Pli & Rpli

You might also like

You are on page 1of 89

पपाठ -1

ननिम्नि ललिखखित तपाललिकपा कके आधपार पर 10 वपाक्य बनिपाइयके ।

रपाघव इस समय /अभगी अपनिपा कपाम ककयपा ।

गगीतपा /गगीतपा निके कलि कर रहके हह । /कर रहही


हह
वके /उन्हहोनिके वपछलिके शननिवपार कहो
करर गके /करर गगी /करहोगके ।
शगीमतगी डकेववड आज
कर रहपा हह /कर रहही हह ।
हम /हमनिके अगलिके हफ्तके
कर लिरगके । कर चतकके हह
ततम /ततमनिके
/चतकपा हह /चतकके हहो ।

कर रहके हहो ।

1. रपाघव इस समय /अभगी अपनिपा कपाम कर रहपा हह / कर चतकपा हह ।

2. गगीतपा इस समय /अभगी अपनिपा कपाम कर रहही हह / कर चतककी हह /करके गगी ।

3. गगीतपा निके आज/कलि/वपछलिके शननिवपार कहो अपनिपा कपाम ककयपा ।

4. उन्हहोनिके आज/कलि/वपछलिके शननिवपार कहो अपनिपा कपाम ककयपा ।

5. हमनिके आज/कलि/वपछलिके शननिवपार कहो अपनिपा कपाम ककयपा ।

6. ततमनिके आज/कलि/वपछलिके शननिवपार कहो अपनिपा कपाम ककयपा ।

7. शगीमतगी डकेववड इस समय /अभगी अपनिपा कपाम कर रहही हह / कर चतककी हह /करर गगी ।

8. वके इस समय /अभगी अपनिपा कपाम कर रहके हह / कर चतकके हह ।

9. वके कलि/अगलिके हफ्तके अपनिपा कपाम करर गके ।

10. हम कलि/अगलिके हफ्तके अपनिपा कपाम करर गके ।

11. हम इस समय /अभगी अपनिपा कपाम कर रहके हह / कर चतकके हह ।

12. ततम इस समय /अभगी अपनिपा कपाम कर रहके हहो / कर चतकके हहो ।

13. ततम कलि/अगलिके हफ्तके अपनिपा कपाम करहोगके ।

Page-2
रूपपान्तरण अभ्यपास

निममनिपा: प्रशपासनि अनितभपाग अगलिके हफ्तके बजट तहयपार करके गपा ।

प्रशपासनि अनितभपाग निके वपछलिके हफ्तके बजट तहयपार ककयपा ।

1. हम अगलिके हफ्तके पगी वगी आर मर कफिल्म दके खिरगके ।

हमनिके वपछलिके हफ्तके पगी वगी आर मर कफिल्म दके खिगी ।

2. ननिदके शक अगलिके हफ्तके स्थपानिपानांतरण कके सनांबनांध मर बपात करर गगी ।

ननिदके शक निके वपछलिके हफ्तके स्थपानिपानांतरण कके सनांबनांध मर बपात ककी ।

3. अगलिके हफ्तके हमपारही टहीम कपा महच हहोगपा ।

वपछलिके हफ्तके हमपारही टहीम कपा महच हतआ ।

4. भपारतगी अगलिके सपालि गह


ग प्रवकेश करके गगी।

भपारतगी निके वपछलिके सपालि गह


ग प्रवकेश ककयपा ।

5. शगी ददनिकेश कपा पररवपार अगलिके हफ्तके बबग बपाज़पार सके ख़रहीदपारही करनिके जपाएगपा ।

शगी ददनिकेश कके पररवपार निके वपछलिके हफ्तके बबग बपाज़पार सके ख़रहीदपारही ककी ।

रूपपान्तरण अभ्यपास

निममनिपा : (क) ततम आज बहतत कपाम कर रहके हहो ।

ततमनिके कलि बहतत कपाम ककयपा ।

ततम कलि बहतत कपाम करहोगके।

1. गहोपपालि आज हहोटलि मर खिपानिपा खिपा रहपा हह ।

गहोपपालि निके कलि हहोटलि मर खिपानिपा खिपायपा ।

गहोपपालि कलि हहोटलि मर खिपानिपा खिपाएगपा ।

2. हम आज सकेलि मर कपालिहीनि खिरहीद रहके हह ।

हमनिके कलि सकेलि मर कपालिहीनि खिरहीदपा ।

हम कलि सकेलि मर कपालिहीनि खिरहीदर गके ।

3. लिड़ककयपायाँ आज शपाम कहो लसनिकेमपा दके खि रहही हह ।


लिड़ककययों निके कलि शपाम कहो लसनिकेमपा दके खिपा ।

लिड़ककयपायाँ कलि शपाम कहो लसनिकेमपा दके खिरगगी ।

4. शगीमतगी श्यपामपा आज बपाज़पार सके सपाड़ड़यपायाँ लिपा रहही हह ।

शगीमतगी श्यपामपा कलि बपाज़पार सके सपाड़ड़यपायाँ लिपाईं।

शगीमतगी श्यपामपा कलि बपाज़पार सके सपाड़ड़यपायाँ लिपाएयाँगगी ।

5. वके आज प्रधपानिमनांतगी सके लमलि रहके हह ।

वके कलि प्रधपानिमनांतगी सके लमलिके ।

वके कलि प्रधपानिमनांतगी सके लमलिर गके ।

(खि) उदपाहरण : ततम छतटगी लिहो ।

ततम छतटगी मत लिहो ।

ततम छतटगी नि लिहो ।

1. आप जल्दही घर जपाइए ।

आप जल्दही घर मत जपाइए ।

आप जल्दही घर नि जपाइए ।

2. ततम अवर सचचव कहो अभ्यपावकेदनि दहो ।

ततम अवर सचचव कहो अभ्यपावकेदनि मत दहो ।

ततम अवर सचचव कहो अभ्यपावकेदनि नि दहो ।

Page-4

3. आप मपालि सके सपामपानि खिरहीददए ।

आप मपालि सके सपामपानि मत खिरहीददए ।

आप मपालि सके सपामपानि नि खिरहीददए ।

4. गगीतपा, ततम यहपायाँ बहठहो।

गगीतपा, तम
त यहपायाँ मत बहठहो।

गगीतपा, ततम यहपायाँ नि बहठहो।

5. गणकेश जगी, आज स्वततः पमणर्ण दटप्पणगी तहयपार ककीजजए ।


गणकेश जगी , आज स्वततः पमणर्ण दटप्पणगी तहयपार मत ककीजजए ।

गणकेश जगी , आज स्वततः पमणर्ण दटप्पणगी तहयपार नि ककीजजए ।

ररक्त स्थपानियों ककी पमनतर्ण ककीजजयके :-

निममनिपा : मह चपाहतपा/चपाहतगी हमयाँ कक तम


त ................ (घर जपानिपा )

मह चपाहतपा/चपाहतगी हमयाँ कक ततम घर जपाओ ।

1. वके चपाहतके/चपाहतगी हह कक आप घर जपाएयाँ ।

2. आप चपाहतके/चपाहतगी हह कक वके घर जपाएयाँ ।

3. मह चपाहतपा/चपाहतगी हमयाँ कक सब लिहोग घर जपाएयाँ ।

4. वपतपाजगी चपाहतके हह कक मदहलिपाएयाँ घर जपाएयाँ ।

5. हम चपाहतके/चपाहतगी हह कक शगीमतगी रपाचधकपा घर जपाएयाँ ।

6. वह चपाहतपा/चपाहतगी हह कक मह घर जपाऊयाँ ।

Page-5

7. रपाधपा चपाहतगी हह कक शगी कवपलि घर जपाएयाँ ।

8. अचधकपारही चपाहतके हह कक अनितरपाग घर जपाए ।

9. शगीमतगी अय्यर चपाहतगी हह कक हम घर जपाएयाँ।

10. ततम चपाहतके हहो कक वह घर जपाए ।

प्रश्निहोत्तर अभ्यपास

रूपपान्तरण : क्यपा आपनिके ककतपाब पढ़ लिही ?

जगी हपायाँ, महनिके ककतपाब पढ़ लिही।

जगी निहहीनां , मह ककतपाब निहहीनां पढ़ सकपा ।

1. क्यपा आपनिके मपामलिके कपा ननिपटपानि कर ललियपा ?

जगी हपायाँ, महनिके मपामलिके कपा ननिपटपानि कर ललियपा।

जगी निहहीनां , मह मपामलिके कपा ननिपटपानि निहहीनां कर सकपा ।

2. क्यपा ललिवपक निके पत टपाइप कर ददयपा ?


जगी हपायाँ, ललिवपक निके पत टपाइप कर ददयपा।

जगी निहहीनां , ललिवपक पत टपाइप निहहीनां कर सकपा ।

3. क्यपा स्वखणर्णमपा निके लिकेखि ललिखि ललियपा ?

जगी हपायाँ , स्वखणर्णमपा निके लिकेखि ललिखि ललियपा।

जगी निहहीनां , स्वखणर्णमपा लिकेखि निहहीनां ललिखि सककी ।

4. क्यपा ददशपा निके तहरपाककी सगीखि लिही ?

जगी हपायाँ , ददशपा निके तहरपाककी सगीखि लिही।

जगी निहहीनां, ददशपा तहरपाककी निहहीनां सगीखि सककी ।

5. क्यपा बच्चयों निके परहीकपा ककी तहयपारही कर लिही ?

जगी हपायाँ , बच्चयों निके परहीकपा ककी तहयपारही कर लिही।

जगी निहहीनां, बच्चके परहीकपा ककी तहयपारही निहहीनां कर सकके ।

Page-6

ररक्त स्थपानि भररए :

1. मह कलि ददौरके पर जपाऊयाँगपा /जपाऊयाँगगी ।

2. गगीतपा आजकलि रवगीन्द्र सनांगगीत सगीखि रहही हह ।

3. शतभम और शतभगी मकेड़डकलि ककी पढ़पाई कर रहके हह ।

4. हमनिके कलि डहोर कफिल्म दके खिगी ।

5. जनिवरही मर बहठक आयहोजजत हहोगगी ।

6. उनि ददनियों गहोपपालि स्कमलि मर बहडलमनांटनि खिकेलितपा थपा ।

7. वपछलिके सपालि वके लिहोग निकेपपालि घममनिके गए थके ।

8. इस समय रपाधपा आवनतयपायाँ ननिपटपा रहही हह ।

9. सहपायक दटप्पणगी पर अनितभपाग अचधकपारही कपा अनितमहोदनि लिके रहपा हह ।

10. पदयों कके सज


ग नि कके ललिए ववत्त मनांतपालिय मनांजमरही दके तपा हह ।

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए-

1. भतवनिकेश्वर सके पतरही ककी दरम ही लिगभग ककतनिगी हह ?


भतवनिकेश्वर सके पतरही ककी दरम ही लिगभग 52 ककमगी हह ।

2. भगवपानि जगन्निपाथ ककी शहोभपा यपातपा मर क्यपा ककयपा जपातपा हह ?

भगवपानि जगन्निपाथ ककी शहोभपा यपातपा मर भगवपानि कगष्ण ,बलिभद्र और सतभद्रपा कके रथ ननिकपालिके जपातके हह ।

3. परत ही धपालमर्णक निगरही कके सपाथ सपाथ और ककसललिए प्रलसद्ध हह ?

पतरही धपालमर्णक निगरही कके सपाथ सपाथ अपनिके सतनांदर समतद्र तट कके ललिए भगी प्रलसद्ध हह ।

4. कहोणपाकर्ण मर ककसकपा मनांददर हह ?

कहोणपाकर्ण मर भगवपानि समयर्ण कपा मनांददर हह ।

5. भव
त निकेश्वर कके वन्य जगीव सनांरनांकण करद्र कपा निपाम बतपाएयाँ ?

भतवनिकेश्वर कके वन्य जगीव सनांरनांकण करद्र कपा निपाम हह निन्दनि कपानिनि ।

6.उदयचगरर और खिनांडचगरर ककस ललिए प्रलसद्ध हह ?

उदयचगरर और खिनांडचगरर जहनि गतफिपाओनां कके ललिए प्रलसद्ध हह।

7. एलशयपा मर खिपारके पपानिगी ककी सबसके बड़गी झगीलि कदौनि सगी हह ?

एलशयपा मर खिपारके पपानिगी ककी सबसके बड़गी झगीलि चचलिकपा झगीलि हह ।

--------------------------------------------------------------------------

पपाठ -2

ननिम्नि तपाललिकपा कके आधपार पर उपयतक्त शब्द चतनि कर वपाक्य बनिपाइए ।

मगीनिपा पर ककतपाब बहठपा हह ।

अशहोक सके बनांदर लिपानिगी हह ।

पकेड़ निके खिपानिपा रखिगी हह ।

दक
त पानि कहो ककतपाबर प्रथम आयपा हह ।

अलिमपारही कपा बकेटपा पढ़निगी हह ।

अजतनि
र्ण मर लमठपाई बनिपायपा ।

1. पकेड़ पर बनांदर बहठपा हह । 2. अशहोक कपा बकेटपा प्रथम आयपा हह 3. मगीनिपा कपा बकेटपा प्रथम आयपा हह 4. दक
त पानि सके
ककतपाब लिपानिगी हह 5. अलिमपारही मर ककतपाबर रखिगी हह । 6. अजतनि
र्ण कहो लमठपाई लिपानिगी हह ।

7. मगीनिपा निके खिपानिपा बनिपायपा। 8. मगीनिपा कहो लमठपाई लिपानिगी हह । 9. अशहोक कहो लमठपाई लिपानिगी हह ।
10. अशहोक कहो ककतपाब पढ़निगी हह ।

(क) परसगर्गीय पदबन्धयों ककी सहपायतपा सके ररक्त स्थपानि भररए।

(कके बपाद, कके कपारण, ककी वजह सके, कके बबनिपा, कके बपावज़मद, कके सपामनिके)
1. गरहीबगी और बकेरहोजगपारही कके कपारण बहतत सके यव त क अपरपाधगी बनि जपातके हह।
2. कपायपार्णलिय मर कपाम अचधक हहोनिके कके बपावज़मद शगीमतगी जपायसवपालि छतटगी पर चलिही गई।
3. शपाम कहो 5 बजके कके बपाद बच्चके खिकेलितके हह।
4. चगीनिगी कके बबनिपा मतझके दध
म पसनांद निहहीनां हह ।
5. मकेरके घर कके सपामनिके एक शशॉवपनांग मपालि बनि रहपा हह ।

ररक्त स्थपानि भररए


(कपा, कके, ककी, कहो, सके, मर , पर, कके ललिए)

करद्रहीय दहनांदही प्रलशकण सनांस्थपानि कपा कपायपार्णलिय निई ददल्लिही कके पयपार्णवरण भवनि मर जस्थत हह । सनांस्थपानि कके अधगीनि पशॉचनां
ककेतगीय कपायपार्णलिय हह, जजन्हर दहनांदही लशकण यहोजनिपा कके ककेतगीय कपायपार्णलिय कके रूप मर जपानिपा जपातपा हह । रपाजभपाषपा ववभपाग पर
रपाजभपाषपा निगीनतययों कके अनितपपालिनि ककी जजम्मकेदपारही हह ।

यहशॉ नां दहनांदहीतर भपाषगी कमर्णचपाररययों कहो दहनांदही पढ़पाई जपातगी हह । इस यहोजनिपा मर दहनांदही ककी परहीकपाऍ नां पपास करनिके पर
कमर्णचपाररययों / अचधकपाररययों कहो निकद पतरस्कपार और वहयजक्तक वकेतनि ददयपा जपातपा हह । सनांस्थपानि पर दहनांदही भपाषगी
कमर्णचपाररययों मर दहनांदही मर कपाम करनिके ककी खझझक कहो दरम करनिके कके ललिए गहनि दहनांदही कपायर्णशपालिपाओनां कपा आयहोजनि ककयपा
जपातपा हह । सनांस्थपानि कके इनि प्रयपासयों सके दहनांदही कपा प्रचपार-प्रसपार हहो रहपा हह ।

रूपपानांतरण (पकेज -11)

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए।

निममनिपा: वह मकेहनित करके गपा। वह परहीकपा मर उत्तगीणर्ण हहो जपाएगपा ।

मकेहनित करनिके पर वह परहीकपा मर उत्तगीणर्ण हहो जपाएगपा ।

1.हरहीश व्यपायपाम करके गपा । वह स्वस्थ रहके गपा ।

व्यपायपाम करनिके पर हरहीश स्वस्थ रहके गपा ।

2. सतनिगीतपा सनांगगीत कपा अभ्यपास करके गगी। वह ननिपतण हहो जपाएगगी ।

सनांगगीत कपा अभ्यपास करनिके पर सतनिगीतपा ननिपण


त हहो जपाएगगी ।

3. समय ननिजश्चत करर गके । बहठक कपा प्रबनांध हहो जपाएगपा ।

समय ननिजश्चत करनिके पर बहठक कपा प्रबनांध हहो जपाएगपा ।

4. लमलसलि वपापस आएगगी। मपामलिके पर कपारर्ण वपाई हहो जपाएगगी।


लमलसलि वपापस आनिके पर मपामलिके पर कपारर्ण वपाई हहो जपाएगगी।

5. इस सपालि वषपार्ण अच्छछी हहोगगी। फिसलि अच्छछी हहोगगी।

इस सपालि वषपार्ण अच्छछी हहोनिके पर फिसलि अच्छछी हहोगगी।

पकेज -12

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए।

निममनिपा: बच्चके कहो खिकेलिनिपा हह । उसके खखिलिदौनिपा चपादहए।

बच्चके कहो खिकेलिनिके कके ललिए खखिलिदौनिपा चपादहए।

1. ववद्यपाथर्गी कहो पढ़निपा हह । उसके पतस्तक चपादहए ।

ववद्यपाथर्गी कहो पढ़निके कके ललिए पस्


त तक चपादहए ।

2. सहपायक कहो दटप्पणगी ललिखिनिगी हह । उसके लमलसलि चपादहए ।

सहपायक कहो दटप्पणगी ललिखिनिके कके ललिए लमलसलि चपादहए ।

3. अनितज कहो पपाटर्टी मर जपानिपा हह । उसके निए कपड़के चपादहए।

अनितज कहो पपाटर्टी मर जपानिके कके ललिए निए कपड़के चपादहए।

4. अचधकपारही कहो ननिरहीकण करनिपा हह । उन्हर ददौरके पर जपानिपा हह ।

अचधकपारही कहो ननिरहीकण करनिके कके ललिए ददौरके पर जपानिपा हह ।

5.ववभपागगीय पदहोन्निनत सलमनत ककी बहठक हह । गहोपनिगीय ररपहोटर्ण लभजवपानिगी हह ।

ववभपागगीय पदहोन्निनत सलमनत ककी बहठक कके ललिए गहोपनिगीय ररपहोटर्ण लभजवपानिगी हह ।

पकेज-12-13

वपाक्ययों मर प्रयहोग ककीजजयके । आवश्यकतपा पड़के तहो पपाठ कके वपाक्य दके खि लिहीजजयके।

1. अन्यपाय और अत्यपाचपार

पमरके रपाज्य मर अन्यपाय और अत्यपाचपार फिहलिपा हतआ थपा ।

2. असतरकपा

समपाज मर असतरकपा फिहलिही थगी ।

3. धरहोहर
चपारुदत्त कके पपास बसनांतसकेनिपा ककी धरहोहर थगी ।

4. चश्मदहीद गवपाह

चश्मदहीद गवपाह निके न्यपायपालिय मर गवपाहही दही ।

5. जनि आनांदहोलिनि

कपाजन्त कके सपाथ जनि आनांदहोलिनि शतरू हहो गयपा ।

6. अपदस्थ

जनितपा निके रपाजपा कहो अपदस्थ कर ददयपा ।

7. न्यपाय वप्रय

जनितपा निके न्यपाय वप्रय व्यजक्त कहो रपाजपा बनिपायपा ।

ननिम्निललिखखित शब्दयों कहो मपानिक वतर्णनिगी कके अनितसपार शतद्ध करर । पकेज-13

ननिश्चनांनततपा--- ननिजश्चनांनततपा सङहीतज्ञ ---सनांगगीतज्ञ

चरचचत --- चचचर्णत ववसवपास --- ववश्वपास

पपाररतहोलशक--पररतहोवषक ववशकेशतपा -- ववशकेषतपा

अच्छपायगी---अच्छपाई परनतबनांध ---प्रनतबनांध

सनांबचध्रित --- सनांबनांचधत चचन्ह --- चचह्नि

पपाठ कके आधपार पर ननिम्निललिखखित प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजयके।

1. ‘मच्
ग छ्कदटकम’ निपाटक ककी क्यपा ववशकेषतपा हह ?

‘मच्
ग छ्कदटकम’ निपाटक ककी ववशकेषतपा हह कक यह आज भगी प्रपासनांचगक लिगतपा हह ।

पकेज ---14

2. उस समय ककी सपामपाजजक,रपाजनिहनतक जस्थनत कहसगी थगी?

उस समय ककी सपामपाजजक,रपाजनिहनतक जस्थनत बहतत हही खिरपाब थगी।

3. वसनांतसकेनिपा निके अपनिके गहनिके चपारुदत्त कके पपास क्ययों रखिवपा ददयके थके?
समपाज मके असतरकपा थगी इस कपारण वसनांतसकेनिपा निके अपनिके गहनिके चपारुदत्त कके पपास रखिवपा ददयके थके।

4. चपारुदत्त कके बच्चके ककी जज़द दके खि कर वसनांतसकेनिपा निके क्यपा ककयपा?

यह दके खि कर वसनांतसकेनिपा निके अपनिके गहनियों सके बच्चके ककी लमटगी ककी गपाड़गी कहो भर ददयपा।

5. चपारुदत्त कहो मत्ग यद


त नां ड क्ययों ददयपा गयपा?

वसनांतसकेनिपा ककी हत्यपा कके झमठके आरहोप मर चपारुदत्त कहो मत्ग यतदनांड ददयपा गयपा।

5. चपारुदत्त कके मत्ग यद


त नां ड कपा जनितपा पर क्यपा प्रभपाव पड़पा ?

जनितपा निके कपानांनत करकके चपारुदत्त कहो छतड़पा ललियपा । रपाजपा कहो हटपा कर नियपा रपाजपा बनिपायपा गयपा ।

पकेज -15

पपाठ-3

1. निगीचके दही गई तपाललिकपा सके दस वपाक्य बनिपाइए।

अगर मह कपायपार्णलिय गयपा तहो सब्जगी लिपाऊयाँगपा ।

बपाज़पार गई कपाम पमरपा करूयाँगपा।

बपाहर दटप्पणगी पमरही करूयाँगगी।

ददल्लिही छतटगी मपायाँगयाँमगपा ।

घर मसदौदपा तहयपार करूयाँगपा।

मतख्यपालिय बहठक बलि


त पाऊयाँगगी।

उप सचचव सके बपात करूयाँगगी।

प्रदशर्णनिगी दके खिग


मयाँ पा।

प्रधपानि मनांतगी सके लमलियाँ ग


म गी।

बच्चयों सके लमलियाँ मगपा।

1. अगर मह कपायपार्णलिय गयपा तहो मसदौदपा तहयपार करूयाँगपा।

2. अगर मह कपायपार्णलिय गयपा तहो कपाम पमरपा करूयाँगपा।

3. अगर मह कपायपार्णलिय गयपा तहो छतटगी मपायाँगयाँमगपा ।

4. अगर मह बपाहर गयपा तहो छतटगी मपायाँगयाँमगपा ।


5. अगर मह कपायपार्णलिय गई तहो दटप्पणगी पमरही करूयाँगगी।

6. अगर मह कपायपार्णलिय गई तहो बहठक बतलिपाऊयाँगगी।

7. अगर मह कपायपार्णलिय गई तहो उप सचचव सके बपात करूयाँगगी।

8. अगर मह ददल्लिही गई तहो प्रधपानि मनांतगी सके लमलियाँ मगगी।

9. अगर मह घर गयपा तहो बच्चयों सके लमलियाँ मगपा।

10. अगर मह ददल्लिही गयपा तहो प्रदशर्णनिगी दके खिग


मयाँ पा।

11. अगर मह बपाज़पार गयपा तहो सब्जगी लिपाऊयाँगपा ।

पकेज-16

2. तपाललिकपा कके अनिस


त पार दस वपाक्य बनिपाइए।

अगर समय हहोगपा तहो ननिदके शक शपादही मर जपाऊयाँगपा।

बहठक हहोगगी मह ददौरके पर जपाएयाँगके।

अचग्रिम लमलिकेगपा लिपावण्यपा यपातपा पर जपाओगके ।

हम अनांडमपानि ननिकहोबपार जपाएगगी ।

तम
त सम्मकेलिनि मर जपाएयाँगके।

शगी वमपार्ण

अगर समय हहोगपा तहो मह शपादही मर जपाऊयाँगपा।

अगर बहठक हहोगगी तहो ननिदके शक ददौरके पर जपाएयाँगके।

अगर बहठक हहोगगी तहो शगी वमपार्ण ददौरके पर जपाएयाँगके।

अगर बहठक हहोगगी तहो हम ददौरके पर जपाएयाँगके।

अगर अचग्रिम लमलिकेगपा तहो शगी वमपार्ण सम्मकेलिनि मर जपाएयाँगके।

अगर समय लमलिकेगपा तहो ननिदके शक सम्मकेलिनि मर जपाएयाँगके।

अगर अचग्रिम लमलिकेगपा तहो हम सम्मकेलिनि मर जपाएयाँगके।


अगर अचग्रिम लमलिकेगपा तहो ततम यपातपा पर जपाओगके ।

अगर समय हहोगपा तहो ततम यपातपा पर जपाओगके ।

अगर समय हहोगपा तहो लिपावण्यपा अनांडमपानि ननिकहोबपार जपाएगगी ।

पकेज -17

3. निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए ।

निममनिपा : पढ़पाई करनिके पर सनांद


त रम पपास हहोगपा ।

अगर सतनांदरम पढ़पाई करके गपा तहो पपास हहोगपा ।

1. बपाररश हहोनिके पर फिसलि अच्छछी हहोगगी।

अगर बपाररश हतई तहो फिसलि अच्छछी हहोगगी।

2. हवपा चलिनिके पर गमर्गी कम हहोगगी।

अगर हवपा चलिकेगगी तहो गमर्गी कम हहोगगी।

3. अरववनांदम कके आनिके पर कपाम हहो जपाएगपा।

अगर अरववनांदम आएगपा तहो कपाम हहो जपाएगपा।

4. तलमलिनिपाडत घममनिके जपानिके पर लिहोग खितश हयोंगके।

अगर तलमलिनिपाडत घममनिके जपाएयाँगके तहो लिहोग खिश


त हयोंगके।

5. सपादहत्य पढ़निके पर हमपारपा ज्ञपानि बढ़के गपा।

अगर सपादहत्य पढ़र गके तहो हमपारपा ज्ञपानि बढ़के गपा।

पकेज -18

4.

निममनिपा : बच्चके छतदटययों मर निपानिगी कके घर चलिके जपाएयाँ ।

अगर बच्चके चपाहर तहो छतदटययों मर निपानिगी कके घर चलिके जपाएयाँ ।


1.प्रकपाश स्थपानिपानांतरण रुकवपानिके कके ललिए आवकेदनि दके दके ।

अगर प्रकपाश स्थपानिपानांतरण रुकवपानिके कके ललिए आवकेदनि दके निपा चपाहके तहो दके दके ।

2. ततम वकेतनि ननियतनि करपानिके कके ललिए अभ्यपावकेदनि भकेज दहो ।

अगर ततम वकेतनि ननियतनि करपानिके कके ललिए अभ्यपावकेदनि भकेजनिपा चपाहहो तहो भकेज दहो ।

3. शगी झपा मकपानि बनिवपानिके कके ललिए छतटगी लिके लिर ।

अगर शगी झपा मकपानि बनिवपानिके कके ललिए छतटगी लिकेनिपा चपाहर तहो लिके लिर ।

4. लिककतपा कनांप्यमटर खिरहीदनिके कके ललिए अचग्रिम लिके लिके ।

अगर लिककतपा कनांप्यट


म र खिरहीदनिके कके ललिए अचग्रिम लिकेनिपा चपाहके तहो लिके लिके ।

5. खिकेलि मर जगीतनिके कके ललिए ततम अभ्यपास कर लिहो।

अगर खिकेलि मर जगीतनिके कके ललिए तम


त अभ्यपास करनिपा चपाहहो तहो कर लिहो।

5.

नममनपा : अगर आप कपायपार्णन्वयनि सलमनत ककी बहठक मर आएयाँ तहो मतझके समचचत कर दर ।

अगर आप कपायपार्णन्वयनि सलमनत ककी बहठक मर नि आएयाँ तहो मतझके समचचत मत करर ।

1. अगर ततम्हर स्थपानिपानांतरण आदके श लमलिके तहो यह मकपानि खिपालिही कर दके निपा ।

अगर ततम्हर स्थपानिपानांतरण आदके श नि लमलिके तहो यह मकपानि खिपालिही मत करनिपा ।

2. अगर उसके बहक सके ऋण लमलिके तहो वह मकपानि खिरहीद लिके ।

अगर उसके बहक सके ऋण नि लमलिके तहो वह मकपानि मत खिरहीदके ।

3. अगर ननिशपा मनांतगी सके लमलिनिपा चपाहके तहो ननिजगी सचचव सके समय मपानांग लिके।

अगर ननिशपा मनांतगी सके नि लमलिनिपा चपाहके तहो ननिजगी सचचव सके समय मत मपानांगके ।

4. अगर वपावषर्णक ररपहोटर्ण पमरही तरह तहयपार हहो गई हहो तहो प्रकपालशत करपा लिर ।

अगर वपावषर्णक ररपहोटर्ण परम ही तरह तहयपार नि हहो गई हहो तहो प्रकपालशत मत करपाएयाँ।

5. यदद सहपायक अच्छपा कपाम करतपा हहो तहो उसकपा मपानिदके य स्वगीकगत कर दके निपा। पकेज -19

यदद सहपायक अच्छपा कपाम नि करतपा हहो तहो उसकपा मपानिदके य स्वगीकगत मत करनिपा।

6. पपाठ्यपतस्तक कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए।


1. प्रशपानांत कहो लिपाटरही डपा मर क्यपा ननिकलिपा हह ?

प्रशपानांत कहो लिपाटरही डपा मर फ्लिहट कपा आबनांटनि ननिकलिपा हह ।

2. प्रशपानांत कहो दस लिपाखि रुपए ककसकके ललिए चपादहए ?

प्रशपानांत कहो दस लिपाखि रुपए फ्लिहट खिरहीदनिके कके ललिए चपादहए।

3. अनांनतम ननिकपासगी कके रूप मर ककतनिके मपाह कपा ममलि वकेतनि लमलि सकतपा हह ?

अनांनतम ननिकपासगी कके रूप मर 50 (पचपास) मपाह कपा मलि


म वकेतनि लमलि सकतपा हह ।

4. प्रशपानांत कहपायाँ-कहपायाँ सके ऋण लिके सकतपा हह ?

प्रशपानांत बहक और सहोसपाइटही सके ऋण लिके सकतपा हह ।

5. क्यपा प्रशपानांत कहो सरकपारही सकेवपा मर पनांद्रह सपालि हहो चतकके हह?

जगी हपायाँ , प्रशपानांत कहो सरकपारही सकेवपा मर पनांद्रह सपालि हहो चक


त के हह।

----------------------------------------------------------------------------------------------------

पकेज ---20

पपाठ -4

ननिम्नि ललिखखित टके बलि कके आधपार पर उपयतक्त शब्द चतनि कर दस वपाक्य बनिपाइए ।

अगर तम
त टके नि सके जपानिपा चपाहहो तहो जपानिपा ।

आप टके नि सके नि जपानिपा चपाहके मत जपानिपा ।

गगीतपा आवकेदनि पत नि दके निपा चपाहर मत दके निपा ।

अकय कपायपार्णलिय नि जपानिपा मत बकेचनिपा ।


खिरहीदनिपा ।
बच्चयों सके खिकेलिनिपा
खिकेलिनिपा ।
कपड़के खिरहीदनिपा

अगर ततम टके नि सके जपानिपा चपाहहो तहो जपानिपा ।

अगर ततम टके नि सके नि जपानिपा चपाहहो तहो मत जपानिपा ।

अगर ततम आवकेदनि पत नि दके निपा चपाहहो तहो मत दके निपा ।

अगर गगीतपा कपड़के खिरहीदनिपा चपाहके तहो खिरहीद लिके ।


अगर गगीतपा आवकेदनि पत नि दके निपा चपाहके तहो मत दके ।

अगर आप कपड़के खिरहीदनिपा चपाहर तहो खिरहीद लिर ।

अगर आप कपायपार्णलिय नि जपानिपा चपाहर तहो नि जपाएयाँ ।

अगर आप टके नि सके नि जपानिपा चपाहर तहो मत जपाएयाँ ।

अगर अकय आवकेदनि पत नि दके निपा चपाहके तहो मत दके ।

अगर अकय बच्चयों सके खिकेलिनिपा चपाहके तहो खिकेलिके ।

पकेज -21

कहोष्ठक कके शब्दयों कहो बदललिए और उनिकके अनितसपार वपाक्य बनिपाइए ।

निममनिपा : अगर सफिलितपा पपानिपा चपाहहो तहो मनि लिगपा कर पढ़हो ।

अगर ततम्हर सफिलितपा चपादहए तहो ततम मनि लिगपा कर पढ़हो । (ततम)

1. अगर सफिलितपा पपानिपा चपाहके तहो मनि लिगपा कर पढ़के ।

अगर उसके सफिलितपा चपादहए तहो वह मनि लिगपाकर पढ़के । (वह )

2. अगर सफिलितपा पपानिपा चपाहर तहो मनि लिगपाकर पढ़र ।

अगर आपकहो सफिलितपा चपादहए तहो आप मनि लिगपाकर पढ़र । (आप )

3. अगर रपाधपा सफिलितपा पपानिपा चपाहके तहो मनि लिगपाकर पढ़के ।

अगर रपाधपा कहो सफिलितपा चपादहए तहो वह मनि लिगपाकर पढ़के ।(रपाधपा)

4. अगर कहोई सफिलितपा पपानिपा चपाहके तहो मनि लिगपाकर पढ़के ।

अगर ककसगी कहो सफिलितपा चपादहए तहो वह मनि लिगपाकर पढ़के ।(कहोई)

-----------------------------------------------

निममनिपा : यह ककतपाब नि पढ़ रहके हहो तहो मतझके दके दहो ।

अगर ततम यह ककतपाब नि पढ़ रहके हहो तहो मतझके दके दहो ।

1. शपाम तक कपाम पमरपा कर सकर तहो बड़पा अच्छपा हहोगपा ।

अगर आप शपाम तक कपाम परम पा कर सकर तहो बड़पा अच्छपा हहोगपा ।

2. थहोड़पा ध्यपानि दर तहो लिहोग अच्छपा अनितवपाद कर सकतके हह ।


अगर आप लिहोग थहोड़पा ध्यपानि दर तहो अच्छपा अनितवपाद कर सकतके हह ।

3. ववदके श जपानिपा चपाहतगी हह तहो पपारपत बनिवपा लिर ।

अगर आप ववदके श जपानिपा चपाहतगी हह तहो पपारपत बनिवपा लिर ।

4. प्रनतयहोचगतपा परहीकपा मर बहठहो तहो ततम्हपारपा चयनि सरकपारही सकेवपा मर हहो सकतपा हह । पकेज -22

अगर ततम प्रनतयहोचगतपा परहीकपा मर बहठहो तहो ततम्हपारपा चयनि सरकपारही सकेवपा मर हहो सकतपा हह ।

5.ननियलमत व्यपायपाम करर तहो शगीधरनि कपा स्वपास्थ्य अच्छपा हहोगपा ।

अगर शगीधरनि ननियलमत व्यपायपाम करर तहो उनिकपा स्वपास्थ्य अच्छपा हहोगपा ।

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए। पकेज -22

निममनिपा : पत नि लमलिनिके सके गहोपपालि जगी निपारपाज हयोंगके ।

अगर पत नि लमलिपा तहो गहोपपालिजगी निपारपाज हयोंगके ।

1. चकेतपावनिगी नि दके निके पर उसककी आदत निहहीनां सतधरके गगी ।

अगर चकेतपावनिगी नि दही गई तहो उसककी आदत निहहीनां सतधरके गगी ।

2. फ़पाइलि नि आनिके पर कपारर्ण वपाई रुककी रहके गगी ।

अगर फ़पाइलि नि आई तहो कपारर्ण वपाई रुककी रहके गगी ।

3. कमरपा नि खितलिनिके पर कहोई कपाम निहहीनां हहोगपा ।

अगर कमरपा नि खिलि


त पा तहो कहोई कपाम निहहीनां हहोगपा ।

4. उत्तर नि भकेजनिके पर ववभपाग सके पमछपा जपाएगपा ।

अगर उत्तर नि भकेजपा गयपा तहो ववभपाग सके पछ


म पा जपाएगपा ।

5. ननिदके शक कके नि आनिके पर पर बहठक निहहीनां हहोगगी ।

अगर ननिदके शक नि आएयाँ तहो बहठक निहहीनां हहोगगी ।

पकेज - 23

नममनपा :- अगर अनम


न तत ममलल तत अधधिकपारल ----------(ददौरपा कपारर्यकम बनपानपा)
अगर अननमतत ममलल तत अधधिकपारल ददौरपा कपारर्यकम बनपाऍगगे।

1. अगर वकेतनि जल्दही लमलि जपाए तहो लिहोग खश


न हहोंगगे।
2. यदद पररपत जपारही हहो तहो कमर्णचपारही समर पर आएएँगगे।

3. अगर ननिदके शक आऍ नां तहो कमर्णचपारही स्वपागत करर गगे।

4. अगर सनांसदहीय रपाजभपाषपा सलमनत ककी बहठक हहो तहो लिहोग हहहिंदल मर बतलनगे कक कतमशश करर गगे।

5. अगर बपाररश शरु


त हतई तहो बच्चके छपातपा खतलरगगे।

6. अगर मकेहमपानि आ जपाऍ नां तहो निदौकरपानिगी चपार बनपाएगग।

7. यदद छतटगी कके कपायपार्णलिय खितलिपा तहो हम कपारर्य तनपटपाएहिंगगे।

8. अगर ठके ककेदपार आयपा तहो मकपानि कपा ननिमपार्णण आरहिं भ हतगपा।

9. यदद अध्यपापक आ गए हयोंगके तहो ववद्यपाथर्गी पढ़नपा शनर कर हदए हहोंगगे।

10. अगर बपाढ़ आई तहो रपास्तपा बहिंद हतगपा।

पकेज - 24

ननिम्निललिखखित वपाक्ययों कहो निममनिके कके अनितसपार बदललिए।

निममनिपा: अगर मह अमरकनांटक जपाऊयाँगपा तहो निमर्णदपा कपा जलि लिपाऊयाँगपा ।

अमरकनांटक जपानिके पर मह निमर्णदपा कपा जलि लिपाऊयाँगपा ।

1. यदद तथ्य प्रस्ततत करतके तहो कपारवपाई शतरू हहो जपातगी ।

तथ्य प्रस्ततत करनिके पर कपारवपाई शतरू हहो जपातगी ।

2. यदद मनांहगपाई बढ़के गगी तहो जगीनिपा मतजश्कलि हहो जपाएगपा।

मनांहगपाई बढ्निके पर जगीनिपा मतजश्कलि हहो जपाएगपा।

3. अगर ध्यपानि दयाँ ग


म पा तहो अपनिपा कपाम समय पर पमरपा कर लियाँ ग
म पा ।

ध्यपानि दके निके पर अपनिपा कपाम समय पर पमरपा कर लियाँ मगपा ।

4. यदद सदभपावनिपा रहके गगी तहो सनांबनांध अच्छके रहर गके।

सदभपावनिपा रहनिके पर सनांबनांध अच्छके रहर गके।

5. अगर भहोपपालि जपाएयाँगके तहो श्यपामलिपा दहल्स ज़रूर जपाएयाँगके ।

भहोपपालि जपानिके पर श्यपामलिपा दहल्स ज़रूर जपाएयाँगके ।


पपाठ्यपतस्तक कके आधपार पर ननिम्निललिखखित प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।

1. चकेन्निह कके आस पपास कदौनि कदौनि सके दके खिनिके लिपायक स्थलि हह ?

चकेन्निह कके आस पपास कपानांचगीपरत म और महपाबलिहीपरत म दके खिनिके लिपायक स्थपानि हह ।

2. पयर्णटक ककतनिके ददनि ककी यपातपा पर जपानिपा चपाहतके हह?

पयर्णटक 15 (पनांद्रह) ददनि ककी यपातपा पर जपानिपा चपाहतके हह ।

3. पयर्णटक कके पररवपार मर ककतनिके लिहोग हह ?

पयर्णटक कके पररवपार मर 5 (पपायाँच) लिहोग हह ।

4. दककण भपारत मर पयर्णटक कहपायाँ रुकनिपा चपाहतपा हह ?

दककण भपारत मर पयर्णटक हहोटलि मर रुकनिपा चपाहतपा हह ।

5. दककण भपारत ककसकके ललिए प्रलसद्ध हह ?

दककण भपारत मनांददरयों कके ललिए प्रलसद्ध हह ।

---------------------------------

पकेज -25

ननिम्निललिखखित तपाललिकपा कके आधपार पर दस वपाक्य बनिपाइए ।

घर मर खिपानिपा बनि रहपा हह ।

हहोटलि मर कपाफिकी बनि रहही हह ।

शहर मर लमठपाई बनि रहके हह ।

समहोसके

हलिवपा

अस्पतपालि

मकपानि

1. घर मर खिपानिपा बनि रहपा हह ।

2. हहोटलि मर खिपानिपा बनि रहपा हह ।


3. घर मर समहोसके बनि रहके हह ।

4. हहोटलि मर समहोसके बनि रहके हह ।

5. हहोटलि मर लमठपाई बनि रहही हह ।

6. घर मर लमठपाई बनि रहही हह ।

7. घर मर कपाफिकी बनि रहही हह ।

8. शहर मर अस्पतपालि बनि रहपा हह ।

9. घर मर हलिवपा बनि रहपा हह ।

10. शहर मर मकपानि बनि रहके हह ।

पकेज - 26

उदपाहरण कके अनितसपार शब्दयों कके रूप ललिखखिए।

उदपाहरण: करनिपा हहोनिपा

सजपानिपा सजनिपा ठहरपानिपा ठहरनिपा

बबछपानिपा बबछनिपा हटपानिपा हटनिपा

चलिपानिपा चलिनिपा पढ़पानिपा पढ़निपा

बनिपानिपा बनिनिपा धहोनिपा धतलिनिपा

लिगपानिपा लिगनिपा कपाटनिपा कटनिपा

उजपाड़निपा उजड़निपा खिहोदनिपा खितदनिपा

और रूपपान्तरण ककीजजए।

उदपाहरण : मद
त दके उछलि रहके हह ।

मतददके उछपालिके जपा रहके हह ।

1. (पहोस्टर लिगनिपा ) पहोस्टर लिग रहके हह ।

पहोस्टर लिगपायके जपा रहके हह ।

2. (अनिपाज ततलिनिपा) अनिपाज ततलि रहपा हह ।


अनिपाज तदौलिपा जपा रहपा हह ।

3. (वनि कपाटनिपा ) वनि कट रहके हह ।

वनि कपाटके जपा रहके हह ।

4. (पस्
त तक छपनिपा ) पस्
त तक छप रहही हह ।

पतस्तक छपापगी जपा रहही हह ।

5. (मकेहमपानि ठहरनिपा ) मकेहमपानि ठहर रहके हह ।

मकेहमपानि ठहरपाए जपा रहके हह ।

पकेज 27

उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्य बदललिए।

उदपाहरण: गपाड़गी तकेज चलि रहही हह । (डपाइवर )

डपाइवर गपाड़गी कहो तकेज चलिपा रहपा हह ।

1. सब्जगी बबक रहही हह । ( दक


त पानिदपार)

दक
त पानिदपार सब्जगी बकेच रहपा हह ।

2. दरवपाजपा खितलि रहपा हह । (चपरपासगी )

चपरपासगी दरवपाजपा खिहोलि रहपा हह ।

3. शहर छमट रहपा हह । (हमसके)

हम शहर छहोड़ रहके हह ।

4. सपामपानि बनांध रहपा हह । (निदौकर)

निदौकर सपामपानि बपायाँध रहपा हह ।

5. पकेड़ सके आम चगर रहके हह । (मपालिही)

मपालिही पकेड़ सके आम चगरपा रहपा हह ।

पकेज -28

उदपाहरण कके अनिस


त पार वपाक्य बदललिए।

उदपाहरण: जपानिककी आग जलिपातगी हह ।

आग जलितगी हह ।
1. अध्यपापक बच्चयों कहो पढ़पातके हह ।

बच्चके पढ़तके हह ।

2. निदौकर निपाटक मर पदपार्ण हटपातपा हह ।

निपाटक मर पदपार्ण हटतपा हह ।

3. लमठपाई वपालिपा शपाम कहो जलिकेबगी बनिपातपा हह ।

शपाम कहो जलिकेबगी बनितगी हह ।

4. शगीलिपा बबस्तर बबछपातगी हह ।

बबस्तर बबछतपा हह ।

5. हम मशगीनि मर कपड़के धहोतके हह ।

मशगीनि मर कपड़के धलि


त तके हह ।

कहोष्ठक मके ददयके गए सनांककेतयों कके आधपार पर वपाक्य कपा ववस्तपार ककीजजए।

उदपाहरण: निपाव चलितगी हह । (निपाववक )

निपाववक कके चलिपानिके पर निपाव चलितगी हह ।

1. बच्चके पढ़तके हह । (अध्यपापक)

अध्यपापक कके पढ़पानिके पर बच्चके पढ़तके हह ।

2. गहनिके बनितके हह । (सनि


त पार )

सतनिपार कके बनिपानिके पर गहनिके बनितके हह ।

3. फिसलि कटतगी हह । (ककसपानि)

ककसपानि कके कपाटनिके पर फिसलि कटतगी हह ।

4. कतएनां खिद
त तके हह । (मजदरम )

मजदरम यों कके खिहोदनिके पर कतएनां खितदतके हह।

5. कपड़के प्रकेस हहोतके हह । (धहोबगी)

धहोबगी कके प्रकेस करनिके पर कपड़के प्रकेस हहोतके हह ।

पकेज -29
पपाठ पर आधपाररत प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।

1. चतनिपाव आयहोग कके क्यपा कपायर्ण हह ?

दके श मर सनांसद/ववधपानि सभपा कके चतनिपाव करवपानिपा चतनिपाव आयहोग कके कपायर्ण हह ।

2. चनि
त पावयों कके ददौरपानि रपाजनिगीनतक दलि क्यपा क्यपा करतके हह ?

चतनिपावयों कके ददौरपानि रपाजनिगीनतक दलि अपनिके घहोषणपा पत जपारही करतके हह । सभपाएनां करतके हह ।

3. चनि
त पाव आयहोग ककी दके खिरके खि मर कदौनि कदौनि सके चतनिपाव ककए जपातके हह ?

चतनिपाव आयहोग ककी दके खिरके खि मर सनांसद और ववधपानि सभपाओनां कके चतनिपाव ककए जपातके हह ।

4. मतपाचधकपार कपा प्रयहोग करतके समय ककनि ककनि बपातयों कपा ध्यपानि रखिनिपा चपादहए ?

मतपाचधकपार कपा प्रयहोग करतके समय यह ध्यपानि रखिनिपा चपादहए कक यहोग्य और कमर्णठ ईमपानिदपार प्रत्यपाशगी कहो हही
वहोट दर । जपानत धमर्ण आदद कहो ध्यपानि मर रखि कर अपनिपा वहोट नि दर ।

5. अपनिके प्रदके श ककी प्रमतखि रपाजनिहनतक पपादटर्ण ययों कके निपाम ललिखिर ।

इस प्रदके श ककी प्रमतखि रपाजनिहनतक पपादटर्ण ययों कके निपाम हह -कपानांग्रिकेस पपाटर्टी , भपारतगीय जनितपा पपाटर्टी, द्रववड़ मतनिकेत
कड़गम(डगीएमकके) , आलि इनांड़डयपा अण्णपाद्रववड़ मतनिकेत कड़गम ( ए. आई. ए. डगी. एम. कके. ), भपारतगीय कम्यतननिस्ट
पपाटर्टी, एनि. आर. कपानांग्रिकेस पपाटर्टी आदद ।

पकेज 30

पपाठ -6

निगीचके दही गई तपाललिकपा ककी सहपायतपा सके दस वपाक्य बनिपाइए।

शगी महोहनि ववत्त मनांतपालिय मर ननियतजक्त ककयपा जपातपा हह ।

शगीमतगी रके णतकपा ककी करद्रहीय सचचवपालिय मर स्थपानिपानांतरण ककी जपातगी हह

शगी रपाधपारमण कपा परहीकपा मर उत्तगीणर्ण ननियक्


त त

महोहनि कतमपार कहो स्थपानिपानांतररत

शगी जयरपामनि घहोवषत

1.शगी महोहनि ककी ववत्त मनांतपालिय मर ननियतजक्त ककी जपातगी हह

2.शगी महोहनि ककी करद्रहीय सचचवपालिय मर ननियतजक्त ककी जपातगी हह


3.शगीमतगी रके णतकपा कहो परहीकपा मर उत्तगीणर्ण घहोवषत ककयपा जपातपा हह ।

4. शगीमतगी रके णतकपा कहो ववत्त मनांतपालिय मर ननियतक्त ककयपा जपातपा हह ।

5. शगी रपाधपारमण कपा ववत्त मनांतपालिय मर स्थपानिपानांतरण ककयपा जपातपा हह ।

6.शगी रपाधपारमण कपा करद्रहीय सचचवपालिय मर स्थपानिपानांतरण ककयपा जपातपा हह ।

7.महोहनि कतमपार कहो परहीकपा मर उत्तगीणर्ण घहोवषत ककयपा जपातपा हह ।

8.महोहनि कतमपार कहो ववत्त मनांतपालिय मर ननियक्


त त ककयपा जपातपा हह ।

9.शगी जयरपामनि कपा ववत्त मनांतपालिय मर स्थपानिपानांतरण ककयपा जपातपा हह ।

10. शगी जयरपामनि कहो ववत्त मनांतपालिय मर स्थपानिपानांतररत ककयपा जपातपा हह ।

पकेज -31

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए।

उदपाहरण : महपारपाष्ट मर गणकेश चततथर्गी मनिपातके हह ।

महपारपाष्ट मर गणकेश चततथर्गी मनिपाई जपातगी हह ।

1. पदहोन्निनत समचगी बनिपातके हह ।

पदहोन्निनत समचगी बनिपाई जपातगी हह ।

2. कमर्णचपाररययों कहो समयहोपरर भत्तपा दके तके हह ।

कमर्णचपाररययों कहो समयहोपरर भत्तपा ददयपा जपातपा हह ।

3. सपाकपात्कपार कके ललिए उम्मगीदवपार बतलिपातके हह ।

सपाकपात्कपार कके ललिए उम्मगीदवपारयों कहो बलि


त पायपा जपातपा हह ।

3. कश्मगीर मर कहवपा पगीतके हह ।

कश्मगीर मर कहवपा वपयपा जपातपा हह ।

4. निवरपातयों मर दके वगी ककी पमजपा करतके हह ।

निवरपातयों मर दके वगी ककी पज


म पा ककी जपातगी हह ।

5. मनांददर मर प्रसपाद बपायाँटतके हह ।

मनांददर मर प्रसपाद बपायाँटपा जपातपा हह ।


पकेज 32

उदपाहरण अनितसपार वपाक्य बनिपाइए।

उदपाहरण: गपाड़गी रुक रहही हह । (शहोभपा)

शहोभपा गपाड़गी कहो रहोक रहही हह ।

1. बच्चके उठ रहके हह । (वपतपाजगी)

वपतपाजगी बच्चयों कहो उठपा रहके हह ।

2. कमर्णचपारही ननियतक्त हहो रहके हह । (सरकपार)

सरकपार कमर्णचपाररययों कहो ननियक्


त त कर रहही हह ।

3. सपामपानि उतर रहपा हह । (कतलिही)

कतलिही सपामपानि उतपार रहके हह ।

4. मकेहमपानि खिपानिपा खिपा रहके हह । (मपातपाजगी)

मपातपाजगी मकेहमपानियों कहो खिपानिपा खखिलिपा रहही हह ।

5. बच्चपा सहो रहपा हह । (मपायाँ )

मपायाँ बच्चके कहो सतलिपा रहही हह ।

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए।

उदपाहरण: हमनिके आज लमत कके यहपायाँ दपावत खिपाई ।

हमके आज लमत कके यहपायाँ दपावत खखिलिपाई गई ।

1. उन्हहोनिके दहन्दही लशकण यहोजनिपा मर एक सपालि दहन्दही पढ़ही ।

उन्हर दहन्दही लशकण यहोजनिपा मर एक सपालि दहन्दही पढ़पाई गई ।

2. डशॉक्टर सपाहब निके उसकके यहपायाँ कशॉफ़की पगी । पकेज -33

डशॉक्टर सपाहब कहो उसकके यहपायाँ कशॉफ़की वपलिपाई गई ।

3. बच्चयों निके स्कमलि मर कपाटमर्णनि कफिल्म दके खिगी।

बच्चयों कहो स्कमलि मर कपाटमर्णनि कफिल्म ददखिपाई गई ।

4. ववद्यपाचथर्णययों निके स्कमलि मर ननिबनांध ललिखिपा ।


ववद्यपाचथर्णययों कहो स्कमलि मर ननिबनांध ललिखिपायपा गयपा ।

5. सदस्य सलमनत कक मर बहठके।

सदस्ययों कहो सलमनत कक मर बबठपायपा गयपा ।

पपाठ कके आधपार पर ररक्त स्थपानि भररए।

प्रमपाण पतयों ,ववज्ञपापनि दके निपा, सपाकपात्कपार लिकेनिपा ,सजग जत करनिपा ,सच
म गी जपारही करनिपा ,जपानांच करनिपा

1. ललिखखित परहीकपा कके बपाद सपाकपात्कपार ललियपा जपातपा हह ।

2. भतर्गी कके ललिए अखिबपारयों मर ववज्ञपापनि ददयपा जपातपा हह ।

3. आवकेदकयों कके प्रमपाण पतयों ककी जपानांच ककी जपातगी हह ।

4. सपाकपात्कपार कके बपाद सफिलि उम्मगीदवपारयों ककी समचगी जपारही ककी जपातगी हह ।

5. यके पद सकम अचधकपारही ककी स्वगीकगनत सके सजग जत ककए गए हह ।

पकेज -34

ननिम्नि ललिखखित शब्दयों कके कपायपार्णलियगीनि दहन्दही मर वपाक्य बनिपाइए :-

वकेतनिमपानि, सपाकपात्कपार, ललिखखित परहीकपा, प्रककयपा, ननियजत क्त, अनितभव , ववज्ञपापनि , आवकेदनि

शगी महोहनि कहो रु ----------कके वकेतनिमपानि मर ननियतक्त ककयपा गयपा हह ।

ललिखखित परहीकपा कके बपाद उम्मगीदवपारयों कपा सपाकपात्कपार ललियपा जपातपा हह ।

ललिखखित परहीकपा कके बपाद सपाकपात्कपार ललियपा जपातपा हह ।

कफिर चयनि ककी प्रककयपा शतरू हहोतगी हह ।

शगी रमनि ककी ननियजत क्त लिकेखिपा अनिभ


त पाग मर ककी गई हह ।

उन्हर इस कपाम कपा अनिभ


त व हह ।

भतर्गी कके ललिए अखिबपारयों मर ववज्ञपापनि ददयपा जपातपा हह ।

आवकेदनि पत उचचत मपाध्यम सके भकेजर ।

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।

1. मनिहोहर कहसगी निदौकरही चपाहतपा हह ?


मनिहोहर सरकपारही निदौकरही चपाहतपा हह ।

2. मनिहोहर निके चपाचपा जगी कके सपाथ कहपायाँ चलिनिके कके ललिए कहपा ?

मनिहोहर निके चपाचपा जगी कके सपाथ ददल्लिही चलिनिके कके ललिए कहपा।

3. चपाचपाजगी निके सरकपारही निदौकरही पपानिके कके बपारके मर क्यपा कहपा ?

चपाचपाजगी निके कहपा कक सरकपारही निदौकरही ककी एक प्रककयपा हहोतगी हह ।

4. पदयों कहो भरनिके ककी स्वगीकगनत कदौनि दके तपा हह ?

मनांतपालिय पदयों कहो भरनिके ककी स्वगीकगनत दके तपा हह ।

5. अभ्यचथर्णययों कपा निदौकरही कके ललिए चयनि कहसके हहोतपा हह ?

ललिखखित परहीकपा कके बपाद सपाकपात्कपार ललियपा जपातपा हह । इसमर सफिलि उम्मगीदवपारयों कपा निदौकरही कके ललिए चयनि हहोतपा हह

पपाठ -7 पगेज 36

ननिम्निललिखखित तपाललिकपा कके आधपार पर दस वपाक्य ललिखखिए।

लसर ददर्ण मह

बतखिपार गहोपपालि सहोनिपा

जतकपाम कके कपारण बच्चपा सके चलिनिपा निहहीनां जपानिपा ।

पहर ददर्ण मपातपाजगी खिपानिपा

पकेट ददर्ण हम

1. लसर ददर्ण कके कपारण मतझसके सहोयपा निहहीनां जपातपा /गयपा /जपाएगपा।

2. लसर ददर्ण कके कपारण गहोपपालि सके सहोयपा निहहीनां जपातपा /गयपा /जपाएगपा।

3. बतखिपार कके कपारण मतझसके सहोयपा निहहीनां जपातपा /गयपा /जपाएगपा।

4. बतखिपार कके कपारण गहोपपालि सके सहोयपा निहहीनां जपातपा /गयपा /जपाएगपा।

5.जतकपाम कके कपारण बच्चके सके सहोयपा निहहीनां जपातपा ।

6.पहर ददर्ण कके कपारण बच्चके सके चलिपा निहहीनां जपातपा ।


7.पकेट ददर्ण कके कपारण हम सके खिपायपा निहहीनां जपातपा ।

8.पहर ददर्ण कके कपारण मतझसके चलिपा निहहीनां जपातपा ।

9.पकेट ददर्ण कके कपारण मतझसके खिपायपा निहहीनां जपातपा ।

10.पहर ददर्ण कके कपारण गहोपपालि सके चलिपा निहहीनां जपातपा ।

पकेज 37

वपाक्य पनम तर्ण ककीजजए ।

निममनिपा : वह जमतपा छहोटपा निहहीनां बनिपानिपा चपाहतपा थपा ,..................।

वह जमतपा छहोटपा निहहीनां बनिपानिपा चपाहतपा थपा ,लिकेककनि छहोटपा बनि गयपा।

1. दपास कहोलिकपातपा छहोड़निपा निहहीनां चपाहतके थके , लिकेककनि छमट गयपा।

2. रपाककेश शगीशपा चगरपानिपा निहहीनां चपाहतपा थपा, लिकेककनि चगर गयपा ।

3.मपातपाजगी पतरपानिपा सपामपानि बकेचनिपा निहहीनां चपाहतगी थगीनां , लिकेककनि बबक गयपा।

4. मपालिही बकेलियों कहो पकेड़यों पर चढ़पानिपा निहहीनां चपाहतपा थपा ,लिकेककनि चढ़ गईं ।

5. रपाम गलितगी निहहीनां करनिपा चपाहतपा थपा ,लिकेककनि हहो गई।

6. बच्चपा पतस्तक फिपाड़निपा निहहीनां चपाहतपा थपा ,लिकेककनि फिट गई।

पकेज 38

रूपपान्तरण अभ्यपास

उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्य बदललिए:-

उदपाहरण: वपतपाजगी चश्मके कके बबनिपा अखिबपार निहहीनां पढ़ सकतके ।

वपतपाजगी सके चश्मके कके बबनिपा अखिबपार पढ़पा निहहीनां जपातपा ।

1. महोहनि यहपायाँ निहहीनां बहठ सकतपा ।

महोहनि सके यहपायाँ बहठपा निहहीनां जपातपा।

2. प्रकेरणपा यह बपात सह निहहीनां सकतगी ।

प्रकेरणपा सके यह बपात सहही निहहीनां जपातगी ।

3. छहोटके बच्चके दहो मगीलि ददौड़ निहहीनां सकतके ।


छहोटके बच्चयों सके दहो मगीलि ददौड़पा निहहीनां जपातपा ।

4. मकेरपा भपाई जल्दही उठ निहहीनां सकतपा ।

मकेरके भपाई सके जल्दही उठपा निहहीनां जपातपा ।

5. हम इतनिपा कपाम निहहीनां कर सकतके।

हमसके इतनिपा कपाम ककयपा निहहीनां जपातपा।

उदपाहरण : मह इतनिगी गरम चपाय निहहीनां पगी सकयाँम गपा ।

मतझसके इतनिगी गरम चपाय निहहीनां पगी जपाएगगी ।

1. सध
त पा निई कववतपा निहहीनां ललिखि सककेगगी ।

सतधपा सके निई कववतपा निहहीनां ललिखिगी जपाएगगी ।

2. वपतपाजगी ज्यपादपा लमठपाई निहहीनां खिपा सकरगके।

वपतपाजगी सके ज्यपादपा लमठपाई निहहीनां खिपाई जपाएगगी ।

3. बच्चके कदठनि कपाम निहहीनां कर सकरगके ।

बच्चयों सके कदठनि कपाम निहहीनां ककयपा जपाएगपा ।

4. शकतनि सनांस्कगत पपाठ निहहीनां पढ़ सककी । पकेज 39

शकतनि सके सनांस्कगत पपाठ निहहीनां पढ़पा गयपा ।

5. इस कपाम कके ललिए मह इतनिके रूपए निहहीनां दके सकयाँम गपा ।

इस कपाम कके ललिए मतझसके इतनिके रूपए निहहीनां ददए जपाएयाँगके ।

उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्य बदललिए:- पकेज 39

उदपाहरण: निदौकर निके चगलिपास तहोड़ ददयपा ।

निदौकर सके चगलिपास टमट गयपा ।

1. धहोबगी निके कमगीज़ जलिपा दही ।

धहोबगी सके कमगीज़ जलि गई ।

2. शपारदपा निके सपाड़गी फिपाड़ दही ।

शपारदपा सके सपाड़गी फिट गई।

3. निदौकर निके सपामपानि उतपार ददयपा ।


निदौकर सके सपामपानि उतर गयपा ।

4. बबमलिपा निके बस छहोड़ दही ।

बबमलिपा सके बस छमट गई ।

5. मपातपा जगी निके फिमलिदपानि चगरपा ददयपा ।

मपातपाजगी सके फिमलिदपानि चगर गयपा ।

वपाक्र परम गे ककजजरगे:-

उदपाहरण : मह चपाय पगीनिपा चपाहतपा थपा लिकेककनि चगलिपास टमट गयपा । (टमट जपानिपा)

1. बच्चपा पढ़निपा चपाहतपा थपा लिकेककनि ककतपाब फिट गई । (फिट जपानिपा)

2. मह शहर जपानिपा चपाहतपा थपा लिकेककनि गपाड़गी छमट गई । (छमट जपानिपा)

3. सनांतहोष शपादही मर जपानिपा चपाहतगी थगी लिकेककनि सपाड़गी फिट गई । (फिट जपानिपा)

4. मपाइनिसहही उत्तर ललिखिनिपा चपाहतगी थगी लिकेककनि गलितगी हहो गई । (हहो जपानिपा)

5. वपतपाजगी समपाचपार सतनिनिपा चपाहतके थके लिकेककनि बबजलिही चलिही गई । (चलिही जपानिपा)

पपाठ्र पनस्तक कगे आधिपार पर तनम्नमलखखत प्रश्नहों कगे उत्तर दलजजए ।

1. मरहीज डशॉक्टर सके क्यपा कहतपा हह ? उसके क्यपा तकलिहीफि हह ?

मरहीज कहतपा हह , “ मतझके दहो ददनि सके बतखिपार हह । सपारके शरहीर मर ददर्ण हह ।“

2. डशॉक्टर मरहीज कहो क्यपा सलिपाह दके तके हह ?

डशॉक्टर मरहीज कहो कतछ जरूरही टके स्ट करवपानिके ककी सलिपाह दके तके हह ।

3. मरहीज पमरके टके स्ट क्ययों निहहीनां करवपा पपातपा ?

महयाँगके हहोनिके कके कपारण मरहीज परम के टके स्ट निहहीनां करवपा पपातपा ।

4. डशॉक्टर मरहीज कहो क्यपा खिपानिके पगीनिके ककी सलिपाह दके तके हह ?

डशॉक्टर मरहीज कहो हल्कपा खिपानिपा खिपानिके और दध


म पगीनिके ककी सलिपाह दके तके हह।

5. अनांत मर डशॉक्टर मरहीज कहो कहपायाँ जपानिके ककी सलिपाह दके तके हह ?

अनांत मर डशॉक्टर मरहीज कहो करद्रहीय सरकपार स्वपास्थ्य यहोजनिपा (CGHS)कके अस्पतपालि जपानिके ककी सलिपाह दके तके हह।
पपाठ - 8

बशॉक्स मर ददए गए पदयों कपा प्रयहोग करतके हतए उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्ययों कहो बदललिए ।

जब/ जजस जगह तब/ उस जगह

जहपानां/ जजस समय वहपायाँ / उस समय

उदपाहरण : पपानिगी बरसनिके कके सपाथ बबजलिही चमकतगी हह ।

जब पपानिगी बरसतपा हह तब बबजलिही चमकतगी हह ।

1. दके श मर भ्रष्ट निकेतपा हहोनिके पर भ्रष्टपाचपार बढ़ जपातपा हह ।

जब दके श मर भ्रष्ट निकेतपा हहोतके हह तब भ्रष्टपाचपार बढ़ जपातपा हह ।

2. तटहीय प्रदके शयों मर लिहोग मछलिही अचधक खिपातके हह ।

जहपायाँ तटहीय प्रदके श हह वहपायाँ लिहोग मछलिही अचधक खिपातके हह ।

3. रके चगस्तपानिगी इलिपाकयों मर खिजमर पहदपा हहोतपा हह ।

जहपायाँ रके चगस्तपानिगी इलिपाकपा हह वहपायाँ खिजमर पहदपा हहोतपा हह ।

4. अचधक बपाररश वपालिके स्थपानियों पर चपावलि अचधक पहदपा हहोतपा हह ।

जजस जगह अचधक बपाररश हहोतगी हह उस जगह चपावलि अचधक पहदपा हहोतपा हह ।

5. अध्यपापक कके आतके हही ववद्यपाथर्गी खिड़के हहो गए ।

जजस समय अध्यपापक आए उस समय ववद्यपाथर्गी खिड़के हहो गए ।

6. पहपाड़यों पर बपाररश अचधक हहोतगी हह ।

जहपायाँ पहपाड़ हह वहपायाँ बपाररश अचधक हहोतगी हह ।

7. मकेरके घर पहतयाँचतके हही मकेहमपानि आ गए ।

जजस समय मह घर पहतयाँचपा उस समय मकेहमपानि आ गए ।

8. घनिगी जनिसनांख्यपा हहोनिके पर प्रदष


म ण अचधक हहोतपा हह ।

जजस जगह घनिगी जनिसनांख्यपा हहोतगी हह उस जगह प्रदष


म ण अचधक हहोतपा हह ।

पकेज -43

उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्ययों कहो बदललिए ।


उदपाहरण : चपावलि कहपायाँ अचधक पहदपा हहोतपा हह ? (वषपार्ण)

जहपायाँ जहपायाँ वषपार्ण अचधक हहोतगी हह वहपायाँ वहपायाँ चपावलि अचधक पहदपा हहोतपा हह ।

1. घरयों मर ढलिवपायाँ छतर कहपायाँ बनिपाई जपातगी हह ? (वषपार्ण/बफिर्ण )

जहपायाँ जहपायाँ वषपार्ण अचधक हहोतगी हह / बफिर्ण चगरतगी हह वहपायाँ वहपायाँ घरयों मर ढलिवपायाँ छतर बनिपाई जपातगी हह।

2. वषपार्ण अचधक कहपायाँ हहोतगी हह ? (वनि)

जहपायाँ जहपायाँ वनि हह वहपायाँ वहपायाँ वषपार्ण अचधक हहोतगी हह ।

3. कहक्टस कके पकेड़ कहपायाँ पपायके जपातके हह ? (रके चगस्तपानि )

जहपायाँ जहपायाँ रके चगस्तपानि हह वहपायाँ वहपायाँ कहक्टस कके पकेड़ पपायके जपातके हह।

4. श्वपास ककी बगीमपाररयपायाँ कहपायाँ अचधक हहोतगी हह ? (प्रदष


म ण)

जहपायाँ जहपायाँ प्रदष


म ण हहोतपा हह वहपायाँ वहपायाँ श्वपास ककी बगीमपाररयपायाँ अचधक हहोतगी हह ।

5. जनिसनांख्यपा कहपायाँ बढ़ रहही हह ? (ननिरकरतपा)

जहपायाँ जहपायाँ ननिरकरतपा हह वहपायाँ वहपायाँ जनिसनांख्यपा बढ़ रहही हह ।

रूपपाहिंतरण अभ्रपास

निममनिपा : समय लमलिनिके पर मह अपनिके कपाम ननिपटपातपा हमयाँ ।

जब समय लमलितपा हह तब मह अपनिके कपाम ननिपटपातपा हमयाँ ।

1. गमर्गी ककी छतदटययों हहोनिके पर वह ववदके श जपातपा हह ।

जब गमर्गी ककी छतदटयपायाँ हहोतगी हह तब वह ववदके श जपातपा हह ।

2. सतबह उठनिके पर मह टहलिनिके जपातपा हमयाँ ।

जब सतबह उठतपा हमयाँ तब मह टहलिनिके जपातपा हमयाँ ।

3. शपाम हहोनिके पर पकगी घर लिदौटतके हह ।

जब शपाम हहोतगी हह तब पकगी घर लिदौटतके हह ।

4. वसनांत ऋतत आनिके पर फिमलि खखिलितके हह ।

जब वसनांत ऋतत आतगी हह तब फिमलि खखिलितके हह ।

5. पतझड़ आनिके पर पत्तके झड़ जपातके हह ।

जब पतझड़ आतपा हह तब पत्तके झड़ जपातके हह ।


उदपाहरण : गमर्गी कके कपारण वह सहो निहहीनां पपायपा ।

गमर्गी हहोनिके कके बपावजमद वह सहो गयपा ।

1. लिक्ष्मगी तकेज बपाररश कके कपारण दफ्तर निहहीनां गई ।

लिक्ष्मगी तकेज बपाररश कके बपावजमद दफ्तर गई ।

2. थकपानि कके कपारण पनांकज निके कपाम परम पा निहहीनां ककयपा ।

थकपानि कके बपावजमद पनांकज निके कपाम परम पा ककयपा ।

3. कम रहोशनिगी कके कपारण उन्हहोनिके ककतपाब निहहीनां पढ़ही ।

कम रहोशनिगी कके बपावजमद उन्हहोनिके ककतपाब पढ़ही ।

4. भखि
म नि हहोनिके कके कपारण उसनिके खिपानिपा निहहीनां खिपायपा ।

भमखि नि हहोनिके कके बपावजमद उसनिके खिपानिपा खिपायपा ।

5. पहसके ककी कमगी कके कपारण गगीतपा कपा इलिपाज निहहीनां हतआ ।

पहसके ककी कमगी कके बपावजमद गगीतपा कपा इलिपाज हतआ ।

पकेज -44

उदपाहरण : पमनिम निके खिपानिपा निहहीनां खिपायपा । पमनिम स्कमलि चलिही गई ।

पनि
म म बबनिपा खिपानिपा खिपाए स्कमलि चलिही गई ।

1. शगीलिपा निके मपानिदके य निहहीनां ललियपा । शगीलिपा निके अनतररक्त कपाम ककयपा ।

शगीलिपा निके बबनिपा मपानिदके य ललिए अनतररक्त कपाम ककयपा ।

2. मरहीज निके डशॉक्टर कहो निहहीनां ददखिपायपा । मरहीज दवपा लिके रहपा हह ।

मरहीज डशॉक्टर कहो बबनिपा ददखिपाए दवपा लिके रहपा हह ।

3. सहपायक निके अनितभपाग अचधकपारही सके अनितमनत निहहीनां लिही । सहपायक छतटगी पर चलिपा गयपा ।

सहपायक अनिभ
त पाग अचधकपारही सके बबनिपा अनिम
त नत ललिए छतटगी पर चलिपा गयपा ।

4. कमर्णचपारही ननिदके शक सके निहहीनां लमलिके । कमर्णचपाररययों निके हड़तपालि कर दही ।

कमर्णचपाररययों निके ननिदके शक सके बबनिपा लमलिके हड़तपालि कर दही ।


5. मकपानि मपाललिक निके निहोदटस निहहीनां ददयपा । मकपानि मपाललिक निके मकपानि खिपालिही करवपा ललियपा ।

मकपानि मपाललिक निके बबनिपा निहोदटस ददए मकपानि खिपालिही करवपा ललियपा ।

नगचगे हदरगे गए शब्दहों सगे ररक्त स्थपान भररए

हिं
(जहह-वहह, जजस जगह-उस जगह, जजस समर-उस समर, जब-तब)

1. जब ववत्त मनांतपालिय अपनिगी स्वगीकगनत दके तपा हह तब पदयों कपा सज


ग नि हहोतपा हह ।

म ण बढ़तपा हह उस समर बगीमपाररयशॉ नां फिहलितगी हह।


2. जजस समर प्रदष

3. जहह हिं बपाररश अचधक हहोतगी हह वहह हिं हररयपालिही हहोतगी हह ।

4. जजस जगह पथ्ग वगी कके भगीतर हलिचलि हहोतगी हह उस जगह भमकनांप आतपा हह ।

5. जहह हिं धरतगी कके अनांदर गरम लिपावपा अचधक हहोतपा हह वहह हिं ज्वपालिपामतखिगी फिमटतपा हह ।

6. जजस जगह वक
ग अचधक हहोतके हह उस जगह वपायत स्वच्छ हहोतगी हह ।

7. जब जनिसनांख्यपा बढ़ रहही हह तब बकेरहोजगपारही भगी बढ़ रहही हह ।

8. जजस समर दनां गके हहोतके हह उस समर करयमर्ण लिग जपातपा हह ।

पपाठ 9 पकेज -47

तनम्नमलखखत तपामलकपा सगे 10 वपाक्र बनपाइए।

मह उतनिपा खिपा सकतपा हह ।

ततम जजतनिपा चपाहमयाँ उससके अचधक लिके सकतगी हह ।

वह जजतनिगी दके र चपाहहो उतनिगी दके र सकतके हमयाँ ।

वके चपाहके बहोलि हहो ।

लिड़ककयपायाँ चपाहर

शगीमतगी रपाधपा
1 मह जजतनिपा चपाहमयाँ उतनिपा खिपा सकतपा /सकतगी हमयाँ ।

2. ततम जजतनिपा चपाहहो उतनिपा खिपा सकतके/सकतगी हहो ।

3. वह जजतनिपा चपाहके उतनिपा लिके सकतपा/सकतगी हह ।

4. वके जजतनिपा चपाहर उतनिपा लिके सकतके/सकतगी हह ।

5. लिड़ककयपायाँ जजतनिपा चपाहर उतनिपा लिके सकतगी हह ।

6. शगीमतगी रपाधपा जजतनिपा चपाहर उतनिपा लिके सकतगी हह ।

7. ततम जजतनिपा चपाहहो उससके अचधक लिके सकतके/सकतगी हहो ।

8. शगीमतगी रपाधपा जजतनिगी दके र चपाहर उतनिगी दके र बहोलि सकतगी हह ।

9. लिड़ककयपायाँ जजतनिगी दके र चपाहर उतनिगी दके र बहोलि सकतगी हह ।

10. तम
त जजतनिगी दके र चपाहहो उतनिगी दके र बहोलि सकतके/सकतगी हहो ।

पकेज ४८

“लमलिनिपा” सके “निहहीनां लमलितपा, निहहीनां लमलिकेगपा, लमलि जपाएगपा” आदद उचचत ककयपा रूप लिकेकर वपाक्य बनिपाकर ललिखिर ।

ततम्हर जहसपा कपड़पा पसनांद हह वहसपा यहपायाँ निहहीनां

आपकहो जहसके सपाड़गी उस तरह कपा

समगीर कहो जहसगी घड़गी वहसके यहपायाँ निहहीनां लमलिनिपा ।

वनांदनिपा कहो जजस तरह कपा फिनिर्गीचर पसनांद हह वहसगी यहपायाँ निहहीनां

उसकहो जजस तरह कके घर उस तरह ककी

उनिकहो जजस तरह ककी परदके उस तरह कके

फिमलि

1. ततम्हर जहसपा कपड़पा पसनांद हह वहसपा यहपायाँ निहहीनां लमलितपा ।

2. आपकहो जहसपा कपड़पा पसनांद हह वहसपा यहपायाँ निहहीनां लमलितपा ।

3. समगीर कहो जहसपा कपड़पा पसनांद हह वहसपा यहपायाँ निहहीनां लमलितपा ।


4. आपकहो जहसगी घड़गी पसनांद हह वहसगी यहपायाँ निहहीनां लमलितगी ।

5. आपकहो जहसगी सपाड़गी पसनांद हह वहसगी यहपायाँ निहहीनां लमलितगी ।

6. वनांदनिपा कहो जजस तरह कपा फिनिर्गीचर पसनांद हह उस तरह कपा लमलिकेगपा ।

7. उसकहो जजस तरह कपा घर पसनांद हह उस तरह कपा लमलिकेगपा ।

8. उनिकहो जजस तरह कके परदके पसनांद हह उस तरह कके लमलिर गके ।

9. समगीर कहो जजस तरह कपा घर पसनांद हह उस तरह कपा लमलिकेगपा ।

10.आपकहो जजस तरह कके फिमलि पसनांद हह उस तरह कके लमलिर गके।

पकेज 49

उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्य कहो बदलिकर ललिखखिए।

उदपाहरण : बपादलि नघरनिके कके सपाथ हही अयाँधकेरपा हहोनिके लिगतपा हह ।

जहसके जहसके बपादलि नघरतके हह वहसके वहसके अयाँधकेरपा हहोनिके लिगतपा हह ।

1. जनिसनांख्यपा बढ़निके कके सपाथ दके श ककी समस्यपाएयाँ भगी बढ़ रहही हह ।

जहसके जहसके जनिसनांख्यपा बढ़ रहही हह वहसके वहसके दके श ककी समस्यपाएयाँ भगी बढ़ रहही हह ।

2. औद्यहोचगककीकरण कके कपारण शहरयों ककी जनिसनांख्यपा बढ़ रहही हह ।

जहसके जहसके औद्यहोचगककीकरण बढ़ रहपा हह वहसके वहसके शहरयों ककी जनिसनांख्यपा बढ़ रहही हह ।

3. अचधक वषपार्ण कके कपारण सड़कयों पर पपानिगी बढ़ रहपा हह ।

जहसके जहसके अचधक वषपार्ण हहो रहही हह वहसके वहसके सड़कयों पर पपानिगी बढ़ रहपा हह ।

4. अयाँधकेरपा हहोनिके कके कपारण सड़क ककी लिपाइटर जलि गईं ।

जहसके जहसके अयाँधकेरपा हतआ वहसके वहसके सड़क ककी लिपाइटर जलि गईं ।

5. ततम्हर भतलिपानिपा चपाहपा तहो ततम और यपाद आए ।

जहसके जहसके ततम्हर भलि


त पानिपा चपाहपा वहसके वहसके तम
त और यपाद आए।

उदपाहरण कके अनिस


त पार निए शब्द बनिपाइए ।

उदपाहरण अथर्ण आचथर्णक शहर शहरहीकरण

ववज्ञपानि वहज्ञपाननिक निगर निगरहीकरण


उद्यहोग औद्यहोचगक भममनांडलि भममनांडलिहीकरण

समपाज सपामपाजजक स्वदके श स्वदके शगीकरण

धमर्ण धपालमर्णक उद्यहोग औद्यहोचगककीकरण

निगीनत निहनतक मपानिक मपानिककीकरण

ननिम्निललिखखित परस्पर ववलिहोम शब्दयों कपा वपाक्ययों मर प्रयहोग ककीजजए ।

आयपात-ननियपार्णत दके श मर कई चगीजयों कपा आयपात-ननियपार्णत हहोतपा हह ।

लिपाभ- हपाननि व्यपापपार मर लिपाभ-हपाननि हहोतगी रहतगी हह ।

खिरहीद- बबककी बपाज़पार मर सपामपानि ककी खिरहीद- बबककी ककी जपातगी हह ।

आदपानि -प्रदपानि सच
म निपा कपा आदपानि-प्रदपानि जरूरही हह ।

ववकलसत -अववकलसत ववकलसत-अववकलसत सभगी कहो उन्निनत कपा मदौकपा चपादहए ।

प्रश्नतत्तर

1. भममनांडलिहीकरण कपा क्यपा आशय हह ?

भममनांडलिहीकरण कपा आशय हह दके श ककी सगीमपा कहो व्यपापपार आदद कके ललिए खिहोलिनिपा।

2. भममनांडलिहीकरण कपा प्रमतखि लिपाभ क्यपा हह ?

भममनांडलिहीकरण कपा प्रमतखि लिपाभ हह - तकनिगीककी उन्निनत और व्यपापपार मर लिपाभ ।

3. आयपात और ननियपार्णत सके आप क्यपा समझतके हह ?

आयपात कपा मतलिब हह ववदके श सके सपामपानि मनांगपानिपा और ननियपार्णत कपा मतलिब हह अपनिके दके श सके सपामपानि दस
म रके दके शयों
कहो भकेजनिपा ।

4. व्यपापपार मर दके श ककी सगीमपा सके बपाहर जपानिपा क्ययों जरूरही हह ?

लिपाभ कके ललिए व्यपापपार मर दके श ककी सगीमपा सके बपाहर जपानिपा जरूरही हह ।

5. भम
म नांडलिहीकरण कपा भपारत पर क्यपा प्रभपाव पड़ सकतपा हह ?

भममनांडलिहीकरण सके भपारत आचथर्णक रूप सके ववकपास कर सकतपा हह ?

जजतनपा, जजतनग, जजतनगे और उतनपा, उतनग, उतनगे कपा रथपास्थपान प्ररतग ककजजए :-
1. जजतनिगी प्रगनत अब हहो रहही हह उतनिगी पहलिके निहहीनां हतई।
2. मह जजतनिपा समझपा रहपा हमयाँ ततम उतनिपा हही निपासमझगी कर रहके हहो।
3. जजतनिके मकेहमपानि बतलिपाए थके उतनिके आए निहहीनां।

4. आबपादही जजतनिगी बढ़तगी हह सपाधनि उतनिके हही कम हहोतके जपातके हह।


5. जजतनिपा पररशम करहोगके उतनिगी सफिलितपा लमलिकेगगी।
6. जजतनिपा गतड़ डपालिर गके स्वपाद उतनिपा मगीठपा हहोगपा।
7. निकेमगी दटप्पणगी जजतनिगी छहोटही हहोगगी उतनिगी स्पष्ट भगी हहोगगी।
8. जजतनिगी ररजक्तयशॉ नां इस वषर्ण ववज्ञपावपत हतई हह उतनिगी पहलिके निहहीनां हतई।

पपाठ 10 पकेज 53

निगीचके दही गई तपाललिकपा ककी सहपायतपा सके पपायाँच वपाक्य बनिपाइए।

निपाचतपा हतआ महोर अच्छपा लिगतपा हह ।

बहलिके करतगी हतई लिड़ककी अच्छछी लिगतगी हह ।

ददौड़तके हतए बच्चके अच्छके लिगतके हह ।

खखिलितपा गतलिपाब

उगतपा समयर्ण

निपाचतपा हतआ महोर अच्छपा लिगतपा हह ।

ददौड़तके हतए बच्चके अच्छके लिगतके हह ।

बहलिके करतगी लिड़ककी अच्छछी लिगतगी हह ।

खखिलितपा हतआ गतलिपाब अच्छपा लिगतपा हह ।


उगतपा हतआ समयर्ण अच्छपा लिगतपा हह ।

निममनिके कके अनितसपार कहोष्ठक मर दही गई ककयपाओनां ककी सहपायतपा सके वपाक्य पमरके ककीजजए।

निममनिपा : शगीनिगर झकेलिम कके तट पर ....................(बसनिपा )

शगीनिगर झकेलिम कके तट पर बसपा हतआ हह ।

1. तपापस हहोटलि मर रकपा हनआ हह । (रुकनिपा)

2. गर दपा आयाँगनि मर खखलपा हनआ हह । (खखिलिनिपा)

पकेज 54

3. ऋवषतपा कमरके मर सतई हनई हह । (सहोनिपा)

4. सभगी सदस्य सभपा कक मर बहठगे हनए हह । (बहठनिपा)

5. छपातपाएयाँ वपकननिक पर गई हनई हह । (जपानिपा)

उदपाहरण : बढ़तके बच्चके कहो पदौजष्टक खिपानिपा खिपानिपा चपादहए ।

बढ़तके हतए बच्चके कहो पदौजष्टक खिपानिपा खिपानिपा चपादहए ।

1. सहोतके व्यजक्त कहो मत जगपाओ ।

सहोतके हतए व्यजक्त कहो मत जगपाओ ।

2. हयाँसतके खिकेलितके बच्चके सबकहो अच्छके लिगतके हह ।

हयाँ सतके खिकेलितके हतए बच्चके सबकहो अच्छके लिगतके हह ।

3. ददौरके पर जपातके ज़रपा मझ


त सके लमलिकर जपाइएगपा ।

ददौरके पर जपातके हतए ज़रपा मतझसके लमलिकर जपाइएगपा ।

4. आतगी लिक्ष्मगी सबकहो प्यपारही लिगतगी हह ।

आतगी हतई लिक्ष्मगी सबकहो प्यपारही लिगतगी हह ।

5. उगतके समयर्ण कपा दृश्य अदभतत हह ।

उगतके हतए समयर्ण कपा दृश्य अदभतत हह ।

पकेज 55
कहोष्ठक मर मर दही गई ककयपाओनां कके सहही रूप बनिपा कर ररक्त स्थपानियों ककी पमनतर्ण ककीजजए।

मएँडरपानपा, जमनपा, घममनपा, उठनपा, तपनपा, सजनपा

1. शगीनिगर मर हर तरफि घममतके हतए पयर्णटक ददखिपाई दके तके हह।

2. फिमलियों पर मयाँडरपातके हतए भदौरके मनिमहोह लिकेतके हह।

3. जमतगी हतई डलि झगीलि महदपानि बनि जपातगी हह ।

4. रके चगस्तपानि मर तपतगी हतई धरतगी ददखिपाई दके तगी हह ।

5. सजतपा हतआ हपाउस बहोट सतनांदर लिगतपा हह ।

6. समतद्र मर उठतगी हतई लिहरर भव्य लिगतगी हह।

निममनिके कके अनिस


त पार “नि ककेवलि” “बजल्क” कपा उपयहोग करतके हतए वपाक्य लमलिपाइए।

निममनिपा: कपानांचगीपतरम मनांददरयों कके ललिए प्रलसद्ध हह । यह रके शमगी सपाड़ड़ययों कके ललिए भगी प्रलसद्ध हह ।

कपानांचगीपरत म नि ककेवलि मनांददरयों कके ललिए प्रलसद्ध हह बजल्क रके शमगी सपाड़ड़ययों कके ललिए भगी प्रलसद्ध हह ।

1. आगरपा तपाजमहलि कके ललिए मशहमर हह । यह निगर पकेठके कके ललिए भगी मशहमर हह ।

आगरपा नि ककेवलि तपाजमहलि कके ललिए मशहमर हह बजल्क पकेठके कके ललिए भगी मशहमर हह ।

2. मकेरही बहनि पढ़पाई मर तकेज़ हह । वह चचतकपारही और फिहोटहोग्रिपाफिकी मर भगी कतशलि हह ।

मकेरही बहनि नि ककेवलि पढ़पाई मर तकेज़ हह बजल्क चचतकपारही और फिहोटहोग्रिपाफिकी मर भगी कतशलि हह ।

3. इस दक
त पानि मर ककरपानिके कपा सपामपानि लमलितपा हह । यहपायाँ हरही सजब्जयपायाँ भगी लमलितगी हह ।

इस दक
त पानि मर नि ककेवलि ककरपानिके कपा सपामपानि लमलितपा हह बजल्क यहपायाँ हरही सजब्जयपायाँ भगी लमलितगी हह ।

4. कन्यपा कतमपारही मर वववकेकपानिनांद लशलिपा हह । वहपायाँ सनांत नतरुवल्लितवर ककी ममनतर्ण भगी हह ।

कन्यपा कतमपारही मर नि ककेवलि वववकेकपानिनांद लशलिपा हह बजल्क सनांत नतरुवल्लितवर ककी ममनतर्ण भगी हह ।

5. गहोपपालि जगी हमर गखणत और ववज्ञपानि लसखिपातके हह । वके यहोगपासनि भगी लसखिपातके हह ।

गहोपपालि जगी हमर नि ककेवलि गखणत और ववज्ञपानि लसखिपातके हह बजल्क यहोगपासनि भगी लसखिपातके हह ।

पकेज 56

उदपाहरण कके अनितसपार रूपपान्तरण ककीजजए।


उदपाहरण : आदमगी जपा रहपा हह --- जपातपा हतआ आदमगी

1. बच्चके खिकेलि रहके हह ----- खिकेलितके हतए बच्चके

2. बत्तगी जलि रहही हह ------ जलितगी हतई बत्तगी

3. पत्तके पकेड़ सके चगर रहके हह ------ पकेड़ सके चगरतके हतए पत्तके
4. लिहोग शहर सके लिदौट रहके हह ------------ शहर सके लिदौटतके हतए लिहोग

5. लिड़कके निदही मर तहर रहके हह -------- निदही मर तहरतके हतए लिड़कके

उदपाहरण कके अनिस


त पार रूपपान्तरण ककीजजए तथपा वपाक्य जहोड़ कर ललिखखिए ।

उदपाहरण: रपाम निके पत ललिखिपा । वह मतझके लमलिपा ।

रपाम कपा ललिखिपा हतआ पत मतझके लमलिपा ।

1.महनिके पत भकेजपा । वह ततम्हर निहहीनां लमलिपा ।

मकेरपा भकेजपा हतआ पत ततम्हर निहहीनां लमलिपा ।

2.. आपनिके पतस्तक दही । वह महनिके निहहीनां पढ़ही ।

आपककी दही हतई पतस्तक महनिके निहहीनां पढ़ही ।

3. उन्हहोनिके मसदौदपा तहयपार ककयपा । वह अच्छपा निहहीनां थपा ।

उनिकपा तहयपार ककयपा मसदौदपा अच्छपा निहहीनां थपा ।

4. शगी दपास निके स्पष्टहीकरण ददयपा । वह सनांतहोषजनिक निहहीनां हह ।

शगी दपास कपा ददयपा हतआ स्पष्टहीकरण सनांतहोषजनिक निहहीनां हह ।

5. सहपायक निके प्रस्तपाव भकेजपा । इस पर ववचपार हहो रहपा हह ।

सहपायक कके भकेजके हतए प्रस्तपाव पर ववचपार हहो रहपा हह ।

पकेज 57

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर ननिम्निललिखखित प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।

1. शगीनिगर मर हस्तलशल्प कके कदौनि कदौनि सके कपाम हहोतके हह ?

शगीनिगर मर हस्तलशल्प कके निक्कपाशगी और कढ़पाई कके कपाम हहोतके हह।

2. सददर्ण ययों मर गमर्गी पपानिके कके ललिए कश्मगीरही लिहोग क्यपा करतके हह ?

सददर्ण ययों मर गमर्गी पपानिके कके ललिए कश्मगीरही लिहोग कहोट कके अनांदर कपायाँगड़गी (अनांगगीठछी)कपा प्रयहोग करतके हह ।
3. कश्मगीर ककी सतनांदरतपा कहो दके खि कर कफिरददौस निके क्यपा कहपा थपा?

कश्मगीर ककी सतनांदरतपा कहो दके खि कर कफिरददौस निके कहपा थपा कक यहही धरतगी कपा स्वगर्ण हह ।

4. लशकपारपा ककसके कहतके हह ?

डलि झगीलि मर छहोटही और लिनांबगी निपावयों कहो लशकपारपा कहतके हह।

5. शगीनिगर कके बपागयों कके निपाम ललिखखिए ।

शगीनिगर कके बपाग हह शपालिहीमपार और ननिशपात-- जहो बहतत सनांतदर हह ।

पकेज 58

निगीचके दही गई तपाललिकपा सके वपाक्य बनिपाइए।

यह आदके श टपाइप ककयपा हतआ हह ।

यके पत टपाइप ककए हतए हह ।

यके आदके श टपाइप ककए हतए हह ।

वपावषर्णक ररपहोटर्ण तहयपार ककी हतई हह ।

बहठक कपा कपायर्णवत्ग त तहयपार ककयपा हतआ हह ।

यह डपाक अचधकपारही कहो भकेजगी हतई हह ।

सहननिकयों ककी सगीमपा पर तहनिपातगी ककी हतई हह ।

यह घहोषणपा सभगी ककी सतनिगी हतई हह ।

यके आदके श सभगी कमर्णचपाररययों कहो ददयके हतए हह ।

यके आदके श सभगी कमर्णचपाररययों कहो जपारही ककए हतए हह।

पकेज 59 रूपपान्तरण

1, महपाबलिहीपतरम मकेरपा दके खिपा हतआ हह ।

2. यके आदके श मतख्यपालिय सके भकेजके हतए हह ।

3. तहमपालसक प्रगनत वववरण अनिगीतपा कपा टपाइप ककयपा हतआ हह ।


4. महनिके दहो ववदके शगी भपाषपाएयाँ सगीखिगी हतई हह ।

5. ववत्त मनांतपालिय कहो यह प्रस्तपाव ननिदके शक कपा भकेजपा हतआ हह ।

1. अनांशतलि निदौकरही करतके हतए घर भगी सनांभपालि रहही हह ।

2. सचचनि पढ़तके हतए सनांगगीत भगी सगीखि रहपा हह ।

3. हम चपाय पगीतके हतए टही वगी पर समपाचपार दके खितके हह ।

4. आप ननियम दके खितके हतए स्थपानिपानांतरण ककीजजए ।

5. सनांतहोष कहो गह
ग मनांतपालिय मर कपाम करतके हतए 20 वषर्ण हहो गए ।

ररक्त स्थपानि भररए पकेज 60

1. सहोतके सहोतके

2. चलितके चलितके

3. खिकेलितके खिकेलितके

4. पढ़तके पढ़तके

5. चढ़तके चढ़तके

6. बहठछी बहठछी

7. सरकतके सरकतके

8. बनिपातके बनिपातके

पकेज 61

1. शहरही

2. ननिजश्चत

3. रहोजगपार

4. अस्वच्छ
5. ववककेन्द्रहीकरण

ननिम्नि ललिखखित वपाक्ययों मर वतर्णनिगी ककी अशतवद्धययों कहो दरम कर सहही वपाक्य ललिखखिए

1.सपामग्रिगी 2. कपायपार्णलिय 3. चलितके चलितके 4. बगीमपाररययों 5. कशॉफ़की

ननिम्नि ललिखखित पदबनांधयों कके वपाक्य बनिपाइए । पकेज 62

मनि रमनिपा --- गपायाँव मर हही मकेरपा मनि रमतपा हह ।

छतटकपारपा पपानिपा --- दके श कहो कई समस्यपाओनां सके छतटकपारपा पपानिपा हह ।

आनांखिके गड़पा कर दके खिनिपा --- बच्चके आयाँखिर गड़पाकर टही वगी दके खितके हह ।

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।

1.लिकेखिक गपायाँव सके ददल्लिही कहसके आयपा ?

लिकेखिक गपायाँव सके ददल्लिही टके नि सके आयपा।

2. घर पहतयाँचतके हही लिकेखिक निके क्यपा दके खिपा?

घर पहतयाँचतके हही लिकेखिक निके दके खिपा कक चपाचपाजगी अककेलिके उदपास बहठके हह ।

3. शहरयों मर तपाज़गी हवपा कके ललिए क्यपा बचपा हह ?

शहरयों मर तपाज़गी हवपा कके ललिए बस पपाकर्ण हही बचके हह ।

4. शहरयों मर निदौकरही पकेशपा लिहोगयों कपा गतजपारपा कदठनिपाई सके क्ययों हहोतपा हह ?

शहरयों मर निदौकरही पकेशपा लिहोगयों कपा गतजपारपा कदठनिपाई सके मनांहगपाई कके कपारण हहोतपा हह ।

5. शहरयों मर लिहोग तनिपाव ग्रिस्त क्ययों रहतके हह ?

परके शपानिगी और भपाग ददौड़ ककी जजनांदगगी सके शहरयों मर लिहोग तनिपाव ग्रिस्त रहतके हह।

पपाठ 12 पकेज 63

अध्यपापक कमर्णचपारही अपनिगी हपालित बतपानिके लिगपा ।

अचधकपारही मरहीज सड़क बनिपानिके लिगके ।

डपाक्टर अचधकपारही खिड़के हहो गए ।


निकेतपा कके आतके हही ववद्यपाथर्गी पढ़निके लिगके ।

ठके ककेदपार मजदरम कपाम करनिके लिगके ।

सचचव लिहोग स्वपागत कके ललिए खिड़के हहो गए ।

अध्यपापक कके आतके हही ववद्यपाथर्गी पढ़निके लिगके ।

अध्यपापक कके आतके हही ववद्यपाथर्गी खिड़के हहो गए ।

अचधकपारही कके आतके हही कमर्णचपारही कपाम करनिके लिगके ।

अचधकपारही कके आतके हही कमर्णचपारही खिड़के हहो गए ।

डपाक्टर कके आतके हही मरहीज अपनिगी हपालित बतपानिके लिगपा ।

निकेतपा कके आतके हही लिहोग स्वपागत कके ललिए खिड़के हहो गए ।

ठके ककेदपार कके आतके हही मजदरम कपाम करनिके लिगके ।

ठके ककेदपार कके आतके हही मजदरम सड़क बनिपानिके लिगके ।

सचचव कके आतके हही अचधकपारही स्वपागत कके ललिए खिड़के हहो गए ।

सचचव कके आतके हही अचधकपारही खिड़के हहो गए ।

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए - पकेज-64

निममनिपा : बच्चपा सहोयपा हही थपा कक बबजलिही चलिही गई ।

बच्चके कके सहोतके हही बबजलिही चलिही गई ।

1. नियपा सत आरनां भ हतआ हही थपा कक ककपा मर प्रवकेश लिकेनिके कके ललिए प्रलशकपाथर्गी आनिके लिगके।

निए सत कके आरनां भ हहोतके हही ककपा मर प्रवकेश लिकेनिके कके ललिए प्रलशकपाथर्गी आनिके लिगके ।

2. बहठक शरू
त हतई हही थगी कक सनांयक्
त त सचचव कहो अचपानिक जपानिपा पड़पा ।

बहठक शतरू हहोतके हही सनांयतक्त सचचव कहो अचपानिक जपानिपा पड़पा ।

3. सतरकेश ननिकलिपा हही थपा कक उसकपा दहोस्त आ गयपा ।

सतरकेश कके ननिकलितके हही उसकपा दहोस्त आ गयपा ।

4. थनांग
त नि निके प्रलशकण परम पा ककयपा हही थपा कक उसके कनांपनिगी सके ननियजत क्त प्रस्तपाव लमलि गयपा ।
थतनांगनि कके प्रलशकण पमरपा करतके हही उसके कनांपनिगी सके ननियतजक्त प्रस्तपाव लमलि गयपा ।

5. पदहोन्निनत हतई हही थगी कक महनिके सभगी लमतयों कहो दपावत दके दही ।

पदहोन्निनत हहोतके हही महनिके सभगी लमतयों कहो दपावत दके दही ।

पकेज -65 उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्ययों कहो जहोड़ कर ललिखिर ।

उदपाहरण : गमर्गी शतरू हतई थगी । लिहोगयों निके कमलिर खिरहीद ललिए ।

गमर्गी शतरू हहोतके हही लिहोगयों निके कमलिर खिरहीद ललिए ।

1. अचधकपारही निके आदके श ददए । सहपायक निके लमलसलि प्रस्ततत कर दही ।

अचधकपारही कके आदके श दके तके हही सहपायक निके लमलसलि प्रस्ततत कर दही ।

2. भवनि ननिमपार्णण अचग्रिम लमलिपा । महनिके मकपानि बनिवपानिपा शतरू कर ददयपा ।

भवनि ननिमपार्णण अचग्रिम लमलितके हही महनिके मकपानि बनिवपानिपा शतरू कर ददयपा ।

3. महनिके कपार खिरहीदही । पकेटहोलि कके दपाम बढ़ गए ।

मकेरके कपार खिरहीदतके हही पकेटहोलि कके दपाम बढ़ गए ।

4. परहीकपा ककी नतचथ ननिजश्चत हतई । बच्चयों निके तहयपारही शतरू कर दही ।

परहीकपा ककी नतचथ ननिजश्चत हहोतके हही बच्चयों निके तहयपारही शरू
त कर दही ।

5. पररयहोजनिपा कपा अनितमहोदनि लमलिपा । कपायपार्णन्वयनि शतरू कर ददयपा ।

पररयहोजनिपा कपा अनितमहोदनि लमलितके हही कपायपार्णन्वयनि शतरू कर ददयपा ।

निममनिपा : प्रवकेश द्वपार खिलि


त तके हही लिहोग अनांदर आ गए ।

प्रवकेश द्वपार खितलिपा हही थपा कक लिहोग अनांदर आ गए ।

1. रमकेश निके स्वस्थ हहोतके हही कपायर्णभपार ग्रिहण कर ललियपा ।

रमकेश स्वस्थ हतआ हही थपा कक कपायर्णभपार ग्रिहण कर ललियपा ।

2. रके लिगपाड़गी कके रुकतके हही लिहोग उसमर चढ़निके लिगके ।

रके लिगपाड़गी रुककी हही थगी कक लिहोग उसमर चढ़निके लिगके ।


3. वकेतनि लमलितके हही उसनिके अपनिपा ऋण चतकपा ददयपा ।

वकेतनि लमलिपा हही थपा कक उसनिके अपनिपा ऋण चतकपा ददयपा ।

4. मकेरके घर पहतयाँचतके हही मकेहमपानि आ गए । पकेज 66

मह घर पहतयाँचपा हही थपा कक मकेहमपानि आ गए ।

5. प्रपाध्यपापक निके आतके हही पढ़पानिपा शतरू कर ददयपा ।

प्रपाध्यपापक आए हही थके कक पढ़पानिपा शतरू कर ददयपा ।

ननिम्नि ललिखखित पद-बनांधयों कपा वपाक्ययों मर प्रयहोग करर

(आतके -जपातके, सतनितके- सतनितके, करतके- करतके, आतके हही, पहतयाँचतके हही, शतरू करतके हही, छहोड़तके हही, उड़तके हही)

1. सड़क पर आतगे -जपातगे लिहोग हह ।

2. मह गपानिके सन
न तगे- सननतगे सहो गयपा ।

3. वह कपाम करतगे- करतगे थक गयपा ।

4. महोहनि आतगे हल कपाम मर लिग गयपा ।

5. घर पहनएँचतगे हल पत्निगी निके एक पत पकड़पा ददयपा ।

6. कपाम शरू
न करतगे हल बपाररश आ गई ।

7. शहर छतड़तगे हल गपाड़गी ककी गनत तकेज हहो गई ।

8. हवपाई जहपाज कके उड़तगे हल हम आसमपानि मके थके ।

पकेज 67

(क) वपाक्य पमरके ककीजजए ।

1. रमण पढ़तके पढ़तके सहो गयपा।

2. मपातपाजगी रसहोई कपा कपाम करतके करतके थक गईं।

3. हम कफिल्म दके खितके दके खितके ऊब गईं।

4. बच्चपा खिकेलितके खिकेलितके चगर गयपा।


5. हवपा चलितके चलितके अचपानिक रुक गई।

(क) वपाक्य पमरके करर ।

1. परहीकपा पररणपाम दके खितके हही रपाम खितश हहो गयपा।

2. शगीनिगर पहतयाँचतके हही सब घममनिके चलिके गए।

3. अध्यपापक कके ककपा मर आतके हही ववद्यपाथर्गी खिड़के हहो गए।

4. अचधकपारही कके आतके हही कमर्णचपारही चतपचपाप कपाम करनिके लिगके।

5. महच शतरु हहोतके हही सब लिहोग शहोर मचपानिके लिगके।

तनम्न मलखखत मनहपावरहों कपा वपाक्र मर प्ररतग करर

सपनपा चमर चमर हतनपा -निदौकरही नि लमलिनिके सके महोहनि कपा सपनिपा चरम चमर हहो गयपा ।

सपनपा / स्वप्न सपाकपार हतनपा - महनिके घर बनिवपाकर अपनिपा स्वप्नि सपाकपार कर ललियपा।

खनशग सगे फमलपा न समपानपा -ककपा मर प्रथम आनिके पर रमकेश खितशगी सके फिमलिपा नि समपायपा ।
ममटग मर ममल जपानपा - कज़र्ण कके कपारण कपारहोबपार लमटगी मर लमलि गयपा । पकेज 68

बगड़पा उठपानपा - मनांतगी जगी निके अपनिके ककेत कके ववकपास कपा बगीड़पा उठपायपा।

पपाठ कके आधपार पर प्रश्निहो कके उत्तर दर ।

1. प्रपाचगीनि भवनि ककी दहीवपार सके अमर कपा निपाम ककस प्रकपार लमट गयपा?

प्रपाचगीनि भवनि ककी दहीवपार चगर गई और अमर कपा निपाम लमट गयपा ।

2. अमर निके अपनिपा निपाम वक


ग ककी छलि पर क्ययों ललिखिपा ?

अमर निके अपनिपा निपाम वक


ग ककी छलि पर इसललिए ललिखिपा कक पकेड़ कके सपाथ मकेरपा निपाम हमकेशपा रहके गपा ।

3. अमर निके अपनिपा निपाम अमर करनिके कके ललिए क्यपा क्यपा ककयपा ?

अमर निके अपनिपा निपाम अमर करनिके कके ललिए रके त पर, पकेड़ पर,चटपानि पर सभगी जगह अपनिपा निपाम ललिखिपा ।
4. सनांत ककी बपात कपा अमर कके जगीवनि मर क्यपा पररवतर्णनि आयपा ?
सनांत ककी बपात कपा अमर पर गहरपा प्रभपाव पडपा। उसनिके अपनिपा सपारपा जगीवनि जनि सकेवपा मर लिगपा ददयपा ।
5. अनांत मर अमर कपा निपाम कहसके अमर हतआ ?
जनि सकेवपा करनिके सके उसकपा निपाम अमर हहो गयपा ।
पगेज 69
सपार लगेखन ( पपाठ कगे सपार कत दस पहिंजक्तरहों मर मलखर )।
अमर–आश्रम

ककसगी गपायाँव मर एक धनिगी आदमगी यहपायाँ एक पत


त निके जन्म ललियपा। उसनिके उसकपा निपाम "अमर" रखिपा। उसककी इच्छपा थगी कक
पतत बड़पा हहोकर अच्छके कपाम कर अपनिपा निपाम अमर करके . अमर निके अपनिके वपतपा ककी इच्छपा पमरही करनिके कके अनिकेक उपपाय
ककए । उसनिके कभगी रके त पर अपनिपा निपाम ललिखिपा तहो कभगी वक
ग ककी छपालि पर । कभगी लशलिपा पर तहो कभगी दहीवपार पर। लिकेककनि
उसकपा कहोई भगी उपपाय कपारगर निहहीनां हतआ। अनांतततः वह एक सनांत कके पपास पहतनांचपा और अपनिके वपतपा ककी इच्छपा बतपाई। सनांत
निके उसके समझपायपा - " बच्चपा , अपनिपा निपाम अमर करनिपा हह तहो कहोई ऐसपा कपाम करहो जजससके लिहोग ततम्हर हमकेशपा यपाद
रखिके।" अमर कहो एहसपास हतआ कक लिहोगयों ककी सकेवपा और भलिपाई करनिपा हही सहही रपास्तपा हह । उसनिके जनि सकेवपा करनिके कपा
ननिणर्णय ललियपा और अपनिके घर कहो आशम मर बदलि कर अपनिपा पमरपा जगीवनि जनिसकेवपा मर लिगपा ददयपा। उसकपा घर अमर-
आशम कके निपाम सके प्रलसद्ध हहो गयपा. सनांत कके बतपायके मपागर्ण पर चलिकर उसनिके अपनिके वपतपा कपा सपनिपा पमरपा कर ददयपा।

पपाठ 13 पकेज 70
निगीचके दही गई तपाललिकपा सके पपायाँच वपाक्य बनिपाइए ।
अनिनांतममनतर्ण ऊटही जपा रहपा हहोगपा ।
रमण हररद्वपार मर आ रहही हहोगगी ।
दपास जगी मकेघपालिय मर रह रहके हयोंगके।
बपाललिकपाएयाँ छहोलिके भटमरके खिपा रहही हयोंगगी ।
वपतपाजगी उपन्यपास पढ़ रहके हयोंगके ।

1. अनिनांतममनतर्ण ऊटही जपा रहपा हहोगपा ।


2. रमण उपन्यपास पढ़ रहपा हहोगपा ।
3. दपास जगी मकेघपालिय मर रह रहके हयोंगके।
4. बपाललिकपाएयाँ छहोलिके भटमरके खिपा रहही हयोंगगी ।
5. वपतपाजगी हररद्वपार मर रह रहके हयोंगके।

रूपपान्तरण
उदपाहरण : इस समय बच्चके स्कमलि सके घर आतके हह ।
इस समय बच्चके स्कमलि सके घर आतके हयोंगके ।
1. बपाढ़ कके कपारण शहरयों मर यपातपायपात ठप्प हहो जपातपा हह ।
बपाढ़ कके कपारण शहरयों मर यपातपायपात ठप्प हहो गयपा हहोगपा ।
2. गपानांवयों मर बबजलिही अक्सर चलिही जपातगी हह ।
गपानांवयों मर बबजलिही अक्सर चलिही जपातगी हहोगगी ।
3. शपादही मर बच्चके खिपानिके कपा आनिनांद लिके रहके हह। पकेज 71
शपादही मर बच्चके खिपानिके कपा आनिनांद लिके रहके हयोंगके ।
4. परहीकपा कके ददनियों मर बच्चके ज्यपादपा पढ़तके हह ।
परहीकपा कके ददनियों मर बच्चके ज्यपादपा पढ़तके हयोंगके ।
5. दहीवपालिही पर बच्चके पटपाखिके खिरहीद रहके हह ।
दहीवपालिही पर बच्चके पटपाखिके खिरहीद रहके हयोंगके ।

उदपाहरण : सब लिहोग पपाटर्टी मर गए ।


सब लिहोग पपाटर्टी मर गए हयोंगके ।
1. बच्चके वपकननिक सके लिदौट आए ।
बच्चके वपकननिक सके लिदौट आए हयोंगके ।
2. परहीकपा कपा पररणपाम ननिकलि गयपा ।
परहीकपा कपा पररणपाम ननिकलि गयपा हहोगपा ।
3. बहठक ककी कपायर्णसमचगी तहयपार हहो गई ।
बहठक ककी कपायर्णसमचगी तहयपार हहो गई हहोगगी ।
4. सनांगहोष्ठछी कके ललिए ववशकेषज्ञ कहो आमनांबतत ककयपा गयपा हह ।
सनांगहोष्ठछी कके ललिए ववशकेषज्ञ कहो आमनांबतत ककयपा गयपा हहोगपा ।
5. उनि लिहोगयों निके कफिल्म दके खि लिही हह ।
उनि लिहोगयों निके कफिल्म दके खि लिही हहोगगी ।

3. परसगर्गीय पदबन्धयों ककी सहपायतपा सके ररक्त स्थपानियों ककी पनम तर्ण ककीजजए। पकेज- 72
( कके कपारण, कके बबनिपा, कके बपाद, कके सपामनिके, कके बपावजमद )
1. बपाररश कके कपारण लिहोग दके र सके घर लिदौट रहके हयोंगके।
2. अस्वस्थतपा कके बपावज़मद उसनिके कपाम पमरपा कर ललियपा हहोगपा।

3. गमर्गी कके बपाद वषपार्ण ऋतत आ गई हहोगगी।


4. छतरही कके बबनिपा कड़गी धमप मर जपानिपा मतजश्कलि हहो रहपा हहोगपा।
5. घर कके सपामनिके रजनिगीगनांधपा कके पदौधके लिगपाए गए हयोंगके।

4. रहगे हहोंगगे, रहपा हतगपा, रहल हतगग आहद कक्रिरपा कलपापहों कत ध्रपान मर रखतगे हनए तनम्न मलखखत पदबन्धिहों कगे
प्ररतग सगे वपाक्र पमरगे ककजजए ।

1. सभपा मर भपाषण हहो रहपा हतगपा।


2. इस समय ननिदके शक ददौरके पर जपा रहगे हहोंगगे।
3. छतदटययों मर बच्चके कनांप्यमटर सगीखि रहगे हहोंगगे।

4. ददनिकेश आई.ए.एस. ककी तहयपारही कर रहपा हतगपा।

5. इस समय रके खिपा ककी शपादही ककी तहयपारही चलि रहल हतगग।

बतधि प्रश्न

1. मनिपालिही कदौनि कदौनि गए थके ?


अनिनांत और उसकके दहोस्त मनिपालिही गए थके ।
2. अनिनांत क्ययों मनांत मतग्ध हहो गयपा हहोगपा ?
अनिनांत पहपाड़यों ककी सतनांदरतपा दके खिकर मनांत मतग्ध हहो गयपा हहोगपा ।
3. मनिपालिही कहो क्यपा कहपा जपातपा हह ?
मनिपालिही कहो दके वतपाओनां कपा अनांचलि कहपा जपातपा हह
4. मनिपालिही मर दके खिनिके लिपायक स्थपानियों कके निपाम बतपाइए ।
मनिपालिही मर दके खिनिके लिपायक स्थपानियों कके निपाम हह - दके वगी दहड़डनांबपा, मनित मनांददर, वलशष्ठ ऋवष आदद ।
5. बफिर्फीलिके पहपाड़ कहसके प्रतगीत हहोतके हह ?
बफिर्फीलिके पहपाड़ सफ़केद रुई सके ढककी चपादर प्रतगीत हहोतके हह ।

प्रश्निहोत्तर
निममनिके कके अनिस
त पार दहोनियों जस्थनतययों मर उत्तर दहीजजए ।

उदपाहरण: क्यपा वह सहो गयपा हह ?


पतपा निहहीनां, वह सहो गयपा हहोगपा।
पतपा निहहीनां, वह अभगी नि सहोयपा हहो ।
हपायाँ, वह सहो गयपा हह ।

1. क्यपा उसनिके पहसके दके ददए हह ?


पतपा निहहीनां, उसनिके पहसके दके ददए हयोंगके।
पतपा निहहीनां, उसनिके पहसके दके नि ददए हयों ।
हपायाँ, उसनिके पहसके दके ददए हह ।

2. क्यपा रहीटपा कहो वकेतनि लमलि गयपा हह ?


पतपा निहहीनां, रहीटपा कहो वकेतनि लमलि गयपा हहोगपा ।
पतपा निहहीनां, रहीटपा कहो वकेतनि नि लमलिपा हहो ।
हपायाँ, रहीटपा कहो वकेतनि लमलि गयपा हह ।

3. क्यपा वके लिहोग नतलिक निगर मर रह रहके हह ?


पतपा निहहीनां, वके लिहोग नतलिक निगर मर रह रहके हयोंगके ।
पतपा निहहीनां, वके लिहोग नतलिक निगर मर नि रह रहके हयों ।
हपायाँ, वके लिहोग नतलिक निगर मर रह रहके हह ।
4. क्यपा बच्चके बपाहर खिकेलि रहके हह ?
पतपा निहहीनां, बच्चके बपाहर खिकेलि रहके हयोंगके ।
पतपा निहहीनां, बच्चके बपाहर नि खिकेलि रहके हयों ।
हपायाँ, बच्चके बपाहर खिकेलि रहके हह ।

पपाठ -14 पकेज 76


ननिम्निललिखखित तपाललिकपा कके आधपार पर दस वपाक्य बनिपाइए ।

वह रपात- ददनि कपाम करतपा रहतपा हह ।


रमकेश हमकेशपा पढ़तपा रहतगी हह ।
मरू त गनि ददनि भर ललिखितपा रहतके हह ।
शगीमतगी मगीरपा दके वगी हर- वक़्त कपाम करतगी रहतगी हह ।
द्रपाकपा सब त ह-शपाम सहोतपा
आप चदौबगीस घनांटके खिपातपा
शगी रपाव खिकेलितगी
गहोववनांदनि पढ़तके
वह रपात- ददनि कपाम करतपा रहतपा हह ।
रमकेश रपात- ददनि कपाम करतपा रहतपा हह ।
मतरूगनि हमकेशपा पढ़तपा रहतपा हह ।
गहोववनांदनि सतबह-शपाम ललिखितपा रहतपा हह ।
शगीमतगी मगीरपा दके वगी ददनि भर कपाम करतगी रहतगी हह ।
शगीमतगी मगीरपा दके वगी हमकेशपा कपाम करतगी रहतगी हह ।
आप हर- वक़्त सहोतके रहतके हह ।
द्रपाकपा चदौबगीस घनांटके कपाम करतगी रहतगी हह ।
शगी रपाव हमकेशपा कपाम करतके रहतके हह ।
शगी रपाव ददनि भर कपाम करतके रहतके हह ।
द्रपाकपा हमकेशपा खिकेलितगी रहतगी हह ।

नममनगे कगे अनस न पार वपाक्र परम गे ककजजए :- पकेज 77


निममनिपा :चगीजयों कके .........................

चगीज़यों कके दपाम लिगपातपार बढ़तके जपा रहके हह।(बढ़नपा )

1. मरहीज़ ककी हपालित प्रनतददनि बबगड़तग जपा रहल हह । (बबगड़नपा )


2. दफितर मर कपाम बरपाबर बढ़तपा जपा रहपा हह । (बढ़तपा)
3. वह लिगपातपार मनांतगी जगी कहो पत मलखतपा जपा रहपा हह । ( मलखनपा )
4. दके खिरके खि कके अभपाव मर मकपानि खिरपाब हततपा जपा रहपा हह । (हतनपा)
5. बरगद ककी जड़र धरतगी पर फिहलितगी जपा रहल हह । (फहलनपा)

उदपाहरण कगे अननसपार वपाक्र बदमलए


उदपाहरण : ननिदके शक अक्सर ददौरके पर जपातके हह ।
ननिदके शक अक्सर ददौरके पर जपातके रहतके हह ।
1. इस निगर मर सपानांस्कगनतक कपायर्णकम हहोतके हह ।
इस निगर मर सपानांस्कगनतक कपायर्णकम हहोतके रहतके हह ।
2. ददल्लिही मर हर सप्तपाह आदके श आतके हह ।
ददल्लिही मर हर सप्तपाह आदके श आतके रहतके हह ।
3. मनांददर मर सदपा दहीपक जलितपा हह । पकेज 78
मनांददर मर सदपा दहीपक जलितपा रहतपा हह ।
4. भपारत मर हर वषर्ण ववदके शगी पयर्णटक आतके हह ।
भपारत मर हर वषर्ण ववदके शगी पयर्णटक आतके रहतके हह ।
5. अभयपारण्य मर हर सपालि प्रवपासगी पकगी आतके हह ।
अभयपारण्य मर हर सपालि प्रवपासगी पकगी आतके रहतके हह ।

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए


नममनपा : एक एक करकके फ़पाइलि ननिपटपाएयाँ ।
एक एक करकके फ़पाइलि ननिपटपातके चलिर ।
1. पहोस्टमहनि घर घर चचटगी बपानांटतपा हह ।
पहोस्टमहनि घर घर चचटगी बपानांटतपा चलितपा हह ।
2. सहननिक एक एक करकके बपारूदही सतरनांगयों कहो रपास्तके सके हटपातके हह ।
सहननिक एक एक करकके बपारूदही सरत नां गयों कहो रपास्तके सके हटपातके चलितके हह ।
3. दहीप सके दहीप जलिपाओ ।
दहीप सके दहीप जलिपातके चलिहो ।
4. एक एक करकके आगके बहठर ।
एक एक करकके आगके बहठतके चलिर ।
5. एक एक करकके कववतपा सतनिपाएयाँ ।
एक एक करकके कववतपा सतनिपातके चलिर ।

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए पकेज -79

नममनपा : पटनिपायकजगी कहो हमकेशपा कहोध आतपा रहतपा हह ।


पटनिपायकजगी हमकेशपा कहोध करतके रहतके हह ।

1. मगीतपा कहो सदर्टी महसमस हहोतगी रहतगी हह ।


मगीतपा सदर्टी महसमस करतगी रहतगी हह ।
2. ठके ककेदपार कहो मजदरम पर सनांदकेह हहोतपा रहतपा हह ।
ठके ककेदपार मजदरम पर सनांदकेह करतपा रहतपा हह ।
3. हमर सनांगगीत सके आनिनांद कपा अनितभव हहोतपा रहतपा हह ।
हम सनांगगीत सके आनिनांद कपा अनिभ त व करतके रहतके हह ।
4. कल्पनिपा कहो लसर मर ददर्ण महसमस हहोतपा रहतपा हह ।
कल्पनिपा लसर मर ददर्ण महसस म करतगी रहतगी हह ।
5. अरुण कहो रपायपतर आनिके ककी इच्छपा हहोतगी रहतगी हह ।
अरुण रपायपरत आनिके ककी इच्छपा करतपा रहतपा हह ।
6. रमकेश कहो बनांद त के लिखिनांडगी गगीत यपाद आतके रहतके हह ।
रमकेश बनांद त के लि खिनां डगी गगीत यपाद करतपा रहतपा हह ।

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर ननिम्नि ललिखखित प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजयके :-

1. निपालसक सके वपापस मतनांबई जपानिके ककी बपात लशवनिपाथ बपाबम कके मनि मर क्ययों आई ?
उन्हर लिगपा कक घर कके लिहोग उनिसके खितश निहहीनां हह इसललिए यह बपात उनिकके मनि मर आई ।

2. अनांत मर लशवनिपाथ बपाबम कपा सपनिपा सच मर कहसके बदलिपा ?


लशवनिपाथ बपाबम निके अपनिके पररवपार कके लिहोगयों सके बपात ककी । पत्निगी और बच्चयों निके अपनिगी गलितगी मपानि लिही और कफिर
सब ठछीक हहो गयपा ।
3. बच्चयों कहो लशवनिपाथ बपाबम ककी कदौनि सगी बपात अच्छछी निहहीनां लिगतगी थगी ?
बच्चयों कहो लशवनिपाथ बपाबम ककी हमकेशपा टहोकनिके वपालिही बपात अच्छछी निहहीनां लिगतगी थगी ।
4. मकपानि बनिवपानिके कके ललिए पहसपा कहपायाँ सके आयपा ?
मकपानि बनिवपानिके कके ललिए उन्हहोनिके अपनिके जगी पगी एफि सके पहसपा ललियपा थपा । आवपास अचग्रिम भगी ललियपा थपा ।
5. पपाठ कपा शगीषर्णक “सपनियों कपा महलि” क्ययों पड़पा ?
एक ररटपायर आदमगी ककी चपाह हहोतगी हह शपानांनत सके जगीनिपा । यह पपाठ इसगी पर आधपाररत हह , इसललिए इसकपा निपाम
“सपनियों कपा महलि” पड़पा।

पपाठ -15 पकेज - 81


तपाललिकपा मर ददयके गए शब्दयों ककी सहपायतपा सके 10 वपाक्य बनिपाइए । ककयपा शब्दयों कहो उपयतक्त कपालि, ललिनांग, वचनि
कके अनिस
त पार बदलिर ।

सरकपार बच्चके कहो ननिशतल्क दवपा बनांटवपानिपा ।


वद्ध
ग कके ललिए दहोपहर कपा भहोजनि
अनिपाथ ककतपाबर
मदहलिपाएयाँ टहीकपाकरण ककी व्यवस्थपा
ववकलिपानांग व्यपावसपानयक लशकपा ककी व्यवस्थपा करवपानिपा ।
ननितःशतल्क लशकपा ककी व्यवस्थपा
निपारही ननिककेतनि
अनिपाथ आशम
वद्ध
ग पाशम खिलि
त वपानिपा ।
सरकपारही सकेवपा मर आरकण

सरकपार बच्चयों कहो ननिशतल्क दवपा बनांटवपातगी हह ।


सरकपार बच्चयों कहो दहोपहर कपा भहोजनि बनांटवपातगी हह ।
सरकपार बच्चयों कहो ककतपाबर बनांटवपातगी हह ।
सरकपार बच्चयों कहो टहीकपाकरण ककी व्यवस्थपा करवपातगी हह ।
सरकपार मदहलिपाओनां कके ललिए व्यपावसपानयक लशकपा ककी व्यवस्थपा करवपातगी हह ।
सरकपार ववकलिपानांगयों कके ललिए ननितःशतल्क लशकपा ककी व्यवस्थपा करवपातगी हह ।
सरकपार मदहलिपाओनां कके ललिए निपारही ननिककेतनि खितलिवपातगी हह ।
सरकपार अनिपाथयों कके ललिए अनिपाथ आशम खिलि त वपातगी हह ।
सरकपार वद्ध
ग यों कके ललिए व द्ध
ग पाशम खि लि
त वपातगी हह ।
सरकपार ववकलिपानांगयों कके ललिए सरकपारही सकेवपा मर आरकण करवपातगी हह ।

रूपपान्तरण पकेज 82
उदपाहरण: चचतकपार चचत बनिपा रहपा हह ।
वके चचतकपार सके चचत बनिवपा रहके हह ।
1. मजदरम लमटगी डपालि रहके हह । (ठके ककेदपार)
ठके ककेदपार मजदरम यों सके लमटगी डलिवपा रहपा हह ।
2. ककसपानि फिसलि कपाट रहके हह । (जमगीनांदपार)
जमगीनांदपार ककसपानियों सके फिसलि कटवपा रहपा हह ।
3. निदौकर खिपानिपा बनिपा रहपा हह । ( मपातपाजगी )
मपातपाजगी निदौकर सके खिपानिपा बनिवपा रहही हह ।
4. कपारहीगर कतसर्गी बनिपा रहपा हह । (हम )
हम कपारहीगर सके कतसर्गी बनिवपा रहके हह ।
5. निसर्ण इनांजकेक्शनि लिगपा रहही हह । (मरहीज)
मरहीज निसर्ण सके इनांजकेक्शनि लिगवपा रहपा हह ।

कहोष्ठक मर ददयके गए शब्दयों कके आधपार पर उत्तर ललिखखिए ।

उदपाहरण : क्यपा आप स्वयनां खिपानिपा पकपातगी हह ? (निदौकरपानिगी )


निहहीनां, मह निदौकरपानिगी सके खिपानिपा पकवपातगी हमयाँ ।
1. क्यपा शगी मनिमहोहनि स्वयनां टपाइप करतके हह ? (टपाइवपस्ट )
निहहीनां, वके टपाइवपस्ट सके टपाइप करवपातके हह ।
2. क्यपा अनितभपाग अचधकपारही स्वयनां बहठक कपा प्रबनांध करतके हह ? (सहपायक) पकेज 83
निहहीनां, वके सहपायक सके बहठक कपा प्रबनांध करवपातके हह ।
3. क्यपा जमगीनांदपार फिलियों कहो पकेड़ सके खितद तहोड़तपा हह । (मपालिही)
निहहीनां, वह मपालिही सके फिलियों कहो ततड़वपातपा हह ।
4. क्यपा प्रपाध्यपापक स्वयनां पपाठ पढ़पातके हह । (प्रलशकपाथर्गी )
निहहीनां, वके प्रलशकपाथर्गी सके पपाठ पढ़वपातके हह ।
5. क्यपा शगीमतगी लिहोयलिपा स्वयनां कपड़के सगीतगी हह । (दजर्गी)
निहहीनां, वके दजर्गी सके कपड़के लसलिवपातगी हह ।

ननिम्निललिखखित वपाक्ययों मर सके सहही ववकल्प चतननिए ।

1. बच्चके सपाइककलि चलिपा रहके हह ।


2. पनांखिपा चलि रहपा हह ।
3. चपाचपाजगी पतनांग उड़पा रहके हह ।
4. वपाणगी मकेहमपानियों कहो लमठपाई खखिलिपा रहही हह ।
5. शगीमतगी अयनांगपार निदौकरपानिगी सके खिपानिपा बनिवपा रहही हह ।

ररक्त स्थपानि भररए पकेज 84

1. यमननिसकेफि ववश्वभर कके बच्चयों कके ललिए कल्यपाणकपारही कपायर्णकम चलवपा रहपा हह ।
2. अचधकपारही टपाइवपस्ट सके पत टपाइप करवपा रहगे हह।

3. सरकपार सतनिपामगी पगीड़ड़तयों कहो रपाहत सपामग्रिगी बएँटवपा रहल हह ।

4. मह हर सपालि गपायाँव मर फिलियों कके पकेड़ लगवपा रहपा हमएँ।

5. रमपा निदौकरपानिगी सके स्वपाददष्ट खिपानिपा बनवपा रहल हह ।

1. हहोलिही/ददवपालिही कके अवसर पर हम क्यपा करतके हह ?

हहोलिही कके अवसर पर हम पकवपानि बनिवपातके हह ।


ददवपालिही कके अवसर पर हम सपाफि- सफिपाई करवपातके हह ।
ददवपालिही कके अवसर पर हम निए कपड़के बनिवपातके हह ।
2. समपापनि समपारहोह मर क्यपा ककयपा जपातपा हह ?
समपापनि समपारहोह मर मतख्य अनतचथ बतलिवपाए जपातके हह ।
समपापनि समपारहोह मर जलिपपानि करवपायपा जपातपा हह ।
समपापनि समपारहोह मर भपाषण ददलिवपायपा जपातपा हह ।

3. अचधकपारही अपनिगी स्टके निहो सके क्यपा क्यपा करवपातपा हह ?


अचधकपारही अपनिगी स्टके निहो सके पत ललिखिवपातपा हह ।
अचधकपारही अपनिगी स्टके निहो सके टपाइप करवपातपा हह ।
अचधकपारही अपनिगी स्टके निहो सके फिहक्स करवपातपा हह ।
अचधकपारही अपनिगी स्टके निहो सके मसदौदपा तहयपार करवपातपा हह ।

4. वववपाह मर क्यपा क्यपा करवपायपा जपातपा हह ?


वववपाह मर ननिमनांतण पत छपवपायपा जपातपा हह ।
वववपाह मर शपालमयपानिपा लिगवपायपा जपातपा हह ।
वववपाह मर खिपानि -पपानि ककी व्यवस्थपा ककी जपातगी हह ।

5. यमननिसकेफि द्वपारपा क्यपा क्यपा कपाम करवपाए जपातके हह ?


यमननिसकेफि द्वपारपा उचचत पहोषपाहपार बनांटवपायपा जपातपा हह ।
यमननिसकेफि द्वपारपा टहीकपाकरण करवपायपा जपातपा हह ।
यमननिसकेफि द्वपारपा लशकपा ककी व्यवस्थपा करवपाई जपातगी हह ।

पपाठ पर आधपाररत प्रश्नि :--

1. हमपारके दके श मर यमननिसकेफि ( सनांयतक्त रपाष्ट बपालिननिचध ) कब सके कपाम कर रहही हह ?


हमपारके दके श मर यनम निसकेफि ( सनांयतक्त रपाष्ट बपालिननिचध ) 1949 सके कपाम कर रहही हह ।
2.यमननिसकेफि ककनि ककनि मपाध्यम सके बच्चयों ककी भलिपाई कके ललिए कपाम करतगी हह ?
यमननिसकेफि दके श ककी सरकपार और स्वहजच्छक सस्थपाओनां कके मपाध्यम सके बच्चयों ककी भलिपाई कके ललिए कपाम करतगी हह
3. बच्चयों कहो जन्म सके क्यपा क्यपा अचधकपार प्रपाप्त हह ?
बच्चयों कहो जन्म सके अपनिपा निपाम, रपाष्टहीय पहचपानि, उचचत दके खिभपालि, अच्छपा स्वपास्थ्य य और लशकपा आदद कपा अचधकपार प्रपाप्त हह ।

पपाठ -16 पकेज 88


निगीचके ददए गए शब्दयों कके आधपार पर वपाक्य बनिपाइए।
1. जहसके -जहसके -वहसके- वहसके
जहसके- जहसके पकेटहोलि डगीजलि कके दपाम बढ़तके हह वहसके वहसके महनां गपाई भगी बढ़तगी हह ।
2. एक ओर -दस
म रही ओर
दके श मर एक ओर दहमपालिय हह और दस
म रही ओर समतद्र ।
3. जहपायाँ जहपायाँ -वहपायाँ वहपायाँ
जहपायाँ जहपायाँ पहपाड़ हह वहपायाँ वहपायाँ बपाररश अचधक हहोतगी हह ।
4. जजधर जजधर -उधर उधर
जजधर जजधर पपानिगी कम बरसतपा हह उधर उधर हररयपालिही कम हहोतगी हह ।
5. जब जब -तब तब
जब जब भच
म पालि आतपा हह तब तब धरतगी दहलितगी हह ।

कहोष्ठक कके शब्दयों कहो बदलि कर वपाक्य बनिपाइए ।


उदपाहरण : जजधर स्टके शनि हह उधर बपाज़पार हह ।
जनांगलि जपानिवर जजधर जनांगलि हह उधर जपानिवर हह ।
अस्पतपालि मरहीज जजधर अस्पतपालि हह उधर मरहीज हह ।
कह टहीनि सपारके छपात जजधर कह टहीनि हह उधर सपारके छपात हह । पकेज 89
दररयपा /सपागर निपाररयलि कके पकेड़ जजधर दररयपा /सपागर हह उधर निपाररयलि कके पकेड़ हह ।
शशॉवपनांग मशॉलि दक
त पानिर जजधर शशॉवपनांग मशॉलि हह उधर दक
त पानिर हह ।

उदपाहरण कके अनिस


त पार वपाक्य बदललिए ।
उदपाहरण : वके जहसपा कपाम करतके हह, रपाम वहसपा कपाम निहहीनां कर सकतपा ।
उन्हहोनिके जजस तरह कपाम ककयपा , रपाम निके उस तरह कपाम निहहीनां ककयपा ।
1. रवव जहसगी दटप्पणगी बनिपातपा हह रपाखिगी वहसगी दटप्पणगी निहहीनां बनिपा सकतगी ।
रवव निके जजस तरह दटप्पणगी बनिपाई, रपाखिगी निके उस तरह दटप्पणगी निहहीनां बनिपाई ।
2. ननिदके शक जहसपा भपाषण दके तके हह ,रमकेश वहसपा भपाषण निहहीनां दके सकतपा ।
ननिदके शक निके जजस तरह भपाषण ददयपा, रमकेश निके उस तरह भपाषण निहहीनां ददयपा ।
3. तपान्यपा जहसपा ललिखितगी हह , अलमतपा वहसपा निहहीनां ललिखि सकतगी ।
तपान्यपा निके जजस तरह ललिखिपा, अलमतपा निके उस तरह निहहीनां ललिखिपा ।
4. जहसगी सवत वधपाएयाँ शहरयों मर हह वहसगी सवत वधपाएयाँ गपायाँवयों मर निहहीनां हहो सकतगी ।
जजस तरह सतववधपाएयाँ शहरयों मर हह उस तरह सतववधपाएयाँ गपायाँवयों मर निहहीनां हहो सकतगी ।
5. जहसपा कपाम मतख्यपालिय मर हहोतपा हह , वहसपा कपाम ककेतगीय कपायपार्णलिययों मर निहहीनां हहोतपा ।
मतख्यपालिय मर जजस तरह कपाम हहोतपा हह , उस तरह ककेतगीय कपायपार्णलिययों मर निहहीनां हहोतपा ।

ननिम्निललिखखित शब्दयों मर वपानि/मपानि, शगीलि, तपा प्रत्यय लिगपा कर शब्द ननिमपार्णण करर और उनि शब्दयों कपा वपाक्ययों मर
प्रयहोग करर ।
1. गतण +वपानि = गतणवपानि महोहनि एक गतणवपानि आदमगी हह ।
2. प्रसन्नि +तपा = प्रसन्नितपा परहीकपा मर पपास हहोनिके पर उसके प्रसन्नितपा हह ।
3. कमर्ण+शगीलि = कमर्णशगीलि जहो कमर्णशगीलि हहोतपा हह वहही सफिलि हहोतपा हह ।
4. स्वतन्त+तपा = स्वतन्ततपा हमर 15 अगस्त 1947 कहो स्वतन्ततपा लमलिही ।
5. बतवद्ध+ मपानि = बतवद्धमपानि बतवद्धमपानि ककी सभगी तपारहीफि करतके हह ।
6. चररत +वपानि = चररतवपानि वके एक चररतवपानि व्यजक्त हह ।
7. शजक्त +शपालिही= शजक्त +शपालिही दपारपा लसनांह बहतत शजक्तशपालिही थके ।
8. धनि+वपानि = धनिवपानि अनांबपानिगी एक धनिवपानि पररवपार हह ।
9. ननितः+धनि = ननिधर्णनि ननिधर्णनि कके पपास धनि निहहीनां हहोतपा ।

ननिम्नि शब्दयों मर समपास कपा ववस्तपार करर । पकेज 91


उदपाहरण : वके गण
त सम्पन्नि थके ।
गतणयों सके सम्पन्नि
1. उनिमर बहतत भजक्तभपाव थपा ।
भजक्त कपा भपाव
2. हमर सदभपाव कके रपास्तके पर चलिनिपा चपादहए ।
अच्छपा भपाव
3. आगरपा कपा तपाजमहलि ववश्व प्रलसद्ध हह ।
ववश्व मर प्रलसद्ध
4. वववकेकपानिनांद प्रनतभपा सम्पन्नि थके ।
प्रनतभपा सके सम्पन्नि
5. समपाज सतधपारकयों ककी समपाज मर महत्वपण
म र्ण भलम मकपा हह ।
समपाज कके सतधपारकयों
उदपाहरण कके अनितसपार बदललिए ।
उदपाहरण: मतझके तगीनि कमरयों कपा मकपानि चपादहए।
मतझके ऐसपा मकपानि चपादहए जहो तगीनि कमरयों कपा हहो ।
1. मतझके एक बड़गी कपार चपादहए ।
मतझके एक ऐसगी कपार चपादहए जहो बड़गी हहो।
2. रमपा कहो कहपानिगी ककी पस्
त तकर चपादहए ।
रमपा कहो ऐसगी पतस्तकर चपादहए जहो कहपानिगी ककी हयों ।
3. अवर सचचव कहो कतशलि आशलत लिवपक चपादहए ।
अवर सचचव कहो ऐसपा आशतललिवपक चपादहए जहो कतशलि हहो ।
4. मतझके दककण भपारतगीय व्यनांजनि बनिपानिके वपालिपा निदौकर चपादहए ।
मतझके ऐसपा निदौकर चपादहए जहो दककण भपारतगीय व्यनांजनि बनिपानिके वपालिपा हहो ।
5. प्रधपानिपाचपायर्ण कहो सनांगगीत कपा अध्यपापक चपादहए ।
प्रधपानिपाचपायर्ण कहो ऐसपा अध्यपापक चपादहए जहो सनांगगीत कपा हहो ।
उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्य बदललिए ।
उदपाहरण : अमर और अनिनांत अच्छछी पढ़पाई करतके हह ।
जहसगी पढ़पाई अमर करतपा हह वहसगी अनिनांत भगी करतपा हह ।
जहसगी पढ़पाई अमर करतपा हह उस सके अच्छछी अनिनांत भगी करतपा हह ।
1. शकेखिरनि और गणकेशनि अच्छपा पढ़पातके हह ।
जहसपा शकेखिरनि पढ़पातके हह वहसपा गणकेशनि भगी पढ़पातके हह।
जहसपा शकेखिरनि पढ़पातके हह उस सके अच्छपा गणकेशनि पढ़पातके हह।
2. लशवपानिगी और अमत
ग पा अच्छपा ललिखितगी हह ।
जहसपा लशवपानिगी ललिखितगी हह वहसपा अमत
ग पा भगी ललिखितगी हह ।
जहसपा लशवपानिगी ललिखितगी हह उस सके अच्छपा अमत
ग पा ललिखितगी हह ।
3. रववशनांकर और अनितष्कपा अच्छपा लसतपार बजपातके हह ।
जहसपा रववशनांकर लसतपार बजपातके हह वहसपा अनितष्कपा भगी बजपातगी हह ।
जहसपा रववशनांकर लसतपार बजपातके हह उस सके अच्छपा अनिष्त कपा बजपातगी हह ।
4. सहोननियपा और रमकेश अच्छपा गपातके हह ।
जहसपा रमकेश गपातपा हह वहसपा सहोननियपा भगी गपातगी हह ।
जहसपा रमकेश गपातपा हह उस सके अच्छपा सहोननियपा गपातगी हह ।
5. मखि
त जर्गी और बनिजर्गी अच्छपा अलभनिय करतके हह ।
जहसपा मतखिजर्गी अलभनिय करतके हह वहसपा बनिजर्गी भगी करतके हह ।
जहसपा मतखिजर्गी अलभनिय करतके हह उस सके अच्छपा बनिजर्गी करतके हह ।

उदपाहरण : कववतपा अच्छपा गपातगी हह ।


जहसके कववतपा गपातगी हह वहसके कहोई निहहीनां गपातपा ।
1. ररतत सबसके अच्छके कपड़के फिहशनि ड़डजपाइनि करतगी हह ।
जहसके ररतत कपड़के फिहशनि ड़डजपाइनि करतगी हह वहसके कहोई निहहीनां करतपा ।
2. तरलिपा सबसके अच्छपा खिपानिपा बनिपातगी हह ।
जहसके तरलिपा खिपानिपा बनिपातगी हह वहसके कहोई निहहीनां बनिपातपा ।
3. हररप्रसपाद सबसके अच्छछी बपानांसतरही बजपातके हह ।
जहसके हररप्रसपाद बपानांसतरही बजपातके हह वहसके कहोई निहहीनां बजपातपा ।
4. हतसहनि सबसके अच्छपा तबलिपा बजपातके हह ।
जहसके हतसहनि तबलिपा बजपातके हह वहसके कहोई निहहीनां बजपातपा ।
5. सहोनिलि सबसके अच्छपा ओड़डसगी नित्ग य करतगी हह ।
जहसके सहोनिलि ओड़डसगी नित्ग य करतगी हह वहसपा कहोई निहहीनां करतपा ।
6. भपास्करनि सबसके अच्छपा ककककेट खिकेलितपा हह ।
जहसके भपास्करनि ककककेट खिकेलितपा हह वहसपा कहोई निहहीनां खिकेलितपा ।
पपाठ्य पस्
त तक कके आधपार पर ननिम्निललिखखित प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।
1. स्वपामगी वववकेकपानिनांद कपा जन्म कब और कहपायाँ हतआ थपा?
स्वपामगी वववकेकपानिनांद कपा जन्म 12 जनिवरही 1863 कहो कहोलिकपातपा मर हतआ थपा ।
2. स्वपामगी वववकेकपानिनांद ककी ककस ववषय मर अचधक रुचच थगी ?
स्वपामगी वववकेकपानिनांद ककी समपाज सतधपार और दशर्णनि मर अचधक रुचच थगी।
3. वववकेकपानिनांद ककस सके प्रभपाववत हतए ?
वववकेकपानिनांद स्वपामगी रपामकगष्ण परमहनां स सके प्रभपाववत हतए ।
4. स्वपामगी वववकेकपानिनांद कके लशकपागहो भपाषण कपा अमकेररकपा वपालसययों पर क्यपा प्रभपाव पड़पा ?
उनिकके भपाषण कपा अमकेररकपा वपालसययों पर ऐसपा प्रभपाव पड़पा कक सभगी मनांत मतग्ध हहो गए ।
5. स्वपामगी वववकेकपानिनांद ककी दृजष्ट मर सबसके बड़गी उपपासनिपा क्यपा हह ?
स्वपामगी वववकेकपानिनांद ककी दृजष्ट मर सबसके बड़गी उपपासनिपा कमर्ण हह ।
6. स्वपामगी वववकेकपानिनांद निके ककनि ककनि बपातयों पर ज़होर ददयपा ?
स्वपामगी वववकेकपानिनांद निके स्वतन्ततपा, समपाज सतधपार, धमर्ण ननिरपकेकतपा और निपारही लशकपा पर ज़होर ददयपा ?

पपाठ 17 पकेज 95

ननिम्निललिखखित तपाललिकपा कके आधपार पर दस वपाक्य ललिखखिए।


यद्यवप चगीज़र महनां गगी थगीनां
चगीज़र सस्तगी थगीनां कफिर भगी
चगीज़र महनां गगी हहोनिके इसललिए खिरहीद रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी हहोनिके पर भगी लिहोग ख़रहीदपारही कर रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी थगीनां कके बपावजमद

यद्यवप चगीज़र महनां गगी थगीनां कफिर भगी लिहोग खिरहीद रहके थके ।
यद्यवप चगीज़र महनां गगी थगीनां कफिर भगी लिहोग ख़रहीदपारही कर रहके थके ।
चगीज़र सस्तगी थगीनां इसललिए लिहोग खिरहीद रहके थके ।
चगीज़र सस्तगी थगीनां इसललिए लिहोग ख़रहीदपारही कर रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी हहोनिके कके बपावजमद लिहोग खिरहीद रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी हहोनिके कके बपावजमद लिहोग ख़रहीदपारही कर रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी हहोनिके पर भगी लिहोग खिरहीद रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी हहोनिके पर भगी लिहोग ख़रहीदपारही कर रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी थगीनां कफिर भगी लिहोग खिरहीद रहके थके ।
चगीज़र महनां गगी थगीनां कफिर भगी लिहोग ख़रहीदपारही कर रहके थके ।

पकेज 96
रूपपान्तरण
उदपाहरण कके अनिस
त पार वपाक्य बदललिए ।
नममनपा : वह ददनि रपात पढ़तपा हह , वह पपास निहहीनां हहोतपा ।
हपालिपायाँकक वह ददनि रपात पढ़तपा हह कफिर भगी पपास निहहीनां हहोतपा ।
1. महोहनि निके ईमपानिदपारही सके कपाम ककयपा । उसकहो पदहोन्निनत निहहीनां लमलिही ।
हपालिपायाँकक महोहनि निके ईमपानिदपारही सके कपाम ककयपा कफिर भगी पदहोन्निनत निहहीनां लमलिही ।
2. उसनिके ववचधवत आवकेदनि- पत भकेजपा थपा । उसकके आवकेदनि -पत पर ववचपार निहहीनां हतआ ।
हपालिपायाँकक उसनिके ववचधवत आवकेदनि- पत भकेजपा थपा कफिर भगी उस पर ववचपार निहहीनां हतआ ।

3. अचधकपारही कहो ननिरहीकण पर जपानिके ककी ज़रूरत निहहीनां थगी । वके गए ।


हपालिपायाँकक अचधकपारही कहो ननिरहीकण पर जपानिके ककी ज़रूरत निहहीनां थगी कफिर भगी वके गए ।
4. छतटगी बपाककी निहहीनां थगी । उसनिके छतटगी कपा आवकेदनि पत ददयपा ।
हपालिपायाँकक छतटगी बपाककी निहहीनां थगी कफिर भगी उसनिके छतटगी कपा आवकेदनि पत ददयपा ।
5. उसनिके अभ्यपावकेदनि ददयपा । उसकपा स्थपानिपानांतरण निहहीनां रुकपा ।
हपालिपायाँकक उसनिके अभ्यपावकेदनि ददयपा कफिर भगी उसकपा स्थपानिपानांतरण निहहीनां रुकपा ।

ननिम्निललिखखित वपाक्ययों कहो पमरपा ककीजजए

1. छतटगी हहोनिके कके बपावज़द


म वह कपारपार्यलर आकर कपाम कर रहपा हह ।

2. हपालिपायाँकक प्रदशर्णनिगी मर दटकट महयाँ गपा थपा कफिर भगी सब लतग हटकट खरलद रहगे हह।

3. प्रदशर्णनिगी मर नि ककेवलि कई प्रकपार ककी वस्ततएयाँ थगीनां बजल्क कनछ कपारर्यक्रिम भग हत रहगे थगे।

4. यद्यवप प्रदशर्णनिगी मर एक कके सपाथ एक मर


त त ककी यहोजनिपा चलि रहही थगी कफिर भगी लतगहों नगे उसमर रधच नहलहिं हदखपाई।

5. यद्यवप इलिकेक्टपाननिक सपामपानि वपालिके पहवकेललियनि मर सब सपामपानि उपलिब्ध थपा कफिर भगी मह कनछ खरलद नहलहिं पपारपा।

6.चगीज़र तहो मझ
त के पसनांद आ गईं, लिकेककनि महनगे कनछ नहलहिं खरलदपा।
2. सनांककेत कके अनितसपार वपाक्य बदललिए

1. ननियलमत दवपा लिकेतके हतए भगी उसकपा रहोग कम निहहीनां हतआ।

यद्यवप उसनिके ननियलमत दवपा लिही कफिर भगी उसकपा रहोग कम निहहीनां हतआ।

2. ककीमतगी हहोतके हतए भगी यह कनांप्यमटर ठछीक निहहीनां चलितपा।

हपालिपानांकक यह कनांप्यमटर ककीमतगी हह कफिर भगी ठछीक निहहीनां चलितपा।

3. समय पर स्वगीकगनत लमलिनिके पर भगी भतगतपानि निहहीनां हतआ।

हपालिपायाँकक समय पर स्वगीकगनत लमलिही कफिर भग


त तपानि निहहीनां हतआ।

4. रके लि मर आरकण हहोनिके पर भगी उसके सगीट निहहीनां लमलिही।

हपालिपायाँकक रके लि मर आरकण हतआ कफिर भगी उसके सगीट निहहीनां लमलिही।

5. भगीड़ हहोनिके पर भगी दटकट लमलि गयपा।

यद्यवप भगीड़ थगी कफिर भगी दटकट लमलि गयपा।


उदपाहरण: मजदरम यों निके निपारके बपाजगी ककी और तहोड़फिहोड़ भगी ककी । पकेज 98
मजदरम यों निके नि लसफिर्ण निपारके बपाजगी ककी बजल्क तहोड़फिहोड़ भगी ककी ।
1. व्यपापपाररययों निके बपाज़पार बनांद ककी घहोषणपा ककी । उन्हहोनिके जतलिमस भगी ननिकपालिपा ।
व्यपापपाररययों निके नि लसफिर्ण बपाज़पार बनांद ककी घहोषणपा ककी बजल्क उन्हहोनिके जलि
त मस भगी ननिकपालिपा ।
2. ववरहोधगी दलि कके निकेतपा निके भपाषण ददयपा । उसनिके सरकपार ककी आलिहोचनिपा भगी ककी ।
ववरहोधगी दलि कके निकेतपा निके नि लसफिर्ण भपाषण ददयपा बजल्क उसनिके सरकपार ककी आलिहोचनिपा भगी ककी ।
3. शगी दपास कहो चकेतपावनिगी दही गई । उनिकके खखिलिपाफि अनितशपासननिक कपारर्ण वपाई भगी ककी गई ।
शगी दपास कहो नि लसफिर्ण चकेतपावनिगी दही गई बजल्क उनिकके खखिलिपाफि अनिश
त पासननिक कपारर्ण वपाई भगी ककी गई ।
4. प्रकेमचनांद निके उदर्ण म मर कहपाननियपायाँ ललिखिगीनां । उन्हहोनिके दहन्दही मर भगी कहपाननियपायाँ ललिखिगीनां ।
प्रकेमचनांद निके नि लसफिर्ण उदर्ण म मर कहपाननियपायाँ ललिखिगीनां बजल्क उन्हहोनिके दहन्दही मर भगी कहपाननियपायाँ ललिखिगीनां ।
5. ततम्हर सचचव कहो अभ्यपावकेदनि दके निपा चपादहए । ततम्हर उनि सके लमलिनिपा भगी चपादहए ।
ततम्हर नि लसफिर्ण सचचव कहो अभ्यपावकेदनि दके निपा चपादहए बजल्क उनि सके लमलिनिपा भगी चपादहए ।

तनम्नमलखखत शब्दहों कक वतर्यनग शनद्ध करर


1. ननियजम क्त ननियजत क्त
2. सरवहोतम सवर्वोत्तम
3. सपष्टहीकरण स्पष्टहीकरण
4. सनिकेहशगीलि स्निकेहशगीलि
5. भवददय भवदहीय
6. आवतगी रजगीसटर आवतगी रजजस्टर
7. सम्यमक्त सचचव सनांयतक्त सचचव
8. सबनांद्ध कपारयपालिय सम्बद्ध कपायपार्णलिय
9. प्रदशर्गीत प्रदलशर्णत
10. सम्शहोधनि सनांशहोधनि

पपाठ कगे आधिपार पर तनम्नमलखखत प्रश्नहों कगे उत्तर दलजजए । पगेज 99


1. अखिबपार मर ककसकके बपारके मर समपाचपार छपपा थपा ?
अखिबपार मर प्रदलशर्णनिगी कके बपारके मर समपाचपार छपपा थपा ।
2. फिहोनि पर लमत निके क्यपा आग्रिह ककयपा ।
लमत निके प्रदलशर्णनिगी दके खिनिके कके ललिए आग्रिह ककयपा ।
3. प्रदलशर्णनिगी स्थलि कके बपाहर बहतत भगीड़ क्ययों लिगगी थगी ?
छतटगी कपा ददनि हहोनिके कके कपारण प्रदलशर्णनिगी स्थलि कके बपाहर बहतत भगीड़ लिगगी थगी ।
4. लिकेखिक निके पसनांद आनिके कके बपावजमद चगीजर क्ययों निहहीनां खिरहीदहीनां ?
गतणवत्तपा कपा भरहोसपा नि हहोनिके सके लिकेखिक निके पसनांद आनिके कके बपावजमद चगीजर निहहीनां खिरहीदहीनां ।
5. लिकेखिक और उनिकके लमत निके प्रदलशर्णनिगी मर क्यपा खिपायपा ?
लिकेखिक और उनिकके लमत निके प्रदलशर्णनिगी मर पपाव भपाजगी खिपाई और चपाय पगी ।
पपाठ 18 पकेज 101
निगीचके दही गई तपाललिकपा कके आधपार पर दस वपाक्य बनिपाइए ।
ऊपर सके चगरनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर चहोट लिगपा हह ।
असपावधपानिगी ककीलि लिगगी हह ।
अनांधकपार पत्थर
रपास्तपा खिरपाब हहोनिके कपायाँटपा
चप्पलि नि पहनिनिके कपायाँच कपा टतकड़पा

ऊपर सके चगरनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर चहोट लिगगी हह ।


असपावधपानिगी कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर पत्थर लिगपा हह ।
अनांधकपार कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर ककीलि लिगगी हह ।
रपास्तपा खिरपाब हहोनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर ककीलि लिगगी हह ।
चप्पलि नि पहनिनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर कपायाँटपा लिगपा हह ।
चप्पलि नि पहनिनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर कपायाँच कपा टतकड़पा लिगपा हह ।
ऊपर सके चगरनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर पत्थर लिगपा हह ।
असपावधपानिगी कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर कपायाँटपा लिगपा हह ।
अनांधकपार कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर कपायाँच कपा टतकड़पा लिगपा हह ।
रपास्तपा खिरपाब हहोनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर चहोट लिगगी हह ।
चप्पलि नि पहनिनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर चहोट लिगगी हह ।
चप्पलि नि पहनिनिके कके कपारण उनिकके पपायाँवयों मर पत्थर लिगपा हह ।

निगीचके दही गई तपाललिकपा कके आधपार पर पपायाँच वपाक्य बनिपाइए । पकेज 102
ददल्लिही मर आज मदौसम ठनां डपा लिग रहपा हह ।
आज यहपायाँ हवपा बरसपातगी लिग रहही हह ।
रपाजस्थपानि मर हवपा सह
त पावनिपा
ठनां डगी
गमर्ण

ददल्लिही मर आज मदौसम ठनां डपा लिग रहपा हह ।


ददल्लिही मर आज मदौसम सतहपावनिपा लिग रहपा हह ।

आज यहपायाँ हवपा ठनां डगी लिग रहही हह ।


आज यहपायाँ हवपा गमर्ण लिग रहही हह ।
रपाजस्थपानि मर आज मदौसम ठनां डपा लिग रहपा हह ।
रपाजस्थपानि मर आज मदौसम गमर्ण लिग रहपा हह ।

ननिम्नि ललिखखित शब्दयों कके ववलिहोम शब्द ललिखखिए और उनिसके दहन्दही मर वपाक्य बनिपाइए ।
मजबत
म x कमजहोर यह इमपारत परत पानिगी और कमजहोर हह ।
गहरपा x उथलिपा यहपायाँ पपानिगी उथलिपा हह ।
ककीमतगी x सस्तगी यहपायाँ सब्जगी सस्तगी हह /निहहीनां हह ।
सपामपान्य x ववशकेष आज कहोई ववशकेष कपायर्णकम हह ।
सम्मपानि x अपमपानि ककसगी कपा अपमपानि मत करहो ।

रूपपान्तरण
निममनिपा : परहीकपा ककी तहयपारही हहो गई हह ।
परहीकपा ककी तहयपारही ककी जपा चतककी हह ।
1. ददल्लिही मर दक
त पानियों ककी सगीललिनांग शतरू हहो गई हह ।
ददल्लिही मर दक
त पानियों ककी सगीललिनांग शतरू ककी जपा चतककी हह ।
2. ववत्त मनांतपालिय द्वपारपा पदयों कके सज
ग नि कके ललिए मनांजमरही दही गई हह ।
ववत्त मनांतपालिय द्वपारपा पदयों कके सज
ग नि कके ललिए मनांजमरही दही जपा चतककी हह ।
3. कपायपार्णलिय मर अनितवपादकयों ककी भतर्गी कके ललिए तदथर्ण ननियतजक्तयपायाँ ककी गई हह ।
कपायपार्णलिय मर अनितवपादकयों ककी भतर्गी कके ललिए तदथर्ण ननियतजक्तयपायाँ ककी जपा चतककी हह ।
4. स्वततःपमणर्ण दटप्पणगी पर अनितमहोदनि ललियपा गयपा हह ।
स्वततःपण
म र्ण दटप्पणगी पर अनिम
त होदनि ललियपा जपा चक
त पा हह ।
5. रपाजभपाषपा ववभपाग कहो मपालसक गनतववचधयपायाँ भकेजगी गई हह ।
रपाजभपाषपा ववभपाग कहो मपालसक गनतववचधयपायाँ भकेजगी जपा चतककी हह ।
6. मसदौदके प्रस्ततत ककए गए हह ।
मसदौदके प्रस्ततत ककए जपा चतकके हह ।

पकेज 104
उदपाहरण कके अनिस
त पार वपाक्य बदललिए ।
निममनिपा : यह हवपाई जहपाज़ ददल्लिही जपाएगपा । हवपाई जहपाज़ 10 बजके छमटके गपा ।
ददल्लिही जपानिके वपालिपा हवपाई जहपाज़ 10 बजके छमटके गपा ।
1. लिहोग मकेहनित सके कपाम करतके हह । लिहोग सफिलितपा पपातके हह ।
मकेहनित सके कपाम करनिके वपालिके लिहोग सफिलितपा पपातके हह ।
2. कमर्णचपारही समय कपा पपालिनि निहहीनां करतके । कमर्णचपाररययों कके ववरुद्ध अनितशपासननिक कपारर्ण वपाई ककी जपातगी हह ।
समय कपा पपालिनि नि करनिके वपालिके कमर्णचपाररययों कके ववरुद्ध अनितशपासननिक कपारर्ण वपाई ककी जपातगी हह ।
3. कपायपार्णलिय दके र सके आतके हह । आकजस्मक अवकपाश लिकेनिपा पड़ सकतपा हह ।
कपायपार्णलिय दके र सके आनिके वपालियों कहो आकजस्मक अवकपाश लिकेनिपा पड़ सकतपा हह ।
4. ववद्यपाथर्गी प्रनतयहोचगतपा मर भपाग लिकेतके हह । उन्हर परु
त स्कपार लमलितपा हह ।
प्रनतयहोचगतपा मर भपाग लिकेनिके वपालिके ववद्यपाचथर्णययों कहो उन्हर पतरुस्कपार लमलितपा हह ।
5. लिहोग लसगरके ट पगीतके हह । लिहोगयों कहो कह सर हहो जपातपा हह ।
लसगरके ट पगीनिके वपालिके लिहोगयों कहो कह सर हहो जपातपा हह ।

उदपाहरण कके अनिस


त पार वपाक्य बदललिए ।
निममनिपा : आज नितमपाइश कपा प्रबनांध हहोगपा ।
आज नितमपाइश लिगकेगगी ।

1. इस सपालि प्रदशर्णनिगी कपा प्रबनांध हहोगपा ।


इस सपालि प्रदशर्णनिगी लिगकेगगी ।
2. मनांगलिवपार कहो सकेलिम मर हपाट कपा प्रबनांध हहोगपा ।
मनांगलिवपार कहो सकेलिम मर हपाट लिगकेगगी ।
3. कपालिहोनिगी कके पपास दक
त पानियों कपा प्रबनांध हहोगपा ।
कपालिहोनिगी कके पपास दक
त पानिर लिगर गगी ।
4. इस गपायाँव मर बपाज़पार कपा प्रबनांध हहोगपा । पकेज 105
इस गपायाँव मर बपाज़पार लिगकेगपा ।
5. यहपायाँ पशत मकेलिके कपा प्रबनांध हहोगपा ।
यहपायाँ पशत मकेलिपा लिगकेगपा ।

कतष्ठक मर दल गई कक्रिरपा कपा सहल रूप प्ररतग कर वपाक्र परम गे ककजजरगे ।

मपायाँ कहो नि दके खिकर बच्चपा रतनगे लगपा।

1. बस नि आनिके पर वह टह क्सगी सके जपानगे लगपा।

2. हशॉककी नि लमलिनिके पर बच्चके गर द खगेलनगे लगगे।

3. ठछीक सके पढ़पाई नि करनिके पर छपात फिकेलि हतनगे लगगे।

4. कपायपार्णलिय मर समय पर नि आनिके कके कपारण ननिदके शक स्पष्टहीकरण मपाएँगनगे लगगे।

5. बहठक ककी तपारहीखि तय हहोनिके पर अचधकपारही आरकण करवपानगे लगगे।

ररक्त स्थपान भररए

कतछ इमपारतर बनि रहही हह और कतछ इमपारतर बनि चक


त की हह।

1. कतछ पररपत जपारही हहो रहके हह और कतछ जपारही हहो चतकके हह।
2. कतछ वकय तपा भपाषण दके रहके हह और कतछ दके चक
त के हह।

3. कतछ छपात अभ्यपास ललिखि रहके हह और कतछ ललिखि चतकके हह।

4. कतछ सड़कर बनि रहही हह और कतछ बनि चतककी हह ।

5. कतछ अचधकपारही ननिरहीकण कर रहके हह और कतछ ननिरहीकण कर चतकके हह।

उदपाहरण कके अनिस


त पार वपाक्य बदललिए ।
उदपाहरण: मह सहोयपा हही थपा कक ककसगी निके घनांटही बजपाई ।
मह सहोनिके हही वपालिपा थपा कक ककसगी निके घनांटही बजपाई ।
1. निकेतपा निके भपाषण शतरू ककयपा हही थपा कक लिहोग उठनिके लिगके ।
निकेतपा कपा भपाषण शतरू हहोनिके वपालिपा हही थपा कक लिहोग उठनिके लिगके ।
2. सत चपालिम हतआ हही थपा कक हड़तपालि शरू
त हहो गई ।
सत चपालिम हहोनिके वपालिपा हही थपा कक हड़तपालि शतरू हहो गई ।

3. शगी दपास ककी पदहोन्निनत हतई हही थगी कक उनिकपा स्थपानिपानांतरण हहो गयपा ।
शगी दपास ककी पदहोन्निनत हहोनिके वपालिही हही थगी कक उनिकपा स्थपानिपानांतरण हहो गयपा ।
4. लिकेखिपा अचधकपारही दफ्तर सके ननिकलिके हही थके कक ननिदके शक आ गईं ।
लिकेखिपा अचधकपारही दफ्तर सके ननिकलिनिके वपालिके हही थके कक ननिदके शक आ गईं ।
5. बजट ककी घहोषणपा हतई हही थगी कक वस्ततओनां कके दपाम बढ़ गए ।
बजट ककी घहोषणपा हहोनिके वपालिही हही थगी कक वस्ततओनां कके दपाम बढ़ गए ।

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।


1. टके लिहीफिहोनि व ई मकेलि कके द्वपारपा क्यपा भकेजके जपानिके लिगके हह ?
टके लिहीफिहोनि व ई मकेलि कके द्वपारपा सनांदकेश भकेजके जपानिके लिगके हह ।
2. लिकेखिक ककी निदौकरही कहपायाँ लिगगी थगी ?
लिकेखिक ककी निदौकरही मखणपरत मर लिगगी थगी ।
3. ‘खितरर्णमजरही’ कपा क्यपा अथर्ण हह ?
मखणपतरही मर ‘खितरर्णमजरही’ कपा अथर्ण हह - निमस्तके ।
4. पत मर लिकेखिक कहो कहपायाँ आमनांबतत ककयपा गयपा थपा ?
पत मर लिकेखिक कहो मखणपतर आनिके कके ललिए आमनांबतत ककयपा गयपा थपा ।
5. लिकेखिक निके पहलिही बपार क्यपा-क्यपा खिपायपा थपा ?लिकेखिक कहो लिहोखिनि लसनांह कके घर क्यपा क्यपा उपहपार लमलिके ?
लिकेखिक निके बपानांस कपा अचपार और इरहोम्बपा पहलिही बपार खिपायपा थपा और उसके लिहोखिनि लसनांह कके घर एक शपालि और एक
बपानांस ककी टहोकरही उपहपार मर लमलिके ।

पपाठ -19 पकेज 108


तपाललिकपा कके अनितसपार वपाक्य बनिपाइए ।
सनांगहोष्ठछी सहोमवपार कहो हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग
कपायर्णशपालिपा कपायर्णददवस मर हहोतपा भपाग लिकेतके ।
प्रनतयहोचगतपा
बहठक
आयहोजनि
सम्मकेलिनि

1. सनांगहोष्ठछी सहोमवपार कहो हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
2. सनांगहोष्ठछी कपायर्णददवस मर हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।

3. कपायर्णशपालिपा कपायर्णददवस मर हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।


4. कपायर्णशपालिपा सहोमवपार कहो हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
5. प्रनतयहोचगतपा सहोमवपार कहो हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
6. प्रनतयहोचगतपा कपायर्णददवस मर हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
7. बहठक सहोमवपार कहो हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
8. बहठक कपायर्णददवस मर हहोतगी तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
9. आयहोजनि कपायर्णददवस मर हहोतपा तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।
10. सम्मकेलिनि कपायर्णददवस मर हहोतपा तहो उसमर अचधक लिहोग भपाग लिकेतके ।

उदपाहरण कके अनितसपार वपाक्य बदललिए । पकेज 109


उदपाहरण: क्यपा आप कपाम कर चतकके हह ?
कहहीनां ऐसपा तहो निहहीनां कक कपाम ककयपा जपा चतकपा हहो ।
लिगतपा हह कक कपाम ककयपा जपा चक
त पा हह ।
1. क्यपा आप मसदौदपा टपाइप कर चतकके हह ?
कहहीनां ऐसपा तहो निहहीनां कक मसदौदपा टपाइप ककयपा जपा चतकपा हहो ।
लिगतपा हह कक मसदौदपा टपाइप ककयपा जपा चतकपा हह ।
2. क्यपा सहपायक दटप्पणगी पमरही कर चतकपा हह ?
कहहीनां ऐसपा तहो निहहीनां कक दटप्पणगी परम ही ककी जपा चतककी हहो ।
लिगतपा हह कक दटप्पणगी परम ही ककी जपा चतककी हह ।
3. क्यपा अवर सचचव ददौरके पर जपा चतकके हह ?
कहहीनां ऐसपा तहो निहहीनां कक अवर सचचव ददौरके पर जपा चतकके हयों ।
लिगतपा हह कक अवर सचचव ददौरके पर जपा चतकके हह ।
4. क्यपा ननिदके शक ननियतजक्त प्रस्तपाव जपारही कर चतकके हह ?
कहहीनां ऐसपा तहो निहहीनां कक ननियजत क्त प्रस्तपाव जपारही ककयपा जपा चक
त पा हहो ।
लिगतपा हह कक ननियजत क्त प्रस्तपाव जपारही ककयपा जपा चतकपा हह ।
5. क्यपा लिकेखिपाकपार सभगी बबलि पपास कर चतकपा हह ?
कहहीनां ऐसपा तहो निहहीनां कक सभगी बबलि पपास ककए जपा चतकके हयों ।
लिगतपा हह कक सभगी बबलि पपास ककए जपा चतकके हह ।

ननिम्नि ललिखखित शब्दयों सके ररक्त स्थपानि भररए ।


(प्रश्न, ववलहिंब, प्रततभपागग, उद्घपाटन, ववषर)

1. मनांतगी जगी उद्घपाटनि समपारहोह मर निहहीनां आ सकके।।

2. कतछ शहोतपा ववलिनांब सके पहतयाँचके।

3. वक्तपा कई ववषययों पर बहोलिके।

4. लिहोगयों निके कपाफिकी प्रश्नि पमछके।

5. सम्मकेलिनि मर प्रनतभपागगी कपाफिकी उत्सपादहत थके।


निगीचके ददयके गए शब्दयों कके ववलिहोम शब्द ललिखि कर वपाक्ययों मर प्रयहोग ककीजजयके
शहोतपा - वक्तपा - लिहोकपा जगी अच्छके वक्तपा हह ।
उद्घपाटनि- समपापनि - मनांतगी महहोदय निके समपापनि समपारहोह मर भपाग ललियपा।
सहयहोग - असहयहोग - गपानांधगी जगी निके असहयहोग आनांदहोलिनि चलिपायपा थपा ।
सफिलि -असफिलि - मकेहनित करनिके वपालिपा कभगी असफिलि निहहीनां हहोतपा ।
उपजस्थत - अनितपजस्थत - लितपा आज ककपा मर अनितपजस्थत हह ।

ननिम्निललिखखित शब्दयों कहो शतद्ध करकके ललिखिर ।


1. सगहोष्टही सनांगहोष्ठछी 6. धपारलमक धपालमर्णक
2. घन्टपा घनांटपा 7. स्वपास्थ स्वपास्थ्य
3. उमगीद उम्मगीद 8. ववषकेष ववशकेष
4. प्रयतनि प्रयत्नि 9. ननियमजक्त ननियतजक्त
5. ननिमणतण ननिमनांतण 10. ददवतगीय द्ववतगीय

ररक्त स्थपानियों कहो भररए ।


उदपाहरण ततमनिके खिपानिपा क्ययों निहहीनां मपायाँगपा ?
अगर ततम चपाहतके तहो खिपानिपा मपायाँग लिकेतके ।
1. आपनिके स्कमलि कपा कपाम पमरपा क्ययों निहहीनां ककयपा ?
अगर आप चपाहतके तहो कपाम पमरपा कर लिकेतके ।
2. तम
त निके पत समय पर क्ययों निहहीनां भकेजपा ?
अगर ततम चपाहतके तहो पत समय पर भकेज दके तके ।
3. उसनिके प्रनतभपाचगययों कके निपाम क्ययों निहहीनां भकेजके ?
अगर वह चपाहतपा तहो प्रनतभपाचगययों कके निपाम भकेज दके तपा ।

4. परहीकक निके प्रश्निपत समय पर क्ययों निहहीनां जपायाँचके ?


अगर परहीकक चपाहतके तहो प्रश्निपत समय पर जपानांच लिकेतके ।
5. बच्चके लसनिकेमपा दके खिनिके क्ययों निहहीनां गए ?
अगर बच्चके चपाहतके तहो लसनिकेमपा दके खिनिके चलिके जपातके ।

पपाठ कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर दहीजजए ।


1. ककस आयहोजनि कपा समपापनि समपारहोह मनिपायपा गयपा थपा ?
दहन्दही पखिवपाड़के कके आयहोजनि कपा समपापनि समपारहोह मनिपायपा गयपा थपा ।
2. रमकेश ककसललिए समपारहोह मर निहहीनां जपा सकपा ?
उसके वपायरलि बखि
त पार थपा इसललिए समपारहोह मर निहहीनां जपा सकपा ।
3. सपानांस्कगनतक कपायर्णकम ककी प्रस्ततनत कहपायाँ कके कलिपाकपारयों द्वपारपा ककी गई ?
सपानांस्कगनतक कपायर्णकम ककी प्रस्ततनत गगीत एवनां निपाटक प्रभपाग कके कलिपाकपारयों द्वपारपा ककी गई ।
4. ककस समपाचपार पत मर फिहोटहो सदहत कपायर्णकम ककी ररपहोटर्ण प्रकपालशत हतई थगी ?
‘जनि जपागरण’ समपाचपार पत मर फिहोटहो सदहत कपायर्णकम ककी ररपहोटर्ण प्रकपालशत हतई थगी ।
5. क्यपा समपापनि समपारहोह मर जलिपपानि ककी व्यवस्थपा ककी गई थगी ?
जगी हपायाँ, समपापनि समपारहोह मर जलिपपानि ककी व्यवस्थपा ककी गई थगी ।
पपाठ 20 पकेज 113
उदपाहरण कके अनिस
त पार वपाक्य बदललिए ।
उदपाहरण: तम
त कपाठमपानांडम जपाओ । ततम लिजत म्बनिगी कपा बदौद्ध ववहपार दके खिहो ।
ततम कपाठमपानांडम जपातके हतए लितजम्बनिगी कपा बदौद्ध ववहपार दके खिहो ।
1. गगीतपा निदौकरही कर रहही हह । गगीतपा प्रबनांधनि कपा ड़डप्लिहोमपा कर रहही हह ।
गगीतपा निदौकरही करतके हतए प्रबनांधनि कपा ड़डप्लिहोमपा कर रहही हह ।
2. मपायाँ लिहोरही सतनिपा रहही हह । मपायाँ बच्चके कहो सलि
त पा रहही हह ।
मपायाँ लिहोरही सतनिपातके हतए बच्चके कहो सतलिपा रहही हह ।
3. मल्लिपाह निपाव चलिपा रहपा हह । मल्लिपाह गपानिपा गपा रहपा हह ।
मल्लिपाह निपाव चलिपातके हतए गपानिपा गपा रहपा हह ।
4. अलमत खिपानिपा खिपातपा हह । अलमत टही. वगी. दके खितपा हह ।
अलमत खिपानिपा खिपातके हतए टही. वगी. दके खितपा हह ।
5. वह पत टपाइप करके । वह प्रपारूप कहो सतधपारके ।
वह पत टपाइप करतके हतए प्रपारूप कहो सतधपारके ।

उदपाहरण कके अनिस


त पार बदललिए ।
उदपाहरण : लिगतपा हह कक वह निदौकरही छहोड़ जपाएगपा ।
कहहीनां वह निदौकरही नि छहोड़ जपाए ।
1. लिगतपा हह कक उसककी प्रनतननियतजक्त ककी अवचध बढ़पा दही जपाएगगी ।
कहहीनां उसककी प्रनतननियजत क्त ककी अवचध नि बढ़पा दही जपाए ।
2. लिगतपा हह कक अचधकपाररययों कहो दहन्दही ददवस समपारहोह मर बतलिपायपा जपाएगपा ।
कहहीनां अचधकपाररययों कहो दहन्दही ददवस समपारहोह मर नि बतलिपायपा जपाए ।
3. लिगतपा हह कक कपाम कपा निपाम सतनितके हही वह बहपानिके बनिपानिके लिगकेगपा । पकेज 114
कहहीनां कपाम कपा निपाम सतनितके हही वह बहपानिके नि बनिपानिके लिगके ।
4. लिगतपा हह कक उप ननिदके शक महहोदय असम कके ददौरके पर जपाएयाँगके ।
कहहीनां उप ननिदके शक महहोदय असम कके ददौरके पर नि जपाएयाँ ।
5. लिगतपा हह कक मकेरके लिदौटनिके सके पहलिके हही पदहोन्निनत सलमनत ककी बहठक हहोगगी ।
कहहीनां मकेरके लिदौटनिके सके पहलिके हही पदहोन्निनत सलमनत ककी बहठक नि हहो ।
ररक्त स्थपानि भररए ।

फल लपाओ जत बड़गे हहों।


1. बपाज़पार सके सब्जगी लिपाइए जत सस्तग हत।

2. लसलिकेलसलिपाए कपड़के खिरहीदर जत हटकपाऊ हहों।


3. हस्तलशल्प ककी चगीज़के लिपाओ जत सहिंद
न र हहों।
4. ऐसगी कफिल्म दके खिहो जत मनतरहिं जक हहों ।

5. पतस्तकर पदढ़ए जत सपाहहजत्रक हहों ।

उदपाहरण कगे अननसपार बदमलए ।

उदपाहरण : सहपायक बहठक कपा प्रबनांध करके ।


बहठक कपा प्रबनांध ककयपा जपाए ।

1. सनांयतक्त सचचव इस मपामलिके पर ववचपार करर ।


इस मपामलिके पर ववचपार ककयपा जपाए ।
2. सहपायक ननिदके शक सनांसद प्रश्नि कपा उत्तर दर ।
सनांसद प्रश्नि कपा उत्तर ददयपा जपाए ।
3. दहन्दही प्रपाध्यपापक मपालसक ररपहोटर्ण समय पर भकेजर । पकेज 115
मपालसक ररपहोटर्ण समय पर भकेजगी जपाए ।
4. कपायपार्णलिय अधगीकक स्वततः पण
म र्ण दटप्पणगी दके खिर ।
स्वततः पमणर्ण दटप्पणगी दके खिगी जपाए ।

5. उच्च शकेणगी ललिवपक एक औपचपाररक दटप्पणगी ललिखिर ।


एक औपचपाररक दटप्पणगी ललिखिगी जपाए ।
उदपाहरण : कहहीनां वह आ नि जपाए ।
ऐसपा नि हहो कक वह आ जपाए ।
1. कहहीनां मकेरही बस छमट नि जपाए ।
ऐसपा नि हहो कक मकेरही बस छमट जपाए ।
2. कहहीनां अकय फिकेलि नि हहो जपाए ।
ऐसपा नि हहो कक अकय फिकेलि हहो जपाए ।
3. कहहीनां शगी लसन्हपा कपा स्थपानिपानांतरण नि हहो जपाए ।
ऐसपा नि हहो कक शगी लसन्हपा कपा स्थपानिपानांतरण हहो जपाए ।
4. कहहीनां रपाजपबतत छतटगी रद्द नि हहो जपाए ।
ऐसपा नि हहो कक रपाजपबतत छतटगी रद्द हहो जपाए ।
5. कहहीनां ननिदके शक आकजस्मक ननिरहीकण पर नि आ जपाएयाँ ।
ऐसपा नि हहो कक ननिदके शक आकजस्मक ननिरहीकण पर आ जपाएयाँ ।

निगीचके ददए गए शब्द यतग्मयों ककी सहपायतपा सके ररक्त स्थपानियों ककी पमनतर्ण करर । पकेज 116

(भमल-चमक, रहिं ग-बबरहिं गगे, रहन-सहन, आदर-सत्कपार, हपार-जगत, घममतगे-घपामतगे)

1. बड़यों कहो चपादहए कक वके छहोटयों ककी भमल- चमक मपाफि कर दर ।

2. वह घममतगे- घपामतगे एक गपायाँव मर पहतयाँच गयपा।

3. हमर अनतचथ कपा आदर - सत्कपार करनिपा चपादहए।

4. खिकेलि भपावनिपा सके खिकेलितके हतए खखिलिपाड़गी कके ललिए हपार - जगत कपा महत्व निहहीनां हहोतपा।

5. भपारत कके ववलभन्नि रपाज्ययों मर लिहोगयों कपा रहन - सहन लभन्नि - लभन्नि हह ।

6. चचड़ड़यपाघर मर बच्चयों निके रहिं ग - बबरहिं गगे पकगी दके खिके।

ननिम्नि ललिखखित पदबनांधयों कपा वपाक्ययों मर प्रयहोग ककीजजए ।

1. दपाग लिगनिपा : गलित कपाम करनिके सके दपामनि पर दपाग लिगतपा हह ।


2. निसगीब जगनिपा : निदौकरही लिगतके हही उसकके निसगीब जग गए ।
3. कलिकेजपा धड़कनिपा : ररज़ल्ट आनिके सके पहलिके मकेरपा कलिकेजपा धड़कनिके लिगपा ।
4. लमटगी मर लमलि जपानिपा : अपनिगी कतसनांगनत सके हरहीश निके अपनिके बपाप कपा निपाम लमटगी मर लमलिपा ददयपा ।
5. ददनि पहपाड़ हहोनिपा : ररटपायर हहोनिके कके बपाद ददनि पहपाड़ हहो गए ।
6. भपाग्य आजमपानिपा : वह ककककेट मर अपनिपा भपाग्य आजमपा रहपा हह ।

पपाठ्य पतस्तक कके आधपार पर उत्तर ललिखिर । पकेज 117


1. दहीवपानि सतजपानि लसनांह दहीवपानिगी पद क्ययों छहोडनिपा चपाहतके थके ?
दहीवपानि सतजपानि लसनांह अपनिके बतढ़पापके कके कपारण दहीवपानिगी पद छहोडनिपा चपाहतके थके।
2. ववज्ञपापनि मर दहीवपानि पद कके ललिए उम्मगीदवपार मर क्यपा क्यपा यहोग्यतपा हहोनिगी ज़रूरही थगी ?
इसकके ललिए शहककक यहोग्यतपा अच्छके स्वपास्थ्य कके सपाथ जनि सकेवपा ककी भपावनिपा भगी ज़रूरही थगी ।
3. दहीवपानि पद कके ललिए ककसके चतनिपा गयपा और क्ययों ?
पनांड़डत जपानिककीनिपाथ कहो दहीवपानि चनि
त पा गयपा । उनि मर सपाहस, आत्मबलि और उदपारतपा थगी ।
4. दहीवपानि पद कके ललिए चनि
त पाव मर ववद्यपा ककी अपकेकपा कतर्णव्य पर क्ययों बलि ददयपा गयपा ?
इसमर ववद्यपा ककी अपकेकपा कतर्णव्य कके सपाथ जनि सकेवपा ककी भपावनिपा ज़रूरही थगी इसललिए इस पर बलि ददयपा गयपा ।

पपाठ 21 पकेज 118


मकेरपा अनितरहोध हह कक उप सचचव अनितभपाग मर
मकेरपा सतझपाव हह कक ननिदके शक मनांतपालिय मर
मह चपाहतपा हमयाँ कक सहपायक हहोटलि मर रहर ।
मकेरही इच्छपा हह कक मदहलिपाएयाँ घर पर हही रहके ।
मह सहोचतपा हमयाँ कक बच्चके स्कमलि मर
वकेटर कपायपार्णलिय मर

मकेरपा अनिरत होध हह कक उप सचचव मनांतपालिय मर हही रहर ।


मकेरपा सझ
त पाव हह कक ननिदके शक कपायपार्णलिय मर हही रहर ।
मह चपाहतपा हमयाँ कक बच्चके घर पर हही रहर ।
मह चपाहतपा हमयाँ कक बच्चके स्कमलि मर हही रहर ।
मकेरही इच्छपा हह कक सहपायक कपायपार्णलिय मर हही रहके ।
मह सहोचतपा हमयाँ कक बच्चके स्कमलि मर हही रहर ।
मकेरपा सझ
त पाव हह कक वकेटर हहोटलि मर हही रहके ।
मह चपाहतपा हमयाँ कक मदहलिपाएयाँ घर पर हही रहर ।
मकेरपा सझ
त पाव हह कक ननिदके शक हहोटलि मर हही रहर ।
मह चपाहतपा हमयाँ कक सहपायक अनितभपाग मर हही रहके ।
पकेज 119
स्थपानिपापजत्त अजन्वनत कके आधपार पर वपाक्य ललिखखिए ।
(क) मकेरपा अनितरहोध हह कक कपारर्ण वपाई प्रपारनां भ ककी जपाए ।
चचपार्ण, प्रनतयहोचगतपा, बहस, परहीकपा, बहठक
1. मकेरपा अनितरहोध हह कक चचपार्ण प्रपारनां भ ककी जपाए ।
2. मकेरपा अनिरत होध हह कक प्रनतयहोचगतपा प्रपारनां भ ककी जपाए ।
3. मकेरपा अनितरहोध हह कक बहस प्रपारनां भ ककी जपाए ।
4. मकेरपा अनितरहोध हह कक परहीकपा प्रपारनां भ ककी जपाए ।
5. मकेरपा अनितरहोध हह कक बहठक प्रपारनां भ ककी जपाए ।
(खि) मकेरपा सतझपाव हह कक कतलिकणर्गी कपा स्थपानिपानांतरण नि ककयपा जपाए ।
ननिलिनांबनि, पदहोन्निनत, कपायर्णमतक्त, प्रनतननियजत क्त, पदपावनिनत
1. मकेरपा सतझपाव हह कक कतलिकणर्गी कपा ननिलिनांबनि नि ककयपा जपाए ।
2. मकेरपा सतझपाव हह कक कतलिकणर्गी ककी पदहोन्निनत नि ककी जपाए ।
3. मकेरपा सतझपाव हह कक कतलिकणर्गी कहो कपायर्णमतक्त नि ककयपा जपाए ।
4. मकेरपा सतझपाव हह कक कतलिकणर्गी ककी प्रनतननियजत क्त नि ककी जपाए ।
5. मकेरपा सतझपाव हह कक कतलिकणर्गी ककी पदपावनिनत नि ककी जपाए ।
पकेज 120
निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए ।
निममनिपा: सभगी ककेतगीय कपायपार्णलिययों कहो यह पत भकेजर ।
सभगी ककेतगीय कपायपार्णलिययों कहो यह पत भकेजपा जपाए ।
1. ववत्त ववभपाग कके कमर्णचपाररययों कहो समयहोपरर भत्तपा स्वगीकगत करर ।
ववत्त ववभपाग कके कमर्णचपाररययों कहो समयहोपरर भत्तपा स्वगीकगत ककयपा जपाए ।
2. मनिहोज कतमपार कके ववरुद्ध अनितशपासननिक कपारर्ण वपाई नि करर ।
मनिहोज कतमपार कके ववरुद्ध अनितशपासननिक कपारर्ण वपाई नि ककी जपाए ।
3. सपावर्णजननिक स्थपानियों कहो सपाफि रखिर ।
सपावर्णजननिक स्थपानियों कहो सपाफि रखिपा जपाए ।
4. सड़क पर कचरपा नि डपालिर ।
सड़क पर कचरपा नि डपालिपा जपाए ।
5. बकेकपार सपामपानि कहो निगीलिपाम करर ।
बकेकपार सपामपानि कहो निगीलिपाम ककयपा जपाए ।
निममनिपा: ननिदके शक कके लिदौटनिके पर लमलसलि प्रस्ततत करर ।
ननिदके शक कके लिदौटनिके पर लमलसलि प्रस्ततत ककी जपा सकतगी हह ।
1. डगी. पगी. सगी. कके सनांबनांध मर सचचव सके मपागर्णदशर्णनि लिर ।
डगी. पगी. सगी. कके सनांबनांध मर सचचव सके मपागर्णदशर्णनि ललियपा जपा सकतपा हह ।
2. अनितसनांधपानि एकक मर दहो सहपायक तहनिपात करर ।
अनितसनांधपानि एकक मर दहो सहपायक तहनिपात ककए जपा सकतके हह ।
3. प्रशपासनि अनिभ
त पाग सके दहो ललिवपक स्थपानिपानांतररत करर ।
प्रशपासनि अनितभपाग सके दहो ललिवपक स्थपानिपानांतररत ककए जपा सकतके हह ।
4. लशलिपानांग ददौरपा सनांबनांधगी बबलि भतगतपानि हके तत प्रस्ततत करर ।
लशलिपानांग ददौरपा सनांबनांधगी बबलि भतगतपानि हके तत प्रस्ततत ककयपा जपा सकतपा हह ।

पकेज 121
कहोष्ठक मर ददयके गए सनांककेत कके आधपार पर ननिम्निललिखखित प्रश्नियों कके उत्तर ललिखखिए ।
1. शगीमतगी सतब्बपालिक्ष्मगी ककी पदहोन्निनत हहो जपाएगगी । (मह चपाहतपा हमयाँ कक )
मह चपाहतपा हमयाँ कक शगीमतगी सतब्बपालिक्ष्मगी ककी पदहोन्निनत हहो जपाए ।
2. आपकके बच्चके परहीकपा मर पपास हहो जपाएयाँगके । (मकेरही इच्छपा हह कक)
मकेरही इच्छपा हह कक आपकके बच्चके परहीकपा मर पपास हहो जपाएयाँ ।
3. उप सचचव इस ववषय पर पतनिववर्णचपार करर गके । (मकेरपा अनितरहोध हह कक)
मकेरपा अनितरहोध हह कक उप सचचव इस ववषय पर पतनिववर्णचपार करर ।
4. ननिदके शक इस सनांबनांध मर वपछलिही दटप्पणगी दके खिरगके । (मकेरपा सझ
त पाव हह कक)
मकेरपा सझ
त पाव हह कक ननिदके शक इस सनांबनांध मर वपछलिही दटप्पणगी दके खिर ।
5. उनिकपा स्थपानिपानांतरण निहहीनां हहोगपा । ( मह सहोचतपा हमयाँ कक )
मह सहोचतपा हमयाँ कक उनिकपा स्थपानिपानांतरण निहहीनां हहोगपा ।
निगीचके ददयके गए शब्दयों कके ववलिहोम शब्द ललिखिर और उनिकपा वपाक्ययों मर प्रयहोग करर :-
1. प्रवकेश x ननिकपास
ननिकपास पमरब ककी ओर हह ।
2. अनांत x शतरुआत
इस कपाम ककी शतरुआत हहो गई हह ।
3. पदहोन्निनत x पदपावनिनत
रपाजकेश ककी पदपावनिनत क्ययों हहो गई ?
4. व्यवस्थपा x अव्यवस्थपा
शहर मर कपाफिकी अव्यवस्थपा हह ।
5. नियपा x पतरपानिपा
यह स्कमटर दस सपालि पतरपानिपा हह ।
पकेज 122
पपाठ कके आधपार पर प्रश्नियों कके उत्तर ललिखिर :-
1. सतनांदरम ककसकहो बतलिपानिके ककी सलिपाह दके तके हह ?
सतनांदरम बहठक बलि
त पानिके ककी सलिपाह दके तके हह ।
2. अवर सचचव (प्रलशकण) ककस ललिए बहठक बतलिपानिपा चपाहतके हह ?
वके निए पपाठ्यकम पर ववचपार करनिके कके ललिए बहठक बतलिपानिपा चपाहतके हह ।
3. बहठक कके पव
म र्ण क्यपा करनिपा हहोगपा ?
बहठक कके पमवर्ण सलमनत कपा गठनि करनिपा हहोगपा ।
4. सम्मकेलिनि कक ककी व्यवस्थपा कदौनि करर गके ?
प्रशपासननिक अचधकपारही सम्मकेलिनि कक ककी व्यवस्थपा करर गके ।
5. बहठक ककसककी अध्यकतपा मर हहो रहही हह ?
सचचव महहोदय बहठक ककी अध्यकतपा करर गके ।

पपाठ 22 पकेज 123


निगीचके दही गई तपाललिकपा कके आधपार पर दस वपाक्य बनिपाइए ।
मह चपाहतपा हमयाँ बहठक कपा कपायर्णवत
ग ततरनांत प्रस्ततत ककयपा जपाए ।
हहो सकतपा हह मह कलि कपायपार्णलिय नि जपाऊयाँ ।
सनांभव हह कक समगीर परहीकपा मर प्रथम आ जपाए ।
कहहीनां ऐसपा नि हहो ननिदके शक इस मपामलिके मर एक बहठक बतलिपाएयाँ ।
उसके बस नि लमलिही हहो ।

1. मह चपाहतपा हमयाँ कक बहठक कपा कपायर्णवत


ग ततरनांत प्रस्ततत ककयपा जपाए ।
2. हहो सकतपा हह कक मह कलि कपायपार्णलिय नि जपाऊयाँ ।
3. सनांभव हह कक ननिदके शक इस मपामलिके मर एक बहठक बतलिपाएयाँ ।
4. कहहीनां ऐसपा नि हहो कक उसके बस नि लमलिही हहो ।
5. मह चपाहतपा हमयाँ कक समगीर परहीकपा मर प्रथम आ जपाए ।
6. सनांभव हह कक मह कलि कपायपार्णलिय नि जपाऊयाँ ।
7. कहहीनां ऐसपा नि हहो कक ननिदके शक इस मपामलिके मर एक बहठक बतलिपाएयाँ ।
8. हहो सकतपा हह कक उसके बस नि लमलिही हहो ।
9. सनांभव हह कक उसके बस नि लमलिही हहो ।
10. मह चपाहतपा हमयाँ कक ननिदके शक इस मपामलिके मर एक बहठक बतलिपाएयाँ ।

पकेज 124
ननिम्निललिखखित शब्दयों कपा वपाक्ययों मर प्रयहोग ककीजजए :-
1. ननिरहीकण
कलि कपायपार्णलिय मर ननिरहीकण थपा ।
2. ननिष्पपादनि
वपछलिके सपालि कपा ननिष्पपादनि अच्छपा रहपा ।
3. समयहोपरर भत्तपा
ववशकेष पररजस्थनत मर समयहोपरर भत्तपा मनांजमर ककयपा जपा सकतपा हह ।
4. प्रनतपमरक छतटगी
छतटगी कके ददनि कपाम करनिके पर प्रनतपमरक छतटगी लमलितगी हह ।
5. बकपायपा कपाम
बकपायपा कपाम जल्दही ननिपटपानिपा हह ।
ननिम्निललिखखित शब्दयों मर वतर्णनिगी कक अशतवद्धययों कहो शतद्ध करर :-
1.ननिषपपादनि - ननिष्पपादनि 6. अबकपाश - अवकपाश
2. अनतररकत - अनतररक्त 7. निगीरहीकनि - ननिरहीकण
3. सनांखियपा - सनांख्यपा 8. वपाशर्गीक - वपावषर्णक
4. भततपा - भत्तपा 9. परपायपाश - प्रयपास
5. पनतर्णपमरक - प्रनतपमरक 10. सथपानिपानांतरण - स्थपानिपानांतरण
निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए :-

निममनिपा : शगी रपाककेश कहो अभगी स्थपानिपानांतरण आदके श निहहीनां लमलिपा हह ।

हहो सकतपा हह कक शगी रपाककेश कहो अभगी स्थपानिपानांतरण आदके श नि लमलिपा हहो ।

1. पपाठ्यकम पतनिलिरखिनि सनांगहोष्ठछी मर सभगी ववशकेषज्ञ निहहीनां आए ।

हहो सकतपा हह कक पतनिलिरखिनि सनांगहोष्ठछी मर सभगी ववशकेषज्ञ नि आए हयों ।

2. अवर सचचव निके प्रमपाण-पतयों पर अभगी तक हस्तपाकर निहहीनां ककए हह ।

हहो सकतपा हह कक अवर सचचव निके प्रमपाण-पतयों पर अभगी तक हस्तपाकर नि ककए हयों ।

3. उड़पानि रद्द हहोनिके कके कपारण सचचव कलि ददौरके पर निहहीनां गए ।

हहो सकतपा हह कक उड़पानि रद्द हहोनिके कके कपारण सचचव कलि ददौरके पर नि गए हयों ।

3. शगी चततवरदही कके मपामलिके पर कहोई कपारवपाई निहहीनां ककी गई ।


हहो सकतपा हह कक शगी चतव
त रदही कके मपामलिके पर कहोई कपारवपाई नि ककी गई हहो ।

5. शगीमतगी शगीलिपा सके अभगी तक स्पष्टहीकरण निहहीनां मपायाँगपा गयपा हह ।

हहो सकतपा हह कक शगीमतगी शगीलिपा सके अभगी तक स्पष्टहीकरण नि मपायाँगपा गयपा हहो ।

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए :-

निममनिपा : इस मपामलिके मर अनितशपासक कपारर्ण वपाई करर ।

मह चपाहतपा हमयाँ कक इस मपामलिके मर अनितशपासक कपारर्ण वपाई ककी जपाए ।

1. निए पदयों कके सज


ग नि सके सनांबनांचधत स्वततःस्पष्ट दटप्पणगी बनिपाएयाँ ।

मह चपाहतपा हमयाँ कक निए पदयों कके सज


ग नि सके सनांबनांचधत स्वततःस्पष्ट दटप्पणगी बनिपाई जपाए ।

2. वपावषर्णक ररपहोटर्ण कपा अनितवपाद करपानिके ककी व्यवस्थपा करर ।

मह चपाहतपा हमयाँ कक वपावषर्णक ररपहोटर्ण कपा अनितवपाद करपानिके ककी व्यवस्थपा ककी जपाए ।

3. इस सनांगहोष्ठछी मर पपाठ्यकम कहो अनांनतम रूप दर ।

मह चपाहतपा हमयाँ कक सनांगहोष्ठछी मर पपाठ्यकम कहो अनांनतम रूप ददयपा जपाए ।

पकेज 126

4. अनितसनांधपानि सहपायक कके पद शगीघ्र भरर ।

मह चपाहतपा हमयाँ कक अनितसनांधपानि सहपायक कके पद शगीघ्र भरके जपाएयाँ ।

5. अधगीनिस्थ कपायपार्णलिययों सके नतमपाहही प्रगनत ररपहोटर्ण मयाँगवपा लिर ।

मह चपाहतपा हमयाँ कक अधगीनिस्थ कपायपार्णलिययों सके नतमपाहही प्रगनत ररपहोटर्ण मयाँगवपा लिही जपाए ।

ररक्त स्थपानि भरर

(कपायर्णसमचगी, ववषय, मसदौदपा, हस्तपाकर, कपायर्णवत


ग , गठनि,)

1. अचधकपारही निके पत पर हस्तपाक्षर कर ददयके हह ।

2. सहपायक निके मसदौदपा प्रस्ततत कर ददयपा हह ।

3. ववभपागगीय पदहोन्निनत सलमनत कपा गठन शगीघ्र ककयपा जपाए ।


4. बहठक ककी कपारर्यसच
म ग तहयपार करर ।

5. आयहोग ननिम्निललिखखित ववषर पर ववचपार करर ।

6. बहठक कपा कपारर्यवत


व सभगी अनितभपागयों कहो भकेज दर ।

ननिम्निललिखखित पदबन्धयों ककी सहपायतपा सके प्रश्नियों कके उत्तर दर :-

(जहसपा आप चपाहर , जहसगी आपककी सवत वधपा हहो, जहो आपककी इच्छपा हहो , जहो आप ठछीक समझर)

1. मह सहोचतपा हमयाँ कक आज आगरपा चलिपा जपाऊयाँ । आपकपा क्यपा ववचपार हह ?

जहसगी आपककी सतववधपा हहो / जहसपा आप चपाहर ।

2. मह आगरपा कके ललिए बस लियाँ म यपा टके नि ?

जहो आप ठछीक समझर ।

3. सफिर कके ललिए ककतनिपा सपामपानि लिके जपाऊयाँ ?

जहसगी आपककी सवत वधपा हहो ।

4. आपकके ललिए आगरपा सके क्यपा लिपाऊनां ?

जहो आपककी इच्छपा हहो ।

पकेज 127

पपाठ कके आधपार पर उत्तर दहीजजयके :-

1.अनितभपागयों कपा अभगी क्यपा ननिजश्चत निहहीनां हतआ हह ?

अनितभपागयों कके ननिरहीकण ककी नतचथ अभगी ननिजश्चत निहहीनां हतई हह ।

2. शगी रपाघवनि अवर सचचव सके ककसकके बपारके मर चचपार्ण करनिपा चपाहतके हह ?

शगी रपाघवनि अवर सचचव सके बकपायपा कपाम कके ननिपटपानि कके बपारके मर चचपार्ण करनिपा चपाहतके हह ।

3. छतटगी कके ददनि कमर्णचपाररययों कहो कपायपार्णलिय मर ककस आधपार पर और कहसके बतलिपायपा जपा सकतपा हह ?

छतटगी कके ददनि कमर्णचपाररययों कहो प्रनतपमरक छतटगी दके कर बतलिपायपा जपा सकतपा हह ।

4. ककस पररजस्थनत मर समयहोपरर भत्तपा मनांजमर ककयपा जपा सकतपा हह ?


ववशकेष पररजस्थनत मर समयहोपरर भत्तपा मनांजरम ककयपा जपा सकतपा हह ।

5. ककसककी सगीट पर बकपायपा कपाम ककी मपातपा अचधक हह ?

कगष्णनि ककी सगीट पर बकपायपा कपाम ककी मपातपा अचधक हह ।

पगेज 128

पपाठ - 23

निगीचके दही गयगी तपाललिकपा कके सहपायतपा सके दस वपाक्य बनिपाइयके :-

मकेरपा आनिपा ज़रूरही हह ।

अब हमपारपा यहपायाँ रहनिपा मतजश्कलि हह ।

वपतपाजगी कपा जपानिपा सनांभव निहहीनां हह ।

चपाचपा जगी कपा वहपायाँ पहतनांचनिपा लिगपा रहतपा हह ?

इनि ददनियों लिहोगयों कपा आनिपा जपानिपा क्यपा हह ?

ररशतकेदपारयों कपा मपानिनिपा सहही हह ।

इस सनांबनांध मर आपकपा कहनिपा

डशॉक्टर कपा मत

अध्यपापक कपा
1. अब मकेरपा यहपायाँ रहनिपा मजत श्कलि हह ।

2. अब हमपारपा आनिपा ज़रूरही हह ।

3. इनि ददनियों वपतपाजगी कपा यहपायाँ रहनिपा ज़रूरही हह ।

4. इस सनांबनांध मर चपाचपाजगी कपा कहनिपा सहही हह ।

5. इस सनांबनांध मर लिहोगयों कपा कहनिपा क्यपा हह ।

6. इनि ददनियों ररश्तकेदपारयों कपा आनिपा जपानिपा लिगपा रहतपा हह ।

7. अब आपकपा वहपायाँ पहतयाँचनिपा मतजश्कलि हह ।

8. इस सनांबनांध मर डशॉक्टर कपा मत क्यपा हह ?

9. इनि ददनियों अध्यपापक कपा यहपायाँ रहनिपा ज़रूरही हह ।

10. इनि ददनियों लिहोगयों कपा आनिपा जपानिपा लिगपा रहतपा हह ।

पगेज 129

निगीचके ददए गए शब्दयों ककी सहपायतपा सके पदनिपाम बनिपाकर बनिपाकर ललिखिर :-

ननिदके शक सचचव ननिरहीकक ननियनांतक

1. महपा - महपाननिरहीकक,महपाननियनांतक

2. सनांयतक्त - सनांयतक्तसचचव

3. उप - उपननिदके शक

4. सहपायक - सहपायक ननिदके शक

निममनिके कके अनितसपार वपाक्य बदललिए :-

(क) उदपाहरण : खिकेलि ववज्ञपानि कपा ववकपास करनिपा हह ।

खिकेलि ववज्ञपानि कपा ववकपास ककयपा जपाए ।

1. ववद्यपाचथर्णययों कहो यके ककतपाबर दके निगी हह ।

ववद्यपाचथर्णययों कहो यके ककतपाबर दही जपाएयाँ ।


2. अवर सचचव कहो यह प्रस्तपाव भकेजनिपा हह ।

अवर सचचव कहो यह प्रस्तपाव भकेजपा जपाए ।

3. सहपायकयों ककी पदहोन्निनत सच


म गी तहयपार करनिगी हह ।

सहपायकयों ककी पदहोन्निनत समचगी तहयपार ककी जपाए ।

4. उच्च लशकपा सनांस्थपानि खिहोलिनिके हह ।

उच्च लशकपा सनांस्थपानि खिहोलिके जपाएयाँ ।

5. यह अचधसमचनिपा शगीघ्र जपारही करनिगी हह ।

यह अचधसच
म निपा शगीघ्र जपारही ककी जपाए ।

(खि) निममनिपा : आपकहो पदहोन्निनत पर महसमर निहहीनां जपानिपा चपादहए ।


आपकपा पदहोन्निनत पर महसमर जपानिपा ठछीक निहहीनां हह ।
1. ततमकहो बहक सके हर सपालि ऋण निहहीनां लिकेनिपा चपादहए ।
ततम्हपारपा बहक सके हर सपालि ऋण लिकेनिपा ठछीक निहहीनां हह ।

2. सनांसद सत मर उसके लिनांबगी छतटगी निहहीनां लिकेनिगी चपादहए ।


सनांसद सत मर उसकपा लिनांबगी छतटगी लिकेनिपा ठछीक निहहीनां हह ।
3. आपकहो अपनिके अचधकपारयों कपा दरु
त पयहोग निहहीनां करनिपा चपादहए ।
आपकपा अपनिके अचधकपारयों कपा दरु
त पयहोग करनिपा ठछीक निहहीनां हह ।
4. बगीमपारही ककी हपालित मर मरहीज कहो कपाम निहहीनां करनिपा चपादहए ।
बगीमपारही ककी हपालित मर मरहीज कपा कपाम करनिपा ठछीक निहहीनां हह ।
5. सतरकेश ककी वकेतनि- ववग द्ध निहहीनां रहोकनिगी चपादहए ।

सरत के श ककी वकेतनि- ववग द्ध रहोकनिपा ठछीक निहहीनां हह ।

निगीचके ददए गए शब्दयों ककी सहपायतपा सके ररक्त स्थपानि भररए


(प्रततकमल, स्थपानपाहिंतरण, दपातरत्व, कपारर्यक्षमतपा, सहपाननभमततपमवक
र्य )
1. प्रत्यकेक निपागररक कहो समपाज कके प्रनत अपनिके दपातरत्व कपा ननिवपार्णह करनिपा हहोगपा।
2. आपकके प्रपाथर्णनिपा पत पर सहपाननभमततपमवक
र्य ववचपार ककयपा जपाएगपा।
3. सरकपारही सकेवपा मर स्थपानपाहिंतरण हहोतपा रहतपा हह ।
4. लिगपातपार निई बपातर सगीखितके रहनिके सके कपारर्यक्षमतपा बढ़तगी हह ।
5. गहोपनिगीय ररपहोटर्ण मर प्रततकमल प्रववजष्ट ककी गई हह ।

सहल जतड़गे ममलपाइए:-


स्थपानपाहिंतरण आदगे श सममतत कक बहठक कल हतगग ।
तनम्नमलखखत तपामलकपा सगे रतकड़ड़रपा कत लदौटपा दर ।
दपातरत्व कपा तनवपार्यह वपाक्र बनपाएएँ ।
ववभपागगर पदतन्नतत जपारल करर ।
छनटग करनपा सबकपा कतर्यव्र हह ।
शगेष रपामश कक अरर्ज़ी दगे नपा ररूरल हह ।

स्थपानिपानांतरण आदके श जपारही करर ।

ननिम्निललिखखित तपाललिकपा सके वपाक्य बनिपाएयाँ ।

दपानयत्व कपा ननिवपार्णह करनिपा सबकपा कतर्णव्य हह ।

ववभपागगीय पदहोन्निनत सलमनत ककी बहठक कलि हहोगगी ।

छतटगी ककी अज़र्गी दके निपा ज़रूरही हह ।

शकेष रपालश रहोकड़ड़यपा कहो लिदौटपा दर ।

ननिम्नि ललिखखित पपाररभपावषक शब्दयों कके दहन्दही पयपार्णय दके कर उनिकपा दहन्दही वपाक्ययों मर प्रयहोग करर :-

Office Order = कपायपार्णलिय आदके श ....यह कपायपार्णलिय आदके श आज हही ननिकपालिपा जपाए ।

Perusal= अवलिहोकनि ..... यह पत अवलिहोकनि कके ललिए प्रस्ततत हह ।

Promotion = पदहोन्निनत ...... ववभपागगीय पदहोन्निनत सलमनत ककी बहठक कलि हहोगगी ।

Transfer = स्थपानिपानांतरण ...... स्थपानिपानांतरण आदके श जपारही करर ।

Allotment= आबनांटनि .... आवपास आबनांटनि ककयपा जपा रहपा हह । पकेज 132

Housing =आवपास ...... आवपास ककरपायपा भत्तपा ममलि वकेतनि कपा 20 % लमलिकेगपा ।

Administration = प्रशपासनि..... प्रशपासनि अनितभपाग कपा ववस्तपार ककयपा जपा रहपा हह ।

Representation = अभ्यपावकेदनि.....शगी रमकेश निके अपनिपा स्थपानिपानांतरण रुकवपानिके कके ललिए अभ्यपावकेदनि ददयपा हह ।

Posting = तहनिपातगी ... शगी महोहनि ककी तहनिपातगी लिकेखिपा अनितभपाग मर ककी गई हह ।
Session = सत ... अभगी सनांसद सत चलि रहपा हह ।

पपाठ्र पनस्तक कगे आधिपार पर प्रश्नहों कगे उत्तर दलजजए ।


1. लिकेखिक ककस ववभपाग मर कपायर्ण करतपा हह ?

लिकेखिक करद्रहीय सरकपार स्वपास्थ्य यहोजनिपा मर कपायर्ण करतपा हह ।

2. लिकेखिक कपा स्थपानिपानांतरण ककस शहर मर हतआ हह ?

लिकेखिक कपा स्थपानिपानांतरण मनांब


त ई शहर मर हतआ हह ।

3. सरकपारही मकपानि खिपालिही करनिके पर कदौनि सगी समस्यपा सपामनिके आएगगी ?

सरकपारही मकपानि खिपालिही करनिके पर रहनिके ककी समस्यपा सपामनिके आएगगी ।

4. अभ्यपावकेदनि मर लिकेखिक निके स्थपानिपानांतरण रुकवपानिके कके ललिए कदौनि कदौनि सके कपारण ददए हह ?

लिकेखिक निके इसकके ललिए मपातपा-वपतपा ककी बगीमपारही, वद


ग धपा अवस्थपा , और पत्निगी ककी निदौकरही आदद कपारण ददए हह ।

5. लिकेखिक कके मपातपा -वपतपा कहो कदौनि सगी बगीमपारही हह ?

उनिकके वपतपा कहो हृदय रहोग और मपातपा जगी कहो गदठयपा ककी बगीमपारही हह ।
पपाठ - 24 पकेज 133

सरकपारल पत

जस्थनत : ननिदके शक, करद्रहीय अनितवपाद ब्यमरहो ककी तरफि सके अध्यक, सनांघ लिहोक सकेवपा आयहोग कहो एक पत ललिखिर
जजसमर अनिव
त पादक कके चपार पद शगीघ्र भरके जपानिके कपा अनिरत होध ककयपा जपाए ।

पत सनां....../2013

भपारत सरकपार

गह
ग मनांतपालिय,रपाजभपाषपा ववभपाग

करद्रहीय अनितवपाद ब्यमरहो

पयपार्णवरण भवनि,लिहोदही रहोड, निई ददल्लिही

ददनिपानांक:

सकेवपा मर

अध्यक,

सनांघ लिहोक सकेवपा आयहोग,


निई ददल्लिही

ववषय: अनितवपादकयों ककी भतर्गी ।

महहोदय,

इस कपायपार्णलिय मर अनितवपादकयों कके चपार पद ररक्त हह । उन्हर शगीघ्र हही भरपा जपानिपा हह । अनितरहोध हह कक यहोग्य

उम्मगीदवपारयों कपा चयनि कर उनिककी समचगी इस कपायपार्णलिय कहो भकेजनिके ककी कगपपा करर । पदयों कपा वववरण पत कके सपाथ
सनांलिग्नि हह ।

भवदहीय

(क खि ग )

ननिदके शक

करद्रहीय अनितवपाद ब्यमरहो , निई ददल्लिही

पगेज 134 जस्थनत : मनांतपालिय कके सनांयक्


त त सचचव ककी तरफि सके सभगी अधगीनिस्थ कपायपार्णलिययों कहो तहमपालसक प्रगनत
ररपहोटर्ण समय पर भकेजनिके कपा उल्लिकेखि करतके हतए पत कपा मसदौदपा तहयपार करर :

सनां० ____________

भपारत सरकपार

__________ मनांतपालिय _________ निई ददल्लिही

सकेवपा मर ,

सभगी अधगीनिस्थ कपायपार्णलिययों कके,

अध्यक

__________

__________

ववषय - तहमपालसक प्रगनत ररपहोटर्ण कपा प्रकेषण ।


महहोदय,

यह दके खिपा गयपा हह कक बहतत सके अधगीनिस्थ कपायपार्णलिययों सके तहमपालसक प्रगनत ररपहोटर्ण समय सके प्रपाप्त निहहीनां हहो रहही हह ।

मनांतपालिय सके इस बपारके मर ननिदके श प्रपाप्त हतआ हह कक तहमपालसक ररपहोटर्ण समय सके लभजवपानिपा सतननिजश्चत करर ।

भवदहीय

________

( क खि ग )

सनांयतक्त सचचव

भपारत सरकपार

प्रनतललिवप

1.

पगेज 135

जस्थनत : शगी अशहोक निके लशकपायत ककी हह कक उनिकके ककेत ककी गलिही निनांबर 3 और 4 ककी सभगी लिपाइटर वपछलिके एक सप्तपाह सके
निहहीनां जलि रहहीनां हह जजससके दघ
त ट
र्ण निपा कके सपाथ-सपाथ चहोरही आदद ककी सनांभपावनिपा बढ़ गई हह । यहपायाँ पथ प्रकपाश ककी समतचचत
व्यवस्थपा करवपानिके कपा आश्वपासनि दके तके हतए ववद्यतत बहोडर्ण कके अचधशपासगी अलभयनांतपा ककी ओर सके लशकपायतकतपार्ण कहो पत ललिखिर ।

सनां० _________

ववद्यतत बहोडर्ण

____________ पतदच्
त चकेरही

अचधशपासगी अलभयनांतपा कपायपार्णलिय

बगीच रहोड, पतदच्


त चकेरही

सकेवपा मर ,

शगी अशहोक

गलिही निनां० 3,लिपासपकेट,

पतदच्
त चकेरही
सनांदभर्ण - आपकपा ददनिपानांक __-__-2016 कपा लशकपायत पत

महहोदय,

आपककी लशकपायत प्रपाप्त हतई हह कक गलिही निनां० 3 और 4 ककी सभगी लिपाइटर वपछलिके एक सप्तपाह सके निहहीनां जलि रहही हह । आपककी
लशकपायत पर ध्यपानि ददयपा जपा रहपा हह और जल्दही हही वहपायाँ पर निई लिपाईटर लिगवपाई जपा रहही हह ।

धन्यवपाद

भवदहीय

_________

(क खि ग )

अचधशपासगी अलभयनांतपा

You might also like