μέν κακόν, πρός τι δέ οὐ κακόν. Ὡσαύ-
τως καί τό ἁπλῶς λεγόμενον καλόν, οὐ πά-
ντως καλόν· ἀλλά πρός τι μέν καλόν, πρός
τι δέ οὐ καλόν».23 Και είναι καλό, για τον
Σπινόζα, όσο βοηθά την ανθρώπινη φύση
του καθενός να αναπτύξει τις δυνατότητές
της, και κακό όσο την εμποδίζει.24
21
Ό.π., μέρος 1ο, παράρτημα, σελ. 140-142.
22
Ό.π., μέρος 3ο, πρόταση 9, σχόλιο, σελ. 248.
23
Μαξίμου του Ομολογητού, Περί διαφόρων
ἀπόρων, Migne, P.G. 90, 413Β.
24
Διαβάζουμε στα αρεοπαγιτικά: «[...] επομέ-
νως, δεν υπάρχει κακή φύση, αλλά το κακό στη
φύση είναι το εξής: το να αδυνατούν τα φυσικά
στοιχεία να εκτελούν όσα συμφωνούν με τη φύση
τους» (Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Περί Θείων
201
Το καλό και το κακό είναι σχετικές έν-
νοιες, γιατί είναι σχετικές εμπειρίες, αφού
«[…] ένα και το αυτό πράγμα μπορεί ταυ-
τόχρονα να είναι καλό, κακό, καθώς και
αδιάφορο. Π.χ., η μουσική είναι καλή για
τον μελαγχολικό, κακή για τον θρηνούντα·
ενώ για τον κουφό αδιάφορη».25 Ο Γιαν-
ναράς λέει πως ακόμα και ο θάνατος εί-
ναι ανακούφιση για έναν βαριά άρρωστο.
Ο Σπινόζα, θέτοντας το καλό και το
κακό ως σχετικά, αναιρεί τον εδραιωμέ-
νο φιλοσοφικό και θεολογικό ανθρωπο-
κεντρισμό, αφού αυτό που είναι κακό για
τον άνθρωπο (π.χ. μια πυρκαγιά) είναι
καλό για τη γη και αδιάφορο για τον Θεό/
Φύση γενικά. Ο Γιανναράς, θέτοντας το
καλό και το κακό ως σχετικά, επαναθε-
μελιώνει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτή-
ρα της ηθικής, από τα άτομα, στη Σχέση.
Ο χριστιανικός ανθρωποκεντρισμός εί-
ναι ταυτόχρονα και κοινωνιοκεντρισμός.
Ο εγωισμός και ο ατομισμός είναι αντι-
ανθρωποκεντρισμός, αφού είναι αντι-κοι-
νωνιοκεντρισμός.
Για τον Σπινόζα, το καλό είναι σχετι-
κό, καθώς αναφέρεται από κάθε άνθρω-
πο σε αυτό που του είναι ωφέλιμο. Αλλά
υπάρχει, πέρα από το καθ’ έκαστον σχετι-
κό καλό, και το κατεξοχήν Καλό, ως κα-
θολικό αγαθό που είναι κοινό για όλους.
Το κοινό αγαθό το αναζητά από επιθυμία
η Αιτία της Ύπαρξης του κάθε ανθρώπου,
δηλαδή ο Λόγος της ύπαρξης, που ενυ-
πάρχει σε όλους. Ο υπαρκτικός Λόγος εί-
ναι σε όλους τους ανθρώπους κοινός.26
Ὀνομάτων, Περί Μυστικῆς Θεολογίας, Ζήτρος,
Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 315, αλλά και γενικά,
σελ. 291-331).
25
Spinoza, ό.π., μ. 4ο, πρόλογος, σελ. 346-347.
26
Ό.π., μέρος 4ο, θεώρημα 24-28, σελ. 212-214,
αλλά και Gilles Deleuze, Σπινόζα: Πρακτική Φι-
 αγγελος Γουνοπουλος
Για τον Σπινόζα, ο βασικός Λόγος είναι ο
Σκοπός της ύπαρξης, που οδηγεί στη μέ-
γιστη εφικτή χαρά και είναι η Διανοητι-
κή Αγάπη του Θεού/Φύσης, όταν στον χρι-
στιανισμό είναι η Ελευθερία της Αγάπης
του Θεού. Για τον Σπινόζα, είναι η αγάπη
που αναφέρεται στον Θεό/Φύση και όχι η
αγάπη του ίδιου του Θεού/Φύσης ή η αγά-
πη με τον Θεό/Φύση. Η Διανοητική Αγά-
πη δεν εκφράζει αγαπητική σχέση, αφού
ο Θεός/Φύση, καθώς είναι α-παθής, δεν
αγαπά, αλλά μόνο ενεργεί. Για τον Χρι-
στιανισμό όμως, ο Θεός αγάπη εστί, δη-
λαδή υπάρχει ως αγάπη, καθώς το κάθε
πρόσωπο της Αγίας Τριάδας αναφέρεται
στο άλλο, αλλά υπάρχει και ως αγάπη που
προσφέρεται από τον Θεό στον άνθρω-
πο κατά Χάρη, δηλαδή ως Δώρο. Έτσι, η
Ελευθερία της Αγάπης του Θεού εκφράζει
μια αγαπητική σχέση όπου ο Θεός καλεί
τον άνθρωπο και αυτός ανταποκρίνεται
με χαρά. Στον Σπινόζα, ο σωτήριος τρό-
πος ζωής της αγάπης για τον Θεό/Φύση,
δηλαδή για ένα τέλειο και αιώνιο Όλο, εί-
ναι μια θέαση, δηλαδή μια συναισθηματι-
κή νόηση, που την ονομάζει Ευδαιμονία ή
Μακαριότητα, όταν στον χριστιανισμό εί-
ναι μια μετοχή, μια σχέση μαζί Του.
Η πραγματικότητα ως Σύμπλεξη
ή ως Συσχετισμός Δυνάμεων
Διορθώνοντας τον Νου, ο άνθρωπος κα-
τανοεί ότι το καλό και το κακό δεν απου-
σιάζουν από τον κόσμο, διότι, αν και δεν
βρίσκεται στα πράγματα, βρίσκεται στο τι
αυτά προκαλούν μέσα στις σχέσεις τους.
Υπάρχουν ως έννοιες που εκφράζουν συ-
γκρίσεις, δηλαδή σχέσεις. Το πρόβλημα
λοσοφία, μτφρ. Κ. Καψαμπέλη, επιμ. Γ. Βώκος
- Π. Πούλος, Νήσος, Αθήνα 1993, σελ. 91-102.
202
της Ηθικής είναι ένα πρόβλημα σχέσεων,
και ιδιαίτερα ανθρώπινων σχέσεων, αφού
φορέας ηθικής είναι μόνο ο άνθρωπος.
Συνεπώς, είναι πρόβλημα Κοινωνικό, όχι
γιατί το κάθε πρόσωπο δεν φέρει καμία
ευθύνη, αλλά γιατί υπάρχει κοινωνικά,
επηρεάζεται από τον Άλλον και το Περι-
βάλλον του, και το επηρεάζει. Ο σκοπός
μας υλοποιείται, ή όχι, μαζί με τους άλ-
λους. Ο ατομικός σκοπός ενεργείται κοι-
νωνικά, δι-ατομικά, δια-προσωπικά.
Στο Καρτεσιανό Cogito ergo Sum
(«Σκέφτομαι άρα Υπάρχω»), συναντού-
με το συνειδητό υποκείμενο, το «Εγώ»,
διότι, καθώς εγώ σκέφτομαι, γι’ αυτό και
υπάρχω. Το σκεπτόμενο άτομο ενεργεί τη
σκέψη του εσωτερικά με βάση τα εξωτε-
ρικά του ερεθίσματα και συνεπώς υπάρ-
χει εντός του.27 Στον Σπινόζα όμως, δεν
σκέφτομαι «Εγώ», αλλά «Αυτό Σκέφτε-
ται» και, άρα, «Αυτό Υπάρχει». Το Αυτό,
υπάρχοντας κοινωνικά, δεν είναι απρό-
σωπο με την έννοια ότι δεν υπάρχει, αλλά
είναι απρόσωπο με την έννοια ότι υπάρ-
χει ως σχέση, ότι είναι σχέση.28 Ο Σπινό-
27
Γράφει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: «Ο Καρ-
τέσιος τοποθετεί την αλήθεια στον χώρο της υπο-
κειμενικότητας […] Αυτό δημιουργεί μια επανά-
σταση, διότι για πρώτη φορά αποσυνδέει το υπο-
κείμενο από τις κεκτημένες παραδοσιακές και
ομαδικές αλήθειες […] από οτιδήποτε δεν είναι
προσωπική της, ατομική σκέψη». Το καρτεσιανό
υποκείμενο «[…] είναι ένα ψυχικό υποκείμενο
(το εγώ το φροϋδικό κατάγεται από τέτοιου εί-
δους «ψυχικότητα»)» (π. Νικόλαος Λουδοβίκος,
Ψυχανάλυση και Ορθόδοξη Θεολογία, Αρμός,
Αθήνα 2003, σελ. 16-17).
28
Ο Μπαλιμπάρ θα πει ότι «[...] κανένας δεν
μπορεί, στην πράξη, να σκέφτεται εντελώς μό-
νος, χωρίς να εκφράζει τις απόψεις του, χωρίς να
επικοινωνεί έστω και μόνο με έναν στενό κύκλο
φίλων. Ο τόπος της σκέψης δεν είναι το άτομο-
ιδιώτης ή η μυστικότητα της συνείδησης που απο-
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
ζα, για να απαλλαγεί από τον καρτεσια-
νό ατομοκεντρισμό, διέλυσε το υποκείμε-
νο στη σχέση. Όπως λέει ο Μπαλιμπάρ,
το αντικείμενο της σπινοζικής «Ηθικής»
δεν είναι το καρτεσιανό ή το εμπειριστι-
κό υποκείμενο, αλλά «[...] η διαδικασία ή
το δίκτυο της κυκλοφορίας των συναισθη-
μάτων και των ιδεών».29 Συνεπώς, υπάρ-
χει στον Σπινόζα «[...] μία αρχή του ελά-
χιστου ορίου ατομικότητας, ή του μέγιστου
ορίου συμπίεσης του ατόμου, που τοπο-
θετείται επακριβώς στους αντίποδες του
κλασικού ατομικισμού».30
Ο Γιανναράς δεν πέταξε μαζί με τα
νερά και το μωρό. Δεν στέκεται στους
αντίποδες των άκρων, αλλά συνθέτει τις
αλήθειές τους, καθώς κατανοεί τις ελλεί-
ψεις τους. Μιλά για Πρόσωπο, δηλαδή
για την ύπαρξη του ανθρώπου, που δεν
Είναι σχέση, αλλά Υπάρχει/Ενεργεί σχέ-
σεις, που σχετίζεται ενεργητικά, διαλέγε-
ται, κοινωνεί και επικοινωνεί με άλλους
και τον Θεό. Ο Καρτέσιος έδωσε έμφαση
στον εσωτερικό ατομικό εαυτό, ο Σπινό-
ζα στη σχέση, ενώ ο Γιανναράς δίνει έμ-
φαση τόσο στην προσωπικότητα, όσο και
στην κοινωνικότητα. Το Πρόσωπο δεν
υπόκειται απόλυτα ‒ούτε και εξαφανίζε-
ται μέσα‒ στις σχέσεις. Δεν ισοπεδώνεται
η προσωπικότητα από το κοινωνικό δί-
κτυο, αλλά ενεργεί, διαλέγεται, κοινωνεί
και επικοινωνεί με τους άλλους και τον
τελεί τη φιλοσοφική του υποστασιοποίηση, αλλά
η ίδια η επικοινωνία, όποια κι αν είναι τα όρια
ή η έκτασή της [...] γίνεται κατανοητό επομένως
γιατί η Ηθική [του Σπινόζα] δεν έθεσε ως αξί-
ωμα ότι “εγώ σκέφτομαι”, αλλά ότι “ο άνθρω-
πος σκέφτεται”» (Etienne Balibar, Ο Φόβος των
Μαζών: Σπινόζα, Μαρξ, Φουκώ, μτφρ. Τ. Μπέ-
τζελος, Πλέθρον, Αθήνα 2010, σελ. 80).
29
Ό.π., σελ. 82.
30
Ό.π., σελ. 86.
203
κόσμο, συνεπώς δημιουργεί και δημιουρ-
γείται. Το Πρόσωπο υπάρχει σε σχετική
ελευθερία βούλησης και επιλογής όταν το
σπινοζικό α-πρόσωπο, δι-ατομικό υποκεί-
μενο υπάρχει σε σχετική ελευθερία κίνη-
σης και λειτουργίας.
Η διαφορά ανάμεσα στον Σπινόζα και
τον Γιανναρά εντοπίζεται στην Ελευθερία
που αποδίδουν στον άνθρωπο. Στον Γιαν-
ναρά η ελευθερία, αν και σχετική, είναι
υπαρξιακή (κατ’ εικόνα Θεού), αφού η
Ύπαρξη προηγείται της Φύσης, δηλαδή η
ελευθερία προηγείται της αναγκαιότητας.
Η Φύση, σε αυτή την κατανόηση, μοιάζει
να εμποδίζει την ύπαρξη, αν αναλαμβάνει
τον ρόλο του κακού. Στον Σπινόζα όμως,
η ελευθερία είναι υπαρξιακή αλλά και φυ-
σική/λειτουργική, ως βαθμός κίνησης, ως
βαθμός ενεργήματος. Εδώ η Ύπαρξη ταυ-
τίζεται με τη Φύση και η ελευθερία είναι
το άλλο όνομα της αναγκαιότητας. Αυτό
που επιτρέπεται να κινηθεί καταδεικνύει
και αυτό που εμποδίζεται. Το ενδεχομενι-
κό υπάρχει, για τον Γιανναρά, όταν, για
τον Σπινόζα, εκφράζει απλώς μια πλάνη,
συνέπεια της άγνοιας των αιτίων/λόγων
που καθορίζουν τα πάντα, σχετιζόμενων
με αυτά με αναγκαίο τρόπο. Για τον Σπι-
νόζα, «ο Θεός δεν παίζει ζάρια».31 Για τον
Γιανναρά, ακριβώς η σχεσιακή πραγμα-
τικότητα είναι που επιτρέπει την επιλο-
γή της ελευθερίας από την ατομική φυ-
σική ανάγκη και τα δεσμά των ενορμήσε-
ων, δηλαδή την αναφορά στον άλλο και
στην επιθυμία του. Στα πλαίσια της σχέ-
σης αναδύεται ‒τόσο για τον Γιανναρά,
31
Η διάσημη φράση του Αϊνστάιν εκφράζει
απόλυτα τη σπινοζική σκέψη, από την οποία και
εμπνεύστηκε, αφού ο μεγάλος φυσικός γνώριζε
καλά και θαύμαζε πολύ τον μεγάλο φιλόσοφο
της εμμένειας.
 αγγελος Γουνοπουλος

όσο και για τον Σπινόζα‒ η εμπειρία του χαρά, και στη δεύτερη, λύπη.
καλού και του κακού.
Έτσι, ο άνθρωπος, στον Σπινόζα, εί- Η ηθική της χαράς και της λύπης.
ναι ένας Συσχετισμός, μια Σύμπλεξη32 δυ- Η προσπάθεια για Αγάπη
νάμεων, όπου η μείωση της δύναμής μου
Οι συναισθηματικές επήρειες της χαράς
είναι κακή για μένα, ενώ η αύξησή της
και της λύπης δεν είναι διαστροφές και
καλή, εξέλιξη που οφείλεται στη συσχέτι-
παθήσεις της φύσης, από τις οποίες πρέ-
ση/σύμπλεξη με ένα εξωτερικό αίτιο. Το
πει να απαλλαγούμε διεκδικώντας τη θεϊ-
κακό εκφράζει μια κατάσταση αδυναμίας,
κή α-πάθεια, όπως σε ένα πλήθος από φι-
δηλαδή λιγότερης δύναμης. Είναι ζήτημα
λοσοφικές και θρησκευτικές παραδόσεις.
βαθμού. Υπό την έννοια αυτή, το θετικό
Τα συναισθήματα εκδηλώνονται στη
υπάρχει στα πράγματα ως δύναμη/ενέρ-
φύση, και το ζητούμενο για τον άνθρωπο
γεια, και το αρνητικό απλώς δεν υπάρχει
είναι, όχι να τα εκμηδενίσει ζώντας μόνο
στην πραγματικότητά τους. Εμείς ονομά-
με τον Λόγο, κάτι το ακατόρθωτο,33 αλλά
ζουμε ως αρνητικό έναν βαθμό μικρότε-
να προσπαθήσει να μετασχηματίσει στον
ρης δύναμης/ενέργειας σε σύγκριση με
βαθμό του εφικτού τα παθητικά συναι-
έναν μεγαλύτερο. Η αύξηση ή η μείωση
σθήματα της λύπης, ή τα ά-λογα συναι-
της δύναμης ενέργειας έχει να κάνει με
σθήματα της χαράς, σε ενεργητικά συναι-
τις ταιριαστές ή τις αταίριαστες συσχετί-
σθήματα έλ-λογης χαράς, δηλαδή σε χα-
σεις των όντων. Το ζήτημα, για τον Σπι-
ρούμενα Πάθη.
νόζα, είναι να δει ποια όντα ή πράγματα
Για τον Σπινόζα, ο άνθρωπος είναι το
συμφωνούν με ποια, και ποια όχι, οπότε
Conatus του, δηλαδή η Προσπάθεια (ενί-
και έχουμε καλές ή κακές Συναντήσεις με
οτε κοπιώδης34) να διατηρήσει και να
αυτά ‒ ποια δηλαδή όντα και ποιες συνα-
αναπτύξει τη δύναμή του ‒ προσπάθεια
ντήσεις ευνοούν την ενεργητικότητα της
όχι μόνο να αυτοσυντηρηθεί, όπως στον
δύναμής μου (potentia) και ποια ασκούν
Χομπς, αλλά ως έφεση ή τάση για αξιοπρε-
δύναμη επί αυτής (potesta), περιορίζο-
πή ζωή, δηλαδή για έναν τρόπο ζωής όπου
ντάς τη. Στην πρώτη περίπτωση, έχω
αναπτύσσει πλήρως τη φύση του. Σε αυτή
την προσπάθεια ο άνθρωπος διαπιστώνει
32
Ο άνθρωπος, καθώς συναντιέται με άλλους
τρόπους της ύπαρξης (και όχι απαραίτητα με ότι αυξάνει την ενεργητική του δύναμη
άλλους ανθρώπους), συμπλέκεται μαζί τους, και ελευθερία κυρίως όταν ζει με Αγάπη. Η
με αποτέλεσμα, όταν συντίθεται με αυτούς, να Αγάπη δεν είναι βραβείο της αρετής, αλλά
αναπτύσσει συναισθήματα που όλα ανάγονται η ίδια η Αρετή.35 Το ενέργημα του ανθρώ-
με έναν τρόπο σε παθήματα χαράς ή αγάπης, ή,
όταν αποσυντίθεται από αυτούς, να αναπτύσσει 33
Ό.π., μέρος 4ο, πρόταση 58, σχόλιο, σελ. 421.
συναισθήματα ή παθήματα λύπης ή μίσους. Η
χαρά και η αγάπη, ειδικά όταν συνοδεύονται
34
Ο Σπινόζα τελειώνει την Ηθική ως εξής: «[…]
από τον Λόγο, αυξάνουν πάντα τη δύναμη ενέρ- Αν πράγματι η σωτηρία ήταν ευχερής και μπορού-
γειας του ανθρώπου, ενώ η λύπη και το μίσος τη σε να βρεθεί χωρίς μεγάλο μόχθο, πώς θα ήταν
μειώνουν, όχι τόσο με την έννοια της ποσοτικής δυνατόν να παραμελείται σχεδόν από όλους;
πρόσθεσης ή αφαίρεσης, αλλά κυρίως της ποι- Αλλά όλα τα λαμπρά είναι τόσο δύσκολα όσο και
οτικής σύμπλεξης ή απο-σύμπλεξης δυνάμεων σπάνια» (ό.π., μέρος 5ο, πρόταση 23, σελ. 508).
(Gilles Deleuze, ό.π., σελ. 56-57). 35
Ό.π., μέρος 5ο, πρόταση 42, σελ. 506.

204
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
που που αγαπά συνιστά τη σωτήρια κατά-
στασή του και δεν είναι μια πράξη καθή-
κοντος που αναμένει το τέλος για να επι-
βραβευτεί. Άρα, η Αγάπη είναι το κατεξο-
χήν Καλό. Η απουσία Αγάπης, το κατεξο-
χήν Κακό.36 Ο Λακάν διαπίστωνε: «[…] ο
Νόμος της Αγάπης είναι ο βασικός Νόμος
της Ύπαρξης για τον Σπινόζα, όταν για τον
Καντ για παράδειγμα ήταν το ηθικό δίκαιο,
δηλαδή το κανονιστικό Καθήκον».37
Έτσι, «[…] το κακό είναι πραγματικό-
τητα απουσίας πληρότητας, όχι υποστατι-
κή παρουσία του αρνητικά υπαρκτού».38
Το κακό, αν και δεν υπάρχει καθαυτό,39
υπάρχει η πραγματικότητά του.40 Γι’ αυτό
36
Για τον Σπινόζα, ο άνθρωπος από τη φύση του
προσπαθεί να οδηγηθεί σε υψηλότερη τελειότη-
τα, δηλαδή σε μια κατάσταση όπου εναρμονί-
ζεται η ζωή του ταιριαστά με τη φύση του. Δεν
το καταφέρνει όταν κάτι τον εμποδίζει. Το καλό
είναι συνεπώς μια φυσική τάση, ενώ το κακό,
ένα εμπόδιο που προκαλεί στέρηση καλού. Στην
κατάσταση της υψηλότερης τελειότητας, δηλα-
δή εναρμόνισης με τη φύση του, ο άνθρωπος
αισθάνεται και βιώνει αγάπη. Στη χαμηλότερη,
βιώνει την παντελή απουσία της.
37
Slavoj Žižek, ό.π., υποσημείωση 12, σελ. 171.
38
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 166.
39
Λέει ο Μέγας Βασίλειος: «[…] το κακό είναι
στέρηση αγαθού», και επιβεβαιώνει ο Μάξιμος ο
Ομολογητής: «[…] τό κακό οὔτε ἐστί, οὔτε ἔσται
κατ’ οἰκείαν φύσιν ὑφεστώς· οὔτε γάρ ἔχει καθ’
ὁ,τιοῦν οὐσίαν ἤ φύσιν ἤ ὑπόστασιν…» (Βασι-
λείου Καισαρείας του Μεγάλου, Ὁμιλίαι 9, 4,
Migne P.G. 31, 341Β, και Μαξίμου του Ομο-
λογητού, Πρός Θαλάσσιον, περί διαφόρων ἀπό-
ρων, Migne, P.G. 90, 253A, στο Χρήστος Γιαν-
ναράς, ό.π., υποσημείωση 5, σελ. 166).
40
Για τον Σπινόζα, τα αντίθετα δεν υπάρχουν
στην πραγματικότητα του Θεού/Φύσης, όπου
όλα είναι θετικά· η δύναμη/ενέργεια δεν χάνε-
ται, ούτε και δημιουργείται, αλλά τροποποιείται.
Η στέρηση δύναμης εκφράζει την πραγματικό-
τητα της λιγότερης δύναμης, κάτι το περισσότε-
205
και το καλό και το κακό δεν βρίσκονται
στη φύση του ανθρώπου, αλλά στον τρό-
πο ζωής του, στον τρόπο που θα σχετιστεί
με τον κόσμο του. Για τον Γιανναρά, το
κακό υπάρχει ως άρνηση καλού μόνο αν
κατανοηθεί μέσα από τη σχετικά ελεύθε-
ρη δυνατότητα επιλογής του ανθρώπου
να αρνηθεί, δηλαδή να απορρίψει, τη σχέ-
ση που γεφυρώνει το χάσμα με τον άλλο
και τον Θεό. Επιπλέον, υπάρχει ως βιω-
μένη άρνηση του τρόπου ζωής του αν-
θρώπου, που ομοιάζει με τον τρόπο ύπαρ-
ξης του Θεού, που είναι και το κατεξο-
χήν καλό του. Άρα, για τον Γιανναρά, το
καλό και το κακό υπάρχουν ως κατάστα-
ση/βίωμα ελευθερίας, όπως και στον Σπι-
νόζα, αλλά επιπλέον και ως ηθική ελεύ-
θερη επιλογή ενός κακού ή καλού τρόπου
της ύπαρξης.41
Καθώς λέει ο Σπινόζα, η Αιτία της
ύπαρξής μας είναι ο Θεός/Φύση, και ‒
καθώς ο άνθρωπος χαίρεται περισσότε-
ρο με ένα όμοιο πράγμα με αυτόν, άρα με
έναν άλλο άνθρωπο‒42 συνεπάγεται ότι
ρο ή λιγότερο θετικό. Το αρνητικό δεν υπάρχει
στον Θεό/Φύση. Ο άνθρωπος όμως βιώνει το
κακό ως παρουσία και όχι ως στέρηση καλού,
ως αποσύνθεση και όχι ως σύνθεση σε μικρό-
τερο βαθμό τελειότητας. Ο άνθρωπος βιώνει τις
αντιθέσεις και τις αντιφάσεις.
41
Ο Γιανναράς γράφει: «[…] το κακό, ούτε πε-
ριλαμβάνεται στην αιτιότητα που συγκροτεί τη
δημιουργία ούτε αντιμάχεται αυτή την αιτιότητα
[…] το κακό δεν είναι μια άλλη, “αυτοφυής” στο
κτιστό λογική, αντίθετη με τη λογική που θέλησε
για τα υπαρκτά ο Θεός. Το κακό είναι υπαρκτική
επιλογή, που ως πραγμάτωση ελευθερίας μετέχει
στον καλόν λίαν χαρακτήρα της δημιουργίας.
Αντιστρατεύεται το κακό όχι τον λόγο/αιτία του
κτιστού, αλλά τον λόγο/σκοπό της υπαρκτικής
του πληρότητας ‒ είναι επιλογή αυτομηδενισμού
αντί της πληρότητας» (ό.π., σελ. 167).
42
Spinoza, ό.π., μέρος 4ο, πρόταση 31, πόρισμα,
 αγγελος Γουνοπουλος
τη μεγαλύτερή του χαρά ο άνθρωπος την
έχει εξαιτίας ενός άλλου ανθρώπου ή του
Θεού/Φύσης. Για τον Σπινόζα, ο άνθρω-
πος είναι Θεός για τον άνθρωπο. Η σπινο-
ζική Ηθική είναι μια προσπάθεια του αν-
θρώπου ως σχέσης που επιθυμεί το καλό
τού να αγαπά και να αγαπιέται.
Καθώς στον Σπινόζα το κακό εμφανί-
ζεται ως λιγότερη τελειότητα, ανακύπτει
το εξής ερώτημα, που θέτει και ο ίδιος
ο Σπινόζα και το οποίο απαντά: «Αν όλα
έπονται από την αναγκαιότητα της τελειό-
τητας της φύσης του Θεού, από πού προ-
ήλθαν άραγε τόσες ατέλειες στη φύση; […]
Δεν απαντώ παρά το εξής: επειδή δεν του
έλειψε η ύλη για να δημιουργήσει τα πά-
ντα, από τον ύψιστο ώς τον κατώτατο βαθ-
μό τελειότητας ή, για να κυριολεκτήσω πε-
ρισσότερο, επειδή οι νόμοι της φύσης τού
ήταν τόσο ευρείς ώστε αρκούσαν για την
παραγωγή όλων όσα μπορούν να συλλη-
φθούν από κάποιον άπειρο νου».43 Το
κακό για τον άνθρωπο ως ατέλεια (λιγό-
τερη τελειότητα) δημιουργήθηκε από τον
Θεό απλώς επειδή μπορούσε να το κάνει.
Και το έκανε ενεργώντας την απειρία των
υπαρκτών τρόπων.
Αν όμως το λιγότερο τέλειο υπάρχει
από τη φύση, και μάλιστα σε πολλαπλές
διαβαθμίσεις, δεν συνεπάγεται αυτό ότι
κάποιοι προορίζονται εξαιτίας των καθο-
ρισμών της ύπαρξής τους να αγγίξουν τη
Μακαριότητα και την Ευδαιμονία και άλ-
λοι όχι; Δεν σημαίνει ότι ο Σπινόζα έφτα-
σε στη Γνώση επειδή μπορούσε εκ φύ-
σεως, ενώ αυτό για άλλους είναι εκ των
πραγμάτων αδύνατο; Έτσι, μια κατώτε-
ρη τελειότητα, σύμφωνα με τη σπινοζι-
κή σκέψη, παραμένει στη στέρηση, στη
σελ. 381-382.
43
Ό.π., μέρος 1ο, παράρτημα, σελ. 142.
206
ζωή δηλαδή του κακού, στην ασύνει-
δη και ά-χαρη ατέλεια του μηχανιστικού
ζώου που, αν και αισθάνεται μια κάποια
χαρά, δεν μπορεί να την αποδώσει σε κά-
ποιο εξωτερικό αίτιο ώστε να αισθανθεί
αγάπη γι’ αυτό. Πόσο ευνοημένος από
τα πράγματα ήταν τελικά ο Σπινόζα, που
η αναγκαιότητα της φύσης του και των
αναγκαίων συναντήσεών του τον οδήγη-
σαν στη σωτηρία του, ενώ άλλες υπάρ-
ξεις καταδικάστηκαν σε μια χαμοζωή;
Στον Γιανναρά, τα πράγματα θα είναι δι-
αφορετικά ‒ τόσο όσο χρειάζεται για να
προσφερθεί η σωτηρία ως δυνατότητα σε
όλη την πλάση. Η διαφορά τους οφείλε-
ται σε μια άλλη κατανόηση του υπαρκτι-
κού Λόγου, δηλαδή σε μια άλλη κατανό-
ηση της ελευθερίας και της αγάπης ‒ συ-
νεπώς, σε μια άλλη ηθική, δηλαδή σε μια
άλλη ασκητική.
Η ηθική της ελευθερίας
στον Χρήστο Γιανναρά
Ο Γιανναράς διακρίνει τον Θεό, τη Φύση
και τον άνθρωπο στη λογική τους.44 Όχι
ότι ο άνθρωπος υπάρχει ως «κράτος εν
κράτει», ακολουθώντας άλλους φυσικούς
νόμους απ’ ό,τι η φύση45 ‒ κάτι που και
για τον Σπινόζα θα ήταν παράλογο. Έτσι,
για τον Γιανναρά, ο άνθρωπος ως Φύση
υπάγεται στις δεσμεύσεις και τις εξαρτή-
σεις της φύσης (χρόνο, φθορά, παθήσεις,
θάνατο, ένστικτα, ανάγκες, συναισθήμα-
44
Για τον Γιανναρά, ο τρόπος ύπαρξης του
ακτίστου είναι η ελευθερία της Τριαδικότητας
ως Σχέσης Αγάπης. Ο κτιστός άνθρωπος, αν και
υπάρχει σχετικά ελεύθερος, εντούτοις δεν υπάρ-
χει ως αγάπη, αλλά έχει τη δυνατότητά της. Η
κτιστή φύση, από την άλλη, υπάρχει απόλυτα
αναγκασμένη.
45
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 35.
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
τα, κ.λ.π.), αλλά όχι στη λογική της.46 Η
φύση υπάρχει ως μηχανιστική αιτιοκρα-
τία, όταν ο άνθρωπος διατηρεί τη δυνα-
τότητα να ζήσει με τον τρόπο του τριαδι-
κού Θεού, δηλαδή με την ελευθερία της
αγάπης Του. Ακριβώς επειδή ο άνθρωπος
υπάρχει ως δυνατότητα να ζήσει έτσι ή
αλλιώς, επιλέγοντας ελεύθερα τον τρόπο
ζωής του, έστω και αν αυτή η ελευθερία
είναι σχετική, γι’ αυτό υπάρχει και ως φο-
ρέας Ηθικής. Η δυνατότητα της αγάπης ή
της απόρριψής της συγκροτεί την ηθική
του επιλογή.
Η πραγματικότητα της αγάπης υπάρ-
χει μόνο όταν η Αιτία και συνεπώς ο
Σκοπός της ύπαρξής μου δεν βρίσκεται
«εντός» μου. Επειδή βρίσκεται «εκτός»
μου, καθώς αναφέρεται στον Άλλο (Θεό
και πλησίον), έχω τη δυνατότητα να μπο-
ρώ να επιθυμήσω, να θελήσω, να βουλη-
θώ να αναφερθώ, να στραφώ εκεί, να συ-
νάψω σχέση, να ανταποκριθώ σε ένα κά-
λεσμα.47 Έτσι, ο άνθρωπος αποκτά τη δυ-
νατότητα να ζήσει τη φυσική αναγκαι-
ότητά του κλεισμένος στον κόσμο της
φθοράς και του θανάτου, ή να την υπερ-
βεί με την εμπειρία της ελευθερίας της
αγάπης προς τον άλλο άνθρωπο, την πλά-
ση και τον Θεό. Συνεπώς, ο Γιανναράς
συμφωνεί με τον Σπινόζα ότι νόημα κο-
μίζει ο άνθρωπος και όχι η Φύση. Για τον
Σπινόζα, το νόημα είναι να ζήσει ο άν-
46
Γράφει σχετικά: «[…] με δεδομένο ότι ο άν-
θρωπος είναι φύση (αποτελεί μέρος της φύσης)
και ταυτόχρονα λειτουργεί με λογική διαφορετική
από αυτήν που διαπιστώνει στη φύση, βιώνει δι-
αφορά λειτουργίας του όλου [...]» (ό.π., σελ. 35).
47
Για τον Γιανναρά, «[…] πρόβλημα οντολογι-
κό, πρόβλημα νοήματος των όντων και του εί-
ναι, τίθεται μόνο αν το σύμπαν έχει την αιτία του
“έξω” από τα φυσικά του όρια, μετά-τη-φύση
του» (ό.π., σελ. 72).
207
θρωπος σύμφωνα με τη φύση του· για
τον Γιανναρά, να ζήσει σύμφωνα με τον
τρόπο του Θεού. Το νόημα είναι και το
Καλό του, η αιτία και ο σκοπός της ύπαρ-
ξης του ανθρώπου. Όμως, το νόημα ‒θε-
ωρεί ο Γιανναράς‒ προϋποθέτει ελευ-
θερία βούλησης,48 την οποία ο Σπινόζα
απορρίπτει, αποδίδοντάς τη στη φαντα-
σία του ανθρώπου. Αυτή η ελευθερία της
βούλησης θέτει το ηθικό ζήτημα, για τον
Γιανναρά, ενώ η επιλογή και η βιωτή ενός
τρόπου ζωής θέτει το πρόβλημα του κα-
λού και του κακού. Γι’ αυτό και «το πρό-
βλημα του κακού ‒λέει ο Γιανναράς‒ δεν
μπορεί να τεθεί παρά μόνο με τους όρους
της λογικής του ανθρώπου, όρους νοήμα-
τος του υπαρκτού […]».49
Όπως διαπιστώσαμε ήδη, ο Γιανναράς
διακρίνει τη λογική που διέπει την κτιστή
φύση, από τον άκτιστο Θεό και τον κτι-
στό άνθρωπο. Η Ηθική ως λογική αφορά
τον άνθρωπο και μόνο, διότι «[…] το επί-
θετο ηθικός δηλώνει τη σχετική ελεύθερη
βούληση του ανθρώπου […]»,50 ελευθερία
που απουσιάζει από την υπόλοιπη φύση.51
Συνεπώς, αυτό που χαρακτηρίζει την ηθι-
κή, για τον Γιανναρά, σε αντίθεση με τον
Σπινόζα, δεν είναι το καλό και το κακό,
που εκφράζει έναν τρόπο ύπαρξης, για
48
Ό.π., σελ. 35.
49
Ό.π., σελ. 35.
50
Ό.π., σελ. 17.
51
Ο Γιανναράς σημειώνει: «Εντοπίζουμε το
κακό σε δεδομένα της φυσικής πραγματικότητας
[…] και σε ανάλογες εκφάνσεις της ανθρώπινης
συμπεριφοράς. Στην ανθρώπινη συμπεριφορά οι
εμφανίσεις του κακού είναι ενδεχόμενες. Οι αντί-
στοιχες πτυχές της φυσικής πραγματικότητας εί-
ναι νομοτελειακές […] ονομάζουμε φυσικό κακό
το προερχόμενο από τη φύση. Και ονομάζουμε
ηθικό κακό το οφειλόμενο στην ανθρώπινη συ-
μπεριφορά» (ό.π., σελ. 17).
 αγγελος Γουνοπουλος
το οποίο και συμφωνούν, αλλά η δυνατό-
τητα της ελευθερίας επιλογής αυτού του
τρόπου ‒ ελευθερίας σχετικής στον Γιαν-
ναρά, ανύπαρκτης στον Σπινόζα. Έτσι, η
ηθική ως λογική που διέπει τον άνθρωπο,
για τον Γιανναρά, είναι η σχετική Ελευθε-
ρία της Επιλογής ‒ όταν, για τον Σπινόζα,
είναι η Αναγκαιότητα της Επιθυμίας.52
Για τον Γιανναρά, η Αρχή, δηλαδή η
Λογική που διέπει την ανθρώπινη ύπαρ-
ξη ως κατ’ εικόνα Θεού, είναι η σχετική
Ελευθερία Βούλησης, η οποία και θέτει
το ηθικό πρόβλημα. Ο άνθρωπος υπάρχει
ηθικά, αφού αποφασίζει και ενεργεί το
καλό ή το κακό, λόγω του ότι ο άνθρωπος
ελευθερία εστί.53 Η Ελευθερία της Αγά-
πης, ή η απουσία της, δηλαδή ο τρόπος
ζωής που είναι καθ’ ομοίωση με τον τρό-
πο ύπαρξης του Θεού, που αγάπη εστί,54
είναι αυτός που θέτει την εμπειρία του κα-
λού και του κακού στον άνθρωπο, αλλά-
ζοντας τα όρια της φύσης του.55
Όπως γράφει ο Βιτγκενστάιν στην
52
Για τον Σπινόζα, «[…] η Επιθυμία είναι όρεξη
με συνείδηση αυτής» (μέρος 3ο, πρόταση 9, σχό-
λιο, σελ. 247-248), είναι «[...] η ίδια η ύπαρξη
του ανθρώπου» (Roger Scruton, Spinoza, Ενάλι-
ος, Αθήνα 2006, σελ. 49).
53
Και ο άνθρωπος υπάρχει ως σχετική ελευθε-
ρία, αφού «[…] η ύπαρξη προηγείται από κάθε
προκαθορισμό ουσίας ή φύσης» (ό.π., σελ. 75).
54
Παραμένουμε οπωσδήποτε δεσμευμένοι από
τα όρια της ανθρώπινης ζωής να εκφράσει την
εμπειρία της με λόγια. Έτσι, «[…] με την αν-
θρώπινη νόηση και γλώσσα ορίζουμε τον τρόπο
υπαρκτικής ελευθερίας και πληρότητας του ακτί-
στου ως αγάπη («αγάπη εστί»)» (ό.π., σελ. 236).
55
Ο άνθρωπος υπερβαίνει το κακό της ιδιοτέλει-
ας, του εγωισμού και του φυσικού ατομοκεντρι-
σμού του όταν ανοίγεται στον Άλλο, ζώντας και
μετέχοντας στον κοινό τρόπο της αλληλοπρο-
σφοράς της αγάπης, δηλαδή στον καλό τρόπο
ζωής (ό.π., σελ. 78).
208
Πραγματεία (Tractatus) του σχετικά με
την ηθική, «[…] οι καλές και οι κακές
πράξεις της ανθρώπινης βούλησης δεν αλ-
λάζουν τον κόσμο, υπό την έννοια ότι δεν
αλλάζουν τα γεγονότα, δηλαδή το πώς εί-
ναι τα πράγματα στον κόσμο. Αλλάζουν,
όμως, “τα όρια του κόσμου” (Tractatus
6.43), δηλαδή επηρεάζουν το πώς φαίνε-
ται ο κόσμος ως ολότητα στον άνθρωπο
που πράττει ηθικά. Συνεπώς, στον άνθρω-
πο που πράττει με αγαθή πρόθεση, ο κό-
σμος φαίνεται “εντελώς διαφορετικός”
από τον κόσμο του ανθρώπου που πράτ-
τει με κακή πρόθεση (Tractatus 6.43) ο
κόσμος του ευτυχισμένου ανθρώπου είναι
άλλος από τον κόσμο του δυστυχισμένου
ανθρώπου (Tractatus 6.43)».56
Καθώς η ηθική αφορά ένα συνειδητό
ον που βούλεται σχετικά ελεύθερα, ενώ το
καλό και το κακό μια κατάσταση που κι-
νητοποιεί αυτή τη βούληση αλλά και αλ-
λάζει τα όρια της φύσης της, μπορούμε να
συμπεράνουμε ότι το αίνιγμα του καλού
και του κακού δεν ταυτίζεται με την ηθική
πράξη, σύμφωνα με τον Γιανναρά, αφού
το πρώτο αναφέρεται στη ζωή με αγάπη
ή χωρίς αυτήν και αφορά όλη την πλάση,
ενώ το δεύτερο χαρακτηρίζει τη συνει-
δητή επιλογή αυτής της ζωής και αφορά
μόνο τον άνθρωπο.57 Στον Σπινόζα όμως,
56
A.C. Grayling, Βιτγκενστάιν, μτφρ. Γ. Πα-
παϊωάννου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006
(1988), σελ. 72.
57
Τι γίνεται, για παράδειγμα, με τα ζώα; Η
εμπειρία δείχνει ότι τα έμβια όντα αισθάνονται
αγάπη σε κάποιο βαθμό, αν και δεν κατέχουν
την έννοιά της (βέβαια, μπορεί να εκφράζουν
τα συναισθήματά τους με άλλα σημαινόμενα,
που η ανθρώπινη κατανόηση αγνοεί). Ζουν με
έναν τρόπο χαράς ή λύπης, έχουν δηλαδή συναι-
σθηματικές επιρροές, ακόμα και αν υποθέσουμε
ότι δεν έχουν συνείδηση της αιτίας της (πράγμα
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
ταυτίζονται, καθώς δεν υπάρχει ελευθερία
επιλογής για να τα διακρίνει.
Για τον Γιανναρά, ο άνθρωπος δύνα-
ται, βούλεται και προσπαθεί να υπάρξει
ατομοκεντρικά με εγωισμό, ή κοινωνιο-
κεντρικά με αγάπη, γι’ αυτό και υπάρχει
ως ηθικός φορέας. Το αν θα κατανοηθεί
από αυτόν η αδιάφορη φύση ως καλή λίαν
ή ως κακή, είναι ζήτημα λογικής. Λογική
σημαίνει Τρόπος Ύπαρξης. Δεν αλλάζει
δηλαδή μόνο μυαλά ο άνθρωπος, αλλά
και τρόπο ζωής, για να κατανοεί τη φύση
καλή λίαν. Αν ο άνθρωπος ζει ατομοκε-
ντρικά και εγωιστικά, κατανοεί τη φύση
και τον άλλο άνθρωπο ως κακό, ως απει-
λή ή ως πράγμα προς χρήση. Αν όμως ζει
μέσα σε σχέσεις αγάπης με τους άλλους
και τον Θεό, τότε κατανοεί τη φύση και
τον άλλο άνθρωπο ως καλόν λίαν. Στην
πρώτη περίπτωση, «ο άνθρωπος είναι λύ-
κος για τον άνθρωπο», όπως στον Χομπς,
και στην άλλη, είναι ο «Θεός» του, όπως
υποστήριζε ο Σπινόζα.
Η πίστη και η λογική του κακού
Ρωτά εύλογα ο άνθρωπος: Γιατί ο Θεός
δημιούργησε τον κόσμο έτσι, ώστε η ατο-
αμφίβολο), οπότε και δεν μπορούν να αντιμετω-
πισθούν ως ηθικοί φορείς, σύμφωνα με τη γιαν-
ναρική θέση. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι είναι
άλλο πράγμα το καλό της αγάπης και το κακό
της απουσίας της, και άλλο η ηθική θέση. Η
αγάπη αφορά όλη την πλάση, ενώ η ηθική μόνο
τη συνείδηση και την ελευθερία του ανθρώπου.
Έτσι, από μια οπτική σκοπιά, η ηθική περνά σε
δεύτερη μοίρα, αφού αφορά μόνο τον άνθρωπο,
ενώ επιπλέον συγκροτείται μόνο μέσα από το
πρίσμα της δυνατότητας της αγάπης. Συνεπώς,
άλλη η ελευθερία του έλλογου ανθρώπου και
άλλη η ελευθερία της αγάπης του Θεού. Στην
πρώτη μετέχει μόνο ο ηθικός άνθρωπος, ενώ
στη δεύτερη όλη η πλάση.
209
μική ύπαρξη του ανθρώπου να πιστο-
ποιείται ως κακό; Η πρώτη απάντηση σε
αυτό το ερώτημα, λέει ο Γιανναράς, δεν
είναι έλλογη με τους όρους της λογικής
επαλήθευσης. Είναι, βεβαίως, έλλογη με
τους όρους της λογικής αποδοχής του μυ-
στηρίου, εκφράζει δηλαδή μια πίστη ‒
την εμπιστοσύνη δηλαδή του ανθρώπου
στην αγάπη του Θεού όταν πολλά πράγ-
ματα στον κόσμο την αμφισβητούν με τη
λογική τους.58 Ο άνθρωπος, με την πίστη,
επιτελεί ένα «[…] άλμα παραίτησης από
την ατομική λογική απαίτηση ή αυτοπεποί-
θηση, από τον τρόπο της φυσικής αυτοτέ-
λειας του κτιστού, άλμα εισόδου στον αγα-
πητικό τρόπο υπάρξεως του Ακτίστου».59
Όπως έλεγε ο Καντ, «[…] χρειάζεται να
περιορίσουμε την γνώση για να αφήσουμε
θέση στην πίστη».60
Η πίστη, για τον Γιανναρά, απελευ-
θερώνει από τη βάσανο του λογικού και
τις απαιτήσεις της σκέψης να συλλάβει
το παράδοξο και το ακατανόητο, να κά-
νει ρητό το άρρητο και να καταστήσει το
μυστήριο διαφανές στον άνθρωπο. Ακόμα
κι έτσι όμως, ο άνθρωπος, καθώς είναι λο-
γικό ον, προβληματίζεται όταν η εμπιστο-
σύνη που καλείται να εκφράσει έρχεται
58
Στην ερώτηση που θέτει ο Γιανναράς σχετικά
με το γιατί θα πρέπει ο άνθρωπος να πεθαίνει
μέσα σε φριχτούς πόνους, γιατί η φύση να εί-
ναι τόσο συντριπτικά αδιάφορη για την τύχη
του, απάντηση λέει πως δεν υπάρχει με βάση τη
λογική. Μόνο η εμπειρία της εμπιστοσύνης της
αγάπης του Θεού κρατάει τα λογικά του ανθρώ-
που στη θέση τους (ό.π., σελ. 237-238).
59
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 224, 235.
60
Herman Jean de Vleeschauwer, “Immanuel
Kant”, στο «Εγκυκλοπαίδεια της Πλειάδος»,
Ιστορία της Φιλοσοφίας. Η Καντιανή Επανάστα-
ση, μτφρ. Κ. Κατσιμάνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1978
(1973), σελ. 55.
 αγγελος Γουνοπουλος

σε άμεση αντιπαράθεση με τη λογική του.

Υπάρχει λοιπόν, σύμφωνα με τον Γιαννα- Συνοψίζοντας το
ρά, και μια λογική απάντηση στο παρα- ανθρωπολογικό αίνιγμα
πάνω ερώτημα. Σύμφωνα με αυτή, η φυ-
Η έντονη θρησκειοποίηση του Χριστια-
σική νομοτέλεια του λίαν καλός, δηλαδή
νισμού γονιμοποίησε την εξέλιξη της εκ-
του «περίπου καλός», που επιτρέπει την
κοσμίκευσης, τόσο στα πλαίσια της Ανα-
ύπαρξη του κακού μέσα στις σχέσεις, γί-
γέννησης, αλλά κυρίως με τον αντικλη-
νεται προϋπόθεση της πραγμάτωσης της
ρικαλικό Διαφωτισμό ως μια αντι-μετα-
ελευθερίας του ανθρώπου ως αγάπης.61
φυσική κίνηση απομάγευσης του κόσμου
Εδώ θέλει λίγη προσοχή. Διότι δεν οδη-
από τις δεισιδαιμονίες και τον μυστικι-
γεί κατ’ ανάγκη η έλλειψη του καλού στη
σμό, με τη συνδρομή της επιστημονι-
σχέση και στον κοινωνιοκεντρικό τρό-
κής επανάστασης και του ορθού λόγου.
πο ζωής. Αποτελεί απλώς μια προϋπόθε-
Όμως, ο Χριστιανισμός δεν είναι μαγεία
ση, ένα κίνητρο, όχι όμως και μια ασφα-
και μυστικισμός, αλλά μυστήριο απο-
λή οδό. Διότι η έλλειψη δεν αιτιολογεί ευ-
φατικό, αλλά και λογικό θετικό ενέργη-
θέως την επιθυμία για την πλήρωσή της.
μα. Ο Διαφωτισμός ως αντίδραση στην
Το χαρακτηριστικό, συνεπώς, της λο-
ακραία μαγική και δεισιδαιμονική διά-
γικής του ανθρώπου δεν είναι το κακό
σταση μεγάλου μέρους του «Υπαρκτού
ως έλλειψη, δηλαδή αυτό που λείπει από
Χριστιανισμού» θα οδηγηθεί σε μια προ-
το λίαν καλό. Δεν είναι ούτε καν το λίαν
βληματική Εκκοσμίκευση.
καλό. Η λογική που διέπει τον άνθρωπο
Στις ακρότατες συνέπειες του ο νεω-
είναι η Ελευθερία, δηλαδή η Δυνατότητα
τερικός κόσμος γίνεται ένας αντικειμε-
του να ζήσει με τον τρόπο της ενότητας
νικός κόσμος σχέσεων Πραγμάτων, ένας
της αγάπης του Θεού, ή με τον τρόπο του
Παγανισμός, αφού, όπως λέει ο Σεβαστά-
χωρισμού. Η δυνατότητα/ελευθερία και
κης, «[…] η ειδωλολατρία του μυστικού
όχι η καλή ή η αγαπητική φύση επιτρέ-
και του μαγικού δεν περιλαμβάνει παρά
πει στον ‒κτιστό‒ άνθρωπο να μετάσχει
δύο όρους: τον εαυτό και τα πράγματα».63
στον τρόπο του ακτίστου. Η δυνατότητα/
Ο εαυτός, για τον Νόρμπερτ Ελίας, γίνε-
ελευθερία επιτρέπει στο κτιστό να απο-
ται ένα «χωρίς εμείς εγώ»,64 όπου η κοι-
κοπεί από το άκτιστο, και όχι η κακή του
νή ζωή θρυμματίζεται και ο κοινωνικός
φύση.62 Διότι μπορεί «[…] ψυχή που δεν
σκοπός διαλύεται σε επιμέρους ατομι-
αμάρτησε ποτέ να μην αγιάσει», που τρα-
κούς αυτοσκοπούς. Οι νέες αναζητήσεις
γουδάει ο Σωκράτης Μάλαμας, αλλά δεν
οδηγούν στην Επιθυμία χωρίς Τρόπο και
σημαίνει ότι κάθε ψυχή που αμάρτησε
στην Ισχύ χωρίς Λόγο υπαρκτικό.
οπωσδήποτε και θ’ αγιάσει, αναιρώντας
Ο τυπικός Νόμος έρχεται να συγκρα-
την ελευθερία της ύπαρξης με τα δεσμά
τήσει την απουσία νοήματος, να παρα-
μιας σωτήριας έστω νομοτέλειας.
γάγει Δίκαιο ο ίδιος, ενώ η τυπική απρό-
σωπη σχέση επιτρέπει την αυτοσυντήρη-
61
Χ. Γιανναράς, ό.π., σελ. 78-79, και 225, 236.
62
Συνεπώς, «η φύση είναι και το κακό (της ιδιο-
τελούς αυτονομίας) και η ευλογία (της αυθυπερ-
63
Νικόλας Σεβαστάκης, ό.π., σελ. 42.
βατικής σχέσης)» (ό.π., σελ. 120-121). 64
Π. Νικόλαος Λουδοβίκος, ό.π., σελ. 19-20.

210
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
ση αλλά και εξατομικεύει την επιθυμία,
καθιστώντας την πιο ελέγξιμη από συ-
γκεντρωτικά κέντρα ισχύος, εδραιώνο-
ντας τον κοινωνικό και ατομικό Μηδενι-
σμό. Ο σύγχρονος κόσμος, όταν προσπα-
θεί να αντιμετωπίσει τον νοηματικό και
πολιτισμικό μηδενισμό, επενδύει στον
ατομοκεντρικό ωφελιμισμό και τη χρη-
στική λειτουργικότητα του ορθού λόγου.
Σε αυτή την εξέλιξη, οπωσδήποτε κομβι-
κό ρόλο παίζει η κοινωνία του εμπορεύ-
ματος και των αγορών, που πραγμοποι-
ούν και ανταλλάσσουν ολοένα και περισ-
σότερο τον κόσμο του επιστητού και της
ζωής. Κάθε τι το ιερό γίνεται ολοένα και
περισσότερο χρηστικό, ενώ και το μυστή-
ριο ελέγχεται για τη χρησιμότητά του.
Η Χρήση γίνεται το κατεξοχήν κίνη-
τρο, και ακόμα και τα συναισθήματα πρέ-
πει να ελεγχθούν και να χρησιμοποιη-
θούν κατάλληλα. Άλλοτε θα χαλιναγωγη-
θούν στον παραγωγικό άνθρωπο, για να
αυτοσυντηρηθεί, και άλλοτε θα αφεθούν
αχαλίνωτα στην επιθυμία του καταναλω-
τή. Όταν αυτό δεν καθίσταται εφικτό, θα
πρέπει να καταγγελθούν ως εμπόδια στην
αποδοτικότητα και την παραγωγικότητα,
ή ως δεκανίκια του λαϊκισμού των φοβι-
σμένων και τρομερών μαζών. Το συναί-
σθημα και το λογικό θα κατανοηθούν ως
ατομικές υποθέσεις και μόνο. Το πολιτικό
κοινωνιοκεντρικό πρόσωπο, δηλαδή το
κατεξοχήν ηθικό πρόσωπο, οπισθοχωρεί.
Το καλό είναι το χρήσιμο για μένα, και το
κακό ό,τι με εμποδίζει να το αποκτήσω.
Όλα τα άλλα είναι άχρηστα ή αδιάφο-
ρα. Ο κόσμος αντικειμενοποιείται σε αξί-
ες χρήσης χωρίς νόημα. Διότι το πρόβλη-
μα δεν είναι μόνο η ανταλλακτική αξία,
όπως στον κλασικό μαρξισμό, αλλά και
η αξία χρήσης χωρίς νόημα, αφού η ανά-
γκη χωρίς υπαρκτική αιτία και σκοπό δεν
211
αφήνει τον άνθρωπο λιγότερο ορφανό. Ο
Μαρξ αυτό το ήξερε καλά.
Ενίοτε διαπιστώνουμε αντιδράσεις
σε αυτή τη μηδενιστική κυνικότητα της
αγοράς. Μόνο που τούτο γίνεται ως επί
το πλείστον με όρους μεταμοντέρνου φο-
νταμενταλισμού, όπου συνυπάρχει ο δογ-
ματισμός και ο φανατισμός με όλες τις
σύγχρονες μορφές εκδήλωσης του μηδε-
νιστικού πλήθους ως μια πάλη στα αλώ-
νια της ηθικής ανάμεσα σε μανιχαϊστικές
δυνάμεις. Μια άλλη απάντηση στον μη-
δενισμό είναι η αποδέσμευση, η εξέγερ-
ση της ατομικής επιθυμίας χωρίς όριο και
σύνορα. Ο ατομικισμός, αντί για το κακό
της ανθρώπινης ύπαρξης, γίνεται το φυ-
σικό της καλό. Ο εγωισμός αποκτά θε-
τικά πρόσημα. Έτσι, λέει ο Γιανναράς,
«[…] ό,τι απειλεί, περιορίζει, υπονομεύ-
ει την εγωτική επιθυμία και επιδίωξη (εί-
ναι το κακό). Τελικά (και ανεπίγνωστα) το
κακό είναι ο “άλλος” που και μόνο με την
ύπαρξή του αντι-τίθεται στη δική μου ατο-
μική αυτοτέλεια και ιδιοτέλεια».65 Ο άλ-
λος γίνεται η κόλασή μου. Ζούμε την επι-
στροφή των Λύκων.66
Συνεπώς, για τον Χρήστο Γιανναρά,
δεν άλλαξε ιδιαίτερα μέσα στον χρόνο ο
ανθρωπολογικός τύπος, δηλαδή ο τρό-
πος ζωής και κατανόησης της ανθρώπινης
ύπαρξης. Η αυθεντία του θεϊκού νόμου,
που ερμηνεύτηκε από τον δυτικό κόσμο
ατομοκεντρικά, αντικαταστάθηκε από την
αυθεντία του ατομοκεντρικού ορθολογι-
στικού ωφελιμισμού της φύσης ή της κοι-
νωνικής σύμβασης, με αποτέλεσμα «[…]
ο “χαρακτήρας” του κακού παρέμεινε
αναλλοίωτα νομικός-δικανικός, απλοϊκά
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 142.
65
66
Γιώργος Πάσχος, Η Επιστροφή των Λύκων,
Σαββάλας, Αθήνα 2005.
 αγγελος Γουνοπουλος
συμπεριφορικός, άσχετος με το υπαρκτι-
κό πρόβλημα του ανθρώπου».67 Ο Κορνή-
λιος Καστοριάδης διαπιστώνει ότι η Δύση
δεν είχε μια οντολογία του κοινωνικού Εί-
ναι.68 Ο Σπινόζα και ο Γιανναράς θα κομί-
σουν μια τέτοια οντολογία, όπου η Επιθυ-
μία Μου είναι η Επιθυμία του Άλλου.
Το Μυστήριο και τα Είδωλα
Η σπινοζική ηθική προκύπτει από τη φυ-
σική επιθυμία, την προσπάθεια/τάση και
την ενεργητική κίνηση του ανθρώπου,
ενώ η κανονιστική ηθική από το καθή-
κον συμμόρφωσης, από ένα πλέγμα υπα-
κοής, ελπίδας και φόβου, επιβράβευσης
και τιμωρίας. Ο σπινοζικός άνθρωπος εί-
ναι ο κατεξοχήν φυσικός άνθρωπος, ενώ
ο κανονιστικός άνθρωπος είναι ο κατε-
ξοχήν τυπικός άνθρωπος. Ο πρώτος εί-
ναι φύση, ο άλλος είναι τύπος. Ο γιαννα-
ρικός άνθρωπος υπερβαίνει τη φύση και
τον τύπο. Είναι ο άνθρωπος του υπαρ-
κτικού μυστηρίου. Ο Σπινόζα επιδιώκει
να κατανοήσει ορθολογικά τη φύση, ο
Γιανναράς επιδιώκει μυστηριακά να την
υπερβεί. Η υπέρβαση, η αλλαγή των ορί-
ων του κόσμου και της φύσης, δεν γίνε-
ται μέσα από την άρνηση ή την απαλλα-
γή του ανθρώπου από αυτήν, κάτι εξάλ-
λου το ακατόρθωτο, αλλά μέσα από τη
μεταμόρφωσή της σε θεούμενη φύση (και
όχι θεϊκή). Αυτή η μεταμόρφωση βιώνε-
ται μέσα στην κοινωνία, δηλαδή στις σχέ-
σεις αγάπης με τον άλλο άνθρωπο και τον
Θεό. Το ζητούμενο του μετασχηματισμού
της ανθρώπινης φύσης με τη διεύρυνση
των ορίων της, δηλαδή με την εκπλήρω-
ση των δυνατοτήτων της, αποτελεί το κε-
67
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 143.
68
Π. Νικόλαος Λουδοβίκος, ό.π., σελ. 19.
212
ντρικό αίτημα και του Σπινόζα. Έτσι, η
κατανόηση της Φύσης/Θεού και η Διανο-
ητική Αγάπη προς αυτήν/όν, οδηγεί σε μια
υπαρκτική αλλαγή του ανθρώπου όπου
τα όρια της φύσης του πληρούνται μέσα
στη Φύση, όταν στον Γιανναρά τα όρια
διευρύνονται/δημιουργούνται στην Και-
νή Φύση (καινούργια φύση), επειδή κοι-
νωνεί και σχετίζεται με το μετα-φυσικό.
Και στους δύο στοχαστές πάντως, η αν-
θρώπινη Φύση Γίνεται διαρκώς και δεν
Είναι ποτέ.
Τι είναι όμως ο άνθρωπος του υπαρ-
κτικού μυστηρίου; Τι είναι το Μυστήριο
που συναντούμε στον Χριστιανισμό και
το οποίο ενίοτε απουσιάζει από τα ορθο-
λογικά, μηχανιστικά συστήματα σκέψης,
και κυρίως από τα μυστικιστικά και μαγι-
κά κοσμοείδωλα, στων οποίων τον ανορ-
θολογισμό απάντησε κυρίως ο επιστημο-
νικός λόγος; Για τον Σεβαστάκη, η δια-
φορά του μυστηρίου από το μαγικό και
το μυστικό είναι η διαφορά του δημοκρα-
τικού ανθρώπου από τον πραγμοποιημέ-
νο εαυτό. Έτσι, «[…] ο δημοκρατικός άν-
θρωπος –σε αντίθεση με το καπιταλιστι-
κό είδωλό του– κατασκευάζει το μυστήριο
στη σχέση του με τους άλλους ανθρώπους
και όχι τόσο στη σχέση του με τα πράγμα-
τα. Ως προς αυτό παραμένει θεμελιωδώς
χριστιανός: αν το παγανιστικό μυστήριο
είναι φυσικό ή οντολογικό […] το μυστή-
ριο με τη χριστιανική έννοια του όρου εί-
ναι ηθικό και αγαπητικό […] Αντίθετα η
ειδωλολατρεία του μυστικού και του μα-
γικού δεν περιλαμβάνει παρά δύο όρους:
τον εαυτό και τα πράγματα, το εγώ και
το σύμπαν, μέσα στο οποίο στοιβάζονται
οι “άλλοι” άνθρωποι σαν δείγματα μιας
κοσμικής πανίδας και χλωρίδας πλάι στα
φυτά, στις θάλασσες, στους εξωγήινους,
 Το Αίνιγμα του κακού στον Μπαρούχ Σπινόζα και τον Χρήστο Γιανναρά
στα κουάρκς και στα νετρόνια».69 Το μυ-
στικό και το μαγικό, δηλαδή το παγανι-
στικό σύμπαν, εγκλωβίζεται στον εαυ-
τό του και τα πράγματα, αντικειμενοποι-
είται το ίδιο και πραγμοποιεί τα πάντα
στο διάβα του. Το Μυστήριο υπερβαίνει
το Εγώ και τα πράγματα, και αλλάζει τα
όρια της ύπαρξης. Ο σύγχρονος κόσμος
της επέκτασης του εμπορεύματος ευνοεί
έναν σύγχρονο παγανισμό, στενεύοντας
τα όρια της ύπαρξης στην χρηστικότη-
τά τους. Έτσι, στενεύει το δημοκρατικό
γεγονός, δηλαδή το γεγονός της σχέσης
ανθρώπου με άνθρωπο, από ένα μυστή-
ριο κοινής ασκητικής σε μια εμπράγμα-
τη σχέση.
Ο Γιανναράς μιλά για το Μυστή-
ριο της Σχέσης με τους άλλους ανθρώ-
πους και τον Θεό. Το Μυστήριο της Αγά-
πης συγκροτεί το καλό και το κακό, όταν
στον Σπινόζα συγκροτείται από τη Λογι-
κή της Φύσης ‒ μόνο που, όπως δείξαμε
πιο πάνω, αντίπαλος του μυστηρίου δεν
είναι η λογική, αλλά ο μυστικισμός του
και η μαγεία του πράγματος. Αντίπαλος
της Ύπαρξης είναι τα Είδωλά της.
Η Ηθική ως Ασκητική
Για τον Μάξιμο τον Ομολογητή, σημει-
ώνει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: «[…]
υπάρχει το φυσικό θέλημα, ως η επιθυμία
ενός μυστηριώδους πράγματος να βρει ο
άνθρωπος την πλήρη οντότητά του […] Τι
είναι φυσικό θέλημα; Σημειώστε ότι ο Μά-
ξιμος πρώτη φορά μιλάει για τη λέξη θέλη-
μα. Η λέξη βούληση είναι γνωστή στην φι-
λοσοφική παράδοση. Η λέξη θέλημα είναι
εντελώς άγνωστη στην ελληνική φιλοσοφι-
κή παράδοση. Την χρησιμοποιούν μόνο οι
69
Νικόλας Σεβαστάκης, ό.π., σελ. 42.
213
ποιητές και οι δημώδεις συγγραφείς. Στην
φιλοσοφία μόνο η λέξη “βούληση” εί-
ναι γνωστή. Εάν θέλαμε να μεταφράσου-
με τη λέξη θέλημα του Μαξίμου με σημερι-
νό λόγο, δεν θα λέγαμε θέλημα, θα λέγαμε
ίσως καημός […] για να το προσδιορίσει
μάλιστα αυτό το θέλημα ως κέντρο και ου-
σία του ανθρώπου […] με λακανική ορο-
λογία το φυσικό θέλημα είναι η επιθυμία.
Είναι ο βαθύς καημός του ανθρώπου».70
Για τον Μάξιμο τον Ομολογητή, όπως και
για τον Σπινόζα, ο άνθρωπος είναι Επιθυ-
μία/Θέλημα, δηλαδή Καημός. Ο άνθρω-
πος είναι «κάτι» και «κάτι του λείπει» ‒
Ύπαρξη και Έλλειψη μαζί. Και για να εκ-
φράσει, έστω και στο περίπου, την κατά-
στασή του με τον λόγο, δεν αρκεί μόνο η
γλώσσα των φιλοσόφων, αλλά χρειάζεται
επιπλέον και αυτή των ποιητών.
Αυτός ο καημός, λέει ο π. Νικόλα-
ος Λουδοβίκος, είναι επιθυμία «[…] χω-
ρίς αντικείμενο, είναι η επιθυμία του αν-
θρώπου να γίνει το όλον».71 Για τον καη-
μό του Μαξίμου του Ομολογητή, ο Άλλος
και ο Θεός δεν είναι το «σκοτεινό αντι-
κείμενο του πόθου» μου, όπως στην ται-
νία του Λουΐς Μπουνιουέλ, αλλά ούτε και
το λακανικό Πράγμα, που φαντάζομαι ότι
θα τον απαλύνει, χωρίς ποτέ να το κατορ-
θώνει στην πραγματικότητά μου. Ο καη-
μός είναι ο μυστηριακός τρόπος, η αιτία
και ο σκοπός μου, ο Λόγος της εμπειρίας
της ελευθερίας της αγάπης, που συγκλο-
νίζει την ύπαρξή μου.
Τι είναι λοιπόν το καλό και το κακό;
Γράφει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: «[…]
στον άγιο Μάξιμο, η ύπαρξή μου είναι θε-
μελιωδώς διαλογική. Ο Θεός μου λέγει
την ύπαρξή μου και εγώ αντιλέγω, και είτε
70
Π. Νικόλαος Λουδοβίκος, ό.π., σελ. 29, 32-33.
71
Ό.π., σελ. 34.
 αγγελος Γουνοπουλος
συμφωνώ, οπότε οικοδομούμε κάτι μαζί,
είτε διαφωνώ. Και στις δύο περιπτώσεις
μάς αναμένει η αιωνιότητα, λένε οι Πατέ-
ρες, ένα είδος αιωνιότητας που κοινωνεί
μετά του Θεού (ό,τι λέει η παράδοση συμ-
βατικά “παράδεισο”) ή μια αιωνιότητα
που διαφωνεί με τον Θεό και λέγεται “κό-
λαση”, όχι για άλλο λόγο, αλλά διότι λείπει
ο διάλογος. Λείπει το εσύ στο οποίο κα-
θρεπτίζω μοναδικά το εγώ. Λείπει ο τρό-
πος να αγαπηθώ. Αυτό είναι η κόλαση: να
λείπει η επιθυμία του Άλλου. Το να προ-
σπαθείς να βρεις την επιθυμία του Άλλου,
η οποία σε κάνει να υπάρχεις, και να μην
την βρίσκεις πουθενά».72
Στις χριστιανικές αγαπητικές κοινότη-
τες, η σχέση και η γνώση γίνονταν κοι-
νωνική διαπροσωπική υπόθεση. Απαιτεί
η αυτογνωσία μου να αναδυθεί το «σκο-
τεινό» στο «φως», το «κακό» να γίνει
72
Ό.π., σελ. 35. Το ασυνείδητο ερμηνεύεται
κοινωνικά, ως το αίνιγμα εντός μου εξαιτίας αυ-
τού που μου διαφεύγει από την κοινωνική μου
ύπαρξη. Γράφει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: «Η
εμπειρία του ασυνειδήτου αποτελεί το έδαφος
για μια διυποκειμενική αναζήτηση νοήματος, η
οποία απολήγει στην εσχατολογική δυνατότητα
αυτο-αναδημιουργίας και αυτονοηματοδοσίας
του ανθρώπινου εαυτού μέσα σε μια άσκηση κοι-
νωνίας, που του επιτρέπει να αναδείξει την θε-
μελιώδη “σχεσιακή δομή” που τον συνιστά ως
ον. Το ασυνείδητο δεν είναι πλέον κάποιο μυθικό
ον στα έγκατα του υποκειμένου, αλλά πραγματικό
δεδομένο, ζωντανό υλικό ενεργούμενης συνά-
ντησης με τη συνείδηση του άλλου στο φως της
οποίας και “ερμηνεύεται”» (π. Νικόλαος Λου-
δοβίκος, ό.π., σελ. 96). Σε αυτή την περίπτωση,
το ασυνείδητο ως το ψυχαναλυτικό «κακό», που
πρέπει να ερμηνευτεί διαλογικά, γίνεται εφαλ-
τήριο μιας πορείας συνειδητοποίησης, άρα αυ-
τογνωσίας. Μόνο που η αυτογνωσία είναι ταυ-
τόχρονα και γνώση των κοινωνικών σχέσεων τις
οποίες ενεργεί ο εαυτός. Γίνεται έτσι ο εαυτός
ένα «με εμείς εγώ».
214
«καλό», απαιτεί δηλαδή διαλογική σχέση
με τον άλλο, απαιτεί Κοινωνία.
Ο Σωκράτης αυτό το ήξερε καλά, γι’
αυτό και το «γνῶθι σαὐτόν» ήταν μια δι-
αδικασία διαλογική στην Αγορά, ένα δη-
μόσιο γεγονός όπου το τίποτα που ήξερε,
γινόταν κάτι. Η σπινοζική αυτογνωσία εί-
ναι μια προσπάθεια άρσης των εμποδίων
της φαντασίας που δεν με αφήνουν να κα-
τανοήσω την αλήθεια που έχω μέσα μου.
Η Ηθική του Σπινόζα δείχνει αυτή την
αλήθεια στον αναγνώστη της, που την
έχει εντός του και καλείται απλώς να τη
δει.73 Ο Σωκράτης δεν έδειχνε την αλή-
θεια, αλλά την εκμαίευε μαζί με τον συ-
νομιλητή του. Η χριστιανική αυτογνωσία
την αλήθεια τη ζει στο εκκλησιαστικό γε-
γονός. Δεν είναι δηλαδή μια Ηθική αλλά
ένα Άθλημα,74 μια Ασκητική του ανθρώ-
που μαζί με τον άλλο άνθρωπο.
73
Στο τελευταίο σχόλιο της Ηθικής ο Σπινόζα
γράφει: «Ολοκλήρωσα όλα όσα ήθελα να δεί-
ξω […]» (Spinoza, ό.π., μέρος 5ο, πρόταση 42,
σχόλιο, σελ. 507). Ο Σπινόζα δεν μαθαίνει κάτι
στον αναγνώστη του, αλλά του δείχνει αυτό που
ξέρει ήδη αλλά εμποδίζεται από κάτι να το δει
καθαρά ‒ όχι όλη την αλήθεια της πραγματι-
κότητας, αλλά την αλήθεια που του δείχνει το
καλό του, σε αντίθεση με την πλάνη, που τον
εμποδίζει από αυτό και που είναι το κακό του.
Άρα, το καλό είναι η Αλήθεια της ύπαρξης, ενώ
το κακό είναι το εμπόδιο, το Ψεύδος, η Πλάνη, ή
η Φαντασία γι’ αυτήν. Δηλαδή, «δεν φταις εσύ, η
φαντασία σου τα φταίει», που λέει και το λαϊκό
τραγούδι (στίχοι: Ευτ. Παπαγιαννοπούλου, μου-
σική: Απ. Καλδάρα).
74
Χρήστος Γιανναράς, ό.π., σελ. 221.