Phaàn I - Ño Löôøng

ÑOLÖÔØNG – TÖÏ ÑOÄNG HOÙA
PHAÀN I – ÑO LÖÔØNG
BAØI 1 – ÑO LÖÔØNG LAØ GÌ ?

1/ ÑAÏI LÖÔÏNG (ÑO ÑÖÔÏC)
- Ñaïi löôïng ño ñöôïc laø thuoäc tính cuûa moät hieän töôïng, moät vaät theå hoaëc moät
vaät chaát coù theå phaân bieät ñöôïc veà maët chaát löôïng vaø xaùc ñònh ñöôïc veà maët
soá löôïng.
- Maët chaát löôïng coù chia ñaïi löôïng thaønh töøng loaïi: ñoä daøi, khoái löôïng. . .
- Maët soá löôïng moãi ñaïi löôïng coù theå bieåu hieän ra döôùi nhieàu hình thöùc vaø
möùc ñoä rieâng bieät khaùc nhau.
- Ví duï: ñoä daøi : chieàu roäng, chieàu cao, chieàu daøi cuûa caùi baøn. Hoaëc ñöôøng
kính, baùn kính, chu vi cuûa hình troøn.
2/ ÑÔN VÒ ÑO
Ñôn vò ño goïi taét ñôn vò: laø ñaïi löôïng cuï theå ñöôïc choïn theo quy öôùc thoáng nhaát
ñeå bieåu thò caùc ñaïi löôïng cuøng loaïi vôùi noù veà maët ñònh löôïng.
3/ GIAÙ TRÒ CUÛA ÑAÏI LÖÔÏNG

Goïi taét laø giaù trò: laø söï bieåu thò ñôn vò baèng soá vaø ñôn vò töông öùng.
4/ PHEÙP ÑO
Laø taäp hôïp caùc thao taùc nhaèm muïc ñích xaùc ñònh giaù trò cuûa ñaïi löôïng. Vaäy baûn
chaát cuûa pheùp ño chính laø so saùnh ñaïi löôïng caàn ño vôùi ñaïi löôïng cuøng loaïi ñöôïc
choïn laøm ñôn vò. Phöông tieän tieán haønh so saùnh treân goïi laø phöông tieän ño.
5/ ÑO LÖÔØNG LAØ GÌ?

- Ño löôøng laø ngaønh khoa hoïc kyõ thuaät veà caùc pheùp ño, caùc phöông phaùp vaø
phöông tieän ñaûm baûo söï thoáng nhaát cuûa chuùng vaø caùc phöông phaùp ñaït ñoä
chính xaùc caàn thieát.
- Nhö vaäy ñoái töôïng cuûa ño löôøng ngoaøi baûn thaân caùc pheùp ño coøn laø söï
thoáng nhaát vaø ñoä chính xaùc caàn thieát cuûa pheùp ño.
- Khaùi nieäm söï thoáng nhaát laø keát quaû ño phaûi theå hieän ñôn vò hôïp phaùp.
- Söï thoáng nhaát cho pheùp caùc pheùp ño ño moät ñaïi löôïng naøo ñoù ñöôïc thöïc
hieän ôû nhöõng nôi khaùc nhau vaøo thôøi ñieåm khaùc nhau ñeàu coù giaù trò nhö
nhau.
6/ VAI TROØ CUÛA ÑO LÖÔØNG

- Ño löôøng laø lónh vöïc hoaït ñoäng khoa hoïc kyõ thuaät heát söùc gaàn guõi vaø gaén
boù maät thieát vôùi ñôøi soáng con ngöôøi gaàn guõi ñeán möùc nhö trôû thaønh töï nhieân
cuõng vì vaäy ngöôøi ta khoâng ñeå yù ñeán noù, khoâng deã daøng caûm nhaän vai troø
vaø taàm quan troïng cuûa noù. Tình côø phaùt hieän ra noù quan troïng khi gaëp söï coá
naøo ñoù trong cuoäc soáng. Töông töï nhö ñoái vôùi söï toàn taïi voâ hình cuûa doøng
ñieän.
- Haàu nhö nhöõng gì con ngöôøi caàn cho cuoäc soáng ñeàu phaûi ño.
Trang 1 T.N.Trí
- Trong lónh vöïc khoa hoïc kyõ thuaät ño löôøng ñoùng vai troø raát to lôùn. Baùc hoïc
Nga noùi: “ Ño löôøng laø chìa khoaù moïi ngaønh khoa hoïc, toaøn boä lòch söû phaùt
trieån cuûa khoa hoïc töï nhieân chöùng minh ñieàu ñoù”. Nhôø vieäc tieán haønh caùc
pheùp ño ngöôøi ta bieát ñöôïc caùc pheùp ño môùi cuûa töï nhieân laøm naûy sinh ra
caùc ngaønh khoa hoïc môùi ño löôøng chính laø coâng cuï, phöông tieän ñeå con
ngöôøi tìm hieåu, khaûo saùt töø ñoù phaùt hieän ra quy luaät cuûa töï nhieân.
- Trong saûn xuaát ño löôøng ñoùng vai troø cöïc kyø quan troïng. Quan ñieåm kyõ
thuaät caùc ngaønh coâng nghieäp chia thaønh hai nhoùm lôùn:
• coâng ngheä cheá bieán
• coâng ngheä cheá taïo
- Ñaëc tröng coâng ngheä cheá bieán: thöïc hieän söï bieán ñoåi vaät chaát trong quaù
trình saûn xuaát ñeå ñaûm baûo hieäu suaát vaø söï phaùt trieån ñoàng ñeàu cuûa saûn
phaåm ngöôøi ta phaûi lieân tuïc kieåm tra vaø ñieàu chænh nhieàu thoâng soá (ñaïi
löôïng) cuûa quaù trình coâng ngheä nhö: löu löôïng, aùp suaát, möùc, nhieät ñoä,
thaønh phaàn. . .
- Ñaëc tröng cuûa nhoùm coâng ngheä cheá taïo laø thay ñoåi hình daïng vì vaäy noù
khoâng phaûi ño nhieàu thoâng soá nhö coâng ngheä cheá bieán nhöng ñoøi hoûi ñoä
chính xaùc cao.
- Ngaøy nay ño löôøng haàu nhö tham döï toaøn boä chöông trình hình thaønh saûn
phaåm. Nghieân cöùu – thieát keá – cheá taïo thöû, ñeán vieäc kieåm tra nguyeân lieäu
ñeán khi ñöa vaøo saûn xuaát ñieàu khieån ñieàu chænh.
- Nhieäm vuï haøng ñaàu cuûa ño löôøng trong ngaønh saûn xuaát hieän ñaïi laø cung
caáp thoâng tin ban ñaàu duøng cho kyõ thuaät xöû lyù soá lieäu baèng ñieän töû vaø tin
hoïc ñeå toái öu hoùa quaù trình coâng ngheä, toái öu hoùa söû duïng nguyeân vaät lieäu,
naêng löôïng. Ño löôøng chính laø cô sô,û laø trung taâm cuûa heä thoáng ñieàu chænh,
ñieàu khieån trong saûn xuaát. Vì vaäy ngöôøi ta nhaän xeùt raèng trình ñoä saûn xuaát
cuûa moät nöôùc khoâng vöôït quaù trình ñoä ño löôøng cuûa nöôùc aáy.
Trang 2 T.N.Trí
BAØI 2 – ÑÔN VÒ VAØ HEÄ ÑÔN VÒ
1/ ÑÔN VÒ
a- Ñôn vò cô baûn
- Trong caùc ñôn vò ño coù moät soá ñôn vò maø ñoä lôùn ñöôïc choïn tuøy yù vaø ñoäc laäp
vôùi nhöõng ñôn vò khaùc ñoù laø ñôn vò cô baûn. Ñoä lôùn ñôn vò naøy thöôøng ñöôïc
choïn vöøa phaûi phuø hôïp caùc yeâu caàu ño löôøng thoâng thöôøng trong ñôøi soáng vaø
saûn xuaát.
b- Ñôn vò daãn xuaát
- Döïa vaøo caùc ñôn vò cô baûn ngöôøi ta xaây döïng ñôn vò daãn xuaát. Ñôn vò daãn xuaát
ñöôc xaây döïng döïa vaøo phöông trình lieân heä giöõa chuùng vôùi caùc ñôn vò cô baûn
hoaëc ñôn vò daãn xuaát khaùc.
Ví duï: ñôn vò daãn xuaát vaän toác m/s vaäy ñoä lôùn cuûa ñôn vò daãn xuaát phuï thuoäc
ñoä lôùn cuûa ñôn vò cô baûn.
c- Heä ñôn vò
Taäp hôïp caùc ñôn vò cô baûn vaø ñôn vò daãn xuaát ñöôïc suy ra töø ñôn vò cô baûn theo
moät nguyeân taéc nhaát ñònh laäp thaønh heä ñôn vò.
Ví duï: heä CGS heä MKS
C: cm M: meùt
G: gam K: Kg
S: giaây S: giaây
d- Ñôn vò hôïp phaùp
Ñaûm baûo tính thoáng nhaát cuûa ño löôøng moãi nöôùc thöôøng quy ñònh baèng luaät phaùp
nhöõng ñôn vò ño löôøng ñöôïc pheùp söû duïng taïi nöôùc mình goïi ñoù laø ñôn vò ño löôøng
hôïp phaùp.
2/ HEÄ ÑÔN VÒ SI ( SYSTEM INTERNATIONAL)

Ñaïi hoäi caân ño quoác teá laàn thöù 11 taïi Pari thoâng qua heä ñôn vò quoác teá vieát taét SI
laøm cô sôû ñeå thoáng nhaát ño löôøng treân toaøn theá giôùi caùc ñaïi hoäi sau ñoù tieáp tuïc boå
xung hoaøn thieän heä SI nhaèm ñaùp öùng caùc yeâu caàu veà ño löôøng ngaøy caøng cao cuûa
saûn xuaát vaø khoa hoïc kyõ thuaät.
Heä SI goàm 7 ñôn vò cô baûn vaø 29 ñôn vò daãn xuaát. Döïa vaøo caùc ñôn vò cô baûn vaø
29 ñôn vò daãn xuaát ngöôøi ta coù theå xaây döïng theâm caùc ñôn vò daãn xuaát cho caùc ñaïi
löôïng caàn thieát khaùc thuoäc moïi lónh vöïc nhö cô, ñieän, ñieän töû, nhieät, quang, aâm,
phoùng xaï-hoaù, lyù . . .
Heä SI laø thaàn töôïng xuaát saéc cuûa ño löôøng hoïc noù hieän ñaïi vì ñònh nghóa caùc ñôn
vò cô baûn döïa treân caùc thaønh töïu môùi nhaát cuûa khoa hoïc, ñôn vò ño löôøng laø heä vaïn
naêng vì bao goàm ñôn vò cuûa taát caû caùc ngaønh khoa hoïc kyõ thuaät vaø kinh teá. Laø moät
heä thöïc duïng vì côõ ñôn vò noùi chung phuø hôïp yeâu caàu thoâng thöôøng cuûa saûn xuaát
vaø ñôøi soáng. Vì vaäy heä SI ñöôïc haàu heát caùc nöôùc treân theá giôùi trong ñoù coù Vieät
Nam laáy laøm cô sôû ñeå quy ñònh ñôn vò ño löôøng hôïp phaùp cuûa nöôùc mình.
- Ñoä daøi: meùt m.
- Khoái löôïng: kíloâgram Kg
- thôøi gian: giaây s
Trang 3 T.N.Trí
- Nhieät ñoä nhieät ñoäng löïc: Kelvin K
- Cöôøng ñoä saùng: Caldela Cd
- Löôïng vaät chaát: mol mol.
-18
- Soá nhoû nhaát attoâa: 10 Deca(Da): 10
Femto(F): 10-15 Heto(H): 102
Pico(P): 10-12 Kilo(Kg): 103
Nano(N): 10-9 Mega(M): 106
Micro(µ): 10-6 Giga(G): 109
Mili(mm): 10-3 Tera(T): 1012
Centi(cm): 10-2 Pola(P): 1015
Deci(dm): 10-1
Trang 4 T.N.Trí
BAØI 3 – SAI SOÁ CUÛA PHEÙP ÑO
1/ SAI SOÁ CUÛA PHEÙP ÑO
a- Giaù trò thöïc cuûa ñaïi löôïng
Giaù trò thöïc cuûa ñaïi löôïng laø giaù trò phaûn aûnh thuoäc tính cuûa ñoái töôïng ñaõ cho baèng
moät phöông phaùp lyù töôûng phuø hôïp vôùi noù caû veà soá löôïng laãn chaát löôïng. Giaù trò
thöïc khoâng phuï thuoäc vaøo phöông phaùp, phöông tieän nhaän bieát chuùng ñoù chính laø
chaân lyù ño löôøng maø ño löôøng coá gaéng ñaït tôùi.
Ngöôïc laïi keát quaû cuûa pheùp ño (keát quaû ño) laø saûn phaåm cuûa trình ñoä nhaän thöùc
cuûa chuùng ta. Noù phuï thuoäc khoâng nhöõng vaøo baûn thaân ñaïi löôïng ño maø coøn phuï
thuoäc vaøo phöông phaùp ño, phöông tieän ño, ngöôøi ño, ñieàu kieän moâi tröôøng trong
ñoù caùc pheùp ño ñöôïc thöïc hieän. Vaäy giöõa keát quaû ño vaø giaù trò thöïc cuûa ñaïi löôïng
ñöôïc ño bao giôø cuõng coù moät söï sai khaùc goïi laø sai soá cuûa pheùp ño.
Sai soá cuûa pheùp ño = keát quaû ño – giaù trò thöïc
Giaù trò thöïc laø lyù töôûng ta chæ coù theå tieäm caän ñeán noù khoâng bieát ñöôïc noù hoaøn
toaøn. Vì vaäy ñeå nhaän ñöôïc thoâng tin duø chæ laø gaàn ñuùng veà sai soá cuûa pheùp ño
ngöôøi ta thay giaù tròï thöïc baèng giaù trò thöïc quy öôùc.
b- Giaù trò thöïc quy öôùc
Laø giaù trò tìm ñöôïc baèng thöïc nghieäm vaø gaàn giaù trò thöïc ñeán möùc ñuû ñeå söû duïng
cho moät muïc ñích nhaát ñònh.
Sai soá cuûa pheùp ño = keát quaû ño – giaù trò thöïc quy öôùc
2/ PHAÂN LOAÏI SAI SOÁ

a- Phaân loaïi theo hình thöùc bieåu thò
Theo hình thöùc bieåu thò ta coù sai soá töông ñoái vaø sai soá tuyeät ñoái .
- sai soá tuyeät ñoái ∆ : laø hieäu giöõa keát qua ño Xñ vaø giaù trò thöïc quy öôùc cuûa ñaïi
löôïng ño X
∆ = Xñ - X
- sai soá töông ñoái δ : laø tyû soá giöõa sai soá tuyeät ñoái vaø giaù trò thöïc quy öôùc cuûa ñaïi
löôïng caàn ño ñöôïc tính theo %
∆
δ= 100%
X
b- Phaân loaïi theo quy luaät xuaát hieän
Theo quy luaät xuaát hieän coù sai soá heä thoáng, sai soá ngaãu nhieân vaø sai soá thoâ cuûa
pheùp ño.
Sai soá heä thoáng laø phaàn sai soá khoâng ñoåi hoaëc thay ñoåi theo moät quy luaät nhaát
ñònh khi ño laëp laïi cuøng moät ñôn vò ño. Quy luaät naøy khoâng phuï thuoäc vaøo soá laàn
ño laëp laïi nhieàu hay ít, trong ña soá tröôøng hôïp sai soá heä thoáng coù theå xaùc ñònh
baèng thöïc nghieäm vaø coù theå loaïi tröø baèng keát quaû ño. Sai soá heä thoáng chöa phaùt
hieän ñöôïc coøn nguy hieåm hôn sai soá ngaãu nhieân vì noù luoân luoân laøm keát quaû ño
khoâng ñuùng. Vieäc nghieân cöùu sai soá heä thoáng cuûa pheùp ño laø raát quan troïng cho ta
cô sôû ñeå boû qua sai soá ñoù hay tìm caùch loaïi tröø.
Khi ño laëp laïi cuøng moät ñaïi löôïng trong caùc ñieàu kieän nhö nhau ta vaãn nhaän ñöôïc
nhöõng giaù trò khaùc nhau. Söï khaùc nhau naøy bò gaây ra bôûi caùc yeáu toá xuaát hieän vaø
Trang 5 T.N.Trí
bieán maát moät caùch ngaãu nhieân hoaëc vôùi moät cöôøng ñoä khoù ñoaùn tröôùc ñöôïc nhö söï
sai leäch caùc phaàn töû caáu thaønh phöông tieän ño theo phöông cuûa noù, söï thay ñoåi
khoâng ñieàu chænh ñöôïc cuûa caùc moâmen ma saùt trong caùc ñieåm töïa, nhöõng thaêng,
giaùng nhoû cuûa ñieàu kieän moâi tröôøng, nhöõng bieán ñoäng trong söï chuù yù cuûa ngöôøi
ño…sai soá cuûa pheùp ño do nhöõng yeáu toá ngaãu nhieân naøy gaây ra goïi laø sai soá ngaãu
nhieân. Ñaây laø phaàn sai soá ngaãu nhieân cuûa pheùp ño khi ño laëp laïi cuøng moät ñaïi
löôïng.
Sai soá thoâ laø sai soá vöôït quaù sai soá mong ñôïi trong ñieàu kieän ñaõ cho moät caùch roõ
reät. Sai soá thoâ bò gaây ra do nhöõng hö hoûng traàm troïng cuûa phöông tieän ño, sai soùt
lôùn cuûa moät thao taùc hoaëc söï thay ñoåi ñoät ngoät cuûa ñieàu kieän ño. Sai soá thoâ nhieàu
khi raát khoù phaùt hieän vì coù theå nhaàm vôùi sai soá heä thoáng hoaëc sai soá ngaãu nhieân.
Tuy nhieân baèng söï caån thaän cuûa ngöôøi thao taùc, baèng söï trôï giuùp cuûa caùc phöông
tieän ño hoaøn haûo hôn ta coù theå phaùt hieän vaø khaéc phuïc sai soá naøy.
3/ CAÙC BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC SAI SOÁ HEÄ THOÁNG

a- Nguyeân nhaân gaây ra sai soá heä thoáng
Muoán khaéc phuïc sai soá heä thoáng cuûa pheùp ño caàn nghieân cöùu nguyeân nhaân gaây ra
noù thoâng thöôøng coù caùc nguyeân nhaân sau:
- Phöông tieän ño laø nguyeân nhaân quan troïng nhaát noù thöôøng naèm ngay trong caáu
truùc coâng ngheä cheá taïo vaø ghi khaéc phöông tieän ño. Söï hao moøn laõo hoaù cuûa
caùc boä phaän, chi tieát caáu thaønh phöông tieän ño, trong quaù trình baûo quaûn cuõng
laø nguyeân nhaân gaây ra sai soá naøy.
- Laép ñaët phöông tieän ño: ôû nhieàu phöông tieän ño vò trí töông ñoái giöõa caùc boä
phaän ñoäng vaø tónh aûnh höôûng raát nhieàu ñeán ñoä chính xaùc cuûa noù, laép ñaët
phöông tieän ño khoâng ñuùng gaây ra moät sai soá heä thoáng nhaát ñònh.
Ví duï: caân baøn, caân ñóa, caân phaân tích khoâng ñöôïc ñieàu chænh cho naèm ngang
khi laøm vieäc giao töïa seõ khoâng tieáp xuùc hoaøn toaøn vôùi goái, tính chaát dao ñoäng
cuûa caân thay ñoåi vaø keát quaû caân sai leäch.
- Ñieàu kieän moâi tröôøng: caùc ñieàu kieän moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, ñoä aåm, aùp suaát
khí quyeån, töø tröôøng. . .taùc ñoäng vaøo laøm aûnh höôûng ñeán ñaïi löôïng ño, ñeán caùc
tính naêng cuûa phöông tieän ño vaø do ñoù laøm xuaát hieän sai soá ôû keát quaû ño.
- Phöông phaùp ño: moãi phöông phaùp ño ñeàu coù moät sai soá heä thoáng cuûa chính
phöông phaùp ño ñoù (sai soá lyù thuyeát) duøng caùc phöông phaùp ño khaùc nhau seõ
coù sai soá heä thoáng khaùc nhau. Vì vaäy phaûi caên cöù vaøo yeâu caàu ño cuï theå ñeå
choïn phöông phaùp ño vaø xem xeùt coù caàn söû duïng hieäu chænh phöông phaùp ño
ñoù hay khoâng.
- Ngöôøi ño: do ñaëc ñieåm cô theå, caù tính, trình ñoä. . .ngöôøi ño coù theå coù thoùi quen
thao taùc sai, coù sai laàm thò giaùc hoaëc caùch ñoïc thang ño trong chæ thò sai.
b- Caùc bieän phaùp loaïi tröø sai soá heä thoáng
Loaïi tröø tröôùc khi ño :
- Tieán haønh kieåm tra, kieåm ñònh phöông tieän ño ñeàu ñaën ñuùng thôøi haïn ñeå phaùt
hieän vaø khaéc phuïc sai soùt.
- Laép ñaët phöông tieän ño ñuùng traïng thaùi quy ñònh.
Trang 6 T.N.Trí
- Duøng caùc trang thieát bò phuï ñeå giöõ cho ñieàu kieän moâi tröôøng naèm trong phaïm
vi cho pheùp.
Loaïi tröø trong quaù trình ño:
- Caên cöù vaøo ñaëc ñieåm, caáu taïo cuûa phöông tieän ño vaø nguyeân nhaân gaây ra sai
soá heä thoáng ta coù theå choïn phöông phaùp ño thích hôïp ñeå vöøa tieán haønh ño vöøa
loaïi tröø sai soá heä thoáng.
Ví duï: duøng phöông phaùp theá, phöông phaùp buø, phöông phaùp hoaùn vò, phöông
phaùp ñoái xöùng . . .
Hieäu chænh keát quaû ño: giuùp ta khaéc phuïc toát hôn phaàn sai soá heä thoáng do phöông
tieän ño hoaëc do söï bieán ñoäng cuûa ñieàu kieän moâi tröôøng gaây ra. Khi caàn aùp duïng
phöông phaùp naøy ta duøng caùc soá hieäu chænh cho saün trong caùc taøi lieäu veà söû duïng
phöông tieän ño, caùc quy trình thöïc hieän pheùp ño . . .döôùi daïng baûn hoaëc ñoà thò ñeå
coäng ñaïi soá hoaëc nhaân keát quaû ño.
4/ ÑAÙNH GIAÙ SAI SOÁ NGAÃU NHIEÂN

- Duø ñaõ loaïi tröø vaø khaéc phuïc caùc nguyeân nhaân gaây sai soá heä thoáng vaø sai soá thoâ
moïi pheùp ño coøn bò taùc ñoäng cuûa raát nhieàu yeáu toá ngaãu nhieân khoâng theå hoaøn
toaøn loaïi boû chuùng gaây cho keát quaû ño sai soá ngaãu nhieân maø ñoä lôùn cuûa noù
khoâng theå xaùc ñònh tröôùc. Tuy nhieân nhôø laëp laïi pheùp ño moät caùch caån thaän vaø
treân cô sôû lyù thuyeát xaùc suaát ta coù theå ñaùnh giaù möùc ñoä cuûa noù qua moät soá ñaïi
löôïng tính toaùn.
- Giaù trò trung bình soá hoïc
( X 1 + X 2 + X 3 + ... + X n ) 1 n
XTB = = ∑ Xi
n n i =1
X1; X2; Xn : laø nhöõng keát quaû ño rieâng leû cuûa pheùp ño laëp laïi n laàn.
Giaù trò XTB ñöôïc laáy laøm öôùc löôïng cho ñoä lôùn cuûa ñaïi löôïng ño, soá laàn ño laëp laïi
caøng lôùn XTB caøng gaàn vôùi giaù trò thöïc cuûa ñaïi löôïng ño.
-Ñoä leäch chuaån coøn goïi laø ñoä leäch bình phöông trung bình (S)
( X 1 − X TB ) 2 + ( X 2 − X TB ) 2 + ... + ( X n − X TB ) 2 1 n
S =
n
= ∑ ( X i − X TB ) 2
n i =1
- Ñoä leäch chuaån S ñaëc tröng cho möùc ñoä phaân taùn cuûa caùc keát quaû ño rieâng bieät
quanh giaù trò XTB vaø ñöôïc laáy laø öôùc löôïng cho ñoä lôùn cuûa thaønh phaàn sai soá
ngaãu nhieân cuûa pheùp ño. Giaù trò S caøng nhoû pheùp ño caøng coù ñoä taäp trung (ñoä
oån ñònh) cao, ñieàu naøy cuõng coù nghóa aûnh höôûng cuûa sai soá ngaãu nhieân ñeán keát
quaû ño caøng ít.
Giaù trò XTB laø ñaïi löôïng tính toaùn cuûa moät daõy keát quaû ño laëp laïi noù chöa haún laø
giaù trò ñuùng cuûa ñaïi löôïng ño. Tuy nhieân lyù thuyeát xaùc suaát ñaõ chöùng minh raèng töø
XTB vaø S ta luoân luoân khaúng ñònh ñöôïc vôùi xaùc suaát P choïn tröôùc (goïi laø xaùc suaát
tin caäy) giaù trò ñuùng cuûa ñaïi löôïng ño naèm trong khoaûng
t
X TB ± s
n
Trang 7 T.N.Trí
t: phuï thuoäc vaøo soá laàn ño laëp laïi n vaø xaùc suaát P giaù trò naøy thöôøng ñöôïc cho trong
caùc baûn tính saün
2t
s
n
t t
X TB − s X TB X TB + s
n n
2t
Ñoä roäng khoaûng s goïi laø ñoä khoâng ñaûm baûo cuûa pheùp ño. Ñoä roäng naøy caøng
n
nhoû pheùp ño caøng coù ñoä chính xaùc cao vaø ngöôïc laïi. Ta thaáy coù theå giaûm ñoä
khoâng ñaûm baûo baèng caùch taêng soá laàn ño laëp laïi n vaø caên cöù vaøo muïc ñích töøng
pheùp ño ñeå choïn xaùc suaát tin caäy P thích hôïp.
Keát quaû ño cuoái cuøng thöôøng ñöôïc vieát döôùi daïng:
t
X = X TB ± s
n
Trang 8 T.N.Trí
BAØI 4 – PHÖÔNG TIEÄN ÑO
1/ PHÖÔNG TIEÄN ÑO VAØ PHAÂN LOAÏI PHÖÔNG TIEÄN ÑO
Phöông tieän ño laø thieát bò ñöôïc duøng ñoäc laäp hoaëc cuøng caùc thieát bò phuï ñeå thöïc
hieän pheùp ño. Tuøy theo chöùc naêng phöông tieän ño coù theå ñöôïc chia thaønh:
- vaät ñoï.
- Duïng cuï ño.
- Chuyeån ñoåi ño.
a- Vaät ñoï
Laø phöông tieän ño theå hieän moät (vaät ñoï ñôn trò) hoaëc moät daõy (vaät ñoï ña trò) giaù trò
xaùc ñònh cuûa ñaïi löôïng.
Ví duï vaät ñoï ñôn trò: quaû caân, caân maãu, pin chuaån. . .
Vaät ñoï ña trò: hoäp ñieän trôû thaäp phaân, thöôùc quaán vaïch chia ñeán mm . . .
Moät soá vaät ñoï ñöôïc choïn löïa ñeå söû duïng keát hôïp vôùi nhau nhaèm theå hieän moät daõy
giaù trò khaùc nhau cuûa ñaïi löôïng ñöôïc goïi laø boä vaät ñoï.
Ví duï: boä quaû caân phaân tích trong daõy mg goàm 1 quaû 1mg, 2 quaû 2mg, 1 quaû 5mg
vaø 1 quaû 10mg.
- Vaät ñoï ñöôïc ñaëc tröng baèng giaù trò danh nghóa cuûa noù. Ñoù laø caùc giaù trò ghi
khaéc treân vaät ñoï nhö giaù trò 1mg, 100mg, giaù trò 1 lít, 2 lít treân caùc bình ñong.
- Vôùi caùc vaät ñoï duøng laøm chuaån ngoaøi giaù trò danh nghóa ngöôøi ta coøn duøng giaù
trò thöïc quy öôùc. Ñoù laø giaù trò theå hieän bôûi vaät ñoï, ñöôïc xaùc ñònh baèng phöông
tieän vaø phöông phaùp quy ñònh töông öùng vôùi caáp chính xaùc cuûa noù.
Ví duï: ñieän trôû maãu 1,0002 Ω laø giaù trò thöïc quy öôùc cuûa noù khi noù coù giaù trò danh
ñònh laø 1 Ω vaø ñöôïc xaùc ñònh khi kieåm ñònh hoaëc hieäu chuaån.
- Tuøy theo ñoä chính xaùc cuûa vieäc xaùc ñònh caùc giaù trò naøy maø vaät ñoï phaân thaønh
caùc caáp haïng chính xaùc khaùc nhau.
b- Duïng cuï ño
Laø phöông tieän ño duøng ñeå bieán ñoåi tín hieäu veà giaù trò cuûa ñaïi löôïng ño thaønh
nhöõng daïng maø ta coù theå nhaän bieát ñöôïc.
Caên cöù vaøo caùch tieáp caän giaù trò ñaïi löôïng ño duïng cuï ño ñöôïc chia ra:
- Duïng cuï ño taùc duïng tröïc tieáp.
- Duïng cuï ño so saùnh.
Duïng cuï ño taùc duïng tröïc tieáp: laø duïng cuï trong ñoù ñaïi löôïng ño sau 1 hoaëc moät soá
bieán ñoåi taùc ñoäng vaøo boä phaän chæ thò laøm cho boä phaän naøy dòch chuyeån treân thang
ño cho bieát giaù trò ñaïi löôïng ño. Nhoùm duïng cuï öùng vôùi pheùp ño tröïc tieáp nhö ño
hieän soá.
Duïng cuï so saùnh laø duïng cuï ôû ñoù pheùp ño ñöôïc thöïc hieän baèng caùch so saùnh duïng
cuï ño vôùi vaät ñoï töông öùng.
Ví duï: caân, caàu ño ñieän trôû, maùy buø. . .
Ñoä chính xaùc cuûa loaïi duïng cuï naøy phuï thuoäc vaøo ñoä chính xaùc cuûa vaät ñoï vaø ñoä
nhaäy duïng cuï so saùnh.
c- Chuyeån ñoåi ño
Trang 9 T.N.Trí
Laø phöông tieän ño duøng chuyeån ñoåi tín hieäu veà ñaïi löôïng ño ôû ñaàu vaøo thaønh tín
hieäu coù daïng thích hôïp cuûa ñaïi löôïng ôû ñaàu ra. Ñoä lôùn ñaïi löôïng ra phuï thuoäc vaøo
ñoä lôùn ñaïi löôïng vaøo theo quan heä nhaát ñònh goïi laø quan heä chuyeån ñoåi.
Caên cöù theo baûn chaát cuûa ñaïi löôïng ra so vôùi ñaïi löôïng vaøo caùc chuyeån ñoåi ño
chia thaønh hai loaïi:
- neáu ñaïi löôïng ra khoâng thay ñoåi baûn chaát so vôùi ñaïi löôïng vaøo vaø haøm chuyeån
ñoåi coù daïng tuyeán tính goïi laø chuyeån ñoåi tyû leä.
Ví duï: bieán doøng, bieán aùp ño löôøng, kính hieån vi. . .
- Caùc chuyeån ñoåi ño laøm thay ñoåi baûn chaát vaät lyù cuûa ñaïi löôïng vaøo thöôøng ñöôïc
goïi theo teân cuûa ñaïi löôïng lieân quan nhö chuyeån ñoåi ño nhieät ñieän, cô ñieän,
caëp nhieät ñieän. . .
Caùc chuyeån ñoåi ño ñöôïc ñaëc tröng baèng phaïm vi chuyeån ñoåi töùc daõy giaù trò cho
pheùp ñaàu vaøo vaø caáp chính xaùc cuûa noù.
2/ SAI SOÁ PHÖÔNG TIEÄN ÑO

- Do taùc ñoäng nhieàu yeáu toá ngaãu nhieân vaø xaùc ñònh trong cheá taïo, baûo quaûn, söû
duïng giaù trò danh nghóa cuûa vaät ñoï hoaëc soá chæ cuûa duïng cuï ño thöôøng coù sai
leäch vôùi giaù trò cuûa ñaïi löôïng ñöôïc theå hieän hoaëc ño. Nhöõng sai leäch naøy ñaëc
tröng cho sai soá cuûa phöông tieän ño vaø ñöôïc theå hieän vôùi nhieàu hình thöùc khaùc
nhau.
- Töông töï nhö ñoái vôùi pheùp ño sai soá phöông tieän ño cuõng ñöôïc bieåu thò baèng
sai soá tuyeät ñoái vaø sai soá töông ñoái:
• Sai soá tuyeät ñoái
- Cuûa vaät ñoï laø:
∆ = Xdn - X
- Cuûa duïng cuï ño laø:
∆ = XSC - X
Xdn: giaù trò danh nghóa cuûa vaät ñoï
Xsc: soá chæ cuûa duïng cuï ño
X: giaù trò thöïc quy öôùc töông öùng
Soá hieäu chænh cho giaù trò danh nghóa cuûa vaät ñoï hoaëc cho soá chæ cuûa duïng cuï ño coù
giaù trò baèng sai soá tuyeät ñoái töông öùng nhöng coù daáu ngöôïc laïi.
• sai soá töông ñoái cuûa vaät ñoï vaø cuûa duïng cuï ño coù bieåu thöùc chung
∆
δ%= 100%
X
X: giaù trò thöïc quy öôùc töông öùng vôùi soá chæ cuûa duïng cuï ño hoaëc giaù trò danh
nghóa cuûa vaät ñoï.
Sai soá töông ñoái theå hieän möùc ñoä chính xaùc cuûa phöông tieän ño. Sai soá naøy caøng
nhoû thì ñoä chính xaùc cuûa phöông tieän caøng cao vaø ngöôïc laïi.
Ñoái vôùi duïng cuï ño söû duïng khaùi nieäm sai soá quy ñoåi ñöôïc ñònh nghóa:
Laø tyû soá giöõa sai soá tuyeät ñoái vaø moät giaù trò ñònh möùc Xdm naøo ñoù ñaëc tröng cho
duïng cuï ño.
Giaù trò Xdm coù theå laø giôùi haïn treân cuûa thang ño, laø ñoä daøi cuûa thang ñoïc.
Trang 10 T.N.Trí
∆
γ% = 100%
X dm
Daïng sai soá quy ñoåi thöôøng aùp duïng cho nhöõng duïng cuï ño maø ôû ñoù sai soá tuyeät
ñoái khoâng phuï thuoäc vaøo giaù trò ño. Khi ñoù sai soá quy ñoåi coù moät giaù trò nhaát ñònh
treân toaøn thang ño, ñaëc tröng cho ñoä chính xaùc chung cuûa caû thang ño. Döïa vaøo sai
soá quy ñoåi ta coù theå deã daøng so saùnh ñoä chính xaùc cuûa caùc duïng cuï ño cuøng loaïi
coù phaïm vi ño khaùc nhau.
3/ SAI SOÁ HEÄ THOÁNG VAØ SAI SOÁ NGAÃU NHIEÂN CUÛA PHÖÔNG TIEÄN ÑO
a- Sai soá heä thoáng
Sai soá heä thoáng cuûa phöông tieän ño laø phaàn sai soá coù heä thoáng, khoâng ñoåi hoaëc
thay ñoåi theo moät quy luaät nhaát ñònh laøm keát quaû ño khoâng ñuùng. Noùi chung sai soá
phöông tieän ño thöôøng laø haøm ñaïi löôïng ño ñaïi löôïng aûnh höôûng vaø thôøi gian.
Phaàn sai soá heä thoáng phuï thuoäc vaøo ñaïi löôïng ño baét nguoàn töø baûn thaân thieát keá
(sai soá thieát keá) vaø quaù trình cheá taïo laép raùp phöông tieän ño (sai soá coâng ngheä).
- Thaønh phaàn thöù nhaát coù giaù trò nhö nhau ñoái vôùi phöông tieän ño thuoäc cuøng
moät kieåu.
- Thaønh phaàn thöù hai coù giaù trò khaùc nhau ñoái vôùi moãi phöông tieän ño vaø ñöôïc
xaùc ñònh qua kieåm ñònh hoaëc hieäu chuaån. Töø keát quaû kieåm ñònh hoaëc hieäu
chuaån coù theå suy ra soá hieäu chænh cho soá chæ cuûa duïng cuï ño hoaëc giaù trò danh
nghóa vaät ñoï.
- Thaønh phaàn sai soá heä thoáng cuûa phöông tieän ño do aûnh höôûng cuûa ñieàu kieän
moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, aùp suaát khí quyeån, ñieän töø tröôøng . . . gaây ra thöôøng
thay ñoåi theo quy luaät nhaát ñònh cuøng vôùi söï thay ñoåi caùc ñaïi löôïng naøy. Coù theå
khoáng cheá hoaëc xaùc ñònh thoâng qua caùc haøm aûnh höôûng nhaát ñònh. Khi söû duïng
phöông tieän ño taïi hieän tröôøng ñieàu kieän moâi tröôøng thay ñoåi ngaãu nhieân hoaëc
ñoät ngoät thaønh phaàn sai soá treân khoâng coøn laø sai soá heä thoáng nöõa noù ñöôïc xeáp
vaøo sai soá ngaãu nhieân.
b- Sai soá ngaãu nhieân cuûa phöông tieän ño
Sai soá ngaãu nhieân xaûy ra do bieán ñoåi ngaãu nhieân trong thoâng soá vaø caùc phaàn töû
caáu taïo nhö ma saùt phaàn ñoäng vaø phaàn tónh, söï khoâng oån ñònh ñieän trôû tieáp xuùc . .
thaønh phaàn sai soá ngaãu nhieân naøy laøm phöông tieän ño khoâng oån ñònh.
Khi saûn xuaát phöông tieän ño ngöôøi ta coá gaéng giaûi quyeát toát khaâu thieát keá vaø cheá
taïo ñeå thaønh phaàn sai soá ngaãu nhieân coù giaù trò ñuû nhoû so vôùi sai soá heä thoáng vaø do
ñoù coù theå boû qua trong quaù trình söû duïng.
4/ SAI SOÁ CÔ BAÛN CHO PHEÙP CUÛA PHÖÔNG TIEÄN ÑO

Vì sai soá cuûa phöông tieän ño thay ñoåi theo caùc ñaïi löôïng aûnh höôûng neân ñoái vôùi
moãi loaïi phöông tieän ño tuøy theo möùc ñoä chính xaùc nhaø saûn xuaát quy ñònh moät soá
ñieàu kieän moâi tröôøng nhaát ñònh.
Ví duï: ñoä aåm, nhieät ñoä moâi tröôøng, aùp suaát khoâng khí goïi laø ñieàu kieän tieâu chuaån.
Ñaây chính laø ñieàu kieän moâi tröôøng ñeå tieán haønh khaéc vaïch cho phöông tieän ño.
Trang 11 T.N.Trí
Sai soá ñöôïc xaùc ñònh trong ñieàu kieän tieâu chuaån noùi treân goïi laø sai soá cô baûn cuûa
phöông tieän ño.
Ngoaøi ñieàu kieän tieâu chuaån ñöôïc theå hieän qua giaù trò tieâu chuaån ngöôøi coøn quy
ñònh mieàn môû roäng cuûa ñaïi löôïng aûnh höôûng. Ñoä bieán thieân sai soá cuûa phöông
tieän ño khi moät ñaïi löôïng aûnh höôûng vöôït ra ngoaøi phaïm vi tieâu chuaån nhöng coøn
naèm trong mieàn môû roäng ñöôïc goïi laø sai soá phuï cuûa phöông tieän ño ñoái vôùi ñaïi
löôïng aûnh höôûng ñoù.
Ví duï sai soá phuï theo nhieät ñoä cuûa duïng cuï ño naøo ñoù coù theå baèng 0,5% khi nhieät
ñoä moâi tröôøng leäch khoûi nhieät ñoä tieâu chuaån 100C nhöng coøn naèm trong mieàn môû
roäng.
Taäp hôïp caùc sai soá cô baûn vaø sai soá phuï ñöôïc goïi laø sai soá cô baûn cho pheùp cuûa
phöông tieän ño. Ñaây laø ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa phöông tieän ño. Sai soá cô
baûn cho pheùp laø sai soá lôùn nhaát maø phöông tieän ño coù theå coù ñeå vaãn ñöôïc coâng
nhaän laø hôïp phaùp vaø ñöôïc pheùp söû duïng.
5/ CAÁP CHÍNH XAÙC CUÛA PHÖÔNG TIEÄN ÑO

Caáp chính xaùc laø ñaëc tröng toång quaùt cuûa phöông tieän ño. Cô sôû ñeå quy ñònh vaø kyù
hieäu caáp chính xaùc laø ñoä lôùn cuûa sai soá cho pheùp vaø hình thöùc ñònh möùc noù.
Neáu phöông tieän ño coù sai soá cho pheùp bieåu thò döôùi daïng sai soá tuyeät ñoái thì caáp
chính xaùc cuûa noù ñöôïc kyù hieäu baèng soá thöù töï hoaëc chöõ caùi in hoa. Phöông tieän ño
coù sai soá lôùn caáp chính xaùc ñöôïc kyù hieäu baèng soá lôùn hoaëc chöõ caùi ñöùng ôû phía sau
theo thöù töï baûn chöõ caùi.
Ví duï: trong daõy can chuaån 0 1 2 3 4 5 thì can chuaån caáp 5 coù sai soá cho pheùp lôùn
nhaát, trong caùc quaû caân chuaån E1 E2 F1 F2 M1 M2 thì quaû caân caáp chính xaùc M2 coù
sai soá cho pheùp lôùn nhaát.
Caùc phöông tieän ño coù thang ño theo ñôn vò loâgarít nhö nepeBen, dB ñöôïc xem
nhö tröôøng hôïp ngoaïi leä, caáp chính xaùc cuûa chuùng kyù hieäu baèng chính giôùi haïn
cuûùa sai soá cho pheùp.
Ví duï: duïng cuï ño coù sai soá cho pheùp baèng ± 0,5 dB, thì caáp chính xaùc baèng 0,5
dB.
Phöông tieän ño coù sai soá cho pheùp bieåu thò döôùi hình thöùc sai soá töông ñoái hoaëc sai
soá quy ñoåi thì caáp chính xaùc ñöôïc choïn trong daõy thaäp phaân sau:
K = [1; 1,5; (1,6); 2; 2,5 (3); 4; 5 vaø 6]. 10n vôùi n = 1; 0; -1; -2.
Vôùi cuøng trò soá n caáp chính xaùc ñöôïc choïn sao cho söï cheânh leäch ñoä chính xaùc cuûa
caùc phöông tieän ño thuoäc caùc caáp keá nhau khoâng quaù nhoû.
Kyù hieäu 1,6.10n vaø 3.10n chæ duøng trong caùc lónh vöïc ño ñaëc bieät.
Ví duï: daõy caáp chính xaùc cuûa ñoàng hoà ño ñieän kieåu cô ñieän (Ampemeùt, voânmeùt)
ñöôïc laëp töø daõy soá treân vôùi n = -1; 0 goàm 7 caáp chính xaùc nhö sau: 0,1; 0,2; 0,5;
1,0; 1,5; 2,0; 4,0. Vieát 1,5 goïi laø sai soá töông ñoái.
Trang 12 T.N.Trí
BAØI 5 – KIEÅM ÑÒNH VAØ HIEÄU CHUAÅN PHÖÔNG TIEÄN ÑO
1/ CHUAÅN ÑÔN VÒ ÑO LÖÔØNG
Trang thieát bò kyõ thuaät ñeå theå hieän vaø truyeàn ñôn vò ñöôïc goïi laø chuaån ñôn vò ño
löôøng. Baûn chaát chuaån cuõng laø phöông tieän ño nhöng khoâng duøng cho pheùp ño
haøng ngaøy chæ duøng ñeå theå hieän vaø truyeàn kích côõ cuûa ñôn vò ñeán caùc chuaån hoaëc
phöông tieän ño coù ñoä chính xaùc thaáp hôn, duøng kieåm ñònh hieäu chænh khaéc ñoä caùc
phöông tieän ño . . .
Heä thoáng chuaån ñôn vò ño löôøng laø cô sôû kyõ thuaät quan troïng nhaát ñeå ñaûm baûo tính
thoáng nhaát vaø ñoä chính xaùc caàn thieát trong phaïm vi quoác gia vaø quoác teá.
a- Phaân loaïi chuaån
Coù theå phaân loaïi chuaån theo ñoä chính xaùc vaø theo muïc ñích söû duïng.
- phaân loaïi theo ñoä chính xaùc: coù phaân loaïi chuaån ñaàu, chuaån thöù, haïng 1, haïng
2, haïng 3 . . .
• Chuaån ñaàu theå hieän ñôn vò vôùi ñoä chính xaùc cao nhaát so vôùi chuaån khaùc
cuøng ñôn vò.
Ví duï: quaû caân hình truï baèng hôïp kim platin-iridi ñöôïc so saùnh tröïc tieáp vôùi
chuaån goác quoác teá Kg do vieän caân ño löôøng quoác teá cung caáp, ñoàng hoà
nguyeân töû xedium ñeå theå hieän ñôn vò thôøi gian giaây.
• Chuaån thöù laø chuaån coù giaù trò xaùc ñònh töø chuaån ñaàu ñoä chính xaùc thaáp
hôn chuaån ñaàu nhöng lôùn hôn chuaån khaùc cuøng ñôn vò.
Ví duï: quaû caân baèng theùp khoâng ræ coù sai soá khoâng quaù 7.10-9 laø chuaån thöù
ñôn vò khoái löôïng.
• Chuaån haïng 1, 2, 3, 4 . . .coù ñoä chính xaùc töø cao xuoáng thaáp laø chuaån coù
giaù trò xaùc ñònh töø chuaån thöù hoaëc chuaån coù ñoä chính xaùc cao hôn.
Chuaån ñaàu
Chuaån thöù
Chuaån haïng I
Chuaån haïng II
Chuaån haïng n
Sai soá
Soá haïng n baèng bao nhieâu tuøy thuoäc yeâu caàu cuûa töøng lónh vöïc ño.
Ví duï: lónh vöïc ño ñoä daøi coù chuaån haïng V
Lónh vöïc ño dung tích coù chuaån haïng II
Lónh vöïc ño khoái löôïng ño 8 baäc chuaån: chuaån ñaàu, chuaån thöù, chuaån E1,
E2, F1, F2, M1, M2.
- Phaân loaïi theo chöùc naêng söû duïng: theo chöùc naêng söû duïng coù theå phaân loaïi
chuaån thaønh:
Trang 13 T.N.Trí
• chuaån quoác gia: coù ñoä chính xaùc ñaït chuaån ñaàu hay chuaån thöù ñöôïc nhaø
nöôùc coâng nhaän duøng laøm cô sôû ñeå xaùc ñònh taát caû caùc chuaån coøn laïi cuûa
ñaïi löôïng ño cuøng loaïi trong nöôùc. Trong tröôøng hôïp chöa coù chuaån ñaït
trình ñoä chuaån ñaàu, chuaån thöù nhaø nöôùc coâng nhaän chuaån cao nhaát thay
chuaån quoác gia ôû lónh vöïc ñoù.
• Chuaån chính: laø chuaån coù ñoä chính xaùc cao nhaát cuûa moät ñòa phöông,
ngaønh, duøng laøm cô sôû ñeå xaùc ñònh giaù trò caùc chuaån coøn laïi cuøng ñaïi
löôïng taïi ñòa phöông, ngaønh ñoù.
• Chuaån coâng taùc: chuaån thöôøng xuyeân ñöôïc so saùnh vôùi chuaån chính vaø
ñöôïc duøng kieåm ñònh, hieäu chuaån phöông tieän ño.
• Chuaån quoác teá: chuaån theo thoûa thuaän quoác teá ñöôïc duøng laøm cô sôû ñeå
xaùc ñònh taát caû caùc chuaån coøn laïi cuûa moät ñaïi löôïng treân phaïm vi toaøn
theá giôùi. Caùc chuaån naøy thöôøng ñöôïc baûo quaûn khai thaùc taïi vieän caân ño
quoác teá coù truï sôû ñaët taïi Pari.
2/ MAÃU CHUAÅN
Maãu chuaån laø vaät lieäu hoaëc vaät chaát coù moät hay nhieàu giaù trò, veà tính chaát cuûa noù
ñöôïc xaùc ñònh ñuû ñoàng nhaát vaø ñuû toát ñeå hieäu chuaån moät thieát bò, ñaùnh giaù moät
phöông phaùp ño hoaëc ñeå aán ñònh caùc giaù trò cuûa vaät lieäu.
Maãu chuaån coù theå laø moät chaát khí ñôn, khí hoãn hôïp hoaëc chaát raén.
Ví duï: hoãn hôïp khí chuaån ñeå hieäu chuaån maùy ño noàng ñoä khí, caùc maãu chuaån
thaønh phaàn gang theùp, hoùa chaát chuaån.
Coù theå xem maãu chuaån laø daïng ñaëc bieät cuûa ñôn vò ño löôøng, vai troø cuûa maãu
chuaån ngaøy caøng trôû neân quan troïng, ñaëc bieät ñoái vôùi vieäc ñaûm baûo ñoä chính xaùc
trong vieäc phaân tích vaø thöû nghieäm ñeå xaùc ñònh thaønh phaàn vaø tính chaát vaät lieäu
bieåu thò theo ñôn vò töông ñoái (%).
3/ KIEÅM ÑÒNH VAØ HIEÄU CHUAÅN PHÖÔNG TIEÄN ÑO

a- Kieåm ñònh phöông tieän ño
Laø söï xaùc ñònh vaø chöùng nhaän cuûa cô quan kieåm ñònh hoaëc cô sôû ñöôïc uûy quyeàn
kieåm ñònh veà tính naêng vaø muïc ñích söû duïng cuûa phöông tieän ño theo quy trình
kieåm ñònh hieän haønh. Quy trình kieåm ñònh laø vaên baûn kyõ thuaät ño löôøng do cô
quan quaûn lyù nhaø nöôùc veà ño löôøng ban haønh. Vaên baûn naøy quy ñònh phöông
phaùp, phöông tieän, ñieàu kieän moâi tröôøng, trình töï vaø thuû tuïc tieán haønh kieåm ñònh
phöông tieän ño, quy trình kieåm ñònh ñöôïc tieán haønh theo töøng loaïi phöông tieän ño
cuï theå.
Kieåm ñònh bao goàm hai coâng vieäc:
- Kieåm tra veà maët kyõ thuaät vaø caáp giaáy chöùng nhaän kieåm ñònh hoaëc ñoùng, in hay
daùn daáu kieåm ñònh leân phöông tieän ño ñeå xaùc ñònh tính hôïp phaùp cuûa noù trong
söû duïng hoaëc löu thoâng.
- Kieåm ñònh kyõ thuaät goàm hai böôùc:
• Kieåm tra beân ngoaøi vaø khaû naêng laøm vieäc cuûa phöông tieän ño. Muïc ñích
cuûa vieäc kieåm tra naøy laø phaùt hieän sai hoûng, khuyeát taät ôû beân ngoaøi laøm
aûnh höôûng ñeán söï laøm vieäc bình thöôøng cuûa phöông tieän ño nhö söï raïn
Trang 14 T.N.Trí
vôõ cuûa duïng cuï, cuûa maët kính, thang ño, kim chæ thò bò cong, chöõ soá nhoøe.
. vieäc kieåm ñònh treân laø caàn thieát ñeå loaïi boû töø ñaàu nhöõng phöông tieän ño
khoâng hôïp quy caùch.
• Kieåm tra ño löôøng: muïc ñích laø xaùc ñònh caùc ñaëc tröng ño löôøng vaø ñaëc
tröng kyõ thuaät cuûa phöông tieän ño trong ñoù quan troïng nhaát laø xaùc ñònh
xem sai soá cô baûn cuûa noù coù naèm trong phaïm vi cho pheùp hay khoâng.
Baûn chaát cuûa vieäc xaùc ñònh sai soá cuûa phöông tieän ño chính laø vieäc so
saùnh noù vôùi phöông tieän ño duøng laøm chuaån coù ñoä chính xaùc cao hôn.
Kieåm ñònh phöông tieän ño laø bieän phaùp quan troïng ñeå truyeàn ñôn vò töø
chuaån ñeán caùc ñôn vò ño thoâng thöôøng.
b- Hieäu chuaån phöông tieän ño
Veà maët kyõ thuaät hieäu chuaån cuõng gioáng nhö kieåm ñònh ñeàu laø vieäc xaùc ñònh sai soá
vaø caùc ñaëc tröng ño löôøng khaùc cuûa phöông tieän ño. Hieäu chuaån laø hoaït ñoäng bình
thöôøng vaø caàn thieát cuûa cô sôû saûn xuaát kinh doanh, nghieân cöùu ñeå bieát ñöôïc tình
traïng cuûa phöông tieän ño trong quaù trình baûo quaûn vaø söû duïng phöông tieän ño.
Coøn kieåm ñònh laø bieän phaùp quaûn lyù nhaø nöôùc ñoái vôùi moät soá phöông tieän ño,
ñöôïc quy ñònh baèng luaät phaùp do cô quan kieåm ñònh cuûa nhaø nöôùc hoaëc cô sôû ñöôïc
uûy quyeàn kieåm ñònh thöïc hieän vaø laø baét buoäc ñoái vôùi phöông tieän ño naèm trong
danh muïc phaûi qua kieåm ñònh. Caùc phöông tieän ño phaûi qua kieåm ñònh thöôøng
naèm trong caùc danh muïc sau:
- Buoân baùn trao ñoåi: caân, bình ñong caây xaêng . . .
- Duïng cuï ño lieân quan an toaøn lao ñoäng: aùp keá.
- Lieân quan ñeán söùc khoûe: huyeát aùp keá, ñieän taâm ñoà. . .
- Lieân quan ñeán moâi tröôøng: maùy ño noàng ñoä khí, maùy phaân tích nöôùc . . .
- Lieân quan ñeán phaùp lyù: suùng baén toác ñoä . . .
c- Caùch choïn chuaån ñeå kieåm ñònh vaø hieäu chuaån
Ñeå ñaûm baûo tính kinh teá vaø ñoä tin caäy cuûa vieäc kieåm ñònh vaø hieäu chuaån caàn choïn
chuaån phuø hôïp ñoái töôïng vaø nhu caàu kieåm ñònh hieäu chuaån. Thoâng thöôøng sai soá
cuûa chuaån caøng nhoû so vôùi sai soá cho pheùp cuûa ñoái töôïng kieåm ñònh vaø hieäu chuaån
thì keát quaû kieåm ñònh vaø hieäu chuaån caøng tin caäy. Tuy nhieân neáu choïn chuaån quaù
chính xaùc thì khoâng caàn thieát vaø khoâng kinh teá. Vaäy trong quy trình kieåm ñònh vaø
hieäu chuaån thöôøng quy ñònh caùc tyû soá nhaát ñònh giöõa sai soá cuûa chuaån vaø sai soá
cho pheùp cuûa ñoái töôïng kieåm ñònh vaø hieäu chuaån ñeå höôùng daãn caùch choïn chuaån.
Ñoái vôùi töøng phöông tieän ño tyû soá ñoù coù theå laø: 1 : 3; 1 : 4; 1 ; 5, tyû soá 1 : 2 coù theå
ñöôïc duøng vôùi ñieàu kieän sai soá ngaãu nhieân cuûa chuaån vaø ñoái töôïng kieåm ñònh hieäu
chuaån khoâng ñaùng keå, ñoä chính xaùc cuûa chuùng chuû yeáu do sai soá heä thoáng quyeát
ñònh. Aùp keá 0,4 1,5 laø tyû soá 1 : 3.
d- Phöông phaùp kieåm ñònh vaø hieäu chuaån
Chính laø tieán haønh so saùnh chuaån vôùi phöông tieän ño caàn kieåm ñònh vaø hieäu chuaån
ñeå ñaùnh giaù sai soá vaø caùc ñaëc tröng ño löôøng khaùc cuûa noù. Ta coù caùc phöông phaùp
kieåm ñònh vaø hieäu chuaån sau:
- kieåm ñònh vaø hieäu chuaån baèng phöông phaùp so saùnh tröïc tieáp, theo phöông
phaùp naøy ta so saùnh tröïc tieáp vaät ñoï hoaëc duïng cuï ño caàn kieåm ñònh hieäu
Trang 15 T.N.Trí
chuaån vôùi vaät ñoï hoaëc duïng cuï ño chuaån. Ñoái vôùi vaät ñoï kieåm ñònh vaø hieäu
chuaån baèng phöông phaùp naøy nhanh, ñôn giaûn nhöng ñoä chính xaùc thaáp vaø chæ
coù theå so saùnh caùc vaät ñoï ñoä daøi (thöôùc cuoän) caùc vaät ñoï dung tích (oáng ñong,
bình ñong).
- Ñoái vôùi duïng cuï ño phöông phaùp ñöôïc duøng phoå bieán baèng caùch ño ñoàng thôøi
cuøng moät ñaïi löôïng baèng duïng cuï ño caàn kieåm ñònh vaø hieäu chuaån vaø duïng cuï
ño chuaån. Ñieàu quan troïng laø phaûi baûo ñaûm chuùng ño cuøng moät ñaïi löôïng nhö
nhau.
Ví duï: khi ñaët moät soá nhieät keá caàn kieåm ñònh hoaëêc hieäu chuaån vaø nhieät keá chuaån
vaøo moät bình dieàu nhieät, neáu nhieät ñoä trong bình khoâng ñoàng nhaát keát quaû kieåm
ñònh hoaëc hieäu chuaån khoâng phaûn aûnh ñuùng chaát löôïng caùc nhieät keá.
- Kieåm ñònh vaø hieäu chuaån vaät ñoï baèng phöông phaùp so saùnh: noäi dung phöông
phaùp naøy laø so saùnh vaät ñoï caàn kieåm ñònh hieäu chuaån vôùi vaät ñoï chuaån thoâng
qua moät duïng cuï so saùnh. Trong lónh vöïc ño löôøng khoái löôïng duïng cuï so saùnh
duøng phoå bieán laø caùc loaïi caân chuaån (KÑ – HC caùc quaû caân chuaån), trong lónh
vöïc ño ñieän ñoù laø caùc caàu ño ñieän moät chieàu hoaëc xoay chieàu ñeå kieåm ñònh
hieäu chuaån vaät ñoï ñieän trôû, ñieän dung, ñieän caûm. Ñoä chính xaùc cuûa phöông
phaùp naøy phuï thuoäc ñaëc tröng ño löôøng cuûa duïng cuï so saùnh. Ñoä nhaäy cuûa
duïng cuï so saùnh phaûi ñuû ñeå phaùt hieän nhöõng thay ñoåi cuûa caùc ñaïi löôïng ño nhoû
hôn sai soá cho pheùp cuûa vaät ño chuaån. Caùc phaàn töû caáu taïo duïng cuï so saùnh
nhö tyû soá giöõa hai baøn caân, tyû soá caùc nhaùnh caàu ño ñieän moät chieàu, xoay chieàu
phaûi ñuû oån ñònh ñeå khoâng aûnh höôûng quaù trình so saùnh caùc vaät ñoï vôùi nhau.
- Kieåm ñònh vaø hieäu chuaån duïng cuï ño baèng vaät ñoï chuaån: noäi dung phöông
phaùp naøy laø duøng duïng cuï ño caàn kieåm ñònh hieäu chuaån ño ñaïi löôïng theå hieän
baèng vaät ñoï chuaån hoaëc ño moät ñaïi löôïng trung gian seõ ñöôïc so saùnh vôùi vaät
ñoï chuaån.
Ví duï: kieåm ñònh hieäu chuaån thöôùc caëp baèng caùc taám can chuaån hoaëc kieåm ñònh
hieäu chuaån voân meùt baèng maùy buø.
- Khi kieåm ñònh hieäu chuaån baèng phöông phaùp naøy neáu vaät ñoï chuaån laø boä vaät
ñoï ngöôøi ta thöôøng ñieàu chænh boä vaät ñoï ñeå kim chæ thò cuûa duïng cuï kieåm ñònh
hieäu chuaån döøng laïi nhöõng vaïch theo quy ñònh.
Ví duï: kieåm ñònh oâm meùt baèng hoäp ñieän trôû chuaån giaù trò ñoïc treân hoäp ñieän trôû
chuaån laø giaù trò ñieän trôû thöïc teá töông öùng vôùi soá trôû oâm meùt.
- Caùc phöông phaùp kieåm ñònh hieäu chuaån treân goïi chung laø phöông phaùp toaøn
phaàn. Ñoái vôùi phöông tieän ño coù caáu taïo phöùc taïp goàm nhieàu boä phaän hôïp
thaønh ngöôøi ta coøn thöïc hieän kieåm ñònh hieäu chuaån töøng phaàn rieâng reõ, phöông
phaùp kieåm ñònh hieäu chuaån töøng phaàn ñöôïc söû duïng khi khoâng theå kieåm ñònh
hoaëc hieäu chuaån toaøn phaàn hoaëc khi caàn tìm hieåu caùc hoûng hoùc sai soùt töøng boä
phaän ño.
Trang 16 T.N.Trí
PHAÀN II – TÖÏ ÑOÄNG HOÙA
BAØI 6 – MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM CHUNG

1/ VAÄT CHAÁT VAØ CAÙC TÍNH CHAÁT
Vaät chaát laø nhöõng gì chieám moät khoâng gian vaø coù khoái löôïng.
- Caùc tính chaát:
Nhöõng ñaëc tính laøm cho moät vaät chaát naøy khaùc vaät chaát khaùc goïi laø tính chaát cuûa
moät chaát. Thoâng thöôøng coù hai loaïi tính chaát: tính chaát vaät lyù vaø tính chaát hoùa hoïc.
Tính chaát vaät lyù ñöôïc nhaän bieát baèng caùc cô quan giaùc quan cuûa con ngöôøi.
Ví duï: nghe thaáy, nhìn, ngöûi, sôø, neám.
Caùc daïng cuûa vaät chaát: vaät chaát toàn taïi döôùi 3 hình thöùc raén, loûng, khí (hôi). Yeáu
toá quan troïng xaùc ñònh ôû ñoù vaät chaát toàn taïi laø möùc naêng löôïng.
Naêng löôïng coù theå laø noäi naêng hoaëc ngoaïi naêng, coù theå laø theá naêng hoaëc ñoäng
naêng. Noù cuõng coù theå laø ñieän naêng, nhieät naêng, naêng löôïng ñieän töø, naêng löôïng
maët trôøi. . .
Nhieät ñoä laø moät chæ thò veà möùc naêng löôïng cuûa vaät chaát. Ño nhieät ñoä cuûa vaät chaát
chuùng ta coù thoâng tin veà löôïng nhieät chöùa trong ñoù.
Khi boå sung hoaëc ruùt bôùt nhieät naêng thì tính chaát vaät lyù cuûa vaät chaát coù theå thay
ñoåi nhöng caùc thaønh phaàn hoùa hoïc khoâng thay ñoåi.
Ví duï: thuøng nöôùc ñaù boû ra ngoaøi tan thaønh nöôùc, ñun leân taïo thaønh hôi, tính chaát
hoùa hoïc nhö nhau nhöng tính chaát lyù hoïc khaùc nhau.
Caùc tính chaát hoùa hoïc ñöôïc xaùc ñònh bôûi phaûn öùng cuûa vaät chaát xaûy ra trong quaù
trình thay ñoåi hoùa hoïc.
Ví duï: saét keát hôïp oxy taïo thaønh oxit saét. Khi coù moät phaûn öùng hoaù hoïc xaûy ra seõ
coù moät chaát môùi ñöôïc taïo ra coù tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc khaùc tính chaát ban ñaàu.
2/ PHAÂN TÖÛ
- nguyeân toá: laø taäp hôïp caùc nguyeân töû coù cuøng ñieän tích haït nhaân, laø nhöõng
nguyeân lieäu cô baûn taïo neân caùc chaát.
- nguyeân töû: haït trung hoøa veà ñieän ñaïi dieän cho nguyeân toá khoâng bò chia nhoû
trong phaûn öùng hoùa hoïc.
- phaân töû: haït trung hoøa veà ñieän ñaïi dieän cho chaát mang ñaày ñuû tính chaát hoùa
hoïc cuûa chaát.
- duø baát kyø daïng naøo caùc nguyeân töû trong moät chaát ñeàu chuyeån ñoäng lieân tuïc. Söï
chuyeån ñoäng coù theå xaûy ra do giöõa caùc phaân töû coù khoaûng khoâng gian keå caû
trong chaát raén, ñoä lôùn khoâng gian naøy ñöôïc gaây ra bôûi nhieät naêng coù trong vaät
chaát. Neáu nhieät ñoä taêng caùc phaàn töû chuyeån ñoäng nhanh hôn vaø ñi xa hôn, söï
taêng naøy goïi laø söï nôû veà nhieät.
- Söï nôû veà nhieät ñöôïc söû duïng raát nhieàu trong caùc duïng cuï coâng ngheä.
- Chaát raén: coù hình daïng xaùc ñònh vaø coù theå tích xaùc ñònh.
- Chaát loûng: khoâng coù hình daïng xaùc ñònh, coù theå tích xaùc ñònh.
- Chaát khí: khoâng coù hình daïng xaùc ñònh, khoâng coù theå tích xaùc ñònh.
3/ NAÊNG LÖÔÏNG
Trang 17 T.N.Trí
- Theá naêng: laø naêng löôïng cuûa vaät chaát ñang ñöùng taïi choã.
- Ñoäng naêng: laø naêng löôïng cuûa vaät chaát ñang chuyeån ñoäng.
- Noäi naêng: laø naêng löôïng beân trong vaät chaát do söï chuyeån ñoäng cuûa caùc phaân töû
taïo neân.
- Ngoaïi naêng: laø naêng löôïng truyeàn töø vaät chaát coù naêng löôïng cao hôn sang vaät
chaát coù naêng löông thaáp hôn cho ñeán khi caân baèng.
BAØI 7 – CAÙC THOÂNG SOÁ COÂNG NGHEÄ

1/ COÂNG NGHEÄ (QUAÙ TRÌNH COÂNG NGHEÄ)
Nhieàu quaù trình coâng nghieäp ngaøy nay khoâng hoaït ñoäng coù hieäu quaû neáu khoâng söû
duïng caùc duïng cuï ño coâng ngheä. Caùc duïng cuï coâng ngheä coù theå laøm cho:
- Hoaït ñoäng an toaøn laøm taêng chaát löôïng cuûa coâng ngheä vaø saûn phaåm.
- Laøm taêng naêng suaát.
- Laøm vieäc söû duïng nguyeân vaät lieäu hieäu quaû hôn.
- Laøm giaûm aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng.
- Laøm giaûm giaù thaønh saûn xuaát.
Caùc duïng cuï coâng ngheä thöïc hieän vieäc ño ñaïc vaø ñieàu khieån caùc heä soá coâng ngheä.
Ñònh nghóa: coâng ngheä laø moät thao taùc hay moät daõy caùc thao taùc laøm thay ñoåi tính
chaát vaät lyù hoaëc hoùa hoïc cuûa chaát ñöôïc xöû lyù.
Nhöõng ví duï veà coâng ngheä ñoøi hoûi phaûi coù caùc duïng cuï trong coâng nghieäp hieän ñaïi
laø:
- Boå sung hoaëc laáy bôùt naêng löôïng töø moät chaát.
- Thay ñoåi thaønh phaàn vaät lyù cuûa moät chaát.
- Thay ñoåi kích thöôùc cuûa moät vaät theå.
Ví duï: nghieàn chaát raén thaønh boät.
- Laøm cho chaát loûng bieán thaønh hôi.
- Moät thao taùc coâng ngheä coù theå phöùc taïp nhö vieäc saûn xuaát sôïi toång hôïp töø
nhöõng nguyeân lieäu ban ñaàu hoaëc ñôn giaûn nhö vieäc vaän chuyeån vaät lieäu töø beå
chöùa naøy sang beå chöùa khaùc.
2/ THOÂNG SOÁ COÂNG NGHEÄ

- Thoâng soá laø tính chaát cuûa moät chaát maø coù theå thay ñoåi ñöôïc.
- Khoâng quan troïng laø coâng ngheä gì vaø thoâng soá gì moät vaøi nguyeân lyù cô baûn
cuûa vieäc ño vaø ñieàu khieån ñöôïc aùp duïng. Nhöõng thieát bò duøng ño vaø ñieàu khieån
caùc thoâng soá coâng ngheä ñöôïc goïi laø duïng cuï coâng ngheä.
Moät soá duïng cuï coù theå ñôn giaûn nhö boä phaän chæ thò cho thaáy coù hay khoâng caùc
doøng chaûy trong oáng hoaëc phöùc taïp nhö vieäc ñieàu chænh löôïng vaät chaát chaûy trong
oáng vaø ôû moät aùp suaát nhaát ñònh.
3/ CHÖÙC NAÊNG CUÛA DUÏNG CUÏ

- Duø ñôn giaûn hay phöùc taïp caùc duïng cuï ñöôïc duøng ñeå ño vaø ñieàu khieån caùc
thoâng soá coâng ngheä. Chuùng raát quan troïng ñoái vôùi coâng ngheä laøm cho coâng
Trang 18 T.N.Trí
ngheä hoaït ñoäng coù hieäu quaû hôn, coù chaát löôïng toát hôn, coù ñoä tin caäy cao hôn
vaø an toaøn hôn.
Khaû naêng cuûa caùc duïng cuï hieän ñaïi ñöôïc taêng raát nhieàu laø nhôø caùc maùy vi tính.
Moät duïng cuï ño coù theå:
- Xaùc ñònh söï toàn taïi cuûa moät thoâng soá trong vaät lieäu.
- Xaùc ñònh ñoä lôùn cuûa thoâng soá ñoù.
Moät duïng cuï ñieàu khieån coù theå:
- Duy trì moät thoâng soá ôû moät giaù trò ñaët hoaëc moät giôùi haïn ñaët.
- Laøm thay ñoåi coâng ngheä baèng caùch thay ñoåi giaù trò cuûa moät thoâng soá theo moät
höôùng bieát tröôùc.
- Laøm cho moät cô caáu khaùc nhö van ñoùng hoaëc môû ñeå ñieàu khieån thoâng soá coâng
ngheä.
Moät coâng ngheä duø ñôn giaûn hay phöùc taïp seõ chæ coù hieäu quaû khi ta ño vaø ñieàu
khieån ñuùng caùc thoâng soá thích hôïp. Möùc ñoä chính xaùc cuûa heä thoáng ñieàu khieån
phuï thuoäc vaøo ñoä chính xaùc cuûa duïng cuï ño.
BAØI 8 – ÑO NHIEÄT ÑOÄ

1/ THANG NHIEÄT ÑOÄ
- Nhieät ñoä laø ñaïi löôïng vaät lyù ñaëc tröng cho ñoä noùng cuûa vaät chaát. Sôû dó ta ño
ñöôïc nhieät ñoä vì chuùng luoân coù xu höôùng chuyeån töø nôi coù nhieät ñoä cao ñeán
nôi coù nhieät ñoä thaáp.
- Khaùc vôùi ñaïi löôïng vaät lyù khaùc nhö ñoä daøi, khoái löôïng, nhieät ñoä khoâng theå
coù ñöôïc nhöõng maãu chuaån neân ngöôøi ta phaûi xaây döïng nhöõng thang nhieät
ñoä. Ñeå xaây döïng caùc thang nhieät ñoä ngöôøi ta choïn hai ñieåm chuaån giöõa hai
ñieåm chuaån chia ra thaønh ñoä.
- Theá giôùi chia boán thang nhieät ñoä khaùc nhau: (Ñeàu laáy ñieåm treân nöôùc soâi,
ñieåm döôùi tan cuûa nöôùc ñaù)
• Celcius
• Faranheit
• Ramxime
• Kelvin
Celcius Faranhrit Ramxime Kelvin
0 0
Nhieät ñoä soâi cuûa nöôùc 100 C 212 F 800R 273,160K
Nhieät ñoä tan cuûa ñaù 00C 320C 00R 00K
- Chæ duøng thang nhieät ñoä Kenvil:
• Töø 00K (ñoä 0 tuyeät ñoái) –273,150C
• Ñeán 0,010C (273,160K)
- Trong heä ñôn vò ño löôøng quoác teá ñôn vò ño nhieät ñoä laø Kelvin. Kelvin laø
1/273,16 nhieät ñoäng hoïc cuûa ñieåm boäi ba cuûa nöôùc. Ñoä lôùn cuûa 10 K baèng
ñoä lôùn cuûa 10 C nhöng ñoä K cuûa Kelvin khoâng coù giaù trò aâm.
- Ngaøy nay thang ñoä nhieät ñoä K thöôøng ñöôïc duøng trong caùc coâng trình
nghieân cöùu khoa hoïc.
Trang 19 T.N.Trí
- Caùc thang 0C, 0R, 0F thöôøng duøng trong ñôøi soáng vaø kyõ thuaät, xu höôùng
chung daàn chuyeån sang duøng ñoä K.
2/ PHAÂN LOAÏI NHIEÄT KEÁ

- Trong coâng nghieäp daàu khí ñeå ño nhieät ñoä ngoaøi caùc nhieät keá thuûy tinh
ngöôøi duøng phoå bieán caùc loaïi nhieät keá sau:
TÍNH CHAÁT NHIEÄT TEÂN PHÖÔNG PHAÙP ÑO PHAÏM VI ÑO

Thay ñoåi aùp suaát coâng Nhieät keá aùp suaát
taùc khi theå tích khoâng - Khí. - 150 – 6000C
thay ñoåi - Chaát loûng. - 150 – 6000C
- Hôi hoäi tuï - 50 – 3500C
Hieäu öùng nhieät ñieän Boä chuyeån ñoåi ño nhieät - 200 – 22000C
ñieän
Thay ñoåi ñieän trôû Chuyeån ñoåi ño nhieät
ñieän trôû
- nhieät ñieän trôû kim loaïi - 260 – 4000C
- nhieät ñieän trôû baùn daãn - 240 – 3000C
Böùc xaï nhieät Nhieät keá böùc xaï - 50 – 60000C

Söï giaõn nôû cuûa chaát raén Nhieät keá löôõng kim - 200 – 10000C
3/ NHIEÄT KEÁ AÙP SUAÁT

a- Nguyeân lyù:
Nhieät keá aùp suaát laøm vieäc döïa vaøo söï phuï thuoäc cuûa aùp suaát chaát coâng taùc beân
trong theå tích kín vôùi nhieät ñoä chaát coâng taùc naïp vaøo beân trong bình nhieät. Döôùi
taùc duïng cuûa nhieät ñoä chaát coâng taùc coù xu höôùng giaõn nôû veà theå tích nhöng vì naèm
trong theå tích kín neân söï giaõn nôû naøy laøm cho aùp suaát trong heä thoáng taêng leân.
Duøng aùp keá ño aùp suaát naøy coù theå bieát ñöôïc nhieät ñoä.
b- Caáu taïo:
Loø xo oáng
Goàm 3 boä phaän chính:
Kim chæ thò
- Baàu nhieät.
- OÁng mao daãn.
- Loø xo oáng.
Oáng mao daãn
Trong baàu nhieät ñöôïc naïp chaát loûng, chaát
khí hoaëc hôi ngöng tuï. Döôùi taùc duïng cuûa Baàu nhieät
nhieät ñoä chaát coâng taùc chöùa trong baàu nhieät
nôû ra laøm aùp suaát taêng aùp suaát naøy theo ñöôøng oáng mao daãn truyeàn ñeán loø xo oáng
laøm loø xo giaõn ra keùo theo heä thoáng baùnh raêng vaø kim chæ thò quay theo.
4/ NHIEÄT KEÁ NHIEÄT ÑIEÄN (CHUYEÅN ÑOÅI ÑO NHIEÄT ÑIEÄN)

a- Nguyeân lyù
Trang 20 T.N.Trí
Laøm vieäc döïa vaøo hieäu öùng nhieät ñieän, ñoù laø hieän töôïng khi hai daây daãn khaùc baûn
chaát ñöôïc noái vôùi nhau ôû hai ñaàu vaø neáu hai ñaàu coù hai nhieät ñoä khaùc nhau thì beân
trong maïch ñieän naøy coù moät doøng ñieän chaïy qua. Söùc ñieän ñoäng sinh ra trong
maïch ñieän goïi laø söùc nhieät ñieän ñoäng, söùc nhieät ñieän ñoäng caøng lôùn khi söï cheânh
leäch nhieät ñoä giöõa hai ñaàu caøng cao.
EAB(t,t0) = eAB(t) + eAB(t0)
- Phöông trình cho thaáy EAB(t,t0) phuï thuoäc vaøo nhieät
ñoä giöõa hai ñaàu 1 vaø 2, neáu giöõ cho eAB(t0) oån ñònh
thì söùc ñieän ñoäng toång EAB(t,t0) seõ chæ phuï thuoäc 2 t0
0
vaøo eAB(t) + C, thoâng thöôøng quy ñònh t0 = 0 C.
Ñeå ño ñöôïc EAB(t,t0) ngöôøi ta ngaét ñaàu noái ra nhö hình A B
veõ vaø noái vaøo duïng cuï ño ñieän.
- Ñaàu 1 goïi laø ñaàu noùng hay ñaàu coâng taùc.
1t
- Ñaàu 2 goïi laø ñaàu nguoäi hay ñaàu töï do.
- Ñaàu coâng taùc tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng caàn ño nhieät
ñoä, ñaàu töï do laép caùc duïng cuï ño.
b- Caáu taïo cuûa chuyeån ñoåi ño nhieät ñieän
Chuyeån ñoåi ño nhieät ñieän goàm hai sôïi daây daãn ñieän
khaùc baûn chaát luoàn beân trong oáng baèng goám ñeå caùch
ñieän, hai ñaàu phía döôùi ñöôïc haøn vôùi nhau toaøn boä ñaët
trong oáng baûo veä baèng kim loaïi coù hai ñaàu noái ñeå laép
vaøo maïch ñieän beân ngoaøi duïng cuï nhö theá goïi laø caëp
nhieät ñieän. Coù raát nhieàu caëp nhieät ñieän vaø moãi loaïi
ñöôïc laøm töø caëp daây daãn khaùc nhau, vieäc löïa choïn loaïi
caëp nhieät ñieän thoâng thöôøng phuï thuoäc yeáu toá sau:
- Ñieàu kieän coâng ngheä
- Phaïm vi nhieät ñoä caàn phaûi ño
- Nhöõng yeâu caàu veà ñoä beàn
- Möùc ñoä chính xaùc caàn thieát
Caùc loaïi caëp nhieät ñieän khaùc nhau ñöôïc phaân bieät baèng caùc chöõ caùi vaø xaùc
ñònh baèng maøu daây
LOAÏI KIM LOAÏI ÑÖÔÏC SÖÛ DUÏNG MAÕ MAØU PHAÏM VI NHIEÄT ÑOÄ
E Chromel(+)[Chromium-Nikel] (+) tím -200 to 9000
Constantan (-)[Copper-Nikel] (-) ñoû
J Saét (+) (+) traéng -200 to 7600C
Constantan (-) (-) ñoû -328 to 14000F
K Chromel (+) (+) vaøng -200 to 13700C
Alumel (-)[Alumium-Nikel] (-) ñoû -328 to 24980F
R Plobinum+13% rodium(+) Khoâng xaùc 0 to 14500C
Pladinum (-) ñònh
S Platinum+10% radium(+) Khoâng xaùc 0 to 14500C
Platin (-) ñònh
T Ñoàng (+) (+) lam -200 to 3500C
Constantan (-) (-) ñoû
Trang 21 T.N.Trí
Baûng treân quy ñònh theo tieâu chuaån Myõ vaø Canada.
Theo tieâu chuaån Nga: TXA K
TPP R
Ñoái vôùi töøng caëp daây daãn ñieän aùp taïo ra ñöôïc ño vôùi 1 nhieät ñoä nhaát ñònh vaø khi
oån ñònh keát quaû ghi vaøo baûng chuyeån ñoåi.
Baûng chuyeån ñoåi nhieät keá loaïi K
- quan saùt õ baûng chuyeån ñoåi ta thaáy moái Nhieät ñoä ( 0C) mV
quan heä giöõa nhieät ñoä vaø ñieän aùp khoâng -40 -1,527
tuyeán tính. -30 -1,1156
Ví duï: - 40 – (-1,527) -20 - 0,778
40 - ( 1,612) -10 - 0,392
Trong maïch ño caùc maïch ñieän töû töï ñoäng buø söï 0 0,0
khoâng tuyeán tính naøy. 10 0,379
Do tín hieäu ra cuûa caëp nhieät ñieän laø mV neân 20 0,798
duïng cuï thöù caáp thöôøng laø ñieän theá keá hoaëc mV 30 1,203
keá. Ngaøy nay caëp nhieät ñieän ñöôïc cheá taïo keát 40 1,1612
hôïp vôùi moät maïch ñieän töû ñeå chuyeån ñoåi tín 50 2,033
hieäu ñieän aùp mV thaønh tín hieäu doøng ñieän tieâu 60 2,436
chuaån ( 4 – 20 mA). 70 2,851
5/ CHUYEÅN ÑOÅI ÑO NHIEÄT ÑIEÄN TRÔÛ (RTD)
- Vieäc ño nhieät ñoä baèng chuyeån ñoåi ño nhieät ñieän trôû döïa vaøo tính chaát caùc
kim loaïi vaø baùn daãn thay ñoåi ñieän trôû cuûa mình cuøng vôùi söï thay ñoåi nhieät
ñoä. Ñoái vôùi kim loaïi khi nhieät ñoä taêng ñieän trôû cuûa noù cuõng taêng, ñoái vôùi
chaát baùn daãn ngöôïc laïi khi nhieät ñoä taêng ñieän trôû giaûm. Bieát ñöôïc moái quan
heä giöõa ñieän trôû vaø nhieät ñoä khi ño ñieän trôû ta coù theå bieát ñöôïc giaù trò cuûa
nhieät ñoä.
- RTD ñaét hôn vaø chính xaùc hôn caëp nhieät ñieän coù theå ñöôïc duøng haàu heát caùc
choã maø caëp nhieät ñieän coù theå ñöôïc söû duïng.
- Baïch kim laø kim loaïi duøng phoå bieán trong RTD vì söï tuyeán tính giöõa söï
thay ñoåi nhieät ñoä vaø ñieän trôû cuûa noù.
- Caáu taïo RTD ñöôïc laøm töø sôïi daây baïch kim hay ñoàng tinh khieát, nhöõng sôïi
daây naøy coù tieát dieän ngang raát nhoû do ñoù ñieän trôû cuûa noù ñuû lôùn, daây kim
loaïi naøy ñöôïc quaán leân moät oáng baèng goám, taát caû ñaët trong moät oáng baûo veä
baèng kim loaïi, coù söï caùch ñieän vôùi voøng daây vaø caùch ñieän vôùi voû baûo veä.
Ñieän trôû cuûa RTD ôû 00C laø 100Ω . Kyù hieäu Pt100
- RTD daïng phin moûng thöôøng ñöôïc söû duïng nhôø ñoä moûng (maët baèng phaúng
cuûa noù). Keát caáu moûng laøm ñaùp öùng vôùi nhieät ñoä toát hôn nhaát laø khi ño caùc
beà maët vaø ño nhieät ñoä caùc chaát khí. Keát caáu naøy ñoøi hoûi löôïng kim loaïi quyù
ít hôn (baïch kim ñaét hôn vaøng) ñeå cheá taïo vaø coù theå laøm giaûm coâng lao
ñoäng. RTD phin moûng ñöôïc cheá taïo baèng caùch cho hôi cuûa baïch kim ngöng
tuï leân moät taám goám. Tieát dieän ngang cöïc kyø nhoû cuûa phin moûng coù yù nghóa
laø ñoä daøi ngaén cuûa baïch kim cuõng cho giaù trò ñieän trôû ñuû lôùn ñeå deã daøng
nhaän bieát söï thay ñoåi cuøng vôùi nhieät ñoä. Gioáng nhö RTD quaán treân oáng,
Trang 22 T.N.Trí
RTD phin moûng cuõng ñöôïc ñaët trong voû baûo veä. Ñieän trôû cuûa RTD baïch
kim thöôøng thay ñoåi theo tyû leä 0,00385 Ω /Ω 0C.
Ví duï: neáu duøng RTD vôùi R100Ω = 00C thì khi ño nhieät ñoä nöôùc soâi ñieän trôû cuûa
noù taêng theâm 38,5Ω = 138,5Ω ; ∆Ω = 100Ω .1000C. 0,00385Ω /Ω 0C = 38,5Ω
6/ NHIEÄT KEÁ BÖÙC XAÏ

- Taát caû caùc vaät theå vaät
lyù khi nhieät ñoä cuûa noù
lôùn hôn ñoä 0 tuyeät ñoái
ñeàu phaùt ra caùc tia R
nhieät. Phöông tieän ño
nhieät ñoä caùc vaät theå
theo böùc xaï nhieät cuûa mA-keá
noù ñöôïc goïi laø nhieät keá
böùc xaï. Böùc xaï nhieät laø
böùc xaï ñieän töø ñöôïc Duøng duïng cuï naøy ño nhieät ñoä beà
phaùt ra töø vaät chaát nhôø maët cuûa maët trôøi = 60000C
noäi naêng cuûa noù. Vì
cöôøng ñoä böùc xaï nhieät giaûm nhanh theo söï giaûm nhieät ñoä cuûa vaät theå neân
caùc nhieät keá böùc xaï ñöôïc duøng chuû yeáu ño töø 300 – 60000C vaø hôn nöõa. Ño
nhieät ñoä lôùn hôn 30000C caùc nhieät keá böùc xaï laø phöông tieän ño duy nhaát.
- Nhieät keá böùc xaï coù nhieàu loaïi ôû ñaây ta xem xeùt kieåu quang hoïc, loaïi naøy
ñöôïc duøng nhieàu trong saûn xuaát vaø phoøng thí nghieäm ñeå ño nhieät ñoä lôùn
hôn 8000C.
- Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa noù laø so saùnh ñoä choùi cuûa vaät böùc xaï vôùi ñoä choùi
cuûa vuøng böùc xaï bieát tröôùc. Khi taêng hoaëc giaûm R laøm thay ñoåi ñoä choùi cuûa
ñeøn, khi khoâng coøn phaân bieät ñöôïc sôïi toùc cuûa boùng ñeøn treân neàn cuûa beà
maët phaùt saùng coù nghóa laø ñoä choùi cuûa ñeøn baèng ñoä choùi cuûa vaät theå vaø
nhieät ñoä hai beân töông ñöông. Döïa vaøo soá chæ mA-keá ta bieát ñöôïc nhieät ñoä
beà maët caàn ño.
7/ NHIEÄT KEÁ LÖÔÕNG KIM

Nhieät keá löôõng kim laøm vieäc
döïa vaøo nguyeân lyù laø hai thanh
kim loaïi khaùc baûn chaát ñöôïc gaén
Ñieåm coá ñònh Nôû nhieàu
keát vôùi nhau vaø giaõn nôû vôùi möùc
ñoä khaùc nhau döôùi taùc duïng cuûa
nhieät ñoä.
Nôû ít
- Döôùi taùc duïng cuûa nhieät ñoä
vaø do söï giaõn nôû khaùc nhau
cuûa hai thanh kim loaïi phaàn töû nhaïy caûm coù xu höôùng xoaén vaøo laøm dòch
chuyeån kim chæ thò.
- Nhieät keá löôõng kim ñöôïc duøng vaøo phaïm vi ño vôùi nhieät keá thuûy ngaân
nhöng ñaét hôn vaø keùm chính xaùc hôn.
Trang 23 T.N.Trí
- Caûm bieán löôõng kim ñöôïc duøng trong rô le nhieät, söï chuyeån ñoäng cuûa thanh
löôõng kim trong rô le ñöôïc duøng ñeå ngaét maïch ñieän.
BAØI 9 - ÑO AÙP SUAÁT

1/ AÙP SUAÁT VAØ ÑÔN VÒ ÑO AÙP SUAÁT
a- Ñònh nghóa
Aùp suaát (P) laø ñaïi löôïng vaät lyù ñaëc tröng cho löïc taùc duïng vuoâng goùc vaø phaân boá
ñeàu leân dieän tích (S) beà maët.
F
P=
S
Ngöôøi ta phaân bieät caùc daïng aùp suaát sau:
- Aùp suaát khí quyeån (PKQ): laø aùp suaát cuûa lôùp khoâng khí bao quanh traùi ñaát
taùc ñoäng leân maët ñaát (moïi vaät), aùp suaát naøy thay ñoåi tuøy theo ñoä cao so vôùi
maët nöôùc bieån, do ñoù ngöôøi ta thöôøng ñöa veà moät aùp suaát khí quyeån tieâu
chuaån: PKQ = 760 mmHg = 14,7 Psi = 101,325Kpa
- Aùp suaát tuyeät ñoái (Ptd): coøn goïi laø aùp suaát toaøn phaàn. Ñaây laø aùp suaát ñöôïc
tính töø ñieåm khoâng tuyeät ñoái. Ñieåm khoâng tuyeät ñoái laø aùp suaát trong bình
kín ñöôïc huùt heát khoâng khí.
- Aùp suaát dö (Pd): goïi laø aùp suaát töông ñoái, laø hieäu cuûa aùp suaát tuyeät ñoái vaø
aùp suaát khí quyeån: Pd = Ptñ - PKQ
Sôû dó coù söï phaân bieät naøy laø do moïi vaät treân traùi ñaát ñeàu naèm döôùi taùc ñoäng
cuûa aùp suaát khí quyeån. Caùc duïng cuï ño aùp suaát cuõng chòu taùc duïng naøy.
- AÙp suaát chaân khoâng (PCK): laø aùp suaát nhoû hôn aùp suaát khí quyeån, chính
baèng aùp suaát khí quyeån tröø aùp suaát tuyeät ñoái: PCK = PKQ - Ptñ.
b- ñôn vò ño aùp suaát
- Trong heä ño löôøng quoác teá SI ñôn vò ño aùp suaát laø Pascal
1N
1Pa =
1m 2
Pascal laø aùp suaát gaây ra treân dieän tích 1m2 bôûi moät löïc vuoâng goùc phaân boá ñeàu maø
toång laø 1N.
- Trong baûng ño löôøng ñöôïc pheùp cuûa Vieät Nam coøn söû duïng ñôn vò Bar
1 Bar = 100.000Pa = 100KPa
1Kpa = 1000Pa
1Mpa = 1.000.000Pa = 10Bar
Caùc ñôn vò ño aùp suaát do lòch söû ñeå laïi nhö: Atmoátphe kyõ thuaät (at):
- 1at = 98,0665Kpa
- Torr (mmHg) = 133,322Pa
- mH2O = 9,80665Kpa
Hieän nay coøn taïm ñöôïc duøng cho ñeán heát ngaøy 31-12-2005.
- ÔÛ Myõ vaø moät soá nöôùc ngöôøi ta coøn duøng ñôn vò Psi (Pound per square inch)
- Psia Ptñ; Psia = Psig + 14,7 Psi
- Psig Pd; Psig = Psia - 14,7 Psi
Trang 24 T.N.Trí
c- Phaân loaïi duïng cuï ño aùp suaát

Duïng cuï duøng ño aùp suaát ñöôïc goïi laø aùp keá. Neáu noù bieán ñoåi tín hieäu aùp suaát
thaønh tín hieäu khaùc truyeàn ñi xa goïi laø chuyeån ñoåi ño aùp suaát (Pressure
Transmitter).
Theo loaïi aùp suaát ñöôïc ño ta coù caùc loaïi aùp keá sau:
- Aùp keá aùp suaát dö duøng ño aùp suaát dö.
- Aùp keá aùp suaát tuyeät ñoái duøng ño aùp suaát tính töø ñoä khoâng tuyeät ñoái.
- Khí aùp keá duøng ño aùp suaát khí quyeån.
- Chaân khoâng keá duøng ño chaân khoâng.
- Aùp keá chaân khoâng duøng ño aùp suaát dö vaø chaân khoâng.
- Aùp keá vi sai duøng ño hieäu hai aùp suaát.
Theo nguyeân lyù laøm vieäc ngöôøi ta chia ra:
- Aùp keá chaát loûng laø loaïi aùp keá duøng coät chaát loûng ñeå ño aùp suaát.
- Aùp keá pittoâng laø aùp keá duøng nguyeân lyù thuûy löïc xaùc ñònh aùp suaát.
- Aùp keá bieán daïng laø loaïi aùp keá coù caùc phaàn töû nhaïy caûm ñaøn hoài bò bieán
daïng döôùi taùc ñoäng cuûa aùp suaát.
- Aùp keá ñieän laø loaïi aùp keá keát hôïp giöõa aùp keá bieán daïng vaø caùc maïch ñieän
ñeå bieán tín hieäu aùp suaát thaønh tín hieäu ñieän.
2/ AÙP KEÁ LOØ XO OÁNG (BOURDON)

Aùp keá loaïi naøy coù hai thaønh phaàn chính:
- Moät phaàn töû nhaïy caûm aùp suaát vaø bieán ñoåi noù thaønh tín hieäu cô hoïc.
- Moät maët soá duøng chuyeån ñoäng cô hoïc ñoù ñeå chæ thò aùp suaát.
Oáng Bourdon laø phaàn töû nhaïy caûm aùp suaát ñöôïc duøng phoå bieán trong caùc aùp keá.
Coù ñoä chính xaùc cao, tin caäy, ñôn giaûn, giaù thaønh thaáp laø yeáu toá quan troïng ñeå
ngöôøi ta söû duïng roäng raõi noù.
Oáng Bourdon laø moät oáng kim loaïi uoán thaønh
Kim chæ thò Loø xo oáng
hình troøn vaø coù maët caét ngang hình oâvan, khi
cho aùp suaát vaøo phía trong oáng truïc ngaén cuûa Maët soá
hình oâvan giaûn ra vaø truïc daøi co laïi laøm cho ñaàu Ñaàu töï do
töï do cuûa oáng giaûn ra keùo theo heä thoáng baùnh Thanh giaèng
raêng noái cô khí vôùi noù laøm chuyeån ñoäng kim chæ Baùnh raêng
thò treân maët soá coá ñònh. Hình daïng oâvan phuï hình quaït
thuoäc vaøo phaïm vi ño aùp suaát caàn ño. Vôùi aùp
suaát nhoû oâvan caøng deït. Neáu phaïm vi ño aùp suaát caøng lôùn thì tieát dieän oâvan caøng
tieán gaàn ñeán hình troøn.
Aùp keá coù theå bò hö hoûng khi ño aùp suaát vöôït quaù giôùi haïn ño cuûa noù luùc naøy oáng
quaù giaûn khoâng ñaøn hoài trôû laïi ñöôïc hoaëc bò gaõy.
Chuù yù: laép ñaët aùp keá vôùi phaïm vi ño khoâng ñuùng coù theå laøm hö hoûng noù vaø laøm
nguy hieåm cho ngöôøi vaän haønh. Ñeå ñaûm baûo ño chính xaùc
vaø an toaøn ngöôøi ta thöôøng choïn aùp keá sao cho aùp suaát
coâng taùc naèm khoaûng 2/3 thang ño.
Trong soá caùc loaïi aùp keá bieán daïng ngoaøi oáng Bourdon
ngöôøi ta coøn söû duïng nhieàu phaàn töû nhaïy caûm khaùc.
Trang 25 T.N.Trí
Ví duï: kieåu maøng hoaëc khi caàn moâmen quay lôùn ngöôøi ta duøng loø xo oáng nhieàu
voøng.
3/ CHUYEÅN ÑOÅI ÑO AÙP SUAÁT KIEÅU ÑO SÖÙC CAÊNG

Chuùng laø moät thieát bò caûm nhaän aùp suaát vaø bieán ñoåi noù thaønh tín hieäu ñieän ñeå coù
theå duøng ñöôïc trong caùc voøng ñieàu khieån ñeå ñieàu khieån caùc thoâng soá coâng ngheä.
Caûm bieán aùp suaát kieåu ño söùc caêng goàm:
- Moät maøng ñaøn hoài bò bieán daïng khi coù aùp suaát (löïc) taùc ñoäng leân noù baèng
caùch phoàng leân.
- Moät sôïi daây daãn, laù hoaëc moät lôùp tinh theå daãn ñieän ñöôïc gaén chaët leân maøng
vaø ñieän trôû cuûa noù thay ñoåi tyû leä thuaän vôùi löïc taùc ñoäng leân maøng.
- Tín hieäu ra töø boä caûm bieán aùp suaát kieåu ño söùc caêng laø tín hieäu ñieän coù theå
ño ñöôïc, tín hieäu naøy thay ñoåi theo moät caùch ñöôïc bieát tröôùc cuøng vôùi aùp
suaát taùc ñoäng leân maøng.
Öu ñieåm so vôùi caùc loaïi khaùc laø:
- Giaù thaønh thaáp, kích thöôùc nhoû.
- Ñaùp öùng nhanh
Daây tín hieäu ra
Maøng kim loaïi
Lôùp caùch ñieän
Daây hoaëc laù kim

Maøng kim loaïi loaïi
Daây tín hieäu ra
P haøn vaøo voû
- Treân hình laø moät maøng kim loaïi maø maët coøn troáng cuûa noù höôùng veà phía
taùc ñoäng cuûa aùp suaát coøn maët kia ñöôïc gaén chaët vôùi phaàn töû nhaïy caûm kieåu
ño söùc caêng vaø noù chòu taùc ñoäng cuûa aùp suaát khí quyeån. Khi aùp suaát coâng
ngheä lôùn hôn aùp suaát khí quyeån maøng seõ phoàng leân laøm cho sôïi daây ñieän
trôû bieán daïng, daây daøi hôn vaø tieát dieän ngang cuûa noù nhoû laïi, söï thay ñoåi
nhoû beù veà kích thöôùc naøy laøm ñieän trôû cuûa daây taêng leân ñuû ñeå ño.
- Moät maïch ñieän ñöôïc laép vaøo caûm bieán aùp suaát ñeå phaùt hieän söï thay ñoåi raát
nhoû cuûa ñieän trôû khi maøng bò uoán cong T/h ra
bôûi aùp suaát coâng ngheä. Boä caûm bieán aùp Nguoàn
suaát thöôøng coù 4 daây, hai daây ñöa ñieän aùp
vaøo vaø hai daây laáy tín hieäu ra. Tín hieäu ra
thöôøng ñöôïc cung caáp cho caùc boä chuyeån
ñoåi ño vaø chuyeån ñoåi tín hieäu ñieän aùp Caùc phaàn töû cuûa
thaønh tín hieäu khaùc maø caùc phaàn töû trong maïch ñieän
voøng ñieàu khieån nhaän bieát ñöôïc.
Maøng kim loaïi
- Söï thay ñoåi nhieät ñoä cuõng laøm thay ñoåi R1
cuøng vôùi ñieän trôû
ñieän trôû cuûa daây vì vaäy maïch ñieän ñöôïc
laép vaøo trong boä caûm bieán ñöôïc thieát keá
Trang 26 P T.N.Trí
ñeå loaïi boû söï thay ñoåi ñieän trôû do nhieät ñoä.
Hình beân laø moät boä caûm bieán aùp suaát kieåu ño söùc caêng coù buø aûnh höôûng nhieät ñoä.
Aùp suaát coâng ngheä taùc ñoäng leân maøng laøm cho daây ñieän trôû gaén treân noù ôû phía
khaùc bò bieán daïng vaø thay ñoåi ñieän trôû. Caùc phaàn töû ñieän ôû beân trong voû baûo veä
ñöôïc caáp nguoàn ñieän aùp vaøo vaø taïo ra ñieän aùp ra thay ñoåi khi ñieän trôû cuûa phaàn töû
nhaïy caûm kieåu ño söùc caêng thay ñoåi.
4/ BOÄ CAÛM BIEÁN AÙP SUAÁT KIEÅU ÑIEÄN DUNG

Moät tuï ñieän ñöôïc laøm töø hai maù daãn ñieän vaø hai maù naøy ñöôïc caùch ly bôûi moät lôùp
chaát ñieän moâi. Aùp duïng nguyeân lyù naøy ngöôøi ta coù theå cheá ra caùc caûm bieán ño aùp
suaát.
Bieát raèng ñieän dung cuûa moät tuï ñieän phuï thuoäc vaøo haèng soá ñieän moâi cuûa chaát
caùch ñieän, ñoä lôùn cuûa dieän tích caùc maù tuï vaø khoaûng caùch giöõa hai maù tuï.
S
C=ξ
l
Hình beân laø sô ñoà caûm bieán aùp suaát kieåu ñieän dung ñôn giaûn. Aùp suaát ñöôïc ño neùn
leân maøng kim loaïi daãn ñieän laøm cho noù tieán gaàn ñeán beà maët cuûa kim loaïi daãn ñieän
khaùc. Maøng kim loaïi daãn ñieän vaø
taám kim loaïi daãn ñieän laø hai maù Maøng daãn ñieän
cuûa tuï ñieän do ñoù khoaûng caùch
cuûa hai maù naøy thay ñoåi thì ñieän Taám daãn ñieän
dung cuûa noù thay ñoåi theo. Aùp
suaát caøng lôùn thì ñieän dung caøng
T/h ra
lôùn vì khoaûng caùch giöõa hai beà Loã thoaùt khí Giaù ñôõ khoâng
maët daãn ñieän giaûm xuoáng. Caûm daãn ñieän
bieán loaïi naøy thöôøng coù ren hoaëc
maët bích ñeå laép vaøo caùc thieát bò coâng ngheä. Caùc maïch ñieän taïo ra tín hieäu ra döôùi
daïng doøng ñieän hoaëc ñieän aùp tyû leä thuaän vôùi aùp suaát ñöôïc ño.
Moät öùng duïng khaùc cuûa caûm bieán kieåu ñieän dung ño aùp suaát vi sai
Ñeå ño aùp suaát vi sai ngöôøi ta CD
laép giöõa hai beà maët C1, C2
Giaù ñôõ khoâng daãn
moät maøng daãn ñieän CD taïo Maøng kim loaïi
ñieän
ra hai tuï ñieän, do caûm bieán cacbon
C1 C2
ñieän dung phuï thuoäc vaøo vaät
lieäu laøm chaát ñieän moâi giöõa
P1 P2
hai maù tuï ñieän neân caàn phaûi G G
1 2
caùch ly moâi tröôøng ñieän moâi Maøng hoäp Maøng hoäp

vôùi chaát loûng coâng ngheä. caùch ly 1 caùch ly 2
Hình treân maøng hoäp caùch ly
1 vaø maøng hoäp caùch ly 2 Beà maët daãn Beà maët daãn
ñieän 1 ñieän 2
ñöôïc noái vôùi khe hôû giöõa hai
tuï ñieän baèng oáng mao daãn.
Toaøn boä khoang beân trong chöùa ñaày chaát loûng ñieän moâi. Khi aùp suaát coâng ngheä 1
vaø 2 khaùc nhau maøng kim loaïi CD dòch chuyeån veà phía coù aùp suaát thaáp hôn. Neáu
Trang 27 T.N.Trí
aùp suaát P1 > P2 maøng kim loaïi seõ bò uoán cong veà phía maøng 2 vaø khe hôû giöõa
maøng kim loaïi CD vaø beà maët daãn ñieän C2 trôû neân nhoû hôn. Vì khoaûng caùch giöõa
maøng CD vaø beà maët C2 giaûm neân ñieän dung tuï ñieän naøy taêng leân. Ngöôïc laïi
khoaûng caùch giöõa CD vaø C1 taêng leân neân ñieän dung tuï naøy giaûm xuoáng. Neáu P1 =
P2 thì khoaûng caùch töø maøng CD ñeán hai beà maët baèng nhau.
Moät vaøi caûm bieán ñieän dung söû duïng chaát loûng nhö daàu laøm chaát ñieän moâi. Chaát
ñieän moâi ñöôïc naïp ñaày qua loã nhoû sau ñoù ñöôïc bít laïi. Neáu chaát ñieän moâi laø chaát
loûng vaø P1 = P2 thì maøng khoâng dòch chuyeån vaøo beân trong vì chaát loûng khoâng bò
neùn maøng chæ dòch chuyeån khi P1 khaùc P2 , vôùi chaát ñieän moâi laø khoâng khí (khí
neùn ñöôïc) vaø P1, P2 taêng baèng nhau caùc maøng seõ chuyeån ñoäng vaøo beân trong baèng
nhau vaø giaù trò cuûa moãi tuï ñieän cuõng taêng baèng nhau.
BAØI 10 – ÑO MÖÙC
1/ CAÙC LOAÏI DUÏNG CUÏ ÑO MÖÙC
Ñöôïc duøng ño möùc cuûa chaát loûng hoaëc chaát raén ôû daïng boät moät caùch lieân tuïc hoaëc
ñeå xaùc ñònh khi vaät lieäu ñaït ñeán nhöõng giôùi haïn cho pheùp.
Lyù do ñeå söû duïng duïng cuï ño möùc trong voøng ñieàu khieån laø:
- Baûo ñaûm raèng möùc ñöôïc duy trì trong phaïm vi laøm vieäc lyù töôûng ñeå coù ñöôïc
hieäu quaû toái ña.
- Ñeå kích hoaït heä thoáng baùo ñoäng raèng möùc ñeán ngöôõng nguy hieåm vaø ñoùng
caùc van.
- Ñeå khôûi ñoäng maùy bôm vaø môû van khi beå chöùa ñaït ñeán möùc cao. Coù raát
nhieàu coâng ngheä ñöôïc aùp duïng trong voøng ñieàu khieån ñeå ño vaø ñieàu chænh
möùc vaät lieäu trong beå chöùa. Loaïi caûm bieán ñöôïc duøng phuï thuoäc caùc yeáu toá
nhö: kích thöôùc, hình daùng beå chöùa, nhieät ñoä, aùp suaát laøm vieäc vaø caùc ñaëc
tính cuûa vaät lieäu. Ta coù moät soá phöông phaùp ño möùc sau:
• Ño möùc baèng aùp keá vaø aùp keá vi sai.
• Ño möùc baèng phöông phaùp suûi boït.
• Ño möùc baèng phao noåi.
• Ño möùc baèng phao tieâu. Van môû thoâng ra
• Ño möùc kieåu ñieän dung. khí quyeån
• Ño möùc kieåu daãn ñieän.
• Ño möùc baèng sieâu aâm vaø
raña.
• Vaø caùc thieát bò ño möùc moät
ñieåm.
3m
0,3 Kg/cm2
2/ ÑO MÖÙC BAÈNG AÙP KEÁ VAØ AÙP KEÁ VI SAI
Hình döôùi laø moät ví duï veà vieäc ño
aùp suaát ñeå xaùc ñònh möùc trong beå 300
Caûm bieán
chöùa. ño aùp
Chæ thò möùc
Aùp suaát thuûy tónh baèng tích soá giöõa
tæ troïng chaát loûng vaø chieàu cao coät nöôùc.
Trang 28 T.N.Trí
PTT
PTT = ρ × h h=
ρ
Neáu tæ troïng khoâng thay ñoåi thì khi ño aùp suaát ta coù theå bieát ñöôïc chieàu cao h.
Chuù yù: vì van ôû phía treân beå
chöùa môû neân aùp suaát khí quyeån conø taùc ñoäng leân beà maët cuûa chaát loûng. Tuy nhieân
vì ñoàng hoà ño aùp suaát dö chöù khoâng phaûi aùp 2 Kg/cm2
suaát tuyeät ñoái neân ñoàng hoà chæ cho bieát aùp
suaát thuûy tónh cuûa coät chaát loûng. Van ñoùng kín
Giaû söû trong boàn chöùa nöôùc vaø coù möùc cao
3m ta coù aùp suaát thuûy tónh PTT laø:
P = 1g/cm3 . 3m
N2
1g = 0,001Kg Chæ thò möùc
1m = 100cm
P = 0,3Kg/cm2 ≈ 0,3Bar 300 3m
2,3 Kg/cm2
Aùp keá treân hình cho ta bieát keát quaû baèng
0,3Bar.
L H
Boä caûm bieán ño aùp suaát göûi tín hieäu ñeán boä
chæ thò möùc ñöôïc khaéc ñoä ñôn vò cm.
Vaäy boä chæ thò möùc chuyeån ñoåi tín hieäu aùp
suaát thaønh tín hieäu möùc. Neáu tín hieäu naøy ñöôïc göûi ñeán moät boä ñieàu khieån noù coù
theå ñöôïc duøng ñeå kích hoaït van ñeå ñieàu khieån möùc trong beå chöùa.
Hình beân cho thaáy cuøng moät beå chöùa nhö tröôùc nhöng coù söû duïng aùp suaát khí N2 .
Trong ví duï naøy caàn phaûi tröø ñi aùp suaát do khí N2 taùc ñoäng leân beà maët cuûa nöôùc.
Ñeå xaùc ñònh möùc baèng caùch söû duïng phaàn töû nhaïy caûm aùp suaát, tröôøng hôïp naøy
ñoøi hoûi phaûi ño baèng aùp keá vi sai.
Aùp keá ôû ñaùy bình ño ñöôïc 2,3Bar, ôû treân bình ño ñöôïc 2Bar. Söï khaùc nhau giöõa aùp
suaát ôû ñaùy vaø ñænh laø 0,3Bar boä caûm bieán aùp suaát vi sai göûi tín hieäu ñeán baèng soá
ñeå chæ thò möùc ôû ñôn vò cm.
3/ ÑO MÖÙC BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP SUÛI BOÏT

Phöông phaùp suûi boït coù theå duøng ño
Van tieát löu
lieân tuïc möùc hoaëc kích hoaït moät
coâng taéc khi möùc ñaït ñeán ñieåm ñaët. Khí neùn
Caûm bieán
Chuùng laøm vieäc döïa treân cuøng moät ño aùp
nguyeân lyù nhö ño aùp suaát ñaùy beå
chöùa. Loã thoâng
hôi
- Moät oáng vôùi ñaàu hôû ñöôïc ñöa vaøo
beå chöùa ñeán caùch ñaùy 75mm (vaøi 3m
inch), khí neùn laø khoâng khí hoaëc N2
,hoaëc loaïi khí naøo khaùc khoâng coù Chaát loûng
phaûn öùng hoùa hoïc vôùi chaát loûng coâng coâng ngheä
ngheä ñöôïc cung caáp cho oáng ôû aùp
suaát cao hôn aùp suaát thuûy tónh cao
nhaát coù theå ño ñöôïc. Khi caùc boït khí
Trang 29 T.N.Trí
thoaùt ra khoûi ñaàu hôû cuûa oáng khí neùn thì aùp suaát trong oáng baèng vôùi aùp suaát thuûy
tónh cuûa chaát loûng trong beå chöùa. Baèng caùch giöõ cho löu löôïng khí raát thaáp, aùp suaát
trong oáng ôû ñieåm maø ôû ñoù caûm bieán aùp suaát ñöôïc noái vaøo gioáng nhö ôû ñaùy oáng.
Khi möùc chaát loûng trong beå chöùa thay ñoåi aùp suaát khí thoaùt ra khoûi oáng thay ñoåi tyû
leä thuaän vôùi möùc chaát loûng. Neáu beå chöùa coù aùp suaát thì phaûi duøng boä caûm bieán aùp
suaát vi sai ñeå xaùc ñònh söï khaùc nhau giöõa aùp suaát trong oáng
vaø aùp suaát hôi treân beà maët chaát loûng.
Moät soá nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø:
- Ñoä chính xaùc bò haïn cheá.
- Moät chaát khoâng phaûi moät phaàn cuûa coâng ngheä ñöôïc ñöa vaøo vaät lieäu coâng
ngheä.
- Boä caûm bieán khoâng thöôøng xuyeân bò taùc ñoäng cuûa vaät lieäu coâng ngheä nhöng
neáu aùp suaát khí neùn bò maát thì aùp suaát coâng ngheä coù theå ñi ngöôïc trôû vaøo oáng
laøm aûnh höôûng ñeán ñoä chính xaùc vaø coù theå laøm hö hoûng boä caûm bieán cuõng nhö
taïo ra moâi tröôøng khoâng an toaøn.
4/ ÑO MÖÙC BAÈNG PHAO NOÅI

Phao noåi thöôøng ñöôïc duøng ño möùc, theå tích vaø troïng löôïng cuûa phao ñöôïc tính
sao cho noù luoân noåi treân beà maët cuûa moät chaát loûng hoaëc treân moät maët phaân caùch
giöõa hai chaát loûng vôùi maät ñoä khaùc nhau. Coù 4 loaïi cô baûn cuûa ño möùc kieåu phao
noåi.
- Phao vaø daây caùp: phao noåi treân maët chaát loûng vaø ñöôïc noái vôùi moät daây caùp daãn
ñeán moät boä phaän chæ thò hoaëc moät cô caáu caûm bieán vò trí.
- Phao töø tính: phao noåi treân moät truïc vaø moät cô caáu cô hoïc hoaëc ñieän töû ôû beân
trong truïc caûm nhaän vò trí cuûa phao.
- Phao ñöôïc noái vôùi moät caùnh tay ñoøn ñeå kích hoaït moät coâng taéc.
- Phao vôùi coâng taéc ñöôïc buoäc ôû ñaàu caùp.
a- Phao vaø caùp
Hình beân laø heä thoáng phao vaø caùp ñôn giaûn noù
chæ cho chæ thò baèng maét veà möùc chaát loûng. Vì heä cm
thoáng naøy khoâng coù tín hieäu ra ngoaøi, vò trí cuûa
quaû caân treân moät thöôùc, noù khoâng theå ñöôïc duøng Quaû caân
nhö boä caûm bieán trong voøng ñieàu khieån. Phao
ñöôïc noái vôùi quaû caân beân ngoaøi beå chöùa bôûi moät
sôïi daây caùp chaïy qua moät boä buly. Khi phao leân
xuoáng theo beà maët cuûa chaát loûng vò trí cuûa quaû caân thay ñoåi vaø chæ möùc treân thöôùc
ño.
Caûm bieán vò trí vaø
Ñoái vôùi loaïi heä thoáng naøy ñeå cung caáp
Nguoàn ñieàu khieån caùp
moät tín hieäu ra trong phoøng ñieàu khieån
T/h Tang troáng
caàn coù moät maïch ñieän töû ñeå caûm nhaän
söï chuyeån ñoäng cuûa daây caùp vaø Daây caùp
chuyeån noù thaønh tín hieäu möùc, hình
döôùi cho thaáy moät caûm bieán nhö theá:
- Maïch ñieän töû vaø ñoäng cô giöõ ñoä
Trang 30 T.N.Trí
caêng cuûa caùp sao cho phao khoâng bò nhaác ra khoûi beà maët, caùc maïch ñieän töû
cung caáp tín hieäu ra tyû leä vôùi vò trí cuûa phao.
- Loaïi heä thoáng naøy khoâng laøm vieäc toát khi beà maët chaát loûng bò xaùo troän hoaëc
chaát loûng coù theå dính vaøo caùp.
b- Phao töø tính
Hình döôùi laø heä thoáng ño möùc laøm vieäc theo nguyeân lyù töø tính, phaàn caûm bieán
tang troáng gioáng nhö hình tröôùc. Cuïc nam chaâm bò daãn beân trong moät oáng (khoâng
töø tính) chuyeån ñoäng leân xuoáng cuøng vôùi phao töø, cuïc nam chaâm naøy ñöôïc noái vôùi
ñaàu caùp, vò trí cuûa caùp ñöôïc caûm nhaän bôûi boä caûm bieán vò trí cuïc nam chaâm vaø
ñieàu khieån caùp, cho tín hieäu ra tyû leä thuaän vôùi möùc trong beå chöùa. Moät vaøi heä
thoáng phao töø khoâng söû duïng cuïc nam chaâm bò daãn thay vaøo ñoù vò trí cuûa phao töø
coù theå ñöôïc phaùt hieän baèng caùc
Caûm bieán vò trí vaø
phöông phaùp ñieän vaø ñieän töû khaùc
Nguoàn ñieàu khieån caùp
nhau, trong ñoù coù:
T/h Tang troáng
- Soùng sieâu aâm hoaëc soùng ñieän töø
truyeàn xuoáng döôùi theo oáng. Daây caùp
- Moät daõy caùc coâng taéc töø ñöôïc boá Cuïc nam chaâm
bò daãn
trí lieân tuïc doïc theo phía beân
trong cuûa oáng. Phao töø
- Cuõng gioáng nhö caùc loaïi caûm bieán
khaùc caùc heä thoáng phao coù caùc phaàn töû cô baûn gioáng nhau vaø söû duïng caùc
nguyeân lyù töông töï nhau nhöng coù raát nhieàu söï theå hieän khaùc nhau tuøy thuoäc
vaøo yeâu caàu cuï theå cuûa coâng ngheä vaø thieát keá cuûa nhaø saûn xuaát.
c- Phao vôùi caùnh tay ñoøn
Hình beân laø moät ví duï
Coâng taéc hoaëc
veà moät thieát bò caûm Maët bích caûm bieán chuyeån
bieán möùc vôùi phao vaø ñoäng
caùnh tay ñoøn ñieån Truïc meàm
hình loaïi caûm bieán Ñaàu noái
ñieän
naøy thöôøng ñöôïc laép Phao
beân thaønh beå chöùa
hoaëc trong ñoaïn oáng Phaàn daùt moûng
thoâng vôùi beå chöùa.
Chuùng coù theå ñöôïc noái vôùi:
- Moät boä chæ thò treân moät thang khaéc ñoä baèng cô hoïc.
- Ñeán caùc thieát bò nhö maùy ghi, maùy baùo ñoäng, coâng taéc maùy bôm baèng ñieän töû.
- Thieát bò ghi hoaëc van trong phoøng ñieàu khieån baèng khí neùn.
Phaàn daùt moûng laøm taêng ñoä meàm deûo cuûa caùnh tay ñoøn theo höôùng chuyeån ñoäng
cuûa phao.
Caùc phao trong loaïi duïng cuï naøy thöôøng laø quaû caàu kim loaïi roãng. Loaïi kim loaïi
phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä, aùp suaát vaø baûn chaát cuûa vaät lieäu trong beå chöùa. Thoâng
thöôøng duøng: ñoàng, nhoâm, theùp khoâng ræ vaø niken. Phao naèm treân beà maët chaát
loûng ôû vò trí ngaäp moät phaàn, khi möùc leân hoaëc xuoáng phao dòch chuyeån vaø laøm
caùnh tay ñoøn chuyeån ñoäng.
Trang 31 T.N.Trí
Heä thoáng phao vaø caùnh tay ñoøn chæ coù theå xaùc ñònh ñöôïc möùc trong phaïm vi raát
nhoû do ñoù thöôøng ñöôïc söû duïng nhö rô le möùc.
d- Phao vôùi caùc tieáp ñieåm
phao vôùi hai tieáp ñieåm vaø coù
chöùa thuûy ngaân coù theå ñöôïc noái
vôùi beå chöùa baèng moät sôïi caùp
meàm vaø coù theå duøng ñeå xaùc
ñònh möùc trong beå chöùa khi
chuùng ñaït ñeán nhöõng giaù trò maø
ôû ñoù tieáp ñieåm ñoùng hoaëc môû.
Loaïi caûm bieán naøy khoâng theå
duøng ñeå xaùc ñònh möùc lieân tuïc
nhöng noù laø coâng cuï ñôn giaûn
ñeå taïo ra tín hieäu khi möùc ñaït
giaù trò cao hoaëc thaáp. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp caùc tieáp ñieåm thuûy ngaân naøy
khoâng theå ñöôïc duøng tröïc tieáp ñieàu khieån caùc maùy bôm hoaëc caùc thieát bò coâng
suaát lôùn khaùc. Thoâng thöôøng chuùng chæ ñieàu khieån heä thoáng rô le kích hoaït maùy
bôm vaø caùc maùy khaùc.
5/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU CHIEÁM CHOÃ (PHAO TIEÂU)

Nguyeân lyù laøm vieäc loaïi caûm bieán naøy döïa vaøo ñònh luaät Acximeùt. Ñònh luaät naøy
phaùt bieåu nhö sau: “Khi moät vaät chieám choã cuûa moät chaát loûng hoaëc chaát khí seõ bò
chaát loûng hoaëc chaát khí ñaåy leân vôùi moät
löïc ñuùng baèng khoái löôïng cuûa phaàn chaát
loûng hoaëc chaát khí maø noù chieám choã”.
Vaät chieám choã trong duïng cuï naøy laø moät
thanh kim loaïi hình truï daøi. Ñoä daøi cuûa
vaät chieám choã phuï thuoäc vaøo phaïm vi
möùc maø ta caàn kieåm soaùt. Vaät chieám choã
naøy ñöôïc nhuùng vaøo trong chaát loûng vaø
qua moät heä thoáng caùnh tay ñoøn noái ñeán
boä phaän bieán ñoåi. Caûm bieán ño möùc loaïi
naøy coù theå laép tröïc tieáp trong beå chöùa
hoaëc trong ñoaïn oáng thoâng vôùi beå chöùa.
Phaïm vi ño cuûa loaïi duïng cuï naøy ñöôïc
xaùc ñònh baèng chieàu daøi cuûa vaät chieám
choã. Khi möùc chaát loûng ôû phía döôùi vaät chieám choã thì caùnh tay ñoøn chòu toaøn boä
troïng löôïng cuûa vaät chieám choã vaø möùc luùc naøy baèng 0. khi möùc daâng leân xung
quanh vaät chieám choã theo ñònh luaät Acximeùt vaät chieám choã seõ maát ñi moät phaàn
troïng löôïng vì chaát loûng coâng ngheä ñaåy noù leân. Caùnh tay ñoøn seõ chòu caøng ngaøy
caøng ít troïng löôïng cuûa vaät chieám choã theo möùc ñoä daâng leân cuûa chaát loûng laøm
cho chæ thò möùc hoaëc tín hieäu ra cuûa boä caûm bieán thay ñoåi tyû leä thuaän vôùi söï thay
ñoåi cuûa möùc chaát loûng. Khi möùc daâng leân ñeán ñænh cuûa vaät chieám choã thì möùc seõ
laø 100% phaïm vi ño cuûa vaät chieám choã.
Trang 32 T.N.Trí
Duïng cuï ño möùc kieåu chieám choã phaûi ñöôïc hieäu chuaån phuø hôïp vôùi tyû troïng chaát
loûng ñöôïc ño.
6/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU ÑIEÄN DUNG

Ñieän dung laø moät ñaïi löôïng bieåu hieän ñoä lôùn cuûa ñieän tích maø moät tuï ñieän coù theå
chöùa ñöôïc. Tuï ñieän ñöôïc laøm töø hai beà maët daãn ñieän ñöôïc phaân caùch bôûi moät lôùp
ñieän moâi (khoâng daãn ñieän). Caûm bieán ñieän dung coù theå ñöôïc duøng ñeå caûm nhaän
möùc cuûa caû chaát loûng laãn chaát raén.
Hình beân laø ñaàu ño ñieän dung ñöôïc duøng ñeå ño möùc trong beå
chöùa. Ñaàu ño taùc ñoäng nhö moät maù tuï ñieän vaø thaønh kim loaïi
cuûa beå chöùa taïo neân maù thöù hai. Coù söï khaùc nhau khaù lôùn giöõa
haèng soá ñieän moâi cuûa khoâng khí hoaëc hôi vaø haèng soá ñieän moâi
cuûa chaát loûng hoaëc chaát raén coâng ngheä. Khi ño möùc lieân tuïc giaù
trò ñieän dung taêng khi möùc cuûa vaät lieäu coâng ngheä taêng. Boä caûm
bieán ghi nhaän söï thay ñoåi cuûa ñieän dung theo söï thay ñoåi cuûa
möùc vaø chuyeån ñoåi noù thaønh tín hieäu ñieän töông öùng coù theå
ñöôïc duøng ñeå kích hoaït moät heä thoáng baùo ñoäng, caùc coâng taéc hoaëc cho voøng ñieàu
khieån.
Ñaàu ño ñieän dung coù phaïm vi ño baèng chieàu daøi cuûa noù.
Yeáu toá quan troïng caàn tính ñeán khi söû duïng ñaàu ño ñieän dung laø ñoä daãn ñieän cuûa
vaät lieäu coâng ngheä. Ñaàu ño ñieän dung laøm vieäc vôùi caû chaát loûng daãn ñieän vaø
khoâng daãn ñieän. Tuy nhieân khi ño chaát loûng daãn ñieän ñaàu ño phaûi ñöôïc boïc moät
lôùp caùch ñieän ñeå vaät lieäu coâng ngheä khoâng laøm ñoaûn maïch hieäu öùng ñieän dung.
Ñaàu ño thöôøng ñöôïc boïc moät lôùp khoâng daãn ñieän nhö teflon ñeå caûi thieän ñoä chính
xaùc.
Coù hai yeáu toá khaùc cuõng aûnh höôûng ñeán keát quaû ño:
- Nhieät ñoä taêng laøm giaûm haèng soá ñieän moâi.
- Neáu thaønh phaàn cuûa vaät lieäu hoaëc kích thöôùc caùc haït cuûa vaät lieäu thay ñoåi
haèng soá ñieän moâi seõ bò aûnh höôûng.
S
C=ξ
l
Nhöõng vaät lieäu khaùc nhau coù haèng soá ñieän moâi khaùc nhau neáu thaønh phaàn cuûa
moät chaát maø ta ño möùc thay ñoåi thì boä caûm bieán phaûi ñöôïc hieäu chuaån laïi.
Neáu thaønh beå chöùa khoâng phaúng ví duï coù hình troøn thì ta phaûi duøng hai ñaàu ño.
Luùc naøy hai ñaàu ño laø hai maù cuûa tuï ñieän. Ñeå ñaûm baûo ñoä chính xaùc khoaûng caùch
cuûa hai ñaàu ño phaûi hoaøn toaøn nhö nhau trong suoát phaïm vi ño.
Neáu thaønh beå chöùa khoâng phaûi laø vaät lieäu daãn ñieän ngöôøi ta coù theå ñaët ñaàu ño vaøo
trong moät oáng thaúng ñöùng vaø oáng naøy taùc ñoäng nhö maù tuï ñieän thöù hai.
7/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU DAÃN ÑIEÄN

Vieäc ño möùc baèng ñaàu ño daãn ñieän döïa treân nhaân toá laø raát nhieàu chaát loûng daãn
ñieän toát. Nhöõng ñaàu ño naøy ñöôïc duøng cho coâng taéc ñoùng môû van ñieän töø, maùy
bôm. Moät ñieän cöïc kim loaïi ñöôïc laép beân trong beå chöùa ñeán ñieåm ñaët. Khi möùc
chaát loûng daâng leân chaïm ñeán ñaàu ño noù seõ ñoùng maïch ñieän giöõa ñaàu ño vaø beå
chöùa kim loaïi laøm vieäc nhö moät maïch tieáp ñaát. Khi ñieàu naøy xaûy ra caùc maïch ñieän
Trang 33 T.N.Trí
töû seõ ñoùng hoaëc môû van ñieàu khieån. Caùc boä caûm bieán möùc daãn ñieän chæ laøm vieäc
vôùi vaät lieäu coâng ngheä daãn ñieän.
Ñieåm möùc ñöôïc ño hoaëc ñieàu khieån baèng caûm bieán daãn ñieän phuï thuoäc vaøo vò trí
cuûa ñaàu ño.
Neáu beå chöùa khoâng phaûi laø kim loaïi ngöôøi ta boå xung moät ñieän cöïc nöõa laøm vieäc
nhö laø daây tieáp ñaát. Caûm bieán ñieän daãn coù theå cheá taïo vôùi nhieàu ñaàu ño coù ñoä daøi
khaùc nhau.
8/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC RAÑA VAØSIEÂU AÂM

Truyeàn tröïc tieáp soùng ñieän töø hoaëc soùng aâm ñeán beà maët cuûa chaát loûng hoaëc chaát
raén caàn ño. Haønh trình cuûa soùng aâm vôùi vaän toác khoaûng 340m/s trong khoâng khí
vaø haønh trình cuûa soùng raña vôùi vaän toác 300.000Km/s . Trong caùc heä thoáng sieâu
aâm vaø xung raña, boä caûm bieán ño thôøi gian töø luùc phaùt ñi cho ñeán khi thu ñöôïc tín
hieäu phaûn xaï töø beà maët caàn ño. Neáu toác ñoä truyeàn vaø thôøi gian troâi qua ñöôïc bieát
thì khoaûng caùch töø boä caûm bieán ñeán beà maët coù theå tính ñöôïc.
Caûm bieán raña vaø sieâu aâm khoâng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi vaät lieäu coâng ngheä vaø noù
ñaëc bieät caàn thieát khi ño lieân tuïc möùc cuûa caùc chaát sau:
- Vaät lieäu axít vaø kieàm maïnh coù khaû naêng laøm hö hoûng caùc loaïi duïng cuï khaùc.
- Caùc vaät lieäu coù tính maøi moøn cao.
- Caùc vaät lieäu coù ñoä nhôùt cao hoaëc dính vaø coù theå tích tuï treân nhöõng duïng cuï
loaïi khaùc.
a- boä caûm bieán möùc kieåu sieâu aâm Ñaàu phaùt vaø thu soùng
Hoaït ñoäng nhö moät maùy phaùt vaø maùy sieâu aâm
thu, caùc xung vaø soùng sieâu aâm ñöôïc
phaùt ñi töø moät tinh theå aùp ñieän ñeán beà Soùng phaûn xaï
maët vaø phaûn xaï trôû laïi (tinh theå aùp
ñieän seõ dao ñoäng khi chòu taùc ñoäng
15m
cuûa moät tín hieäu ñieän xoay chieàu taàn
soá cao vaø taïo ra soùng sieâu aâm). Ví duï
ñeå ñi heát quaûng ñöôøng töø ñaàu phaùt Soùng phaùt
ñeán beà maët vaø sau ñoù quay trôû laïi maùy
thu soùng sieâu aâm seõ ñi heát 0,06s . Ñoä
chính xaùc cuûa caûm bieán ño möùc kieåu Anten
sieâu aâm bò aûnh höôûng bôûi boït, buïi vaø
hôi ñaäm ñaëc. Noù cuõng khoâng thích
Soùng phaûn xaï
hôïp cho nhöõng beå chöùa nhoû vì caùc
tieáng voïng laøm sai leäch keát quaû ño.
B- BOÄ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU RAÑA Chuøm tia phaùt ñi

Caûm bieán ño möùc kieåu raña coù hai
loaïi: loaïi phaùt xung vaø loaïi soùng ñieàu
taàn (FMCW). Khi söû duïng caûm bieán
Trang 34 T.N.Trí
raña, soùng raña ñöôïc sinh ra bôûi moät maùy phaùt vaø ñöôïc göõi ñi qua moät anten. Thôøi
gian cuûa soùng raña töø luùc phaùt ra ñeán luùc nhaän laïi ñöôïc laø khoaûng 1 phaàn trieäu so
vôùi soùng aâm.
Caûm bieán raña khoâng bò aûnh höôûng bôûi söï thay ñoåi tyû troïng, maät ñoä hôi treân beà
maët, boït hoaëc nhieät ñoä, ñoä chính xaùc cao, giaù thaønh vaän haønh vaø baûo döôõng thaáp.
Caùc heä thoáng xung laøm vieäc gioáng nhö caùc thieát bò sieâu aâm vaø ño thôøi gian maø caùc
xung ñi ñöôïc töø luùc phaùt ra ñeán luùc quay trôû laïi. Vôùi caùc caûm bieán xung tieáng
voïng töø caùc chöôùng ngaïi vaät trong beå chöùa nhö: thang, nhöõng taám kim loaïi ôû treân
thaønh beå vaø baûn thaân thaønh beå coù theå laøm aûnh höôûng ñeán ñoä chính xaùc.
Caùc caûm bieán raña ñieàu taàn khoâng tính toaùn möùc baèng caùch ño thôøi gian vaø ít bò
aûnh höôûng bôûi tieáng voïng. Caùc thieát bò ñieàu taàn so saùnh tín hieäu phaùt ñi vôùi tín
hieäu quay veà vaø phaân tích baèng maïch ñieän töû nhöõng söï thay ñoåi trong soùng gaây
neân bôûi söï phaûn xaï töø beà maët veà ñeå xaùc ñònh möùc. Ñoä chính xaùc cuûa caû hai loaïi
caûm bieán raña coù theå ñöôïc caûi thieän baèng caùch taïo ra caùc chuøm tia heïp. Chuøm tia
seõ trôû neân heïp hôn vaø hoäi tuï hôn khi taàn soá cuûa soùng taêng leân.
9/ MOÄT SOÁ RÔ LE MÖÙC KHAÙC

a- Loaïi sieâu aâm
Loaïi rô le naøy goàm hai tinh theå aùp ñieän laép ñoái xöùng
nhau vaø moät trong hai caùi laø maùy phaùt caùi coøn laïi laø
maùy thu. Khi khoâng coù chaát loûng ôû khe hôû giöõa chuùng
thì soùng sieâu aâm khoâng ñeán hoaëc ñeán ñaàu thu raát ít töø Tinh theå
aùp ñieän
maùy phaùt. Khi chaát loûng laép ñaày giöõa hai tinh theå thì
cöôøng ñoä soùng sieâu aâm thu ñöôïc taêng leân nhieàu, caùc
maïch ñieän töû caûm nhaän ñöôïc söï taêng leân naøy vaø kích
hoaït rô le ñeå ñöa tín hieäu ra maïch ñieàu khieån (soùng
sieâu aâm truyeàn trong khoâng khí nhoû hôn trong chaát
loûng vaø chaát raén).
b- Loaïi rung
Rô le naøy laøm vieäc gioáng nhö moät aâm thoa, hai ngaïnh
cuûa noù ñöôïc laøm rung bôûi moät tinh theå thaïch anh. Khi
möùc chaát loûng daâng leân ñeán caùc ngaïnh söï rung chaäm
laïi hoaëc döøng haún. Caùc maïch ñieän töû trong rô le möùc
xaùc ñònh thôøi ñieåm maø caùc ngaïnh khoâng coøn rung ôû
taàn soá bình thöôøng nghóa laø möùc chaát loûng ñaõ chaïm
ñeán caùc ngaïnh.
c- Caùnh guoàng
Loaïi duïng cuï naøy thöôøng duøng vôùi caùc chaát raén ôû
daïng haït hoaëc boät. Caùnh guoàng quay lieân tuïc cho ñeán
khi vaät lieäu coâng ngheä daâng leân ñeán möùc laøm caûn trôû
söï quay cuûa caùnh guoàng. Khi caùnh guoàng döøng quay
ñoäng cô ngöøng chaïy, ôû ñieàu kieän ngöøng chaïy ñoäng cô
quay vaøi ñoä vaø aán leân moät coâng taéc. Neáu möùc vaät
lieäu giaûm xuoáng caùnh guoàng laïi quay trôû laïi vaø nhaû coâng taéc ra.
Trang 35 T.N.Trí
BAØI 11 – ÑO LÖU LÖÔÏNG
1/ LÖU LÖÔÏNG VAØ LÖU TOÁC (TOÁC ÑOÄ DOØNG CHAÛY)
Raát nhieàu duïng cuï ñöôïc phaùt trieån ñeå ño löu löôïng, noù laø moät trong nhöõng loaïi
thieát bò phöùc taïp nhaát trong ñieàu khieån coâng ngheä. Ñeå ño löu löôïng ngöôøi ta döïa
vaøo nhieàu nguyeân lyù khaùc nhau nhö: rotamet, aùp suaát vi sai, vortex, töø tröôøng,
chieám choã (PD), tuoác bin, ño khoái löôïng, nhieät . . .
Moät trong nhöõng öùng duïng phoå bieán nhaát cuûa caûm bieán löu löôïng laø xaùc ñònh löu
löôïng cuûa vaät lieäu ñi qua moät oáng coù kích thöôùc bieát tröôùc. Löu löôïng laø löôïng
chaát loûng, chaát khí hoaëc thaäm chí chaát raén ôû daïng boät chuyeån ñoäng trong moät
khoaûng thôøi gian naøo ñoù.
Duïng cuï ño löu löôïng coù theå ño:
- Löu löôïng dung tích: QV = V(m3) / t(s)
- Löu löôïng khoái löôïng: Qm = M(Kg) / t(s)
- Löu toác: W = L(m) / t(s)
Phöông trình cô baûn cuûa löu löôïng laø:
QV = F.W L
V = F.L W
W = L / t2 – t1 L = W.( t2 – t1 ) F
V = F.W.( t2 – t1 )
QV = V / t2 – t1 = F.W (F: tieát dieän oáng) t1 t2
2/ CAÙC YEÁU TOÁ CAÀN TÍNH ÑEÁN

a-Moái quan heä giöõa aùp suaát vaø toác ñoä
Toång naêng löôïng cuûa baát kyø doøng chaûy
naøo ñeàu ñöôïc laøm töø 3 thaønh phaàn: aùp P1
P2
P1 > P2
W1 < W2
suaát, toác ñoä vaø ñoä cao. Ñoä lôùn cuûa moãi
W1
thaønh phaàn coù theå thay ñoåi nhöng toång
W2
naêng löôïng vaãn nhö nhau cho ñeán khi naêng

löôïng bò laáy ñi hoaëc boå xung vaøo chaát loûng, ví duï: moät ly nöôùc ñeå treân maët baøn
khoâng coù aùp suaát hoaëc toác ñoä nhöng noù coù ñoä cao, neáu roùt xuoáng ñaát chaát loûng seõ
chuyeån naêng löôïng cuûa ñoä cao thaønh toác ñoä. Khi noù chaïm xuoáng maët ñaát thì
khoâng coøn toác ñoä hoaëc ñoä cao nhöng noù taïo ra moät löïc lôùn vì naêng löôïng toác ñoä ñaõ
ñöôïc chuyeån thaønh aùp suaát. Khi löïc va chaïm ñaõ ñöôïc truyeàn heát cho ñaát nöôùc haàu
nhö heát naêng löôïng. Doøng chaûy ñi qua oáng cuõng phaûn öùng töông töï nhö vaäy. Neáu
moät doøng löu löôïng dung tích bò eùp chaûy qua moät ñöôøng oáng nhoû hôn thì toác ñoä
cuûa noù taêng leân vaø aùp suaát giaûm xuoáng vì löu chaát chuyeån moät phaàn naêng löôïng
cuûa aùp suaát thaønh moät phaàn naêng löôïng cuûa toác ñoä. Neáu löu löôïng dung tích vaãn
nhö nhau thì aùp suaát seõ thaáp hôn khi löu chaát chuyeån ñoäng vôùi toác ñoä nhanh hôn.
b- Ñoä nhôùt
Ñoä nhôùt laø ñaïi löôïng ño söï ma saùt beân trong cuûa vaät chaát noù laøm aûnh höôûng ñeán
söï chuyeån ñoäng cuûa chaát ñoù khi noù chaûy qua oáng. Ñoä nhôùt cuûa moät chaát caøng cao
thì noù caøng caûn trôû doøng chaûy. Ví duï nhö daàu thoâ coù ñoä nhôùt cao (nhaát laø khi nhieät
ñoä thaáp), nöôùc coù ñoä nhôùt thaáp.
Trang 36 T.N.Trí
c- Maät ñoä (tæ troïng)

Laø tæ soá giöõa troïng löôïng vaø dung tích cuûa moät vaät lieäu, ñôn vò: Kg/m3; g/cm3.
Ví duï: nöôùc coù tæ troïng 1g/cm3.
Tæ troïng cuûa chaát khí phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn cuûa chaát khí, aùp suaát vaø nhieät ñoä.
Vì chaát loûng laø moät chaát khoâng neùn ñöôïc nhö chaát khí neân maät ñoä cuûa chaát loûng
chæ phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn cuûa chaát loûng vaø nhieät ñoä cuûa noù. Löu chaát caøng
ñaäm ñaëc (caøng naëng) caøng khoù ñaåy ñi vaø seõ chaûy chaäm hôn khi vôùi cuøng moät löïc
ñaåy nhö vôùi chaát nheï hôn. Keát quaû ño löu löôïng chính xaùc chæ coù theå thu ñöôïc khi
loaïi löu chaát, caùc ñieàu kieän veà aùp suaát, nhieät ñoä vaø löu löôïng ñoái vôùi coâng ngheä
phuø hôïp vôùi caùc ñaëc tröng thieát keá cuûa boä caûm bieán. Khi vaät lieäu coâng ngheä, löu
löôïng hoaëc caùc ñieàu kieän naèm ngoaøi phaïm vi caùc ñaëc tröng thì caàn hieäu chuaån laïi
boä caûm bieán hoaëc thay boä caûm bieán khaùc ñöôïc thieát keá cho tröôøng hôïp naøy. Maät
ñoä ñöôïc duøng ñeå chuyeån töø löu löôïng dung tích sang löu löôïng khoái löôïng:
QV . ρ = Qm
d- Ma saùt
Laø söï tieáp xuùc tröïc tieáp cuûa doøng chaûy vôùi thaønh oáng hoaëc vôùi caùc vaät caûn. Thaønh
oáng caøng thoâ nhaùm hoaëc caøng coù nhieàu choã uoán cong, caùc van vaø caùc ñaàu noái thì
ma saùt caøng lôùn. Ma saùt xaûy ra khi vaät lieäu chaûy qua oáng laøm maát aùp suaát cuûa heä
thoáng vaø taïo ra nhieät. Trong khi söï maát aùp suaát coù theå thaáy roõ thì söï thay ñoåi nhieät
khoù nhaän bieát khi so saùnh vôùi nguoàn nhieät khaùc.
e- Moâ hình doøng chaûy
Doøng chaûy lôùp moûng ñoàng daïng
Doøng chaûy roái ñoàng daïng
Doøng chaûy roái khoâng ñoàng daïng
Hình treân moâ taû caùc ví duï cuûa 3 moâ hình doøng chaûy cô baûn. Trong caùc ví duï naøy
löu löôïng nhö nhau chæ vôùi caùc ñieàu kieän chaûy khaùc nhau.
Haàu heát caùc thieát keá caûm bieán löu löôïng chaáp nhaän
moâ hình doøng chaûy roái ñoàng daïng ñeå ño löu löôïng,
maëc duø moâ hình doøng chaûy lôùp moûng ñoàng daïng laø
toát nhaát nhöng khoù ñaït ñöôïc. Ñeå traùnh doøng chaûy roái
khoâng ñoàng daïng thöôøng caàn phaûi laép ñaët moät ñoaïn
oáng thaúng khoâng coù caùc vaät caûn ôû phía tröôùc vaø phía sau boä caûm bieán ñeå coù ñöôïc
moâ hình doøng chaûy trôn tru hôn. Trong moät soá tröôøng hôïp ñoaïn oáng ngaén, thaúng
Trang 37 T.N.Trí
goàm nhöõng laù theùp moûng gheùp song song ñöôïc laép vaøo ñöôøng oáng ñeå baûo ñaûm coù
doøng chaûy ñoàng daïng. Neáu moâ hình doøng chaûy khoâng ñoàng daïng thì ñoä chính xaùc
cuûa boä caûm bieán seõ bò aûnh höôûng. Thoâng thöôøng ngöôøi ta laép moät ñoaïn oáng daøi
khoaûng töø 25 ñeán 30 laàn ñöôøng kính ôû phía tröôùc boä caûm bieán vaø töø 5 ñeán 10 laàn
ñöôøng kính ôû phía sau boä caûm bieán.
3/ ÑO LÖU LÖÔÏNG BAÈNG AÙP KEÁ VI SAI

Phöông phaùp naøy döïa vaøo vieäc ño cheânh aùp tröôùc vaø sau choã co thaét treân ñöôøng
oáng.
Oáng venturi, taám loã vaø voøi ño laø nhöõng ví duï veà thieát bò co thaét naøy, chuùng thöôøng
ñaët treân ñöôøng oáng coâng ngheä ñeå ño löu löôïng. Caû 3 loaïi ñeàu taïo ra aùp suaát vi sai
maø coù theå deã daøng ño vaø tính ñöôïc ra löu löôïng dung tích.
Moät soá öu ñieåm cuûa thieát bò co thaét naøy laø giaù thaønh töông ñoái thaáp, laép ñaët thay
theá deã daøng, khoâng coù caùc phaàn töû chuyeån ñoäng, thích hôïp cho nhieàu loaïi vaät lieäu
vôùi phaïm vi nhieät ñoä vaø aùp suaát lôùn.
Taám loã oáng venturi Voøi ño
Caùc boä caûm bieán co thaét xöû duïng hieäu öùng laø khi löu chaát vôùi löu löôïng dung tích
coá ñònh bò eùp ñi qua moät choã co thaét toác ñoä cuûa doøng chaûy taêng leân ñeå cho cuøng
moät löôïng löu chaát ñi qua trong cuøng moät thôøi gian. Söï thay ñoåi doøng chaûy laøm
giaûm aùp suaát tónh ôû nôi maø doøng chaûy nhanh nhaát. Aùp suaát tröôùc vaø sau choã co
thaét coù theå ñöôïc ño baèng aùp keá vi sai, moät ñaàu ñaët tröôùc choã co thaét vaø ñaàu kia ñaët
ôû choã doøng chaûy heïp nhaát vaø coù toác ñoä nhanh nhaát. Toác ñoä cuûa löu chaát qua choã
co thaét coù theå tính ñöôïc töø vieäc ño aùp suaát vi sai (cheânh aùp) neáu caùc ñaëc tröng cuûa
vaät chaát ñaõ bieát ñöôïc.
Taám loã laø moät thieát bò co thaét thöôøng ñöôïc duøng vì ñôn giaûn, taám loã ñöôïc laép vaøo
doøng chaûy coâng ngheä giöõa 2 maët bích.
Caùc meùp cuûa taám loã phaûi saét caïnh vaø khoâng coù khuyeát taät neáu
khoâng seõ aûnh höôûng ñeán ñoä chính xaùc. Tuyø theo ñaëc tính cuûa löu
chaát ngöôøi ta coù theå khoan theâm ôû beân döôùi hoaëc beân treân taám loã
moät loã nhoû.
- Neáu doøng chaát loûng coù chöùa boït hoaëc khí maø coù theå tích tuï ôû
phaàn treân cuûa oáng thì moät loã nhoû ôû phía treân cuûa taám loã seõ
cho boït hoaëc khí ñi qua maø khoâng ñi qua loã ño.
- Ngöôïc laïi neáu doøng chaûy coâng ngheä laø chaát khí maø coù theå
ngöng tuï vaø tích tuï ôû döôùi ñaùy oáng thì moät loã nhoû ôû phía döôùi seõ cho chaát loûng
ñi qua khoâng tích tuï laïi ôû taám loã gaây sai soá
4/ ROÂTAMEÙT
Trang 38 T.N.Trí
Ñöôïc thieát keá ñeå chæ thò löu löôïng trong heä thoáng oáng kín, noù ñöôïc söû duïng roäng
raõi ôû nhaø maùy vì nhöõng lyù do sau:
- Coù ñoä chính xaùc hôïp lyù khoaûng ± 2% caû thang ño.
- Deã laép ñaët vaø baûo trì, veà caáu taïo roâtameùt bao goàm moät oáng thuyû tinh coù khaéc
ñoä, beân trong coù chöùa moät phao coù theå töï do chuyeån ñoäng leân xuoáng trong oáng.
Roâtameùt ñöôïc laép thaúng ñöùng vôùi ñaàu nhoû cuûa oáng ôû döôùi ñaùy nôi löu chaát ñi
vaøo. Vì phao ñöôïc thieát keá naëng hôn löu chaát coâng ngheä neân khi khoâng coù
doøng chaûy phao seõ naèm saùt ñaùy. Khi coù doøng chaûy ñi qua oáng phao seõ ñöôïc
naâng leân. Vì oáng coù hình coân neân dieän tích giöõa thaønh oáng vaø meùp phao seõ
taêng leân khi löu löôïng taêng. Khi löïc cuûa doøng chaûy vaø khoái löôïng cuûa phao caân
baèng phao seõ khoâng daâng leân nöõa maø ñöùng nguyeân moät choã. Moãi moät vò trí
cuûa phao töông öùng vôùi moät löu löôïng.
Roâtameùt phaûi ñöôïc hieäu chuaån laïi moãi khi maät ñoä vaø ñoä nhôùt cuûa vaät lieäu thay
ñoåi. Vieäc naøy thöôøng ñöôïc thöïc hieän baèng caùch thay ñoåi phao cho noù coù moät troïng
löôïng thích hôïp.
Phao cuûa roâtameùt thöôøng coù hình daïng sau:
• chuù yù: neáu roâtameùt phaûi chòu moät nhieät ñoä vaø aùp suaát lôùn hôn nhöõng giaù trò toái
ña cho pheùp coù theå gaây ra tai naïn cho ngöôøi söû duïng hoaëc laøm oâ nhieãm moâi
tröôøng.
5/ CAÛM BIEÁN VORTEX

Laøm vieäc döïa vaøo hieäu öùng vortex. Khi doøng löu chaát chaûy nhanh ñuïng vaøo moät
vaät caûn tuø vaø coù doác nghieâng ñaët vuoâng goùc vôùi doøng chaûy thì nhöõng xoaùy seõ
ñöôïc taïo ra vaø chaûy veà phía sau vaät caûn moãi moät xoaùy naøy ñöôïc goïi laø vortex.
Möùc ñoä taïo ra xoaùy trong doøng chaûy taêng leân khi löu löôïng taêng leân. Caûm bieán
löu löôïng vortex ñöôïc cheá taïo ñeå laøm vieäc vôùi doøng chaát loûng, khí hoaëc hôi. Moät
caûm bieán löu löôïng vortex thöôøng coù 3 phaàn:
- Moät vaät caûn caét doøng
chaûy taïo ra hình daïng
caùc xoaùy tuøy thuoäc vaøo
hình daùng cuûa vaät caûn.
- Moät caûm bieán bò rung
ñoäng bôûi caùc xoaùy vaø
thay ñoåi söï rung ñoäng Vaät caûn vortex Caûm bieán
naøy thaønh caùc xung
ñieän.
- Moät boä chuyeån ñoåi tín hieäu göûi caùc tín hieäu ñaõ ñöôïc hieäu chuaån ñeán caùc voøng
khaùc cuûa phaàn ñieàu khieån.
Trang 39 T.N.Trí
Hình treân laø moâ hình doøng chaûy ñieån hình trong moät oáng coù chöùa caùc phaàn töû
vortex. Ñoä chính xaùc cuûa caûm bieán vortex coù theå bò aûnh höôûng bôûi söï rung cuûa
ñöôøng oáng hoaëc boït khí trong hôi chaát loûng (thoâng thöôøng ñöôïc gaây neân bôûi söï suûi
bong boùng ôû phía treân cuûa van ñieàu khieån hoaëc maùy bôm). Trong tröôøng hôïp naøy
caûm bieán vortex seõ ghi nhaän nhö moät vortex.
6/ CAÛM BIEÁN LÖU LÖÔÏNG TÖØ

Ñöôïc duøng ñeå ño löu löôïng HOÄP ÑIEÄN TÖÛ
dung tích cuûa chaát loûng vaø caùc
chaát nhö vöõa, dung dòch coù
daãn ñieän. Chuùng söû duïng
nguyeân lyù gioáng nhö moät maùy
phaùt ñieän: khi moät vaät lieäu Ñieän cöïc
daãn ñieän ñi qua moät töø tröôøng Lôùp caùch
thì moät ñieän aùp ñöôïc sinh ra. ñieän
Khi duïng cuï ño löu löôïng kieåu
Cuoän daây taïo töø tröôøng
töø ñöôïc söû duïng thì vaät lieäu
daãn ñieän laø chaát loûng hoaëc nhöõng chaát nhö vöõa, dung dòch ñaäm ñaëc coù doøng chaûy
caøng nhanh thì ñieän aùp sinh ra caøng lôùn.
Löu löôïng keá kieåu töø khoâng coù phaàn töû chuyeån ñoäng 2 boä cuoän daây taïo töø tröôøng
ñöôïc ñaët 2 phía ñoái dieän nhau cuûa moät ñoaïn oáâng caùch ñieän taïo ra1 töø tröôøng ñi
xuyeân qua oáng. Ñieän aùp ñöôïc taïo ra bôûi chaát loûng daãn ñieän chaûy qua oáng ñöôïc ño
bôûi caùc ñieän cöïc naèm ôû thaønh oáng. Caùc ñieän cöïc bieán ñieän aùp thaønh tín hieäu ñieän
ra tyû leä thuaän vôùi löu löôïng dung tích.
Moät caûm bieán löu löôïng töø seõ chæ laøm vieäc ñuùng neáu nhö ñieän aùp taïo ra ñuû lôùn ñeå
coù theå ño ñöôïc. Caùc axít, chaát aên da, nöôùc maùy seõ laøm vieäc toát nhöng nhöõng chaát
nhö: nöôùc khöû ion vaø caùc hydrocacbua (daàu moû vaø caùc saûn phaåm daàu) seõ khoâng
laøm vieäc toát vì caùc chaát naøy daãn ñieän raát keùm. Boä caûm bieán ñöôïc hieäu chuaån phuø
hôïp vôùi ñoä daãn ñieän cuûa töøng loaïi vaät lieäu ñeå ño. Caûm bieán löu löôïng töø coù theå
ñöôïc duøng ñeå ño caùc chaát aên moøn vaø ñaäm ñaëc (caùc chaát ñaäm ñaëc caàn phaûi chuyeån
ñoäng töông ñoái nhanh ñeå khoâng laéng ñoïng trong maùy ño) neáu vaät lieäu cheá taïo
chuùng phuø hôïp vôùi loaïi heä thoáng coâng ngheä naøy. Chuùng coù theå ñöôïc duøng vôùi loaïi
vaät lieäu coù ñoä nhôùt cao vaø töông ñoái ít nhaïy caûm vôùi nhieät ñoä. Söï hö hoûng lôùp
caùch ñieän cuûa oáng hoaëc caùc ñieän cöïc coù theå laøm cho maùy ño hoûng. Caàøn phaûi caån
thaän khi duøng hôi nöôùc ñeå röõa ñöôøng oáng coù chöùa caûm bieán löu löôïng töø. Neáu hôi
bò keït laïi trong ñöôøng oáng noù seõ taïo thaønh chaân khoâng trong ñöôøng oáng khi noù
ngöng tuï, chaân khoâng naøy laøm hö hoûng haàu heát caùc boä caûm bieán vì noù thöôøng laøm
gaõy vuïn lôùp loùt teflon (laø chaát laøm giaûm söï baùm dính cuûa löu chaát vaøo caùc ñieän
cöïc).
7/ CAÛM BIEÁN CHIEÁM CHOÃ (COÂNG TÔ)

Coâng tô coù raát nhieàu loaïi tuøy theo thieát keá nhöng taát caû ñeàu döïa treân nguyeân lyù
ñeám nhöõng phaàn taùch rôøi cuûa löu chaát khi noù chaûy lieân tuïc qua caùc khoang cuûa
Trang 40 T.N.Trí
duïng cuï. Dung tích cuûa caùc khoang vaø ñöông nhieân laø dung tích cuûa löu chaát chöùa
ñaày trong noù laø moät giaù trò coá ñònh vaø ñöôïc bieát tröôùc. Moãi duïng cuï goàm coù:
- Caùc khoang chöùa.
- Caùc phaàn töû cô khí ñöôïc chuyeån ñoäng bôûi doøng chaûy löu chaát.
- Caùc van ñeå ñieàu khieån söï laøm ñaày vaø thaùo caïn caùc khoang.
- Moät boä caûm bieán vaø chuyeån ñoåi ño ñeå ñeám soá caùc chu trình ñöôïc hoaøn thaønh
vaø göûi moät tín hieäu tieâu chuaån ñeán moät voøng ñieàu khieån hoaëc ñöa ra moät boä
chæ thò. Coâng tô thöôøng duøng moät trong caùc cô caáu sau ñaây ñeå taùch ra vaø sau ñoù
laøm dòch chuyeån moãi phaàn chaát loûng
• maøng meàm
• pittoâng chuyeån ñoäng qua laïi
• pittoâng quay
• chong choùng quay
• voøng bi vaø caùnh bôm xoay
Boä caûm bieán
göûi ra moät tín
hieäu khi caùc
khoang ñöôïc
laøm ñaày, löu
löôïng ñöôïc xaùc
ñònh baèng caùch
nhaân theå tích
cuûa caùc khoang
(ñöông nhieân theå tích cuûa löu chaát laøm ñaày noù) vôùi soá tín hieäu trong moät phuùt. Tín
hieäu naøy cuõng ñöôïc duøng ñeå coäng löu löôïng. Hình treân laø coâng tô loaïi caùnh bôm.
Khi doøng chaát loûng ñi qua laøm cho caùnh bôm quay. Caùc caùnh bôm quay laàn löôït
môû vaø ñoùng caùc khoang. Caùc khoang ñöôïc hình thaønh bôûi caùc caùnh vaø voû hình truï.
Caùc chi tieát cuûa duïng cuï phaûi ñöôïc cheá taïo raát tinh xaûo ñeå cho caûm bieán laøm vieäc
trôn tru khoâng coù söï roø ræ giöõa caùc khoang, soá
voøng quay trong moät phuùt cuûa truïc gaén vôùi
moãi caùnh ñöôïc duøng ñeå tính löu löôïng dung
tích. Soá voøng quay nhaân vôùi theå tích töøng
khoang coù theå ñöôïc duøng ñeå tính toång. Hình
beân laø moät loaïi khaùc cuûa coâng tô noù keát hôïp
giöõa roto vaø caùc caùnh quaït. Khi doøng vaät lieäu
coâng ngheä ñi vaøo trong maùy ño caùc caùnh quaït quay vaø taùch löu chaát ñöôïc giôùi haïn
trong khoang do caùc caùnh vaø voû duïng cuï taïo neân. Caùc caùnh quaït ñöôïc gaén vôùi roto
baèng caùc loø xo, noù seõ thu laïi hoaëc daøi ra ñeå bòt kín thaønh duïng cuï cho ñeán khi
chuùng ñi qua meùp cuûa khoang ño vaø cho pheùp chaát loûng chaûy vaøo ñöôøng oáng. Tín
hieäu ñöôïc göûi töø maùy ño moãi khi roto quay ñöôïc moät voøng. Soá voøng quay trong
moät phuùt coù theå duøng ñeå xaùc ñònh löu löôïng dung tích vì theå tích cuûa khoang ño
ñöôïc bieát tröôùc. Duïng cuï ño löu löôïng loaïi naøy coù ñoä chính xaùc raát cao. Chuùng coù
theå ñöôïc duøng ñeå ño löu löôïng toång hoaëc ño löu löôïng dung tích cuûa chaát loûng vaø
chaát khí.
Trang 41 T.N.Trí
8/ CAÛM BIEÁN ÑO LÖU LÖÔÏNG KIEÅU TUOÁC BIN
Laøm vieäc laø döïa vaøo nguyeân lyù laø löu chaát chaûy
qua caûm bieán ño löu löôïng kieåu tuoác bin seõ laøm
cho caùnh quaït tuoác bin quay vôùi moät toác ñoä tyû leä
thuaän vôùi löu löôïng cuûa löu chaát. Moät boä caûm
bieán ñöôïc laép ñaët ôû treân thaønh cuûa tuoác bin ñeå
ghi nhaän moãi khi caùnh quaït quay qua noù vaø
chuyeån ñoåi thaønh nhöõng xung ñieän caùnh quaït
cuûa tuoác bin coù theå coù ít hay nhieàu caùnh tuøy theo
thieát keá vaø tuøy theo ñoä chính xaùc caàn phaûi ñaït
ñöôïc. Caùnh quaït tuoác bin ñöôïc laøm baèng theùp coù tính chaát töø coøn voû cuûa boä caûm
bieán tuoác bin laøm baèng vaät lieäu khoâng töø tính. Caûm bieán löu löôïng tuoác bin coù theå
ñöôïc duøng ñeå ño chaát loûng, khí, nhöng chuùng ñöôïc thieát keá vôùi nhöõng phaïm vi ño
rieâng bieät. Duø laø chaát gì thì trong ñoù cuõng khoâng coù nhöõng haït raén vì chuùng coù theå
laøm hö caùnh quaït tuoác bin do ño tröôùc tuoác bin phaûi coù moät boä loïc vaø moät boä naén
doøng. Boä naén doøng naèm ngay saùt tuoác bin noù goàm nhöõng taám kim loaïi nhoû ñaët
song song chaïy doïc theo oáng muïc ñích laøm cho moâ hình doøng chaûy coù hình ñöôøng
thaúng ñoaïn oáng thaúng tröôùc tuoác bin laø töø 10 ñeán 20 D, sau tuoác bin laø 5 ñeán 10 D
ñeå ñaûm baûo ñoä chính xaùc doøng chaûy phaûi thaúng vôùi moâ hình ñoàng daïng vaø coù ít
xoaùy nhaát.
9/ CAÛM BIEÁN LÖU LÖÔÏNG KHOÁI LÖÔÏNG

Löu löôïng khoái löôïng coù ñôn vò laø Kg/s. Nhöõng caûm bieán naøy söû duïng söï thay ñoåi
veà löïc, höôùng vaø toác ñoä cuûa
löu chaát coâng ngheä khi noù ñi
qua boä ño ñeå xaùc ñònh löu
löôïng khoái löôïng, noù thöôøng Boä taïo
raát chính xaùc keå caû khi ño caùc rung Caûm
hoãn hôïp cuûa doøng chaûy coâng bieán dòch
ngheä coù aùp suaát, nhieät ñoä, ñoä chuyeån
nhôùt vaø tyû troïng thay ñoåi. Loaïi
duïng cuï naøy laøm vieäc toát vôùi Löïc coriolis
caùc chaát loûng, caùc dung dòch
ñaäm ñaëc (nhö vöõa xi maêng, ñaát seùt) ñoâi khi cuõng coù theå duøng ño chaát khí coù aùp
suaát cao. Caûm bieán löu löôïng khoái löôïng thoâng thöôøng khoâng ñuû nhaïy ñeå ño löu
löôïng cuûa caùc chaát khí coù aùp suaát thaáp vì
tyû troïng quaù nhoû so vôùi chaát loûng.
Boä taïo
a- Caûm bieán coriolis
rung
Haàu heát caùc caûm bieán löu löôïng khoái
löôïng laøm vieäc döïa vaøo moät hieäu öùng Caûm bieán
goïi laø löïc coriolis. Trong caùc caûm bieán
löu löôïng coriolis, doøng chaûy ñi qua moät
ñoaïn oáng nhaïy caûm, cong, noù bò rung ôû
moät taàn soá vaø bieân ñoä coá ñònh khi oáng roãng. Khi oáng chöùa ñaày chaát loûng taàn soá vaø
Trang 42 T.N.Trí
bieân ñoä rung giaûm xuoáng. Löu chaát caøng naëng thì söï giaûm taàn soá vaø bieân ñoä caøng
nhieàu. Löïc coriolis cuûa löu chaát ñi qua ñoaïn oáng cong, rung laøm cho löu chaát taùc
ñoäng moät löïc veà phía thaønh oáng laøm cho oáng xoaén nheï, ñoä lôùn cuûa söï xoaén naøy
taêng leân khi löu löôïng khoái löôïng taêng leân vaø noù ñöôïc duøng ñeå ño löu löôïng. Hình
treân cho thaáy caùc caûm bieán vò trí (ví duï nhö maùy ño söùc caêng) ñöôïc ñaët treân moät
ñoaïn oáng nhaïy caûm theo thieát keá cuûa nhaø cheá taïo. Khi löu chaát ñi qua oáng nhaïy
caûm löïc coriolis seõ laøm cho ôû moät ñaàu hai ñoaïn oáng cong tieán gaàn vaøo nhau vaø ôû
ñaàu kia thì rôøi xa nhau. Löu löôïng khoái löôïng ñöôïc xaùc ñònh baèng caùc maïch ñieän
töû töø soá laàn chuyeån ñoäng cuûa oáng ñöôïc phaùt hieän. Hình treân laø moät loaïi caûm bieán
coriolis khaùc noù duøng hai ñoaïn oáng uoán cong hình chöõ U khi coù doøng chaûy ñi qua
hai oáng naøy seõ xoaén vaø ñoä lôùn cuûa söï xoaén naøy tyû leä thuaän vôùi löu löôïng khoái
löôïng.
b- Caûm bieán löu löôïng khoái löôïng kieåu nhieät

Thöôøng duøng ñeå ño löu
löôïng cuûa caùc chaát khí Tín hieäu
Boä ñieän töû
ñoâi khi cuõng duøng vôùi löu löôïng
chaát loûng. Nguyeân lyù laøm
Caûm bieán Nguoàn moät Caûm bieán
vieäc laø ñöa moät löôïng
nhieät ñoä T1 chieàu nhieät ñoä T2
nhieät nhoû vaøo trong doøng
chaûy coâng ngheä vaø söû
Phaàn taïo nhieät
duïng söï thay ñoåi nhieät vaø
giaù trò nhieät löôïng rieâng
cuûa vaät lieäu coâng ngheä
ñeå tính löu löôïng khoái löôïng (nhieät löôïng rieâng laø soá naêng löôïng caàn thieát ñeå taêng
nhieät ñoä cuûa moät ñôn vò khoái löôïng cuûa moät chaát leân 10C). Caùc caûm bieán löu
löôïng khoái löôïng kieåu nhieät söû duïng moät trong hai öùng duïng cô baûn sau. Hình beân
laø öùng duïng thöù nhaát. Moät
löôïng nhieät coá ñònh ñöôïc Tín hieäu
Boä ñieän töû
ñöa vaøo doøng chaûy vaø ño löu löôïng
nhieät ñoä ôû ñaàu vaøo vaø ñaàu Caûm bieán
Doøng ñieän
ra cuûa boä caûm bieán. Söï nhieät ñoä T1 bieán ñoåi Caûm bieán nhieät ñoä T2
thay ñoåi nhieät ñoä ñöôïc
duøng ñeå xaùc ñònh löu Phaàn taïo nhieät
löôïng khoái löôïng. Caûm
bieán nhieät ñoä ôû ñaàu vaøo T1
ño nhieät ñoä cuûa doøng chaûy coâng ngheä vaøo boä caûm bieán löu löôïng vaø caûm bieán T2
ño nhieät ñoä ñaàu ra cuûa boä caûm bieán. Söï cheânh leäch nhieät ñoä giöõa hai caûm bieán
nhieät ñoä caøng lôùn thì löu löôïng caøng nhoû vaø ngöôïc laïi vì cuøng moät löôïng nhieät nhö
nhau nhöng phaûi nung noùng nhöõng khoái löôïng khaùc nhau cuûa vaät lieäu. Hình beân laø
öùng duïng thöù hai. Trong öùng duïng naøy ngöôøi ta thay ñoåi ñoä lôùn cuûa löôïng nhieät
ñöa vaøo ñeå giöõ cho nhieät ñoä giöõa hai caûm bieán nhieät ñoä coá ñònh löu löôïng khoái
löôïng coù theå ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch ño löôïng nhieät caàn thieát ñeå giöõ cho nhieät ñoä
khoâng ñoåi.
Trang 43 T.N.Trí
T2 - T1 = Constant.
Söï thay ñoåi löôïng nhieät chính laø söï thay ñoåi cöôøng ñoä doøng ñieän.
Trong caùc boä caûm bieán löu löôïng kieåu nhieät phaàn töû taïo nhieät vaø caûm bieán nhieät
ñoä khoâng phaûi luoân luoân naèm trong doøng chaûy maø ñöôïc ñaët treân thaønh cuûa ñoaïn
oáng trong khuoân khoå caûm bieán löu löôïng. Trong loaïi duïng cuï naøy chæ moät tyû leä
phaàn traêm nhoû cuûa toaøn boä löu löôïng ñi qua oáng ñöôïc nung noùng trong khi ñoù toaøn
boä phaàn coøn laïi ñi qua maø khoâng bò nung noùng.
Neáu thaønh phaàn chaát loûng coâng ngheä thay ñoåi ví duï nhö nhieät löôïng rieâng cuûa noù
khaùc vôùi nhieät löôïng rieâng maø boä caûm bieán löu löôïng khoái löôïng kieåu nhieät ñaõ
ñöôïc hieäu chuaån thì boä caûm bieán seõ cho keát quaû khoâng chính xaùc. Neáu caùc daïng
condensate coù trong doøng khí vaø ngöng tuï laïi treân caùc caûm bieán nhieät ñoä hoaëc
phaàn töû taïo nhieät cuõng laøm cho keát quaû ño khoâng chính xaùc vì khí ngöng tuï laø chaát
loûng coù nhöõng ñaëc tính truyeàn nhieät raát khaùc so vôùi chaát khí.
BAØI 12 - ÑO TROÏNG LÖÔÏNG

Vaät chaát chieám moät khoaûng khoâng gian vaø coù troïng löôïng. Troïng löôïng cuûa moät
chaát ñöôïc xaùc ñònh bôûi löïc huùt cuûa troïng tröôøng leân khoái löôïng cuûa chaát ñoù, troïng
löôïng ñöôïc xaùc ñònh baèng caân, baèng caùch so saùnh noù vôùi moät troïng löôïng bieát
tröôùc.
1/ NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CHUNG

a- Ñoøn baãy
Haàu heát caùc loaïi caân söû duïng heä thoáng caùc ñoøn baãy ñöôïc thieát keá ñeå caân baèng vôùi
löïc ño. Moät ñoøn baãy laø moät thanh cöùng coù theå chuyeån ñoäng xung quanh moät ñieåm.
Trong khi coù raát nhieàu kieåu ñoøn baãy ñöôïc söû duïng, trong caân thì haàu heát caùc ñoøn
baãy ñöôïc söû duïng ñeå giaûm löïc caàn ño ñeán giaù trò nhoû hôn nhieàu.
b- Caùc loaïi ñoøn baãy
Coù 3 loaïi ñoøn baãy ñöôïc phaân bieät vôùi nhau baèng söï boá trí ñieåm ñaët, taûi troïng vaø
ñieåm taùc ñoäng cuûa löïc caûn.
- Loaïi coù taûi naèm giöõa ñieåm töïa vaø löïc caûn.
Taûi troïng
Ñieåm töïa
Löïc caûn
(phaûn löïc)
- Loaïi coù ñieåm töïa naèm giöõa taûi troïng vaø löïc caûn.
Trang 44 T.N.Trí
Löïc caûn
Taûi troïng (phaûn löïc)
Ñieåm töïa
- Loaïi coù löïc caûn naèm giöõa ñieåm töïa vaø taûi troïng.
Taûi troïng
Ñieåm töïa Löïc caûn

(phaûn löïc)
c- Ñònh luaät truyeàn moâmen
Vôùi taát caû caùc loaïi ñoøn baãy thanh caàn seõ chuyeån ñoäng cho ñeán khi ñaït ñöôïc söï caân
baèng giöõa taûi vaø phaûn löïc thoâng qua ñieåm töïa. Moái quan heä naøy ñöôïc goïi löïc caân
baèng löïc moâmen. Löïc nhaân vôùi chieàu daøi cuûa caùnh tay ñoøn (ñoä daøi töø ñieåm töïa
ñeán ñieåm löïc taùc ñoäng) ñöôïc goïi laø moâmen cuûa löïc. Ñeå cho moái quan heä giöõa hai
löïc hoaëc hai vaät caân baèng thì tích cuûa löïc taùc ñoäng vaø ñoä daøi caùnh tay ñoøn cuûa vaät
naøy phaûi baèng tích cuûa löïc vaø ñoä daøi caùnh tay ñoøn cuûa vaät kia.
F1L1 = F2L2
d- Duøng ñoøn baãy trong caùc caân
Caân ñoøn laø moät hình thöùc raát phoå bieán.
2/ ÑO TAÛI TROÏNG THEO KIEÅU ÑO SÖÙC CAÊNG

Taûi troïng
a- Keát caáu ñoøn
Haàu heát caùc thieát bò ñoïc giaùn tieáp ñöôïc duøng ñeå ño
troïng löôïng laø maùy ño taûi troïng theo kieåu ño söùc
caêng. Trong maùy ño taûi troïng moät phaàn töû ño söùc
caêng ñöôïc gaén vaøo phaàn chòu taûi cuûa caùc chi tieát nhö:
moät ñoøn, moät caàn, moät thanh. Phaàn töû ño söùc caêng Caûm bieán ño
söùc caêng
ñöôïc noái qua caùc maïch ñieän töû ñeán caùc phaàn coøn laïi
cuûa heä thoáng ñieàu khieån. Khi moät troïng löôïng taùc
ñ
o
ä
n
g
Trang 45 T.N.Trí
eân caûm bieán taûi troïng, löïc töø troïng löôïng cuûa taûi laøm bieán daïng caùc thaønh phaàn
chòu taûi trong boä caûm bieán taûi troïng.
Söï bieán daïng naøy khoâng nhìn thaáy ñöôïc baèng maét thöôøng nhöng coù theå ñöôïc caûm
nhaän bôûi caûm bieán söùc caêng gaén treân ñoù. Söï bieán daïng tyû leä thuaän vôùi ñoä lôùn cuûa
troïng löôïng taùc ñoäng vaøo. Thaønh phaàn chòu taûi bieán daïng nhö theá naøo phuï thuoäc
vaøo thieát keá rieâng cuûa nhaø saûn xuaát, caùc hình treân cho thaáy caùc thieát keá khaùc
nhau. Caûm bieán söùc caêng ñöôïc laép ñaët ôû ñieåm maø söï bieán daïng cuûa thaønh phaàn
chòu taûi thay ñoåi hình daùng caùc daây ñieän trôû trong caûm bieán söùc caêng cuõng bieán
daïng vaø laøm thay ñoåi ñieän trôû cuûa noù. Söï thay ñoåi ñieän trôû naøy ñöôïc ño bôûi moät
maïch ñieän töû. Maïch naøy thöôøng laø moät phaàn cuûa moät thaønh phaàn rieâng (thöôøng laø
boä chuyeån ñoåi ño). Söï thay ñoåi ñieän trôû tyû leä thuaän vôùi troïng löôïng ñöôïc ño vaø
ñöôïc thay ñoåi töø 4 – 20 mA hoaëc töø 0,2 - 1,0 Kg/cm2 maø caùc phaàn töû khaùc cuûa
voøng ñieàu khieån coù theå nhaän bieát ñöôïc. Hình daùng beân ngoaøi
cuûa caùc caûm bieán taûi troïng khaùc nhau vì theo söï aùp duïng vaø
thieát keá cuûa nhaø cheá taïo. Phaàn töû chòu troïng löôïng thöôøng laø
maøng kim loaïi vaø coù theå coù hình daùng khaùc nhau tuøy theo
yeâu caàu coâng ngheä.
b- Keát caáu neùn
Hình beân laø moät caûm bieán ño taûi troïng kieåu neùn.
Caûm bieán naøy ñaët ôû phía döôùi taûi troïng moät caûm bieán söùc
caêng caûm nhaän ñöôïc söï bieán daïng gaây neân bôûi söï neùn. Taûi troïng taêng laøm daây
ñieän trôû cuûa caûm bieán söùc caêng trôû neân ngaén hôn vaø to hôn do ñoù ñieän trôû cuûa
chuùng giaûm.
3/ ÖÙNG DUÏNG CUÛA CAÛM BIEÁN TAÛI TROÏNG

a- Duøng nhieàu caûm bieán taûi troïng
A C B
A B A
A = 10 T A + B = 10 T A + B + C = 10 T
Trong nhieàu öùng duïng coâng nghieäp ngöôøi ta

thöôøng duøng nhieàu caûm bieán taûi troïng ñeå ño
troïng löôïng.
Khi duøng nhieáu caûm bieán taûi troïng thì troïng
löôïng cuûa taûi laø toång caùc troïng löôïng do caùc
caûm bieán taûi troïng ño ñöôïc.
Ví duï:
Moãi moät caûm bieán taûi troïng trong moät öùng
duïng khoâng caàn thieát phaûi chòu moät taûi troïng
nhö nhau, giaû söû moät cilo chöùa vaät lieäu khoâ naïp vaøo ñoù moät beân naøy cao hôn beân
Trang 46 T.N.Trí
kia trong tröôøng hôïp naøy duøng moät caûm bieán khoâng thöïc teá baèng duøng nhieàu caûm
bieán. Troïng löôïng thöïc cuûa cilo seõ laø toång caùc troïng löôïng do caûm bieán ño ñöôïc.
Troïng löôïng cuûa cilo vaø vaät lieäu chöùa trong ñoù ñöôïc goïi laø troïng löôïng thoâ coøn
troïng löôïng cuûa vaät lieäu chöùa trong cilo goïi laø troïng löôïng tinh. Muoán xaùc ñònh
troïng löôïng tinh laáy troïng löôïng thoâ tröø troïng löôïng cilo.
b- Ví duï
Hình beân laø moät beå chöùa ñöùng treân 3 chaân moãi chaân tì vaøo moät caûm bieán taûi troïng
kieåu neùn. Caùc caûm bieán taûi troïng ñöôïc noái veà moät hoäp ñieän töû khoái naøy ño söï thay
ñoåi ñieän trôû cuûa 3 boä caûm bieán vaø coäng caùc giaù trò cuûa chuùng ñeå xaùc ñònh troïng
löôïng beå chöùa, khoái ñieän töû hieän soá cho bieát troïng löôïng vaø taïo ra tín hieäu töø 4 –
20 mA ñöa ñeán caùc phaàn coøn laïi cuûa hoäp ñieàu khieån
ÔÛ ñaây cilo tieát lieäu ñöôïc treo treân 4 thanh kim loaïi coù gaén
4 caûm bieán troïng löôïng hình S. Tín hieäu ñieän trôû cuûa caùc
caûm bieán naøy ñöôïc ñöa veà boä ñieän töû ñeå xöû lyù keát quaû
hieän leân treân maøn hình chæ thò hoaëc ñöôïc bieán ñoåi thaønh
tín hieäu 4 – 20 mA ñeå truyeàn ñeán caùc phaàn töû khaùc cuûa
voøng ñieàu khieån.
Hình beân cho thaáy moät bình naèm ngang ñöôïc laép ñaët tì
leân 4 caûm bieán taûi troïng loaïi hoäp nhoû tuøy theo loaïi heä
thoáng coâng ngheä coù lieân quan, tín hieäu ra cuûa boä caûm
bieán taûi troïng cuõng gioáng nhö 2 ví duï treân coù göûi ñeán caùc
phaàn töû khaùc cuûa voøng ñieàu khieån nhö:
- Ñeán boä chæ thò ñaët taïi choã hoaëc ôû phoøng ñieàu khieån.
- Ñeán boä baùo hieäu cao, thaáp.
- Ñeán maùy ghi ñeå duøng cho caùc hoaït ñoäng nhö: kieåm keâ, theo doõi, ñieàu haønh.
- Ñeán boä ñieäu khieån ñeå ñieàu khieån soá löôïng saûn phaåm trong beå chöùa hoaëc trong
thuøng.
- Ñeán maïng maùy vi tính.
4/ CAÛM BIEÁN TAÛI TROÏNG THUÛY LÖÏC VAØ KHÍ NEÙN

Maëc duø caûm bieán taûi troïng
loaïi ño söùc caêng ñöôïc duøng Taûi
raát phoå bieán nhöng caùc caûm
pittoâng
bieán taûi troïng thuûy löïc vaø
khí neùn trong moät vaøi Aùp keá khaéc ñôn vò
xylanh
tröôøng hôïp cuõng ñöôïc söû troïng löôïng
duïng vì caûm bieán taûi troïng Chaá t loû ng
thuûy löïc vaø khí neùn khoâng thuûy löïc
caàn duøng ñeán ñieän neân
P = F/S F = P.S
chuùng ñöôïc duøng chuû yeáu
trong caùc öùng duïng coù söï hieän dieän cuûa khí deã chaùy noå. Hình treân neâu nguyeân lyù
laøm vieäc cuûa caûn bieán troïng löôïng baèng thuûy löïc noù goàm coù: xy lanh vaø moät
pittoâng coù gaén maâm ño, beân trong xy lanh vaø aùp keá gaén vôùi noù ñoå ñaày daàu thuûy
löïc. Döôùi taùc ñoäng cuûa taûi troïng pittoâng coù tieát dieän ngang khoâng ñoåi neùn vaøo daàu
Trang 47 T.N.Trí
thuûy löïc vaø taïo ra aùp suaát. Aùp suaát naøy ñöôïc ghi nhaän bôûi aùp keá nhöng aùp keá laïi
khaéc ñoä ôû ñôn vò troïng löôïng vì löïc tyû leä thuaän vôùi aùp suaát trong tröôøng hôïp naøy.
Khi caàn truyeàn tín hieäu ñi xa ngöôøi ta coù theå laép theâm treân ñöôøng oáng moät caûm
bieán aùp suaát coù phaïm vi ño töông öùng vôùi phaïm vi ño cuûa caûm bieán taûi troïng.
BAØI 13 – CAÙC PHAÀN TÖÛ CUÛA HEÄ THOÁNG ÑIEÀU KHIEÅN

1/ TAÏI SAO CAÙC DUÏNG CUÏ ÑIEÀU KHIEÅN LAÏI QUAN TROÏNG ?
a- An toaøn
Caùc duïng cuï raát caàn thieát cho söï hoaït ñoäng chính xaùc vaø an toaøn cuûa caùc nhaø maùy
coâng nghieäp hieän ñaïi chuùng ñöôïc duøng ñeå ñieàu khieån coâng ngheä sao cho phuø hôïp
vôùi caùc ñaëc tröng cuûa saûn phaåm cuõng nhö döøng coâng ngheä tröôùc khi caùc ñieàu kieän
khoâng an toaøn phaùt trieån.
Vieäc duy trì caùc hoaït ñoäng an toaøn ñoøi hoûi caùc duïng cuï phaûi:
- Giöõ cho caùc thoâng soá coâng ngheä naèm trong phaïm vi laøm vieäc an toaøn.
- Phaùt hieän nhöõng nguy hieåm tieàm naêng khi chuùng phaùt trieån.
- Cung caáp heä thoáng baùo ñoäng hoaëc döøng heä thoáng neáu caàn thieát.
Vieäc söû duïng caùc coâng cuï raát quan troïng ñoái vôùi moãi xí nghieäp vaø coâng nhaân xí
nghieäp ñoù:
- Chuùng giuùp chuùng ta vaän haønh coâng ngheä an toaøn.
- Chuùng giuùp chuùng ta baûo veä moâi tröôøng vaø söùc khoûe coäng ñoàng nôi chuùng
ta laøm vieäc.
Caùc duïng cuï caàn thieát ñeå giuùp baûo veä söùc khoûe cuûa coâng nhaân taïi hieän tröôøng
cuõng nhö cuûa ngöôøi ñang soáng vaø laøm vieäc xung quanh nhaø maùy. Caùc hoaït ñoäng
ño löôøng vaø ñieàu khieån cuûa nhaø maùy cuõng laø then choát trong vieäc baûo veä moâi
tröôøng vaø ñaùp öùng caùc yeâu caàu cuûa luaät leä.
b- caùc ñaëc tröng cuûa saûn phaåm
Ñeå hoaøn thaønh caùc ñaëc tröng cuûa saûn phaåm caùc duïng cuï caàn thieát ñeå:
- Duy trì chaát löôïng.
- Baûo ñaûm söï tin caäy vaø ñoä laëp laïi cuûa coâng ngheä, baûo ñaûm raèng nguyeân lieäu
ñaõ ñöôïc söû duïng hieäu quaû
nhaát.
PTC PT
- Giöõ cho giaù thaønh saûn E
phaåm naèm trong phaïm vi
I/P
ñaõ ñöôïc aán ñònh.
Vôùi muïc ñích duy trì vieäc kinh
doanh coù lôïi nhuaän heä thoáng PV
D
coâng ngheä phaûi saûn xuaát ra ñöôïc
caùc saûn phaåm moät caùch thích hôïp A B C
baèng nhöõng phöông phaùp ñaõ
ñöôïc bieát tröôùc döôùi caùc ñieàu
kieän ñöôïc ñieàu khieån.
2/ CAÙC CHÖÙC NAÊNG CÔ BAÛN CUÛA HEÄ THOÁNG ÑIEÀU KHIEÅN
Trang 48 T.N.Trí
a- caùc böôùc ñieàu khieån

Moät quy trình coâng ngheä coù theå phöùc taïp nhö vieäc ñieàu cheá moät chaát hoaù hoïc töø
nhöõng nguyeân lieäu cô sôû hoaëc ñôn giaûn nhö vaän chuyeån vaät lieäu töø beå chöùa naøy
sang beå chöùa khaùc, loaïi caûm bieán vaø thieát bò lieân quan caàn thieát ñeå ñieàu khieån
moät coâng ngheä seõ thay ñoåi vôùi ñoä phöùc taïp cuûa quaù trình coâng ngheä. Caùc cô sôû
cuûa vieäc ñieàu khieån moät quaù trình coâng ngheä laø nhö nhau cho duø quaù trình coâng
ngheä naøy coù phöùc taïp hay ñôn giaûn nhö theá naøo.
Ñeå ñieàu khieån moät quaù trình coâng ngheä chuùng ta phaûi:
• Thu nhaän thoâng tin veà noù.
• So saùnh thoâng tin ñoù vôùi moät keát quaû mong muoán hoaëc giaù trò ñaët.
• Ñieàu chænh laïi quaù trình coâng ngheä nhö caàn thieát ñeå ñaït ñeán vaø duy trì noù ôû giaù
trò ñaët.
Hình treân laø quaù trình coâng ngheä ñöôïc ñieàu khieån baèng caùc duïng cuï. Baûn veõ naøy
coù söû duïng kyù hieäu treân sô ñoà ñöôøng oáng vaø duïng cuï (coøn goïi laø sô ñoà töï ñoäng
hoaù). P ñöùng ñaàu trong voøng troøn nhoû nghóa laø thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån laø aùp
suaát. PT laø chuyeån ñoåi ño aùp suaát, trong tröôøng hôïp naøy caûm bieán aùp suaát cuõng laø
phaàn töû chuyeån ñoåi ño aùp suaát. PIC laø boä ñieàu khieån aùp suaát coù chæ thò.
PV laø van ñieàu khieån baèng aùp suaát, laø phaàn töû cuoái cuøng cuûa voøng ñieàu khieån.
Quaù trình coâng ngheä maø thoâng tin veà noù ñöôïc coâng nhaän laø söï chuyeån ñoäng cuûa
vaät lieäu vaøo bình D.
Thoâng soá ñöôïc kieåm tra laø aùp suaát beân trong bình D ñöôïc taïo neân bôûi söï chuyeån
ñoäng cuûa vaät lieäu vaøo bình D _ thu nhaän.
Keát quaû mong muoán laø duy trì moät aùp suaát cuï theå (giaù trò ñaët) beân trong bình D
khi vaät lieäu bò laáy ra ôû ñieåm E _ so saùnh.
Söï hieäu chænh caàn ñeán laø ñieàu khieån doøng vaät lieäu (thoâng soá bò ñieàu khieån) töø maùy
bôm A vaøo bình baèng caùch thay ñoåi ñoä môû cuûa van C laép treân ñöôøng oáng B _ hieäu
chænh.
b – Caùc voøng ñieàu khieån:
Caùc böôùc cô baûn caàn thieát ñeå ñieàu khieån moät thoâng soá laø thu nhaän thoâng tin, so
saùnh vôùi giaù trò ñaët vaø hieäu chænh laøm neân moät voøng ñieàu khieån ñoái vôùi thoâng soá
ñoù.
Trong voøng ñieàu khieån, moät phaàn töû nhaïy caûm thu nhaän thoâng tin veà thoâng soá
ñöôïc kieåm tra vaø göûi noù ñeán boä ñieàu khieån, nôi coù nhieäm vuï so saùnh thoâng tin ñeán
töø boä caûm bieán vôùi giaù trò ñaët, vaø göûi moät tín hieäu ñeán phaàn töû ñieàu khieån ñeå thöïc
hieän söï ñieàu chænh caàn thieát ñeå ñieàu chænh thoâng
boä ñ/k
soá bò ñieàu khieån ñaït ñeán giaù trò ñaët.
c – Tín hieäu vaøo vaø tín hieäu ra:
Tín hieäu vaøo vaø tín hieäu ra ñöôïc duøng ñeå moâ taû sensor boä ñ/c
caùc tín hieäu ñöôïc göûi töø thieát bò naøy ñeán thieát bò
khaùc trong voøng ñieàu khieån, tín hieäu ra cuûa thieát bò QT c.
naøy coù theå trôû thaønh tín tieäu vaøo cuûa thieát bò khaùc. ngheä
Ví duï: tín hieäu ra cuûa boä caûm bieán laø tín hieäu vaøo
Trang 49 T.N.Trí
cuûa boä ñieàu khieån, tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån laø tín hieäu vaøo cuûa boä ñieàu chænh,
tín hieäu ra cuûa boä ñieàu chænh laø tín hieäu vaøo cuûa quy trình coâng ngheä.
d – Söï truyeàn tín hieäu:
Caùc tín hieäu vaøo vaø ra ñöôïc truyeàn ñi nhö theá naøo?
Caùc tín hieäu trong voøng ñieàu khieån trình baøy thoâng tin veà löôïng vaø chaát cuûa moät
thoâng soá. Ñeå dòch chuyeån thoâng tin naøy töø phaàn töû naøy ñeán phaàn töû khaùc ñoøi hoûi
raèng thoâng tin phaûi ñöôïc chuyeån ñoåi thaønh daïng maø moãi duïng cuï ñeàu coù theå söû
duïng hoaëc ñoïc ñöôïc. Caùc boä chuyeån ñoåi ño thöïc hieän chöùc naêng taïo ra tín hieäu coù
theå söû duïng ñöôïc vaø göûi chuùng ñeán phaàn töû keá tieáp trong voøng ñieàu khieån.
3/ PHÖÔNG TIEÄN TRUYEÀN TÍN HIEÄU:

Tín hieäu thöôøng ñöôïc truyeàn ñi giöõa caùc phaàn töû cuûa voøng ñieàu khieån baèng doøng
ñieän hoaëc khí neùn. Treân sô ñoà töï ñoäng hoaù, chuùng ta thaáy theå hieän caùc phöông
tieän truyeàn daãn thoâng tin khaùc nhö:
- OÁng mao daãn giöõa boä caûm bieán vaø chuyeån ñoåi ño.
- Soùng ñieän töø coù höôùng.
- Tín hieäu thuyû löïc.
- Tín hieäu aâm thanh.
Trong töông lai, thoâng tin coù theå truyeàn qua caùc voøng ñieàu khieån baèng aùnh saùng,
qua caùc voøng caùp quang ngaøy caøng nhieàu vì coâng ngheä naøy hieän ñang ñöôïc söû
duïng trong caùc heä thoáng môùi.
Hình döôùi ñaây cho thaáy thoâng tin töø boä caûm bieán ñöôïc truyeàn ñi giöõa caùc duïng cuï
ôû 2 daïng: ñieän vaø khí neùn.
Caùc tín hieäu coù theå laø moät trong caùc loaïi sau:
- Nhò phaân: laø loaïi tín hieäu chæ coù 2 giaù trò: ñoùng/ môû _ on/ off; coù/ khoâng;
aâm/ döông.
- Töông töï: laø loaïi tín hieäu cho LSH LAH
moät daõy lieân tuïc caùc giaù trò T/h ñieän
khoâng ngaét quaõng. T/h khí neùn

- Soá: laø loaïi tín hieäu taïo thaønh LC
moät daõy caùc xung.
Neáu moät duïng cuï khoâng nhaän ñöôïc
tín hieäu vaøo khi noù ñöôïc göûi tôùi töø LT
moät boä chuyeån ñoåi ño thì tín hieäu ñoù
coù theå ñöôïc bieán ñoåi thaønh daïng
caàn thieát baèng moät boä bieán naêng.
Ví duï: Khi boä ñieàu khieån trong voøng
ñieàu khieån laø moät maùy vi tính, thì soá
lieäu ñöa vaøo noù ôû daïng soá. Tín hieäu
ra töø boä ñieàu khieån laø maùy vi tính cuõng laø soá, nhöng tín hieäu ra töø boä caûm bieán
thöôøng laø töông töï. Nhieàu phaàn töû ñieàu khieån cuoái cuõng ñoøi hoûi tín hieäu vaøo lieân
tuïc (thöôøng laø khí neùn). Boä bieán naêng thay ñoåi (chuyeån ñoåi) caùc tín hieäu töø loaïi
naøy sang loaïi khaùc sao cho caùc duïng cuï coù theå söû duïng thoâng tin maø chuùng mang.
Ñoâi khi boä bieán naêng ñöôïc goïi laø boä ñaûo, thöïc teá chuùng coù chöùc naêng gioáng nhö
Trang 50 T.N.Trí
chuyeån ñoåi ño vaø bieán ñoåi tín hieäu töø daïng naøy sang daïng khaùc ñeå thuaän tieän hôn
cho vieäc söû duïng.
Neáu boä ñieàu khieån ôû hình treân laø moät maùy vi tính, thì caàn phaûi coù caùc boä bieán
naêng sau:
- Boä bieán naêng P/I thay ñoåi tín hieäu khí neùn
(P) thaønh doøng ñieän töông töï (I). A/D LC D/A
- Boä ñaûo A/D thay ñoåi doøng ñieän töông töï (A)
thaønh tín hieäu soá (D). P/I I/P
- Boä ñaûo D/A thay ñoåi tín hieäu soá (D) thaønh
tín hieäu töông töï (A).
- Boä bieán naêng I/P thay ñoåi doøng ñieän töông LT
töï (I) thaønh aùp suaát khí neùn (P).
LE
4/ CAÙC PHAÀN TÖÛ CÔ BAÛN CUÛA HEÄ THOÁNG ÑIEÀU KHIEÅN:
a- Caùc boä caûm bieán:
Caùc boä caûm bieán thu nhaän thoâng tin veà thoâng soá, chuùng kieåm tra vaø ño vaøi
khía caïnh cuûa heä thoáng coâng ngheä, söï laøm vieäc coù keát quaû phuï thuoäc vaøo vieäc
ño chính xaùc vaø tin caäy. Boä caûm bieán thöôøng ñöôïc chia laøm 2 nhoùm:
- Nhoùm ñoïc tröïc tieáp.
- Nhoùm ñoïc giaùn tieáp.
Caùc duïng cuï ñoïc tröïc tieáp ño caùc thoâng soá, chuùng thöôøng laøm vieäc ñoäc laäp vaø
khoâng phaûi laø moät phaàn cuûa voøng ñieàu khieån. Ví duï nhö: aùp keá, nhieät keá thuyû
tinh, nhieät keá löôõng kim ….
Caùc duïng cuï ñoïc giaùn tieáp phöùc taïp hôn vaø coù nhieàu öùng duïng hôn, chuùng laøm
vieäc nhö nhöõng boä caûm bieán trong voøng ñieàu khieån.
b- Boä chæ thò vaø boä ghi:
Ngöôøi ta thöôøng caàn chæ thò, ghi laïi thoâng tin, hoaëc göûi noù ñeán boä ñieàu khieån.
Caùc phaàn töû caûm bieán coù theå ñöôïc noái vôùi caùc thieát bò ghi vaø chæ thò. Caùc thieát
bò ghi vaø chæ thò khoâng coù chöùc naêng gì trong vieäc ñieàu khieån thoâng soá.
Caùc boä chæ thò cho hieän thoâng tin döôùi daïng khoâng thöôøng xuyeân, nhöõng thoâng
tin naøy coù theå daïng soá hay daïng töông töï. Caùc boä ghi laø thieát bò löu giöõ laïi gía
trò thoâng soá coâng ngheä theo thôøi gian, chuùng cho pheùp chuùng ta giöõ laïi thoâng
tin döôùi daïng thöôøng xuyeân vaø lieân tuïc ñeå sau naøy coù theå xem laïi hoaëc ñoái
chieáu.
c- Chuyeån ñoåi ño
Chuyeån ñoåi ño mang thoâng tin thu nhaän ñöôïc bôûi phaàn töû caûm bieán ñeán boä
ñieàu khieån trong voøng ñieàu khieån. Trong hoaït ñoäng thöïc teá cuûa nhaø maùy, caùc
phaàn töû caûm bieán vaø boä ñieàu khieån thöôøng ñöôïc boá trí caùch xa nhau. Ñoâi khi
chuyeån ñoåi ño ñöôïc laép raùp vaøo trong thieát bò caûm bieán.
Coù 2 loaïi chuyeån ñoåi ño phoå bieán laø ñieän töû vaø khí neùn.
Caùc tín hieäu cuûa voøng ñieàu khieån thöôøng ñöôïc truyeàn ñi döôùi daïng tín hieäu khí
neùn vaø ñieän töông töï. Chuyeån ñoåi ño khí neùn chuyeån ñoåi thoâng tin töø caùc boä
caûm bieán thaønh tín hieäu aùp suaát ñi qua ñöôøng oáng ñeán boä ñieàu khieån. Tín hieäu
khí neùn truyeàn laâu hôn tín hieäu ñieän. Caùc chuyeån ñoåi ño coù theå göûi thoâng tin
Trang 51 T.N.Trí
ñeán caùc phaàn töû cuûa heä thoáng nhö caùc heä thoáng baùo ñoäng vaø baûo veä, caùc maùy
ghi, boä chæ thò vaø maùy vi tính cuõng nhö caùc thieát bò ñieàu chænh.
d- Boä ñieàu khieån :
Chöùc naêng ñaàu tieân cuûa boä ñieàu khieån laø so saùnh giaù trò cuûa thoâng soá ñöôïc ño
vôùi giaù trò ñaët. Baát kyø söï khaùc nhau naøo ñieàu ñöôïc coi nhö moät söï sai leäch. Giaù
trò ñaët coù theå laø giaù trò ñôn hay moät phaïm vi caùc giaù trò ñöôïc chaáp nhaän. Neáu söï
sai leäch baèng 0, thoâng soá naèm trong giaù trò ñaët(giaù trò mong muoán) vaø khoâng coù
söï hieäu chænh naøo ñeán quaù trình laø caàn thieát trong thôøi gian naøy. neáu söï sai
leäch khaùc 0 thì chöùc naêng thöù 2 cuûa boä ñieàu khieån laø göûi tín hieäu ñeán phaàn töû
ñieàu khieån cuoái chæ daãn noù hieäu chænh laïi thoâng soá bò ñieàu khieån theo höôùng
laøm giaûm söï sai leäch giöõa giaù trò ñaët vaø giaù trò mong muoán ñoái vôùi thoâng soá
ñöôïc ñieàu khieån.
Trong caùc xí nghieäp hieän ñaïi, chöùc naêng cuûa boä ñieàu khieån thöôøng ñöôïc thöïc
hieän baèng maùy vi tính, noù ñöôïc noái vôùi boä caûm bieán vaø phaàn töû ñieàu khieån
trong voøng ñieàu khieån. Caùc tín hieäu ñöôïc xöû lyù laø soá. Moät maùy vi tính ñôn leû
coù theå phuïc vuï nhö moät boä ñieàu khieån cho nhieàu voøng ñieàu khieån.
e- Phaàn töû ñieàu khieån:
Thaønh phaàn cuoái cuøng trong voøng ñieàu khieån laø phaàn töû ñieàu khieån, noù thöïc söï
taïo ra söï thay ñoåi trong quaù trình vaø mang thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån tieán veà
giaù trò ñaët. Moãi moät quaù trình bao goàm moät vaøi loaïi chuyeån ñoäng hoaëc doøng
chaûy nhö söï chuyeån ñoäng cuûa vaät lieäu hoaëc doøng chaûy cuûa naêng löôïng. Phaàn
töû ñieàu khieån ñieàu chænh doøng chaûy theo vaøi caùch baèng caùch truyeàn tín hieäu boä
ñieàu khieån thaønh taùc ñoäng. Phaàn töû ñieàu khieån thöôøng coù 2 phaàn:
- Moät cô caáu chaáp haønh nhaän tín hieäu töø thieát bò ñieàu khieån vaø chuyeån ñoåi noù
thaønh söï chuyeån ñoäng.
- Moät thieát bò ñeå taùc ñoäng leân thoâng soá.
Haàu heát caùc phaàn töû ñieàu khieån cuoái trong voøng ñieàu khieån laø nhöõng van ñöôïc
laép ñaët treân ñöôøng oáng coâng ngheä, hoaëc laø nhöõng maùy bôm, nhöõng ñoäng cô ...
Thoâng thöôøng, vieäc taùc ñoäng leân thoâng soá bao goàm söï thay ñoåi:
- Vò trí cuûa van ñeå ñieàu chænh löu löôïng chaát loûng.
- Toác ñoä cuûa caùc thieát bò nhö baêng chuyeàn, maùy bôm ñeå ñieàu chænh doøng
chaûy.
- Ñoä lôùn cuûa coâng suaát coù theå bieát ñöôïc ñeán moät thieát bò ñieän nhö daây
mayxo.
- Vò trí cuûa moät taám chaén ñeå ñieàu khieån doøng khoâng khí.
Trang 52 T.N.Trí
BAØI 14 - KYÙ HIEÄU CAÙC DUÏNG CUÏ TREÂN SÔ ÑOÀ NGUYEÂN LYÙ TÖÏ
ÑOÄNG HOÙA
1/ KYÙ HIEÄU BAÈNG HÌNH VEÕ
10 mm
Duïng cuï ñaët taïi choã ( hieän tröôøng )
Duïng cuï ôû baøn ñieàu khieån
Ñöôøng lieân laïc
Ñöôøng lieân laïc khoâng noái nhau
Ñöôøng lieân laïc noái nhau
Cô quan ñieàu khieån, cô caáu chaáp haønh

2/ KYÙ HIEÄU BAÈNG CHÖÕ
CHÖÕ CAÙI ÑAÀU TIEÂN NHÖÕNG CHÖÕ CAÙI TIEÁP THEO
YÙ NGHÓA CHÖÕ CAÙI KEÁT QUAÛ RA OR
CHÖÕ CAÙI CHÖÙC NAÊNG TÍN CHÖÙC NAÊNG
THOÂNG SOÁ ÑÖÔÏC ÑO THÖÙ 2 LAØM ROÕ CHÖÕ CHÖÙC NAÊNG
HIEÄU RA PHUÏ
THÖÙ NHAÁT THUÏ ÑOÄNG
A PHAÂN TÍCH - BAÙO HIEÄU - -
B CHAÙY - - - -
C - - - ÑIEÀU KHIEÅN -
D - VI PHAÂN - - -
BOÄ CAÛM BIEÁN,
E ÑIEÄN AÙP - - -
PHAÀN TÖÛ SÔ CAÁP
F LÖU LÖÔÏNG TÆ LEÄ - - -
G - - THUÛY TINH - -
H BAÈNG TAY - - - CAO
I DOØNG ÑIEÄN - CHÆ THÒ - -
J COÂNG SUAÁT QUEÙT - - -
TOÁC ÑOÄ THAY ÑOÅI TRAÏM ÑIEÀU
K THÔØI GIAN - -
THÔØI GIAN KHIEÅN
L MÖÙC - AÙNH SAÙNG - THAÁP
M - MOMENT - - TRUNG BÌNH
N - - - - -
TAÁM LOÃ, CO
O - - - -
THAÉT
P AÙP SUAÁT - ÑIEÅM NOÁI - -
Q SOÁ LÖÔÏNG TÍCH PHAÂN OR TOÅNG - - -
R PHOÙNG XAÏ - GHI - -
S TOÁC ÑOÄ, TAÀN SOÁ AN TOAØN - COÂNG TAÉC -
T NHIEÄT ÑOÄ - - TRUYEÀN -
U NHIEÀU THOÂNG SOÁ - MORE FUNCTION MORE FUNCTION MORE FUNCTION
V RUNG - - VALVE -
W TROÏNG LÖÔÏNG, LÖÏC - - - -
X - TRUÏC X - - -
Y SÖÏ KIEÄN TRUÏC Y - RELAY -
CÔ CAÁU CHAÁP
Z VÒ TRÍ, KÍCH THÖÔÙC TRUÏC Z - -
HAØNH
Trang 53 T.N.Trí
3/ KEÁT HÔÏP KYÙ HIEÄU- HÌNH VEÕ VAØ CHÖÕ VIEÁT
Caùc chöõ caùi ñöôïc vieát nöõa treân cuûa voøng troøn theo thöù töï chöõ caùi ñaàu tieân laø chöõ
caùi chæ thoâng soá ñöôïc ño, tieáp theo ñeán chöõ caùi thöù 2 (neáu coù) cuoái cuøng laø caùc chöõ
caùi chöùc naêng.
Ví duï:
PI Aùp keá chæ thò ñaët taïi hieän tröôøng
PDI Aùp keá vi sai coù chæ thò ñaët taïi hieän tröôøng
Nöõa döôùi cuûa voøng troøn ñöôïc duøng ñeå vieát caùc kyù hieäu nhaän bieát vò trí cuûa duïng
cuï trong voøng ñieàu khieån vaø soá thöù töï voøng ñieàu khieån treân toaøn sô ñoà.
LE LT LIC
2A 2B 2C
LV 2D
Neáu trong moät duïng cuï coù nhieàu chöùc naêng ví duï nhö coù A, C, I, S, R thì caùc chöõ
caùi chæ thò chöùc naêng naøy ñöôïc vieát theo thöù töï nhö sau: IRSCA.
Ví duï: PIA aùp keá chæ thò coù tieáp ñieåm baùo hieäu.
PIS aùp keá chæ thò coù tieáp ñieåm ñoùng caét moät thieát bò khaùc.
BAØI 15 – CHUYEÅN ÑOÅI ÑO

1/ CHÖÙC NAÊNG CUÛA CHUYEÅN ÑOÅI ÑO
a- Chöùc naêng cuûa chuyeån ñoåi ño trong voøng dieàu khieån
Coâng vieäc cuûa chuyeån ñoåi ño laø laøm cho tín hieäu ra töø boä caûm bieán coù theå duøng
ñöôïc bôûi caùc phaàn coøn laïi cuûa voøng ñieàu khieån. Tín hieäu ra töø caùc boä caûm bieán raát
khaùc nhau: trong moät soá tröôøng hôïp noù laø söï dòch chuyeån cô khí trong nhöõng
tröôøng hôïp khaùc noù coù theå laø tín hieäu ñieän hoaëc laø söï thay ñoåi moät soá ñaëc tröng
ñieän nhö ñieän trôû, ñieän dung. Chuyeån ñoåi ño laáy tín hieäu ra töø phaàn töû nhaïy caûm
vaø chuyeån ñoåi noù thaønh tín hieäu tieâu chuaån tæ leä thuaän vôùi thoâng soá coâng ngheä
ñöôïc ño. Tín hieäu ra töø chuyeån ñoåi ño thöôøng laø aùp suaát khí (khí neùn) hoaëc moät tín
hieäu doøng ñieän.
Thoâng thöôøng caùc chuyeån ñoåi ño ñöôïc gaén keát baèng cô hoïc hoaëc baèng ñieän töû vôùi
boä caûm bieán. Trong moät soá tröôøng hôïp khaùc chuùng coù theå laø nhöõng khoái rieâng.
b- Caùc loaïi chuyeån ñoåi ño
Coù hai loaïi chuyeån ñoåi ño ñöôïc duøng phoå bieán laø chuyeån ñoåi ño khí neùn vaø
chuyeån ñoåi ño ñieän töû. Moät chuyeån ñoåi ño khí neùn chuyeån ñoåi thoâng tin veà thoâng
soá coâng ngheä thaønh tín hieäu ra döôùi daïng aùp suaát khí neùn coù giaù trò töø 0,2 – 1
Kg/cm2 hoaëc töø 3 – 15 Psi.
Trang 54 T.N.Trí
Moät chuyeån ñoåi ño ñieän töû chuyeån ñoåi thoâng tin veà thoâng soá coâng ngheä thaønh tín
hieäu ra döôùi daïng doøng ñieän moät chieàu coù giaù trò töø 4 – 20 mA.
T/H VAØO TÖØ BOÄ CAÛM BIEÁN

DAÏNG TÍN HIEÄU VAØO LAØ TÍN HIEÄU RA
ÑIEÄN HOAËC CÔ HOÏC CHUYEÅN 0,2 – 1 Kg/cm2
(THOÂNG TIN VEÀ THOÂNG SOÁ ÑOÅI ÑO 4 – 20 mA
COÂNG NGHEÄ)
Caùc thoâng soá coâng ngheä goàm: aùp suaát, nhieät ñoä, löu löôïng, möùc, troïng löôïng vaø
nhöõng thoâng soá khaùc. Chuyeån ñoåi ño coù theå laø moät khoái ñoäc laäp vôùi caùc phaàn töû
khaùc trong voøng ñieàu khieån nhöng chuùng thöôøng ñöôïc laép gheùp vaøo cuøng moät
khoái vôùi caûm bieán. Trong nhieàu tröôøng hôïp raát khoâng thöïc teá neáu taùch rieâng
chuyeån ñoåi ño vôùi phaàn töû nhaïy caûm. Ví duï khi tín hieäu ra töø phaàn töû nhaïy caûm laø
söï dòch chuyeån cô hoïc. Vieäc ñaáu noái cô khí phaàn töû nhaïy caûm vôùi chuyeån ñoåi ño
hai khoái phaûi raát gaàn nhau. Nhöõng khoái keát hôïp coù theå ñöôïc laép ñaët treân caùc beå
chöùa, ñöôøng oáng coâng ngheä hoaëc baát kyø ñaâu maø chuùng coù theå caûm nhaän chính xaùc
thoâng soá coâng ngheä.
Tín hieäu ñieän töû deã daøng truyeàn ñi xa hôn laø caùc ñaáu noái cô khí. Tuy nhieân noù
khoâng phaûi laø ñieàu cô baûn ñeå phaàn töû nhaïy caûm vôùi tín hieäu ra laø ñieän ñöôïc maéc
gaàn chuyeån ñoåi ño.
Chuyeån ñoåi ño ñöôïc goïi theo teân cuûa loaïi caûm bieán maø chuùng ñöôïc ñaáu ñeán nhö
chuyeån ñoái ño aùp suaát, chuyeån ñoåi ño nhieät ñoä . . . moät vaøi chuyeån ñoåi ño coù gaén
theâm boä chæ thò hoaëc maøn hình hieän soá cho pheùp ñoïc caùc thoâng soá coâng ngheä taïi
choã. Nhöõng thieát bò nhö theá goïi laø chuyeån ñoåi ño coù boä chæ thò.
Caëp nhieät ñieän, nhieät keá ñieän trôû hoaëc nhöõng caûm bieán khaùc coù tín hieäu ra laø ñieän
coù theå ñöôïc noái tröïc tieáp ñeán boä ñieàu khieån. Trong tröôøng hôïp naøy boä ñieàu khieån
coù chöùa caùc maïch ñieän töû thöïc hieän coâng vieäc cuûa moät chuyeån ñoåi ño töùc laø
chuyeån ñoåi vaø ñieàu chænh thaønh daïng coù theå söû duïng ñöôïc.
2/ CHUYEÅN ÑOÅI ÑO KHÍ NEÙN

a- Phaïm vi tín hieäu tieâu chuaån
Chuyeån ñoåi ño khí neùn taïo tín hieäu ra döôùi daïng aùp suaát khoâng khí tyû leä thuaän vôùi
thoâng soá coâng ngheä caàn ño.
Tín hieäu ra cuûa chuyeån ñoåi ño 1,4 Kg/cm2
thöôøng ñöôïc cung caáp bôûi moät T/h vaøo T/h ra
heä thoáng khí neùn daønh rieâng
cho caùc duïng cuï ño. Tín hieäu CÑÑ
0,2 – 1 Kg/cm2
vaøo töø phaàn töû nhaïy caûm ñeán
chuyeån ñoåi ño khí neùn thöôøng
laø tín hieäu cô hoïc.
Trang 55 T.N.Trí
Phaïm vi aùp suaát tieâu chuaån xuaát ra töø chuyeån ñoåi ño khí neùn laø 0,2 – 1 Kg/cm2
hoaëc 3 – 15 Psi. nguoàn khí neùn cung caáp cho chuyeån ñoåi ño laø 1,4 Kg/cm2 hoaëc 20
Psi.
b- Nguyeân lyù hoaït ñoäng
Hình treân giaûi thích
nguyeân lyù hoaït ñoäng Aùp suaát Hoäp xeáp
cuûa moät chuyeån ñoåi ño coâng ngheä
khí neùn ñieån hình tín Nguoàn nuoâi Taám chaén
2
hieäu ra (0,2 – 1,0 1,4 Kg/cm
2
Kg/cm ) töø chuyeån ñoåi Aùp suaát tín hieäu Voøi phun
ño trong ví duï naøy ñöôïc ra cuûa CÑÑ
xaùc ñònh bôûi khoaûng 0,2 – 1 Kg/cm2
caùch giöõa taám chaén vaø Maøng Van xaû
Bi di ñoäng
voøi phun. Taám chaén
ñöôïc dòch chuyeån bôûi moät lieân keát cô hoïc noái vôùi phaàn töû nhaïy caûm. Thoâng
thöôøng caûm bieán vaø chuyeån ñoåi ño seõ keát hôïp thaønh moät khoái. Trong ví duï treân
thoâng soá coâng ngheä ñöôïc ño laø aùp suaát (giaû söû coù phaïm vi ño töø 0 – 200 Kg/cm2).
Caûm bieán aùp suaát laø moät hoäp xeáp phoàng leân vaø co laïi cuøng vôùi söï taêng leân vaø
giaûm xuoáng cuûa aùp suaát coâng ngheä vaø laøm dòch chuyeån taám chaén.
Giaû söû aùp suaát coâng ngheä treân hình veõ laø 200 Kg/cm2 vaø tín hieäu ra töø chuyeån ñoåi
ño laø 1 Kg/cm2 khi ñoù hoäp xeáp phoàng leân vaø ñaåy taám chaén ra xa khoûi voøi phun.
Khi taám chaén bò ñaåy ra khoûi voøi phun bôûi söï phoàng leân cuûa hoäp xeáp thì:
• khoâng khí thoaùt ra khoûi voøi phun, aùp suaát trong voøi phun giaûm xuoáng (khoâng
khí chaûy qua moät tieát löu caáp nguoàn khoâng khí raát nhoû khoâng ñuû ñeå duy trì aùp
suaát) vì vaäy:
• aùp suaát trong ñöôøng noái giöõa voøi phun vaø maøng bò giaûm nhoû.
• Maøng co laïi.
• Vieân bi noái vôùi maøng rôi xuoáng môû moät phaàn nguoàn giöõa nguoàn khí neùn vaø tín
hieäu ra.
Khoâng khí nguoàn ñi qua ñöôøng tín hieäu ra cuûa chuyeån ñoåi ño laøm cho tín hieäu ra
cuûa chuyeån ñoåi ño taêng leân.
Trong tröôøng hôïp aùp suaát coâng ngheä giaûm xuoáng baèng 0 thì hoäp xeáp co laïi vaø keùo
taám chaén tieán saùt ñeán voøi phun khi ñoù:
• moät ít khoâng khí thoaùt ra khoûi voøi phun tuy nhieân:
• khoâng khí nguoàn coù theå duy trì aùp suaát cao trong ñöôøng oáng noái giöõa voøi phun
ñeán maøng.
• Aùp suaát taêng leân laøm maøng phoàng leân.
• Vieân bi ñöôïc naâng cao leân vaø haïn cheá nguoàn khí neùn ñi vaøo ñöôøng tín hieäu ra
cuûa chuyeån ñoåi ño vaø môû van xaû khí.
• Aùp suaát thoaùt ra khoûi ñöôøng tín hieäu ra qua van xaû khí. Aùp suaát treân ñöôøng tín
hieäu ra giaûm xuoáng.
c- Moái quan heä tyû leä
Trang 56 T.N.Trí
Chuyeån ñoåi ño ôû hình treân laø loaïi taùc ñoäng tröïc tieáp töùc laø giaù trò cao cuûa thoâng soá
vaøo cho tín hieäu ra cao. Trong tröôøng chuyeån ñoåi ño taùc ñoäng ngöôïc thì giaù trò cao
cuûa thoâng soá vaøo seõ cho giaù trò ra thaáp vaø ngöôïc laïi.
Chuyeån ñoåi ño trong ví duï treân ñaùp öùng moät caùch tyû leä vôùi giaù trò cuûa aùp suaát coâng
ngheä (thoâng soá coâng ngheä ñöôïc ño) trong phaïm vi ñöôïc hieäu chuaån 0 – 200
Kg/cm2.
- Ôû ñaàu cao cuûa phaïm vi ño, aùp suaát coâng ngheä 200 Kg/cm2 taám chaén
ñöôïc ñaët ôû ñieåm xa nhaát so vôùi voøi phun, tín hieäu ra töông öùng cuûa
chuyeån ñoåi ño laø 1 Kg/cm2. Ôû ñaàu thaùp nhaát cuûa phaïm vi ño, aùp suaát
coâng ngheä laø 0 Kg/cm2 taám chaén naèm ôû ñieåm gaàn nhaát so vôùi voøi phun.
Tín hieäu ra töông öùng cuûa chuyeån ñoåi ño laø 0,2 Kg/cm2.
- Neáu aùp suaát coâng ngheä naèm ôû giöõa 0 ñeán 200 Kg/cm2 thì taám chaén seõ
naèm ôû giöõa ñieåm cöïc ñaïi vaø cöïc tieåu, tín hieäu ra cuûa chuyeån ñoåi ño seõ laø
moät tín hieäu tyû leä naèm giöõa 0,2 vaø 1 Kg/cm2.
1,0
0,75 Loãi phaïm vi ño

Tín hieäu ra
0,50 Ñieåm 0 bò troâi
0,25
0,2
0 50 100 150 200

Aùp suaát coâng ngheä
(tín hieäu vaøo)
d- Hieäu chuaån
Coù moät vaøi caùch hieäu chuaån ôû chuyeån ñoåi ño. Coù moät ñieàu raát quan troïng laø phaûi
bieát caùc giaù trò hieäu chuaån cuûa duïng cuï. Coù hai söï ñieàu chænh ñöôïc duøng ñeå ñieàu
chænh phaïm vi ñaùp öùng cuûa chuyeån ñoåi ño laø chænh ñieåm 0 vaø chænh phaïm vi ño.
Aùp suaát tín hieäu ra toái thieåu cuûa chuyeån ñoåi ño 0,2 Kg/cm2 hoaëc 3 Psi laø tieâu
chuaån trong coâng nghieäp. Öùng duïng naøy ñöôïc coi nhö khaùi nieäm veà ñieåm 0 soáng.
Baèng caùch duy trì tín hieäu ra toái thieåu lôùn hôn 0 khi coù söï coá hoaëc hö hoûng duïng
cuï ta coù theå deã daøng xaùc ñònh ñöôïc nguyeân nhaân. Ví duï nhö khi aùp suaát ra baèng 0
ñieàu ñoù coù nghóa laø chuyeån ñoåi ño bò hö hoaëc nguoàn khí neùn bò maát.
• Ñieàu chænh ñieåm 0:
Trong ví duï treân tín hieäu vaøo 0 Kg/cm2 cuûa aùp suaát coâng ngheä seõ göûi moät tín
hieäu ra laø 0,2 Kg/cm2 khi chuyeån ñoåi hoaït ñoäng bình thöôøng vaø ñöôïc hieäu
chuaån ñuùng. Neáu giaù trò tín hieäu ra dòch chuyeån khoûi 0,2 Kg/cm2 ví duï ñeán 0,15
Kg/cm2 thì söï ñieàu chænh ñieåm 0 laø caàn ñeán ñeå ñieàu chænh tín hieäu ra veà 0,2
Kg/cm2. Moät tín hieäu ra 0,2 Kg/cm2 khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñöôïc caøi ñaët ñeå
töông öùng vôùi giaù trò 0 cuûa tín hieäu vaøo cuûa thoâng soá coâng ngheä ñöôïc ño. Tín
hieäu ra 0,2 Kg/cm2 töông öùng vôùi giaù trò thaáp nhaát cuûa phaïm vi ño theo yeâu
caàu cuûa thoâng soá coâng ngheä ñöôïc ño. Ví duï neáu phaïm vi tín hieäu vaøo ñoái vôùi
Trang 57 T.N.Trí
chuyeån ñoåi ño aùp suaát laø töø 50 – 200 Kg/cm2 thì ñieàu chænh ñieåm 0 ñöôïc duøng
ñeå ñaët tín hieäu ra 0,2 Kg/cm2 töông öùng vôùi tín hieäu vaøo laø 50 Kg/cm2.
• Ñieàu chænh phaïm vi ño
Ñöôïc duøng ñeå caøi ñaët giaù trò cao nhaát trong phaïm vi ño cuûa thoâng soá coâng ngheä
ñöôïc ño ñeå töông öùng vôùi tín hieäu ra cuûa chuyeån ñoåi ño laø 1,0 Kg/cm2 hoaëc 15
Psi. Neáu phaïm vi cuûa thoâng soá coâng ngheä ñöôïc ño laø 0 – 200 Kg/cm2 thì söï
ñieàu chænh phaïm vi ño ñöôïc duøng ñeå ñaët tín hieäu ra laø 1,0 Kg/cm2 töông öùng
vôùi tín hieäu vaøo laø 200 Kg/cm2, ñieàu chænh phaïm vi ño ñöôïc duøng ñeå chænh laïi
chuyeån ñoåi ño khi noù bò leäch ôû möùc cao cuûa phaïm vi ño. Neáu chuyeån ñoåi ño
cho ra moät tín hieäu laø 1 Kg/cm2 vôùi tín hieäu vaøo cuûa aùp suaát coâng ngheä laø 150
Kg/cm2 thay vì 200 kg/cm2 thì söï ñieàu chænh phaïm vi ño ñöôïc söû duïng ñeå chænh
laïi. Neáu khoâng thì chuyeån ñoåi ño khoâng theå chæ thò ñöôïc aùp suaát coâng ngheä lôùn
hôn 150 Kg/cm2. Moãi chuyeån ñoåi ño coù moät phaïm vi rieâng bieät vaø khoâng theå
ñöôïc hieäu chuaån ñeå ño taát caû caùc phaïm vi coù theå coù cuûa thoâng soá ñöôïc ño.
Phaïm vi ñaõ ñöôïc hieäu chuaån ñöôïc giôùi haïn ôû thieát keá cô khí cuûa cô caáu ñieàu
chænh ñieåm 0 vaø phaïm vi ño. Khi thay moät chuyeån ñoåi ño phaûi coù khaû naêng cuûa
phaïm vi ño baèng vôùi caùc giaù trò cuûa thoâng soá coâng ngheä.
3/ CHUYEÅN ÑOÅI ÑO DIEÄN TÖÛ

a- Söï ñieàu khieån chuyeån ñoåi ño ñieän töû
Chuyeån ñoåi ño ñieän töû cung caáp moät chöùc naêng gioáng nhö moät chuyeån ñoåi ño khí
neùn trong voøng ñieàu khieån ngoaïi tröø vieäc noù cho ra moät tín hieäu doøng ñieän tieâu
chuaån thay vì moät tín hieäu aùp suaát khí neùn tieâu chuaån. Nhö vôùi chuyeån ñoåi ño khí
neùn tín hieäu ra töø chuyeån ñoåi ño ñieän töû tyû leä vôùi tín hieäu vaøo töø thoâng soá coâng
ngheä ñöôïc ño. Tín hieäu ra tieâu chuaån cuûa chuyeån ñoåi ño ñieän töû thöôøng laø töø 4 –
20 mA doøng moät chieàu. Chuyeån ñoåi ño ñieän töû ñöôïc hieäu chuaån sao cho:
- Tín hieäu ra 4 mA töông öùng vôùi giaù trò thaáp nhaát trong phaïm vi ño ñöôïc yeâu
caàu.
- Tín hieäu ra 20 mA töông öùng giaù trò cao nhaát cuûa thoâng soá coâng ngheä trong
phaïm vi ño. Caùc ñieàu chænh ñieåm 0 vaø phaïm vi ño ñöôïc duøng ñeå hieäu chuaån
thang ño trong caùc giôùi haïn cuûa duïng cuï nhö vôùi chuyeån ñoåi ño khí neùn.
Moät tín hieäu ra tieâu chuaån lôùn hôn 0 ñöôïc söû duïng khi chuyeån ñoåi ño coù hö
hoûng hoaëc laøm vieäc keùm coù theå cho tín hieäu ra 0mA vaø ta deã daøng bieát
ñöôïc söï hö hoûng.
b- Caáp nguoàn
Nguoàn ñieän cho chuyeån ñoåi ño thöôøng ñöôïc caáp töø hai nguoàn:
- Töø nguoàn rieâng bieät 24VDC hoaëc 110VAC hay 220VAC.
- Qua ñöôøng daây tín hieäu ñeán boä ñieàu khieån.
Khi chuyeån ñoåi ño coù nguoàn rieâng thì chuyeån ñoåi ño ñöôïc goïi laø thieát bò 4 daây;
2 daây caáp nguoàn
vaøo chuyeån ñoåi +
Chuyeån ñoåi ño
ño, 2 daây duøng T/H töø boä caûm -
4 – 20 mA
bieán ñieän töû
ñeå göûi tín hieäu
ñeán boä ñieàu Nguoàn beân ngoaøi
Trang 58 T.N.Trí
khieån hoaëc caùc phaàn khaùc cuûa voøng ñieàu khieån.
Khi nguoàn naêng löôïng laø caùc ñöôøng daây tín hieäu giöõa boä ñieàu khieån vaø chuyeån
ñoåi ño thì ngöôøi ta goïi ñoù laø thieát bò hai daây.
+
T/H töø boä caûm Chuyeån ñoåi ño Boä ñieàu khieån
4 – 20 mA
bieán ñieän töû -
Nguoàn beân ngoaøi
Boä ñieàu khieån luoân coù nguoàn rieâng cuûa mình vaø ñöôïc thieát keá ñeå coù theå laøm
vieäc ñöôïc vôùi hai loaïi chuyeån ñoåi ño 4 daây vaø 2 daây. Khi voøng ñieàu khieån söû
duïng chuyeån ñoåi ño hai daây thì boä ñieàu khieån nhaän bieát giaù trò cuûa thoâng soá
ñöôïc kieåm tra baèng söï suït giaûm doøng ñieän ñi töø boä ñieàu khieån.
Tín hieäu göûi vaøo chuyeån ñoåi ño ñieän töû thoâng thöôøng laø tín hieäu ñieän (ñieän aùp
hoaëc doøng ñieän) hoaëc tín hieäu cô hoïc töø phaàn töû nhaïy caûm. Gioáng nhö chuyeån
ñoåi ño khí neùn phaàn töû nhaïy caûm thöôøng ñöôïc keát hôïp vôùi chuyeån ñoåi ño trong
moät khoái. Coù raát nhieàu loaïi chuyeån ñoåi ño ñieän töû vaø thieát keá cuûa chuùng phuï
thuoäc vaøo nhaø saûn xuaát vaø caùc yeâu caàu cuûa heä thoáng, tuy nhieân khi boä caûm
bieán vaø chuyeån ñoåi ño ñöôïc keát hôïp thaønh moät khoái taát caû caùc chuyeån ñoåi ño
ñieän töû ñeàu coù caùc phaàn töû ñeå thöïc hieän caùc chöùc naêng caàn thieát sau:
- Phaàn töû sô caáp caûm nhaän söï thay ñoåi trong thoâng soá ñöôïc ño.
- Moät cô caáu phaùt hieän vaø ghi nhaän tín hieäu ra cuûa boä caûm bieán vaø taïo ra tín
hieäu ñieän töû.
- Caùc linh kieän ñieän töû chuyeån ñoåi tín hieäu töø cô caáu phaùt hieän thaønh tín hieäu
4 – 20 mA vaø göûi ñeán caùc phaàn khaùc cuûa voøng ñieàu khieån.
c. Tín hieäu vaøo vaø tín hieäu ra:
Moät chuyeån ñoåi ño ñieän töû
vaø/hoaëc chuyeån ñoåi ño khí
neùn thöôøng coù theå ñöôïc
duøng ñeå göûi cuøng moät 0,2–1,0 Kg/cm2
thoâng soá nhö nhau veà
thoâng soá coâng ngheä caàn ño. 4-20mA 5m 5,5m
Hình treân laø beå chöùa nöôùc
ôû nhieàu möùc khaùc nhau.
Möùc ñöôïc ño baèng caû hai
loaïi chuyeån ñoåi ño laø ñieän 0,5m
töû vaø khí neùn naèm ôû möùc
0,5m döôùi ñaùy cuûa beå
chöùa. Caùc caûm bieán aùp suaát naèm beân trong caùc chuyeån ñoåi ño, ñoái vôùi chuyeån
ñoåi ño khí neùn, tín hieäu ra töø 0,2 – 1,0kgf/cm2, ñoái vôùi chuyeån ñoåi ño ñieän töû,
tín hieäu ra töø 4 – 20mA. Tín hieäu ra taêng leân cuøng vôùi möùc trong beå chöùa.
Trang 59 T.N.Trí
Treân hình, möùc hieän taïi laø 100% cuûa 20mA
phaïm vi ño, möùc naøy töông öùng vôùi
15
tín hieäu ra laø 1,0kgf/cm2 hoaëc 20mA.
Möùc naøy ñöôïc chæ treân aùp keá 0,55 10
kgf/cm2 vaø cuõng laø möùc cöïc ñaïi cuûa
5
5 meùt nöôùc trong beå chöùa.
Caùc hình beân laø bieåu ñoà ra cuûa tín 0
hieäu khí neùn vaø tín hieäu ñieän bieåu 0,05 0,175 0,3 0,425 0,55 Kg/cm2
thò möùc trong beå chöùa nöôùc. Moái T/h ra cuûa c/ñoåi ño ñieän töû (Y)
quan heä giöõa tín hieäu ra cuûa chuyeån Aùp suaát nöôùc (X)
ñoåi ño vaø tín hieäu vaøo cuûa boä caûm
bieán laø moät ñöôøng thaúng vì caùc giaù 1Kg/cm2
trò tæ leä thuaän vôùi nhau. Caùc giaù trò
“%” laø phaàn traêm cuûa khoaûng möùc 0,75
laøm vieäc (5m). Tín hieäu ra cuûa boä
caûm bieán laø 0,3 kgf/cm2 vaø laø 50% 0,5
thang cuûa möùc trong beå, töông öùng 0,25

vôùi tín hieäu ra khí neùn 0,6kgf/cm2.
0
Trong ví duï naøy, tín hieäu khí neùn
0,05 0,175 0,3 0,425 0,55 Kg/cm2
0,6kgf/cm2 töông öùng vôùi 50% phaïm
vi möùc laøm vieäc, hoaëc 2,5m nöôùc T/h ra cuûa c/ñoåi ño khí neùn (Y)
trong beå. Aùp suaát nöôùc (X)
4/ CAÙC BOÄ BIEÁN NAÊNG VAØ ÑAÛO :

Trong voøng ñieàu khieån thöôøng coù söï keát hôïp cuûa caùc phaàn töû ñoøi hoûi tín hieäu
vaøo laø khí neùn hoaëc caùc ñieän
Ví duï: Boä ñieàu khieån nhaän tín hieäu vaøo töø chuyeån ñoåi ño ñieän töû ôû hình treân coù
theå laáy tín hieäu vaøo laø ñieän töû, khi ñoù maùy ghi ñaët trong phoøng ñieàu khieån chæ
möùc cuûa nöôùc trong beå coù theå ñoøi hoûi tín hieäu vaøo laø khí neùn. Caùc boä ñaûo ñöôïc
söû duïng cho pheùp caùc phaàn töû trong voøng ñieàu khieån keát noái vôùi nhau khi
chuùng söû
duïng caùc
daïng tín
Boä bieán naêng
hieäu khaùc TÍN HIEÄU TÍN HIEÄU
hoaëc boä ñaûo
nhau.
Boä ñaûo vaø
chuyeån ñoåi 0,2-1,0 Kg/cm2
4-20mA I/P
ño, caû hai 3-15 Psi
ñeàu laø boä
0,2-1,0 Kg/cm2 P/I
bieán naêng vì 4-20mA
3-15 Psi
chuùng thay
ñoåi tín hieäu 4-20mA
4-20mA I/I
töø daïng naøy
sang daïng khaùc.
Trang 60 T.N.Trí
Boä ñaûo thay ñoåi tín hieäu doøng ñieän thaønh tín hieäu khí neùn goïi laø I/P, vaø töø khí
neùn sang tín hieäu doøng ñieän goïi laø P/I. Chöõ caùi ñaàu tieân trong kyù hieäu laø loaïi
tín hieäu vaøo vaø chöõ caùi thöù hai laø loaïi tín hieäu ra.
a- Boä ñaûo I/P vaø P/I :
Boä ñaûo I/P duøng ñeå thay ñoåi tín hieäu ñieän tieâu chuaån 4-20mA thaønh tín hieäu
khí neùn 0,2-1,0 kgf/cm2 hay laø 3-15 psi tæ leä vôùi noù.
Boä ñaûo P/I duøng ñeå thay ñoåi tín hieäu khí neùn 0,2-1,0 kgf/cm2 baèng tín hieäu
doøng ñieän 4-20mA.
Khi daïng tín hieäu bò thay ñoåi bôûi boä ñaûo, thoâng tin goác veà giaù trò cuûa thoâng soá
ñöôïc ño vaãn ñöôïc giöõ nguyeân.
Hình döôùi cho thaáy neáu tín hieäu vaøo laø 20mA(100%) thì tín hieäu ra khí neùn
töông öùng laø 1,0 kgf/cm2 hoaëc 15psi.
b- Boä ñaûo I/I
Goïi laø boä caùch ly, thieát bò naøy ñöôïc ñaët giöõa chuyeån ñoåi ño boán daây vaø thieát bò
khaùc vôùi nguoàn ñieän ñoäc laäp trong voøng ñieàu khieån. Noù caùch li chuyeån ñoåi ño
ñeå traùnh söï giao thoa bôûi tín hieäu ñöôïc phaùt ra töø nhöõng thieát bò khaùc vôùi
nguoàn ñieän khaùc nhau. Ñoái vôùi boä ñaûo I/I, tín hieäu khoâng ñöôïc bieán ñoåi töø
daïng naøy sang daïng khaùc, noù vaãn cung caáp moät tín hieäu ra gioáng nhö tín hieäu
vaøo nhöng bò caùch ly.
BAØI 16 – CAÙC MAÙY GHI

1/ CHÖÙC NAÊNG CUÛA MAÙY GHI:
a-Truïc thôøi gian:
Öùng duïng phoå bieán cuûa maùy ghi laø cung caáp moät baûn ghi coù truïc thôøi gian cuûa
thoâng soá ñöôïc ño. Khi chuùng ta nhìn ñoàng hoà hay maøn hình, thaáy thoâng tin veà
giaù trò hieän taïi cuûa thoâng soá, nhöng noù khoâng cho ta bieát gì veà giaù trò cuûa thoâng
soá tröôùc ñoù 1 phuùt hoaëc 1 giaây. Trong nhieàu tröôøng hôïp, caàn thieát phaûi bieát giaù
trò cuûa thoâng soá ñöôïc ño trong moät khoaûng thôøi gian daøi.
Ví duï khi xöû lyù söï coá coâng ngheä, raát boå ích ñeå xem laïi giaù trò cuûa caùc thoâng soá
coâng ngheä tröôùc ñoù ñeå xaùc ñònh nguyeân nhaân.
- Luaät baûo veä moâi tröôøng töøng ñoøi hoûi caùc baûn ghi veà löu löôïng, hoaëc soá
lieäu töø caùc doøng chuyeån taûi ñeå laøm taøi lieäu.
- Caùc chöông trình môû roäng chaát löôïng coù theå ñoøi hoûi moät baûn ghi coù truïc
thôøi gian cuûa moät soá thoâng soá coâng ngheä, hoaëc ñieàu kieän löu kho, ñeå giöõ
cho saûn phaåm vaãn naèm trong giôùi haïn cuûa ñaëc tính kyõ thuaät.
b- Toác ñoä cuûa bieåu ñoà:
600 700 800 600 700 800
Trang 61 T.N.Trí
Giaáy bieåu ñoà cuûa maùy ghi chaïy nhanh hay chaäm khi soá lieäu ñöôïc ghi, seõ aûnh
höôûng ñeán caùc ñöôøng chæ thò giaù trò ñoái vôùi thoâng soá. Cuøng moät soá lieäu nhö
nhau coù theå nhìn thaáy khaùc nhau, phuï thuoäc vaøo toác ñoä cuûa bieåu ñoà ñöôïc söû
duïng.
Hình treân laø caùc bieåu ñoà ñöôïc ghi cuøng moät tín hieäu coâng ngheä trong cuøng moät
khoaûng thôøi gian. Thoâng thöôøng, toác ñoä cuûa bieåu ñoà nhanh hôn cho ñoä chính
xaùc cao khi ñoïc bieåu ñoà, neáu thoâng soá ñöôïc ño thay ñoåi nhieàu trong khoaûng vaøi
giaây, caàn cho toác ñoä bieåu ñoà chaïy nhanh ñeå ñoïc soá lieäu chính xaùc vaø ngöôïc laïi.
c- Söï chia ñoä:
Khi söû duïng thoâng tin töø moät maùy ghi caàn phaûi bieát bieåu ñoà chia ñoä nhö theá
naøo ñeå trình baøy thoâng soá ñöôïc ño. Giaáy bieåu ñoà cuûa maùy ghi coù caùc ñöôøng keû
tuyeán tính (ñeàu) ñöôïc duøng ñeå ghi caùc thoâng soá coù giaù trò tuyeán tính, ñoái vôùi
caùc soá lieäu khoâng tuyeán tính, nhö tín hieäu ra töø boä caûm bieán löu löôïng kieåu
taám loã, thì nhöõng ñöôøng keû khoâng tuyeán tính ñöôïc söû duïng. Nhöõng ñöôøng keû
thôøi gian luoân luoân laø nhöõng khoaûng baèng nhau.
Tuy nhieân, neân nhôù raèng giaù trò ñoái vôùi thoâng soá ñöôïc ño coù theå ñoøi hoûi moät
thang caên baäc 2 ñeå ñoïc giaù trò ñoái vôùi thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån moät caùch tröïc
tieáp.
2/ CAÙC LOAÏI MAÙY GHI:

a- Maùy ghi vôùi bieåu ñoà ngang:
Cuoän giaáy trong maùy ghi naøy naèm beân phaûi, giaáy chuyeån ñoäng veà beân traùi khi
vieäc ghi ñöôïc thöïc hieän, loaïi maùy ghi naøy thöôøng coù 1 hoaëc 2 buùt ghi.
Neáu treân bieåu ñoà khoâng ghi thôøi gian, thì ñeå tìm giaù trò thoâng soá trong moät
khoaûng thôøi gian naøo ñoù, ta phaûi bieát ñöôïc toác ñoä cuûa baêng giaáy ñeå tính thôøi
gian.
b- Maùy ghi vôùi bieåu ñoà ñöùng:
Loaïi naøy, giaáy bieåu ñoà dòch chuyeån theo ñöôøng thaúng ñöùng töø oáng caáp giaáy ôû
phía treân cuûa maùy ghi ñeán oáng nhaän giaáy cuûa maùy ghi.
c- Maùy ghi vôùi bieåu ñoà troøn:
Loaïi naøy duøng moät ñóa giaáy troøn coù caùc ñöôøng keû cuûa thang ño, giaáy quay heát
moät voøng döôùi buùt ghi trong khoaûng thôøi gian ñaët tröôùc 24 giôø.
3/ MAØN HÌNH ÑIEÄN TÖÛ:

Moät loaïi khaùc cuûa maùy ghi laø maùy ghi vôùi maøn hình ñieän töû, maùy ghi duøng
maøn hình tinh theå loûng ñeå theå hieän taát caû caùc thoâng tin maø moät maùy in bình
thöôøng coù theå ghi ñöôïc. Baûng ghi thoâng soá coâng ngheä theo thôøi gian ñöôïc löu
giöõ treân baêng soá hoaëc trong boä nhôù ñieän töû. Tín hieäu vaøo hieän taïi vaø khoaûng
thôøi gian ñöôïc choïn thöôøng ñöôïc hieän leân.
4/ MAÙY VI TÍNH:
Maùy vi tính ñöôïc duøng theå hieän caùc thoâng soá coâng ngheä thay cho maùy ghi
baêng giaáy. Maøn hình maùy vi tính coù theå cho thaáy caùc thoâng soá ñöôïc ño theo
Trang 62 T.N.Trí
thôøi gian, gioáng nhö caùc maùy ghi baêng giaáy. Thoâng thöôøng, phaàn meàm cuûa
maùy vi tính cuõng coù theå cho pheùp maùy ghi thöïc hieän:
- Cho hieän caùc thoâng tin boå sung nhö phaïm vi laøm vieäc treân cuøng moät bieåu
ñoà.
- Xöû lyù soá lieäu vaø cho hieän noù döôùi daïng khaùc.
- Cho hieän moät loaït caùc thoâng soá coâng ngheä khaùc nhau khi ñöôïc choïn baèng
baøn phím.
Nhieàu khi maùy vi tính ñöôïc ñaët beân trong baøn ñieàu khieån hoaëc baûng ñieàu
khieån, vaø taát caû nhöõng thoâng soá caàn thieát ñeàu coù theå nhìn thaáy ñöôïc.
Vieäc söû duïng maùy ghi baèng maùy vi tính cho pheùp caùc chöùc naêng cuûa nhieàu
maùy ghi ñöôïc keát hôïp laïi vôùi nhau, loaïi boû söï khoâng caàn thieát phaûi coù nhieàu
duïng cuï nhö vaäy, ñieàu naøy cuõng laøm giaûm luoân caû chi phí ñaàu tö laãn thôøi gian
baûo trì.
BAØI 17 – CAÙC BOÄ ÑIEÀU KHIEÅN
Chöùc naêng cuûa boä ñieàu khieån trong voøng ñieàu khieån laø xaùc ñònh xem thoâng soá
coâng ngheä coù naèm ôû nhöõng giaù trò mong muoán hay khoâng, baèng caùch so saùnh tín
hieäu vaøo töø chuyeån ñoåi ño töø 4 –20mA hay 0,2 – 1,0kgf/cm2 hoaëc (3 – 15psi) vôùi
giaù trò ñaët ñöôïc löu giöõ trong boä ñieàu khieån. Moïi söï sai khaùc so vôùi giaù trò ñaët
ñöôïc goïi laø ñoä leäch. Neáu ñoä leäch baèng 0, thoâng soá coâng ngheä naèm ôû giaù trò ñaët, vaø
khoâng coù söï ñieàu chænh
naøo xaûy ra ñoái vôùi coâng so saùnh 4-20mA
0,2-1,0Kg/cm2
ngheä. Neáu ñoä leäch khaùc 0, 4-20mA
2 boä ñ/k 3-15Psi
thì boä ñieàu khieån göûi moät 0,2-1,0Kg/cm
tín hieäu ñieàu chænh tôùi 3-15Psi
phaàn töû ñieàu chænh cuoái, sensor
nhaèm ñöa thoâng soá coâng CCD
ngheä trôû veà ñieåm ñaët. QT c.
Khi noùi veà ñieàu khieån moät thu nhaän h/chænh
ngheä
quy trình coâng ngheä coù 3
thuaät ngöõ khaùc nhau coù theå ñöôïc keát hôïp vôùi töøng thoâng soá:
- Thoâng soá ñöôïc ño: Laø ñieàu kieän coâng ngheä ñöôïc kieåm soaùt bôûi boä caûm
b
Giaù trò ñaët
i
e
á TÍN HIEÄU RA
n
4 – 20 mA Tín hieäu ñeán
Söï
c – 1 kgf/cm2
0.2 phaàn töû ñieàu
sai leäch - xöû lyù t / h ra
(0u– 100%) khieån 4mA/off
offset
û hoaëc 20mA/on
aBÒ ÑIEÀU KHIEÅN
THOÂNG SOÁ
BOÄ ÑIEÀU KHIEÅN THOÂNG SOÁ BÒ TAÙC ÑOÄNG
Trang 63 T.N.Trí
voøng ñieàu khieån ñeå xaùc ñònh giaù trò cuûa thoâng soá bò ñieàu khieån.
- Thoâng soá bò ñieàu khieån: Laø thoâng soá coâng ngheä maø ta phaûi duy trì trong
nhöõng giôùi haïn xaùc ñònh, ñeå cho coâng ngheä laøm vieäc ñuùng nhö yeâu caàu.
- Thoâng soá bò taùc ñoäng: Laø ñieàu kieän ñöôïc ñieàu chænh bôûi phaàn töû ñieàu khieån
cuoái.
Ñeå laøm cho thoâng soá bò ñieàu khieån ñaït ñeán vaø duy trì ôû giaù trò ñaët nhö mong
muoán, trong moät soá tröôøng hôïp caû 3 thuaät ngöõ naøy coù giaù trò nhö nhau.
Ví duï: Löu löôïng laø thoâng soá coù theå ñöôïc ño vaø ñieàu khieån tröïc tieáp tuyø theo thieát
keá cuûa coâng ngheä. Neáu laø boä caûm bieán löu löôïng tröïc tieáp thì löu löôïng vöøa laø
thoâng soá ñöôïc ño vöøa laø thoâng soá bò ñieàu khieån. Neáu van ñieàu chænh doøng chaûy,
thì löu löôïng cuõng laø thoâng soá bò taùc ñoäng vaø khoâng coù moät thoâng soá naøo khaùc
dính daùng ñeán quaù trình.
Tuy nhieân, vieäc duy trì möùc nöùôc trong beå coù theå phöùc taïp hôn, neáu thoâng soá bò
ñieàu khieån laø möùc, chuùng ta coù theå ño aùp suaát ñeå giaùm saùt möùc. Boä ñieàu khieån coù
theå göûi tín hieäu ñeán van (phaàn töû ñieàu khieån cuoái cuûa boä ñieàu chænh) ñeå ñieàu
chænh löu löôïng (thoâng soá bò taùc ñoäng) cuûa doøng chaát loûng ñi vaøo beå.
Trong caùc nhaø maùy coâng nghieäp, coù nhieàu loaïi boä ñieàu khieån khaùc nhau ñöôïc söû
duïng, chuùng coù theå laø caùc duïng cuï khí neùn, ñieän töû töông töï hoaëc kyõ thuaät soá. Caùc
boä ñieàu khieån ñieän töû kyõ thuaät soá coù theå ñöùng moät mình thaønh nhöõng khoái rieâng,
hoaëc coù theå hôïp nhaát baèng maùy tính qua caùc coång vaøo vaø phaàn meàm khaùc nhau.
Khi hôïp nhaát vaøo maùy tính, thì maùy tính thöôøng thöïc hieän chöùc naêng cuûa moät soá
boä phaän lôùn cuûa boä ñieàu khieån trong nhöõng heä thoáng cuûa boä ñieàu khieån. Vieäc ñieàu
khieån nhöõng heä thoáng coù nhieàu voøng ñieàu khieån goïi laø DCS (Distributed Control
System).
Nhieàu boä ñieàu khieån baèng khí neùn, kyõ thuaät soá, töông töï thì caùc chöùc naêng cuûa
chuùng laø nhö nhau.
1/ TAÙC ÑOÄNG THUAÄN VAØ TAÙC ÑOÄNG NGHÒCH :

Caùc boä ñieàu khieån coù theå laø loaïi taùc ñoäng thuaän hoaëc taùc ñoäng nghòch.
VD: Trong tình traïng taêng – giaûm hoaëc giaûm – taêng moät boä ñieàu khieån taùc ñoäng
nghòch ñöôïc duøng.
- Khi nhieät ñoä cuûa heä thoáng caàn kieåm soaùt giaûm xuoáng döôùi ñieåm ñaët (giaûm), thì
heä thoáng nung ñöôïc baät leân (taêng) vaø ngöôïc laïi.
- Neáu nhieät ñoä taêng leân quaù giaù trò ñaët (taêng), thì heä thoáng nung taét (giaûm).
Tuy nhieân, heä thoáng laøm laïnh seõ laøm vieäc vôùi taùc ñoäng thuaän trong moái quan heä
taêng – taêng, giaûm – giaûm khi:
- Söï taêng nhieät ñoä cuûa moät boä phaän coâng ngheä seõ laøm taêng löu löôïng cuûa boä phaän
laøm maùt.
- Söï giaûm nhieät ñoä cuûa moät boä phaän coâng ngheä gaây neân söï giaûm löu löôïng cuûa boä
phaän laøm maùt.
Thoâng soá bò Thoâng soá bò Moái quan heä
Loaïi ñieàu khieån
ñieàu khieån taùc ñoäng vaøo – ra
taêng / taêng taùc ñoäng thuaän
giaûm / giaûm taùc ñoäng thuaän
Trang 64 T.N.Trí
taêng / giaûm taùc ñoäng nghòch

giaûm / taêng taùc ñoäng nghòch
2/ YEÁU TOÁ THÔØI GIAN:

Thôøi gian thöôøng laø moät yeáu toá quan troïng phaûi tính ñeán trong vieäc ñieàu khieån caùc
heä thoáng coâng ngheä, taát caû caùc heä thoáng ñöôïc ñieàu khieån ñeàu coù moät khoaûng thôøi
gian cheát, thôøi gian treã, hay moät khoaûng thôøi gian ñaùp öùng naøo ñoù. Töùc laø khoaûng
thôøi gian giöõa thôøi ñieåm boä ñieàu khieån göûi tín hieäu ñeán phaàn töû ñieàu khieån cuoái vaø
thôøi ñieåm xaûy ra söï thay ñoåi cuûa thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån maø boä ñieàu khieån coù
theå ñaûm nhaän ñöôïc. Khoaûng thôøi gian maø noù laáy ñeå ñöa ñeán söï thay ñoåi trong heä
thoáng coù theå laâu hoaëc nhanh vaø cuõng coù theå laø yeáu toá quan troïng hoaëc khoâng quan
troïng ñoái vôùi vieäc vaän haønh coâng ngheä.
VD: Khi ta baät coâng taéc ñeøn, thì söï ñaùp öùng (aùnh saùng) gaàn nhö töùc thì, tuy nhieân
khi chuùng ta baät coâng taéc loø söôûi thì caàn phaûi maát thôøi gian raát nhieàu, ta môùi coù
ñöôïc nhieät ñoä nhö mong muoán.
Thoâng thöôøng, thôøi gian treã caøng lôùn thì caøng khoù duy trì thoâng soá caàn ñieàu khieån
ôû giaù trò ñaët. Söï ñaùp öùng nhanh töông öùng vôùi thôøi gian treã ngaén vaø ngöôïc laïi.
3/ CAÙC PHÖÔNG THÖÙC ÑIEÀU KHIEÅN:

Tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån coù theå ñöôïc ñieàu chænh ñeå ñaùp öùng caùc yeâu caàu ñaëc
bieät cuûa heä thoáng coâng ngheä baèng caùch ñöa vaøo moät hoaëc nhieàu hôn caùc phöông
thöùc ñieàu khieån sau:
- Ñieàu khieån nhò phaân: on – off
- Ñieàu khieån tæ leä.
- Ñieàu khieån tích phaân (söï chænh laïi _ reset). Phöông thöùc ñieàu khieån naøy phaûi laøm
vieäc vôùi daõy ñieàu khieån tæ leä.
- Ñieàu khieån vi phaân (toác ñoä). Phöông thöùc naøy phaûi laøm vieäc keát hôïp vôùi daõy tæ
leä, vaø haàu nhö luoân luoân ñöôïc duøng cuøng luùc vôùi phöông thöùc tích phaân.
Boä ñieàu khieån vôùi khaû naêng tæ leä, tích phaân, vi phaân ñöôïc goïi laø boä ñieàu
khieån PID (Proportional Integral Differrential). Duø laø phöông thöùc on – off hay toå
hôïp PID ñöôïc duøng trong moät boä ñieàu khieån ñeàu phuï thuoäc vaøo möùc ñoä phöùc taïp
cuûa heä thoáng coâng ngheä maø ta caàn ñieàu khieån ñeå ñaït ñöôïc keát quaû nhö mong
Giaù trò ñaët
TÍN HIEÄU RA
< giaù trò ñaët/on Tín hieäu ñeán

4 – 20 mA Söï
0.2 – 1 kgf/cm2 phaàn töû ñieàu
sai leäch -
(0 – 100%) khieån 4mA/off
offset > giaù trò ñaët/off hoaëc 20mA/on
THOÂNG SOÁ BÒ ÑIEÀU KHIEÅN
BOÄ ÑIEÀU KHIEÅN THOÂNG SOÁ BÒ TAÙC ÑOÄNG
Trang 65 T.N.Trí
muoán.
a- Ñieàu khieån nhò phaân:
Ñaây laø daïng ñieàu khieån ñôn giaûn nhaát trong caùc heä thoáng ñieàu khieån, söï hoaït
ñoäng cuûa rôle hay coâng taéc ñeøn laø nhöõng ví duï ñieån hình veà daïng ñieàu khieån naøy.
Khi ta baät coâng taéc ñeøn, thoâng soá ñöïôc ño vaø ñöôïc ñieàu khieån laø aùnh saùng, thoâng
soá bò ñieàu khieån vaø bò taùc ñoäng laø coâng taéc ñeøn, neáu phoøng toái ta baät ñeøn, neáu
phoøng saùng thì ta taét, chuùng ta haønh ñoäng nhö moät boä ñieàu khieån trong heä thoáng
naøy. Trong phöông thöùc ñieàu khieån on – off, phaàn töû ñieàu khieån cuoái laø moät trong
hai tín hieäu on – off. Trong nhieàu voøng ñieàu khieån on – off, tín hieäu laø söï thay ñoåi
veà giaù trò cuûa thoâng soá coâng ngheä maø ta caàn kieåm soaùt nhöng khoâng phaûi laø tín
hieäu 4 – 20 mA.
Hình döôùi ñaây laø bieåu ñoà cuûa vieäc söû duïng phöông thöùc ñieàu khieån on – off ñeå
ñieàu chænh möùc chaát loûng ôû trong beå.
2m
Möùc
leân
Daûi
MÖÙC
Giaù trò ñaët xuoáng

cheát theo
thôøi gian
1m
Van môû
Vò trí van
Van ñoùng
Thôøi gian
Ñaây laø moät ví duï veà ñieàu khieån taùc ñoäng ngöôïc, khi thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån
(möùc) cao hôn giaù trò ñaët, van ñoùng laïi. Veà maët lyù thuyeát, neáu caûm bieán ño möùc
ñuû nhaïy ñeå nhaän bieát nhöõng thay ñoåi nhoû nhaát cuûa möùc veà caû hai phía, thì van seõ
lieân tuïc môû – ñoùng khi möùc vöaø môùi chôùm leäch khoûi giaù trò ñaët. Nhöng ñieàu naøy
khoâng thöïc teá vì nhö theá thì van seõ raát nhanh hoûng do phaûi laøm vieäc lieân tuïc vôùi
taàn suaát lôùn, vì theá möùc ñöôïc cho pheùp dao ñoäng trong moät daûi cheát. Vaïch naèm
giöõa ñöôøng 1m vaø 2m treân bieåu ñoà laø daûi cheát (khoâng nhaàm vôùi thôøi gian cheát)
ñoái vôùi hoaït ñoäng naøy. Boä ñieàu khieån ñöôïc thieát keá ñeå cho ra tín hieäu “off” khi
möùc ñaït ñeán ñænh cuûa daûi cheát (2m), vaø cho ra tín hieäu “on” khi ñaït ñeán ñaùy cuûa
daûi cheát (1m). Neáu daûi cheát heïp laïi, thì thôøi gian giöõa ñoùng vaø môû cuûa van giaûm
xuoáng cho ñeán khi coù moät chu trình nhanh giöõa ñoùng vaø môû.
Coù nhieàu öùng duïng khi phöông thöùc on – off ñöôïc duøng moät caùch thích hôïp ñeå
ñieàu khieån thoâng soá coâng ngheä, tuy nhieân trong nhieàu tröôøng hôïp khaùc, chu trình
coá ñònh keát hôïp vôùi ñieàu khieån on – off khoâng cho ra nhöõng keát quaû nhö mong
muoán.
b- Ñieàu khieån tæ leä:
Trong ñieàu khieån möùc ôû ví duï treân, löu löôïng doøng chaûy hoaëc ôû 100% _ van môû
hoaøn toaøn, hoaëc laø 0% _ van ñoùng hoaøn toaøn, boä ñieàu khieån chæ göûi ñi 2 tín hieäu:
Trang 66 T.N.Trí
4mA (off) vaø 20mA (on). Ñieàu khieån tæ leä cho pheùp boä ñieàu khieån göûi nhöõng tín
hieäu lieân tuïc naèm giöõa ñaùy vaø ñænh cuûa phaïm vi tín hieäu ra.
ÔÛ hình beân, tín hieäu
möùc ñöôïc ñieàu khieån
baèng cô khí bôûi moät
phao noái vôùi ti van
qua moät caàn vaø lieân 1m
keát vôùi caùnh tay ñoøn, 100% môû
0.75 m
noù laøm cho kim van
50% môû
dòch chuyeån leân Giaù trò ñaët 0.5 m
0.25 m
xuoáng theo möùc
0m 0% môû
trong beå, coù nghóa laø
kim van kieåm soaùt Nöôùc ra
moät caùch lieân tuïc Nöôùc vaøo

doøng chaûy ñi vaøo beå
qua söï lieân keát cô khí vôùi phao ñöôïc ñaët noåi treân maët cuûa chaát loûng caàn ño, ñoái
vôùi moãi moät möùc khaùc nhau coù moät vò trí van töông öùng (traïng thaùi môû). Ñaây ñöôïc
goïi laø caùch ñieàu khieån tæ leä, vì vò trí cuûa van tæ leä vôùi vò trí cuûa phao (möùc). Thuaät
ngöõ “taûi” döïa vaøo yeâu caàu ñöôïc laøm treân quaù trình thay ñoåi thoâng soá ñieàu chænh.
Khi doøng chaûy ra cuûa beå thay ñoåi, thì ñoù laø taûi thay ñoåi, khi doøng chaûy ra cuûa beå =
0 thì taûi baèng cöïc tieåu, khi doøng chaûy ra cuûa beå = 100% thì taûi laø cöïc ñaïi.
Phaïm vi ñieàu khieån cuûa tín hieäu möùc laø ôû giöõa ñieåm 0 vaø 1m. Lieân keát phao vaø
van ñieàu khieån möùc ñoái vôùi 100% cuûa phaïm vi naøy, 100% cuûa phaïm vi ñöôïc ñieàu
khieån gaây ra cho ta taùc ñoäng töø 0 ñeán 100% môû cuûa van. Trong hình, möùc 50% laø
giaù trò maø coâng ngheä yeâu caàu (setpoint), vò trí van töông öùng cuûa ñieåm naøy laø 50%
cuûa haønh trình kim van. Khi phao dòch chuyeån khoûi ñieåm ñaët, kim van cuõng dòch
chuyeån vôùi tæ leä phaàn traêm töông öùng. Moái quan heä giöõa söï thay ñoåi trong thoâng
soá bò ñieàu khieån vaø söï thay ñoåi cuûa phaàn töû bò ñieàu khieån cuoái ñöôïc goïi laø daûi tæ
leä, noù ñöôïc trình baøy ôû daïng phaàn traêm (%). Ñaây laø khoaûng dao ñoäng maø thoâng soá
ñieàu khieån phaûi thay ñoåi ñeå laøm cho phaàn töû ñieàu khieån cuoái dòch chuyeån töø 0 –
100% phaïm vi cuûa noù. Trong ví duï treân, daûi tæ leä laø 100%, vì phao phaûi chuyeån
ñoäng 100% haønh trình ñeå gaây neân 100% söï thay ñoåi töông öùng vò trí cuûa van. Ñaây
laø moät ví duï veà moái quan heä taùc ñoäng nghòch, vì khi phao ôû vò trí cao nhaát (1m –
100%) thì ñoä môû cuûa van laïi ôû vò trí nhoû nhaát (0%).
Ñoä lôïi laø moät caùch khaùc ñeå bieåu thò veà moái quan heä tæ leä, ñoä lôïi laø tæ soá giöõa söï
dòch chuyeån cuûa phaàn töû ñieàu khieån cuoái vaø söï thay ñoåi cuûa thoâng soá ñöôïc ñieàu
khieån. ÔÛ ví duï treân, ñoä lôïi laø 1, söï thay ñoåi tín hieäu ra (vò trí cuûa van) ñöôïc chia
cho söï thay ñoåi cuûa tín hieäu vaøo (vò trí cuûa phao). Ñoä roäng vaø heïp cuõng ñöôïc duøng
ñeå moâ taû daûi tæ leä, daûi heïp laø daûi tæ leä coù soá % thaáp hoaëc coù ñoä lôïi cao, daûi roäng laø
daûi tæ leä coù soá % cao hoaëc ñoä lôïi thaáp. Söï caøi ñaët daõy tæ leä caøng heïp (% caøng nhoû),
thì söï ñaùp öùng ñieàu khieån caøng nhaïy:
- % tæ leä: söï thay ñoåi cuûa tín hieäu vaøo / söï thay ñoåi cuûa tín hieäu ra.
- Ñoä lôïi: söï thay ñoåi cuûa tín hieäu ra / söï thay ñoåi cuûa tín hieäu vaøo (100% cuûa
daûi tæ leä).
Trang 67 T.N.Trí
Söï khaùc nhau giöõa giaù trò cuûa thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån hieän taïi vaø giaù trò ñaët ñöôïc
goïi laø ñoä leäch (offset). Söï caøi ñaët daûi tæ leä taùc ñoäng ñeán ñoä lôùn cuûa offset khi taûi
thay ñoåi; % caøng cao (daûi caøng roäng) offset caøng lôùn. Trong ví duï treân, chuùng ta
thaáy neáu taûi taêng leân (doøng chaûy ra raát lôùn) ñeán ñieåm maø ôû ñoù van phaûi môû heát
ñeå duy trì, möùc seõ tuït xuoáng ñeán 0% ñoái vôùi van môû 100%, phao seõ naèm ôû döôùi
giaù trò ñaët 0,5m (offset = 0,5m).
Ví duï naøy vôùi lieân keát phao vaø van, sao cho van chuyeån ñoäng 100% haønh trình
cuûa noù ñoái vôùi 50% phaïm vi chuyeån ñoäng cuûa phao. Van seõ ôû 0% môû khi phao ôû
möùc 75%, vaø van ôû 100% môû khi phao ôû 25% haønh trình cuûa noù. Ñaây laø daûi tæ leä
50% (ñoä lôïi = 2) vì van chuyeån ñoäng gaáp 2 laàn chuyeån ñoäng cuûa phao. Trong
tröôøng hôïp naøy, neáu taûi (doøng chaûy ra) thay ñoåi sao cho van caàn phaûi môû ra heát,
möùc seõ chæ tuït xuoáng
0,25m (offset =
0,25m ñoái vôùi söï caøi
ñaët cuûa boä ñieàu khieån
naøy).
Hình beân laø bình
chöùa vôùi caûm bieán ño
möùc kieåu phao, boä
chuyeån ñoåi ño möùc
ñöôïc noái vôùi boä ñieàu
khieån. Boä ñieàu khieån
naøy kích hoaït cô caáu
chaáp haønh kieåu ñoäng
cô, giaù trò ñaët 50%
ñöôïc caøi ñaët ôû boä
ñieàu khieån. Caùc tín hieäu cuûa chuyeån ñoåi ño töông öùng vôùi moãi vò trí cuûa phao
(möùc chaát loûng) vaø lieân tuïc ñöôïc göûi veà boä ñieàu khieån.
Hình döôùi ñaây cho thaáy baèng bieåu ñoà söï hoaït ñoäng cuûa heä thoáng. Neáu löu löôïng
cuûa chaát loûng ra khoûi beå chaäm, laøm cho möùc trong beå daâng leân. Luùc naøy, boä ñieàu
khieån nhaän bieát söï khaùc nhau giöõa giaù trò ñaët ôû 50% cuûa caû thang vaø möùc hieän taïi.
Tín hieäu cuûa boä ñieàu khieån ñeán van, laøm cho van ñoùng laïi cuøng soá % nhö möùc taïi
giaù trò ñaët, vì trong ví duï naøy daõy tæ leä laø 100%, löu löôïng vaøo giaûm xuoáng khi van
ñoùng ñeå truøng khôùp vôùi löu löôïng ra.
Trang 68 T.N.Trí
Böôùc 1 (hình A), löu
löôïng ra giaûm xuoáng töø 50
lít/ phuùt xuoáng 30 lít/ phuùt.
Böôùc 2 (hình B), möùc taêng
leân vì löu löôïng ra nhoû
hôn löu löôïng vaøo, möùc
oån ñònh khi van ñoùng ñuû
ñeå oån ñònh löu löôïng vaøo
vaø truøng khôùp vôùi löu
löôïng ra.
Böôùc 3 (hình C), van ñoùng
moät phaàn ñeå giaûm löu
löôïng vaøo. Vôùi daõy tæ leä
100%, ñoái vôùi moãi 1%
taêng leân thì möùc coù 1%
giaûm cuûa tín hieäu göûi ñeán
van.
Böôùc 4 (hình D), söï giaûm
tín hieäu ñeán van laøm cho
löu löôïng vaøo giaûm vaø
truøng khôùp vôùi löu löôïng ra.
Trong thöïc teá, taûi cuûa heä thoáng coù theå thay ñoåi lieân tuïc
Hình A cho thaáy tín hieäu möùc vaøo boä ñieàu khieån, khi möùc dao ñoäng, boä ñieàu
khieån ñieàu khieån vôùi daõy tæ leä 100% (ñöôøng lieàn) vaø ñöôøng rôøi laø 50%, möùc thay
ñoåi khi taûi (löu löôïng ra khoûi beå) thay ñoåi. Trong ví duï naøy, ñaàu tieân löu löôïng ra
chaûy chaäm laïi laøm cho möùc taêng leân, ñöôøng lieàn (möùc) ñi leân. Löu löôïng ra khi ñoù
baét ñaàu taêng leân ôû thôøi ñieåm 1 phuùt, laøm cho möùc giaûm xuoáng (ñöôøng lieàn) vaø
möùc cuoái cuøng oån ñònh khi löu löôïng taêng leân (ñöôøng lieàn naèm ngang).
Hình B laø vò trí cuûa van thay ñoåi theo möùc. Khi möùc taêng, van ñoùng (ñöôøng ñi
xuoáng chæ vò trí cuûa van) ñeå laøm chaäm doøng chaûy ñi vaøo trong beå. Khi möùc baét
Trang 69 T.N.Trí
ñaàu giaûm ôû thôøi ñieåm 1 phuùt, van môû ra (ñöôøng thaúng ñi leân). Ñeå taêng löu löôïng
vaøo beå, boä ñieàu khieån phaûi laøm cho van dòch chuyeån cuøng moät tæ leä phaàn traêm ôû
höôùng ngöôïc laïi ñeå ñieàu chænh löu löôïng vaøo cho truøng khôùp vôùi löu löôïng ra.
Möùc coù theå ñöôïc giöõ cho gaàn ñieåm ñaët hôn, baèng caùch giaûm daõy tæ leä sao cho van
dòch chuyeån nhieàu hôn vôùi söï thay ñoåi cuûa möùc, ñöôøng rôøi trong hình A laø daõy tæ
leä 50%. Vò trí cuûa van so vôùi thôøi gian vaãn giöõ nguyeân. Vôùi ñieàu khieån daõy tæ leä
ñôn leû, luoân luoân chæ coù moät offset.
Trong thöïc teá, khi taûi thay ñoåi, thì söï
ñaùp öùng trong voøng ñieàu khieån khoâng
theå töùc thôøi, ñaây laø lyù do laøm cho möùc
vöôït quaù giaù trò ñaët cuûa noù, khoaûng thôøi
gian naøy ñöôïc goïi laø thôøi gian cheát, vaø
cuõng coù moät vaøi dao ñoäng khi heä thoáng
leäch khoûi traïng thaùi oån ñònh cuûa noù.Ví
duï nhö heä thoáng döôùi ñaây phaûi caàn ñeán
4 phuùt röôõi môùi oån ñònh ñöôïc thoâng soá.
c- Ñieàu khieån tích phaân (reset):
Muïc ñích cuûa phöông thöùc ñieàu khieån tích phaân laø loaïi boû offset maø noù luoân luoân
toàn taïi khi chæ laøm vieäc vôùi ñieåu khieån daõy tæ leä, moãi khi coù söï thay ñoåi cuûa taûi. Söï
thay ñoåi cuûa taûi khaùc nhau seõ gaây neân nhöõng offset khaùc nhau. Ñeå loaïi boû offset,
vaø mang thoâng soá bò ñieàu khieån trôû veà giaù trò ñaët, tích phaân ñöôïc boå sung vaøo chöùc
naêng cuûa boä ñieàu khieån. Tích phaân laø moät phöông thöùc coù cô sôû thôøi gian, laøm
taêng hoaëc giaûm tín hieäu ra ñeán phaàn töû cuûa boä ñieàu khieån cuoái. Vôùi tích phaân, boä
ñieàu khieån göûi 1 tín hieäu lôùn hôn ñeán phaàn töû ñieàu khieån cuoái so vôùi khi chæ coù
phöông thöùc ñieàu khieån tæ leä. Tín hieäu tích phaân tích tuï caùc giaù trò boå sung cho ñeán
khi thoâng soá bò ñieàu khieån ñöôïc ñöa trôû veà giaù trò ñaët. Tích phaân khoâng bao giôø
laøm vieäc moät mình, noù luoân luoân keát hôïp vôùi ñieàu khieån daõy tæ leä.
Moät yeáu toá quan troïng cuûa tích phaân laø thôøi gian, noù ñöôïc ño baèng khoaûng thôøi
gian maø noù caàn ñeå gaây ra söï thay ñoåi tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån baèng vôùi keát
quaû cuûa daõy tæ leä töø offset. Tích phaân ñöôïc trình baøy nhö: soá laàn laëp laïi treân moät
phuùt hoaëc soá phuùt treân moät laàn laëp laïi. Tích phaân tieáp tuïc taêng hoaëc giaûm vôùi toác
ñoä laëp laïi baèng tín hieäu ra cuûa daõy tæ leä cho ñeán khi tín hieäu ra cuûa daõy tæ leä baèng
0. Tæ soá cuûa soá laàn laëp laïi treân phuùt caøng lôùn (hoaëc soá phuùt treân moät laàn laëp laïi
caøng nhoû), thì söï thay ñoåi ôû tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån qua 1 khoaûng thôøi gian
caøng lôùn. Khi thoâng soá bò ñieàu khieân trôû veà giaù trò ñaët, tín hieäu cuûa daõy tæ leä tieán
ñeán 0, tích phaân duy trì ôû giaù trò cuoái cuøng cuûa noù vaø khoâng taêng hoaëc giaûm cho
ñeán khi thoâng soá bò ñieàu khieån rôøi khoûi giaù trò ñaët, vaø taïo neân 1 tín hieäu ôû daûi tæ leä
môùi
Trang 70 T.N.Trí
Hình treân laø söï trình baøy ñôn giaûn vaø hieäu quaû cuûa vieäc boå sung tích phaân vaøo
ñieàu khieån daûi tæ leä, yeáu toá hoài tieáp bò loaïi boû ôû ví duï naøy. Trong thöïc teá, möùc
trong beå vaø tín hieäu cuûa boä ñieàu khieån coù theå thay ñoåi lieân tuïc, vaø ñoøi hoûi moät
ñöôøng cong raát phöùc taïp, khaùc haún vôùi ñöôøng ñôn giaûn nhö hình veõ, caùc ñöôøng
trong hình veõ chæ trình baøy tín hieäu vaøo vaø ra cuûa boä ñieàu khieån.
Vôùi chæ coù ñieàu khieån daõy tæ leä 100% (hình B), neùt gaïch rôøi cho thaáy tín hieäu ra
cuûa boä ñieàu khieån ñaùp öùng vôùi söï taêng leân cuûa möùc qua khoaûng thôøi gian 4 phuùt,
möùc ñöôïc duy trì vôùi offset baèng khoaûng 5%.
ÔÛ phuùt thöù 1, khi coù tín hieäu daõy tæ leä xuaát hieän, tích phaân baét ñaàu tích tuï vôùi toác
ñoä 5% (giaù trò cuûa offset) treân 1 phuùt. Tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån luùc naøy giaûm
xuoáng 20% töø vò trí ban ñaàu ñeán vò trí 30% môû. ÔÛ phuùt thöù 4, möùc ñöôïc ñöa trôû laïi
giaù trò ñaët, laøm cho tín hieäu ra cuûa daõy tæ leä dòch chuyeån veà giaù trò ñaët (0% offset).
15% tín hieäu ra tích tuï töø tích phaân ñöôïc duy trì coá ñònh ( giaù trò offset cuûa daõy tæ
leä trong tín hieäu ra cuûa daõy ñieàu khieån baây giôø laø 0%). Söï thay ñoåi taûi trong quaù
trình ñöôïc caân baèng bôûi tích phaân, vaø tín hieäu tích phaân 15% seõ giöõ möùc trong beå
ôû giaù trò ñaët cho ñeán
khi coù söï thay ñoåi
tieáp theo.
Hình döôùi ñaây laø
moät ví duï thöïc teá
vôùi ñieàu khieån daõy
tæ leä vaø tích phaân.
Ñaàu tieân, khi möùc
dòch chuyeån khoûi
ñieåm ñaët ôû giöõa thôøi
gian 0 vaø 1 phuùt, söï
chuyeån ñoäng cuûa
van phuï thuoäc hoaøn
toaøn vaøo daõy tæ leä, vì luùc naøy, tích phaân khoâng coù thôøi gian ñeå tích tuï, tuy nhieân ôû
khoaûng 5,5 phuùt taát caû caùc tín hieäu vò trí cuûa van luùc naøy phuï thuoäc vaøo tích phaân
Trang 71 T.N.Trí
ñöôïc tích tuï, vì thaønh phaàn daõy tæ leä ñaõ trôû veà 0 (khoâng coù offset), möùc ñöôïc duy
trì ôû ñieåm ñaët.
Hình beân cho thaáy vò trí cuûa
van ôû 1 phuùt (0% môû), laøm
cho möùc vöôït quaù vaø tuït
xuoáng döôùi ñieåm ñaët ôû 3
phuùt. Möùc ñöôïc ñöa trôû laïi veà
phía ñieåm ñaët moät laàn nöõa
baèng söï môû cuûa van. Khi chu
trình naøy tieáp tuïc, offset trôû
neân ngaøy caøng nhoû cho ñeán
khi heä thoáng ñöôïc oån ñònh laïi
ôû ñieåm ñaët. Ñeå ñieàu khieån toát
nhaát, thôøi gian oån ñònh laïi (s) caøng nhoû caøng toát. Thôøi gian oån ñònh naøy laø haøm soá
cuûa söï thay ñoåi taûi, thôøi gian ñaùp öùng cuûa quaù trình vaø caùc giaù trò ñöôïc choïn cho
daõy tæ leä laø tích phaân.
Hình beân döôùi laø boä ñieàu khieån chæ coù tæ leä ñeå so saùnh, noù coù 2 ñieåm khaùc bieät so
vôùi ñieàu khieån tæ leä + tích phaân laø: ñoä môû cuûa van ít hôn, vaø möùc khoâng trôû veà giaù
trò ñaët.
d- Ñieàu khieån vi phaân (toác ñoä):
Ñieàu khieån vi phaân cho boä ñieàu khieån moät tín hieäu ra tæ leä thuaän vôùi toác ñoä thay
ñoåi cuûa thoâng soá bò ñieàu khieån, vaø söï caøi ñaët daõy tæ leä. Muïc ñích cuûa ñieàu khieån vi
phaân laø cung caáp moät söï ñieàu khieån sôùm, sao cho thoâng soá bò ñieàu khieån khoâng ñi
quaù xa khoûi ñieåm ñaët khi coù söï thay ñoåi cuûa taûi. Noù thöôøng ñöôïc duøng vôùi caùc quaù
trình coù thôøi gian treã daøi, trong ñoù coù ñieàu khieån nhieät ñoä laø öùng duïng phoå bieán
nhaát.
Vi phaân ñöôïc caøi ñaët ôû ñôn vò thôøi gian, ñoù laø giaù trò ñaët cô sôû cho söï ñaùp öùng cuûa
daõy tæ leä, neáu thoâng soá bò ñieàu khieån ñöôïc tieáp tuïc thay ñoåi vôùi cuøng moät toác ñoä
ñoái vôùi moät khoaûng thôøi gian caøi ñaët tích phaân. Ví duï: neáu thoâng soá bò ñieàu khieån
dòch chuyeån khoûi ñieåm ñaët 10% cuûa thang ño trong 1 phuùt, vaø daõy tæ leä ñöïôc caøi
ñaët ôû 100% thì söï caøi ñaët vi phaân ôû 1 phuùt seõ taïo ra moät söï thay ñoåi töùc thì 10%
trong tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån, ngay khi thoâng soá bò ñieàu khieån baét ñaàu dòch
chuyeån khoûi ñieåm ñaët. Taùc ñoäng vi phaân phuï thuoäc vaøo toác ñoä thay ñoåi cuûa thoâng
soá bò ñieàu khieån maø khoâng phuï thuoäc vaøo ñoä lôùn cuûa söï thay ñoåi. Khi thoâng soá bò
ñieàu khieån oån ñònh, tín hieäu vi phaân tieán ñeán 0, vaø ñeå cho chæ coù thaønh phaàn daõy tæ
leä ôû trong tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån.
Hình A beân döôùi laø söï thay ñoåi tín hieäu vaøo cuûa boä ñieàu khieån, hình B laø tín hieäu
ra töông öùng khi vi phaân ñöôïc duøng keát hôïp vôùi daõy tæ leä. Ñaây laø ví duï veà moät
voøng ñieàu khieån hôû cuûa ñaùp öùng vaøo – ra cuûa boä ñieàu khieån.
Trang 72 T.N.Trí
Ñôn vò ño ñoái vôùi vi phaân laø phuùt. Neáu vi phaân ñöôïc ñaët ôû 1 phuùt, thì boä ñieàu
khieån caûm nhaän ñöôïc toác ñoä thay ñoåi cuûa thoâng soá ñöôïc ñieàu khieån, vaø taïo moät
tín hieäu ra baèng ñoä lôùn töông öùng vôùi 1 phuùt cuûa söï dòch chuyeån cuûa daõy tæ leä ñöôïc
mong ñôïi neáu nhö toác ñoä khoâng thay ñoåi. Treân hình, möùc ñöôïc ñeå ôû giaù trò ñaët vaø
khoâng thay ñoåi giöõa thôøi ñieåm 0 vaø 2 phuùt. Vì tín hieäu vaøo cuûa boä ñieàu khieån ôû
giaù trò ñaët, neân khoâng coù tín hieäu cuûa daõy tæ leä (khoâng coù offset), thoâng soá bò ñieàu
khieån khoâng thay ñoåi, vaø nhö vaäy thì giaù trò cuûa vi phaân baèng 0. ÔÛ thôøi ñieåm 2
phuùt, möùc baét ñaàu thay ñoåi vôùi vaän toác 10% thang ño trong 1 phuùt. Ñeán 4 phuùt,
möùc ñaït ñeán 70% cuûa thang ño, töùc laø coù moät söï thay ñoåi 20% so vôùi giaù trò ñaët.
Trong suoát quaù trình taêng leân naøy, neáu daõy tæ leä 100% ñöôïc duøng ñôn leû, thì tín
hieäu ra töø boä ñieàu khieån seõ giaûm xuoáng töø 50% ñeán 30% (neùt lieàn treân hình B).
Tuy nhieân, vì boä vi phaân ñöôïc caøi ñaët ôû 1 phuùt, neân ngay laäp töùc noù laøm cho tín
hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån giaûm xuoáng 10%. Caùc thaønh phaàn vi phaân vaø tæ leä ñöôïc
keát hôïp vôùi nhau. Ôû phuùt thöù 2, daõy tæ leä baét ñaàu taêng töø 0 ñeán 20%, tín hieäu ra ôû
phuùt thöù 4. Ngay tröôùc khi tín hieäu vöôït quaù thôøi ñieåm 4 phuùt, tín hieäu ra toái ña laø
20% môû (30% döôùi giaù trò ñaët: 10%
Vaøo thôøi ñieåm 4 phuùt (hình A), möùc khoâng thay ñoåi nöõa vaø oån ñònh ôû 70% thang
ño trong 1 phuùt. Khi thoâng soá coâng ngheä oån ñònh (toác ñoä thay ñoåi baèng 0), tín hieäu
ra vi phaân laäp töùc trôû veà 0 vaø chæ coøn laïi tín hieäu cuûa daõy tæ leä 20%. Giöõa phuùt thöù
5 vaø thöù 6, möùc giaûm töø 70% veà 50% vôùi toác ñoä 20%/ 1 phuùt. Neáu ñieàu khieån daõy
tæ leä 100% ñöôïc duøng ñôn leû, thì boä ñieàu khieån taêng tín hieäu ra theâm 20% giöõa
phuùt thöù 5 vaø thöù 6 ñeå phuø hôïp vôùi phaàn traêm giaûm xuoáng cuûa möùc. Nhöng ôû ñaây
chuùng ta duøng boä ñieàu khieån vi phaân ñöôïc caøi ñaët ôû 1 phuùt, neân ôû phuùt thöù 5 boä
ñieàu khieån caûm nhaän ñöôïc söï thay ñoåi toác ñoä (ñang taêng leân). Phaàn vi phaân laäp
töùc taêng tín hieäu ra theâm 20% (söï taêng ñöôïc mong ñôïi cuûa daõy tæ leä trong 10 phuùt).
Vò trí cuûa van ngay laäp töùc thay ñoåi töø 30% môû leân 50% môû. Ñeán phuùt thöù 6, möùc
Trang 73 T.N.Trí
quay laïi giaù trò ñaët vaø khoâng giaûm theâm nöõa, tín hieäu ra cuûa daõy tæ leä baèng 0. Vì
tín hieäu vaøo khoâng thay ñoåi neân giaù trò cuûa vi phaân cuõng veà 0, tín hieäu ra cuûa boä
ñieàu khieån naèm ôû 50% vaø van cuõng ñöôïc duy trì ôû 50% môû.
Hình beân laø boä ñieàu khieån möùc giöõa daõy tæ leä vaø tích phaân. Hình B laø boä ñieàu
khieån möùc coù daõy tæ leä laø tích phaân vaø vi phaân. Vieäc söû duïng phöông thöùc vi phaân
laøm giaûm thôøi gian saép ñaët (laø thôøi gian quaù ñoä – thôøi kyø khoâng oån ñònh) theâm 2
phuùt vaø laøm cho möùc ít dao ñoäng hôn.
Vi phaân ñöôïc duøng trong caùc qui trình coù thôøi gian cheát laâu (thôøi gian treã) ñeå chaën
tröôùc söï thay ñoåi vaø cho moät söï hieäu chænh nhanh hôn so vôùi daõy tæ leä vaø tích phaân.
Söï hieäu chænh sôùm vôùi vi phaân laøm giaûm toác ñoä thay ñoåi vaø giöõ cho thoâng soá bò
ñieàu khieån khoâng ñi quaù xa khoûi ñieåm ñaët.
ÑIEÀU KHIEÅN PI
(TÆ LEÄ + TÍCH PHAÂN) ÑIEÀU KHIEÅN PID
(TÆ LEÄ + TÍCH PHAÂN + VI PHAÂN)
e- Söï ñieàu chænh :

Vieäc caøi ñaët ñuùng ñoä lôùn cuûa daõy tæ leä, tích phaân vaø vi phaân trong boä ñieàu khieån
ñöôïc goïi laø söï ñieàu chænh. Moät vaøi boä ñieàu khieån soá vaø caùc heä thoáng DCS coù
phöông thöùc ñieàu chænh töï ñoäng.
Moät boä ñieàu khieån ñöôïc ñieàu chænh ñuùng seõ laøm giaûm thieåu vieäc thoâng soá bò ñieàu
khieån leäch xa khoûi ñieåm ñaët khi coù söï thay ñoåi cuûa taûi. Trong thöïc teá, ñeå ñieàu
chænh moät boä ñieàu khieån caàn phaûi tuaân thuû moät loaït caùc qui trình ñeå traùnh laøm cho
heä thoáng bò hö hoûng hay coù moät söï nguy hieåm tieàm taøng.
Vieäc ñieàu chænh phaûi ñöôïc thöïc hieän bôûi nhöõng nhaân vieân ñöôïc ñaøo taïo cô baûn.
Baát kyø luùc naøo, khi baûo döôõng thieát bò trong voøng ñieàu khieån ñieàu coù theå phaûi
ñieàu chænh laïi boä ñieàu khieån. Ví duï nhö nhöõng tröôøng hôïp sau ñaây phaûi ñieàu chænh
laïi boä ñieàu khieån :
Thay theá van ñieàu khieån baèng moät loaïi khaùc khoâng töông öùng vôùi van cuõ.
Thay ñoåi phaïm vi ño cuûa chuyeån ñoåi ño.
Thay ñoåi vò trí laép ñaët cuûa boä caûm bieán.
Coù söï thay ñoåi cuûa coâng ngheä laøm aûnh höôûng ñeán thôøi gian treã (ví duï nhö boïc
caùch nhieät ñöôøng oáng).
Trang 74 T.N.Trí
f- Boä ñieàu khieån laäp trình ñöôïc : PLC

Coù theå laø moät boä vi xöû lyù ñöùng moät mình hoaëc lieân keát vaøo trong moät DCS. Caùc
boä ñieàu khieån ta ñaõ hoïc laøm nhieäm vuï ñöa thoâng soá ñöôïc ño veà gaàn giaù trò ñaët
hoaëc tôùi ngay giaù trò ñaët baèng caùch göûi ñi tín hieäu ñieàu chænh ñeán phaàn töû ñieàu
khieån cuoái. Caùc PLC cuõng ñieàu khieån moät hoaëc nhieàu thoâng soá coâng ngheä, tuy
nhieân PLC coù theå kích hoaït nhieàu chöùc naêng theo moät trình töï ñöôïc laäp trình saün
khi thoâng soá coâng ngheä ñöôïc ño ñaït ñeán giaù trò hoaëc ñieàu kieän rieâng. PLC coù theå
duøng trong nhieàu loaïi khaùc nhau, noù coù theå laäp trình ñöôïc, vaø caùc böôùc tín hieäu ra,
caùc leänh cuûa noù hoaëc boä ñeám thôøi gian ñieàu coù theå thay ñoåi ñöôïc.
Hình treân cho thaáy vieäc öùng duïng PLC vaøo qui trình ñieàu khieån coâng ngheä. ÔÛ ñaây,
PLC cho pheùp doøng chaûy lieân tuïc, trong khi caùc boä loïc laép treân ñöôøng coâng ngheä
ñöôïc röûa. PLC cho pheùp moät boä loïc laøm vieäc, vaø boä kia ôû cheá ñoä chôø. Khi cheânh
aùp qua boä loïc taêng leân quaù cao (phin loïc bò baån), boä ñieàu khieån töï ñoäng ñoùng
maïch doøng chaûy ñi qua boä loïc ñang chôø vaø cho pheùp ñöa nöôùc vaøo boä loïc vöøa
döøng laïi.
Tín hieäu vaøo Tín hieäu ra

Töï ñoäng ñoùng sau 4 phuùt
Van vaøo Van ra
S1 S2 chu trình röûa
F1 F2 O1 O2 BF1 BF2 D1 D2
Cao Thaáp Ñoùng Môû Ñoùng Môû Môû Ñoùng Môû Ñoùng
Thaáp Cao Môû Ñoùng Môû Ñoùng Ñoùng Môû Ñoùng Môû
Caùc tín hieäu ñieän lieân tuïc ñöa tôùi boä ñieàu khieån töø caùc boä cheânh aùp, ño cheânh aùp
cuûa boä loïc ñang laøm vieäc. Trong baûng laø traïng thaùi cuûa caùc van khi caùc giaù trò ñaët
Trang 75 T.N.Trí
cao hoaëc thaáp ñöôïc ñaït ñeán ôû moãi boä loïc. Caùc van ñöôïc môû trong moät trình töï
ñöôïc laäp trình cho pheùp röûa boä loïc vöøa döøng trong khoaûng thôøi gian 4 phuùt.
BAØI 18 – PHAÀN TÖÛ ÑIEÀU KHIEÅN CUOÁI

1/ CHÖÙC NAÊNG CUÛA PHAÀN TÖÛ ÑIEÀU KHIEÅN CUOÁI:
Phaàn töû ñieàu khieån cuoái nhaän tín hieäu ra töø boä ñieàu khieån (4–20 mA) hoaëc ( 0,2–
1,0 kgf/cm2) vaø chuyeån thaønh haønh ñoäng laøm cho thoâng soá bò taùc ñoäng thay ñoåi.
Thoâng soá bò ñieàu khieån ñöôïc ñöa veà giaù trò ñaët, phaàn töû ñieàu khieån cuoái ñieàu
chænh caû doøng naêng löôïng hoaëc doøng vaät lieäu.
Phaàn töû ñieàu khieån cuoái phoå bieán laø caùc van töï ñoäng, tuy nhieân phaàn töû ñieàu
khieån cuoái coù theå laø ñieàu khieån toác ñoä maùy bôm, baêng truyeàn, maùy troän .v.v...
baèng ñieän töû. Phaàn töû ñieàu khieån ñieån hình coù 2 phaàn:
- Cô caáu chaáp haønh chuyeån ñoåi tín hieäu vaøo thaønh moät haønh ñoäng.
- Moät thieát bò thöïc hieän haønh ñoäng aûnh höôûng ñeán giaù trò cuûa thoâng soá bò taùc
ñoäng.
Ví duï: Moät cô caáu chaáp haønh khí neùn kieåu maøng thöôøng ñöôïc ñaët treân van, maø van laø
phaàn töû taùc ñoäng ñeán löu löôïng.
2/ CÔ CAÁU CHAÁP HAØNH:

Caùc van ñieàu khieån baèng khí neùn laø loaïi phaàn CCCH
töû ñieàu khieån cuoái phoå bieán nhaát. Cô caáu chaáp
haønh (Actuator) coù theå duøng ñieàu khieån maøng,
ñieàu khieån piston. Söï hoaït ñoäng cuûa maøng
hoaëc piston ñöôïc xaùc ñònh baèng vò trí cuûa ti Van
van.
a- Cô caáu chaáp haønh kieåu maøng:
Coù nhieàu yeáu toá
aûnh höôûng ñeán vò
khí neùn
trí cuûa ti van, vaø
chuùng phaûi ñöôïc
tính ñeán khi choïn
van cho quaù trình
coâng ngheä. Van khí neùn
ñöôïc thieát keá cho
töøng phaïm vi nhieät
ñoä rieâng, hoaït 0,2-1,0 Kg/cm2
ñoâïng coâng ngheä
rieâng vaø aùp suaát
laøm vieäc rieâng. Loø h. B h.A
xo cuûa cô caáu
chaáp haønh cuûa van ñöôïc ñieàu chænh sao cho khi tín hieäu ra töø boä ñieàu khieån laø 1,0
kgf/cm2 (hoaëc 0,2 kgf/cm2) thì van seõ ñoùng heát hoaëc môû heát (tuyø vaøo töøng yeâu
caàøu cuï theå cuûa coâng ngheä).
Trang 76 T.N.Trí
Hình treân laø loaïi cô caáu chaáp haønh kieåu maøng. Hình A laø loaïi thöôøng ñoùng, hình B
laø loaïi thöôøng môû. Ñoái vôùi loaïi thöôøng ñoùng, aùp suaát khí neùn ñöôïc ñöa vaøo phía
döôùi maøng, trong khi loø xo ñaët beân treân. Khi aùp suaát khí neùn taêng leân, maøng ñöôïc
naâng leân, eùp loø xo laïi vaø ti van cuõng ñöôïc naâng leân. Ngöôïc laïi vôùi thöôøng ñoùng,
van thöôøng môû coù aùp suaát khí neùn ñöa vaøo phía treân maøng vaø loø xo naèm döôùi, khi
khoâng coù aùp suaát khí neùn, loø xo ñaåy maøng leân laøm cho ti van daâng leân, khi aùp suaát
khí neùn lôùn hôn löïc cuûa loø xo, maøng bò ñaåy xuoáng eùp loø xo laïi.
b- Boä ñònh vò:
Nöôùc laïnh
Nöôùc noùng
SP Beå troän
VP
VP: boä ñònh vò

TIC TIC: boä ñieàu khieån t0
SP: setpoint
TT Van
lieân keát cô khí

Ñöôøng khí neùn
TE
Nöôùc aám OÁng mao

0
TT: C.ñ.ño t
0
Sô ñoà moät voøng ñieàu khieån TE: Sensor t
Khi boä ñieàu khieån cung caáp cho cô caáu chaáp haønh moät tín hieäu, nhieàu khi van
khoâng naèm ñuùng vò trí maø noù ñaõ ñöôïc caøi ñaët khi hieäu chænh. Caùc yeáu toá nhö ma
saùt beân trong cô caáu chaáp haønh, keát caáu van hoaëc löïc cuûa chaát loûng coâng ngheä taùc
ñoäng vaøo nuùt van coù theå gaây neân söï khaùc nhau.
Ví duï: neáu tín hieäu ra boä ñieàu khieån laø 0,6 kgf/ cm2 (50% thang ño) van coù theå môû
nhieàu hôn hoaëc ít hôn 50%.
Boä ñònh vò ñöôïc duøng ñeå buø caùc aûnh höôûng naøy vaø töï ñoäng ñieàu chænh aùp suaát khí
ñeå laøm cho van môû phuø hôïp vôùi tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån. Boä ñònh vò laøm
vieäc nhö moät voøng ñieàu khieån, noù caûm nhaän vò trí hieän taïi cuûa van vaø ñieàu chænh
tín hieäu khí neùn ñeán maøng sao cho vò trí hieän taïi cuûa van töông öùng vôùi tín hieäu ra
cuûa boä ñieàu khieån.
- Tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån nhieät ñoä ñi ñeán boä ñònh vò. Boä ñònh vò söû duïng
giaù trò naøy nhö giaù trò ñaët cuûa noù.
- Boä ñònh vò coù lieân keát cô khí vôùi ti van vaø ñoù laø tín hieäu vaøo cuûa boä ñònh vò.
- Khi vò trí cuûa ti van khoâng phuø hôïp vôùi tín hieäu vaøo cuûa boä ñieàu khieån, boä
ñònh vò seõ ñieàu chænh aùp suaát khí neùn taùc ñoäng vaøo maøng cuûa cô caáu chaáp
haønh.
Trang 77 T.N.Trí
- Nhieät ñoä cuûa nöôùc trong beå ñöôïc ñieàu khieån baèng caùch thay ñoåi löu löôïng cuûa
nöôùc laïnh vaøo beå baèng van khí neùn, van naøy ñöôïc trang bò theâm boä ñònh vò, boä
ñònh vò coù nguoàn cung caáp khí rieâng cuûa noù. Boä ñònh vò coù cung caáp khí 1,4
kgf/cm2 hoaëc lôùn hôn ñeå cho pheùp taêng tín
hieäu ñeán cô caáu chaáp haønh. Vôùi moät vaøi cöûa 2
loaïi van, tín hieäu ra töø boä ñònh vò coù theå laø
100 psi hoaëc lôùn hôn, cho pheùp maøng taïo
ra löïc lôùn hôn ñeán ti van. Cô caáu chaáp
haønh luoân luoân ñöôïc thieát keá ñeå nhaän aùp
cöûa 1
suaát toái ña coù töø nguoàn khí neùn. Hình beân
nguoàn khí
laø loaïi cô caáu chaáp haønh kieåu piston taùc
cöûa 2
ñoäng keùp. Loaïi naøy luoân luoân ñoøi hoûi phaûi cöûa 1
coù boä ñònh vò vì noù khoâng coù loø xo taïo 0,2-1,0Kg/cm2
phaûn löïc. Loaïi van naøy coù hai cöûa vaøo

xylanh: moät cöûa caáp khí phía treân piston vaø moät cöûa caáp khí phía döôùi piston.
Van seõ môû khi aùp
suaát cöûa 1 lôùn hôn Bôm
cöûa 2, seõ ñoùng khi aùp thuyû löïc
suaát cöûa 2 lôùn hôn aùp
suaát cöûa 1, vaø seõ Daàu
khoâng dòch chuyeån thuyû löïc
neáu aùp suaát cuûa hai
beân caân baèng. Coâng
vieäc cuûa boä ñònh vò laø 0,2-1,0 Kg/cm2 Boä
giöõ cho piston naèm ôû ñònh
vò trí töông öùng vôùi tín vò
Nguoàn
hieäu ra töø boä ñieàu
khí neùn
khieån.
c- Cô caáu chaáp
haønh piston thuyû
löïc:
ÔÛ caùc ñöôøng oáng coâng ngheä laøm vieäc aùp suaát cao, cô caáu chaáp haønh kieåu khí neùn
coù theå khoâng taïo ñuû löïc ñeå môû hoaëc ñoùng van ñieàu khieån. Trong tröôøng hôïp naøy
cô caáu chaáp haønh kieåu piston thuyû löïc ñöôïc söû duïng. Döôùi caùc ñieàu khieån naøy cô
caáu chaáp haønh laøm vieäc gaàn gioáng nhö loaïi van taùc ñoäng keùp neâu treân.
Tuyø vaøo loaïi van vaø nhaø saûn xuaát maø cô caáu chaáp haønh coù bôm hoaëc duøng nguoàn
thuyû löïc beân ngoaøi. Khi piston dòch chuyeån daàu thuûy löïc bò ñaåy vaøo moät phía vaø
laáy bôùt ra töø phía beân kia, daàu thuûy löïc ra khoûi xylanh ñi vaøo beå chöùa daàu ôû ñaây
coù theå ñöôïc bôm laïi.
d- Cô caáu chaáp haønh motor:
Trang 78 T.N.Trí
Maïch ñ/ töû
Motor
Boä ñònh vò
220V
Boä ñònh vò
coå ren
truïc ren
Caùc van ñieàu khieån coù theå coù cô caáu chaáp haønh laøm vieäc baèng motor vôùi 2 loaïi tín
hieäu vaøo:
- Tín hieäu ra 4-20 mA hoaëc 0,2-1,0 kgf/cm2 töø boä ñieàu khieån.
- Vieäc caáp nguoàn ñeå chaïy motor vaø caùc maïch ñieän töû cho pheùp boä ñònh vò ñaûo
chieàu quay cuûa moâtor ñeå naâng leân hoaêc haï xuoáng nuùt van. Caùc maïch ñieän töû
chuyeån ñoåi tín hieäu ra töø boä ñieàu khieån thaønh söï chuyeån ñoäng cuûa moâtor ñoâi
khi coøn goïi laø boä khuyeách ñaïi tuøy ñoäng. Caùc maïch ñieän töû coù theå naèm trong
cô caáu chaáp haønh hoaëc coù theå naèm beân ngoaøi.
3/ CAÙC ÑAËC TRÖNG CHEÁ TAÏO:

Veäc laép ñaët moät van ñieàu khieån truøng vôùi caùc ñaëc tröng cheá taïo laø ñieàu quan troïng ñeå
moät voøng ñieàu khieån laøm vieäc toát. Veà lyù töôûng, söï dòch chuyeån cuûa ti van vaø löu
löôïng tæ leä thuaän vôùi nhau.
Ví duï: Khi van môû
moät nöûa, löu löôïng Ti van
baèng ½ löu löôïng cuûa
van khi môû heát. Tuy Nuùt van
nhieân, tình traïng naøy
Ñeá van Ñeá van
khoù coù theå xaûy ra vì
caùc ñieàu kieän coâng
ngheä, caùc ñaëc tröng
kyõ thuaät cuûa löu chaát,
thieát keá phaàn cöùng vaø Ñoä môû cuûa van Ñoä môû cuûa van
nhöõng yeáu toá khaùc
.v.v.. taát caû ñeàu taùc ñoäng leân hoaït ñoäng cuûa van. Khoâng coù loaïi van naøo coù theå laøm
vieäc nhö nhau trong moïi ñieàu kieän.
Van ñieàu khieån ñöôïc cheá taïo vôùi caùc ñaëc tröng môû khaùc nhau ñoái vôùi caùc öùng duïng
khaùc nhau. Caùc ñaëc tröng doøng chaûy cuûa van ñöôïc xaùc ñònh baèng hình daùng cuûa nuùt
van vaø ñeá van hoaëc möùc ñoä môû cuûa van.
Hình treân laø ví duï cuûa 2 nuùt van vôùi caùc hình daùng khaùc nhau. Caû 2 nuùt van ñeàu coù ñoä
môû ñöùng nhö nhau, tuy nhieân doøng chaûy ñi voøng qua nuùt A nhieàu hôn nuùt B. Hình
daùng cong cuûa nuùt A laøm cho dieän tích môû xung quanh noù taêng leân khi taêng möùc ñoä
naâng leân cuûa nuùt.
Haàu heát caùc loaïi van ñöôïc cheá taïo vôùi doøng chaûy tuyeán tính baèng phaàn traêm cuûa
doøng chaûy hoaëc baèng caùc ñaëc tröng môû nhanh.
Trang 79 T.N.Trí
Van vôùi doøng chaûy tuyeán tính laø loaïi van hay ñöôïc duøng nhaát vôùi loaïi van ñieàu khieån.
Vôùi loaïi van naøy, caùc böôùc baèng nhau vôùi söï dòch chuyeån nuùt van taïo ra moät söï thay
ñoåi doøng chaûy vôùi soá löôïng baèng nhö theá khi van chòu moät suït aùp coá ñònh.
Neáu löu löôïng toái ña laø 100 lít/phuùt thì doøng chaûy ôû 50% môû baèng 50 lít/phuùt, ôû 25%
löu löôïng laø 25 lít/phuùt. Vôùi van coù löu löôïng phaàn traêm baèng nhau, thì nhöõng böôùc
baèng nhau cuûa söï dòch chuyeån nuùt van taïo ra söï thay ñoåi phaàn traêm baèng ôû doøng chaûy
vôùi cheânh aùp qua van khoâng ñoåi. Ví duï: giaû söû moät van phaàn traêm baèng nhau maø ñoái
van naøy doøng chaûy taêng leân 4% vôùi 1% dòch chuyeån cuûa van, löu löôïng laø 20 lít/phuùt
vaø van môû 1% doøng chaûy taêng leân 0,8 lít/phuùt (4% cuûa 20 lít/phuùt) ñeán 20,8 lít/phuùt.
Tuy nhieân löu yù raèng ñieàu ñoù chæ xaûy ra khi van tieán gaàn ñeán cheá ñoä môû heát, vaø löu
löôïng luùc naøy laø 80 lít/phuùt. Neáu ti van boå sung theâm 1% vaøo vò trí naøy thì doøng chaûy
taêng theâm 3,2 lít/phuùt (4%
cuûa 80 lít/phuùt) ñeán 83,2 Van môû nhanh
lít/phuùt. 100
% Löu löôïng toái ña
Vôùi löu löôïng phaàn traêm
Tuyeán tính
baèng nhau, soá phaàn traêm
taêng luoân coá ñònh (4% trong 50
ví duï treân) nhöng löu löôïng % baèng nhau
taêng nhieàu hôn, khi ti van
dòch chuyeån xa hôn veà phía 0
50 100
môû moät soá phaàn traêm coá
ñònh cuûa moät soá lôùn hôn seõ % Quaõng ñöôøng cuûa van
nhieàu hôn soá phaàn traêm nhö
theá.
Caùc van ñieàu khieån vôùi ñaëc tính môû nhanh loaïi töông ñoái phoå bieán cuûa loaïi naøy. Loaïi
van naøy ñöôïc söû duïng khi löu löôïng taêng nhanh ñoøi hoûi phaûi môû van töø vò trí ñoùng.
Loaïi van naøy thöïc hieän môû khoaûng 70% cuûa löu löôïng toái ña trong khi ti van chæ ñi
ñöôïc 40% quaõng ñöôøng. Hinh treân laø bieåu ñoà so saùnh taùc duïng cuûa löu löôïng ñöôïc
gaây neân bôûi söï thay ñoåi vò trí cuûa ti van.
Moät vaøi loaïi van ñöôïc thieát keá chæ laøm vieäc ôû cheá ñoä off. Ví duï nhö van ñieän töø khi
doøng ñieän ñöôïc ñöa vaøo cuoän daây thì töø tröôøng ñöôïc taïo ra, töø tröôøng naøy ñuû maïnh ñeå
thaéng ñöôïc löïc caêng cuûa loø xo vaø keùo loõi saét vaøo taâm cuûa cuoän daây laøm van naâng leân.
Moät soá loaïi van nhö van bi, van caàu khoâng laøm vieäc vôùi söï chuyeån ñoäng leân xuoáng
cuûa ti van, maø ñoøi hoûi phaûi quay 900 ñeå ñoùng hoaëc môû. Van caàu ñöôïc thieát keá ñeå boùp
nhoû doøng chaûy nhöng phaûi quay noù khi muoán ñoùng hoaëc môû.
4/ MOÄT SOÁ PHAÀN TÖÛ ÑIEÀU KHIEÅN CUOÁI KHAÙC

Ngoaøi caùc van laø phaàn töû ñieàu khieån cuoái phoå bieán nhaát coøn coù raát nhieàu thieát bò
khaùc nhö moâ-tô, maùy bôm, baêng chuyeàn maùy troän, maùy eùp v.v..
Trang 80 T.N.Trí
Hình beân laø R3
heä thoáng xöû Phun Saáy
lyù giaáy cuoän
vôùi voøng
ñieàu khieån
R2 R4 R5
toác ñoä cuoän
Caûmbieán toác ñoä
giaáy vôùi voøi
phun, moät
Cuoän thu
caûm bieán toác R1 cñño
4-20mA
4-20mA
ñoä gaén vaøo
Cuoän caáp Motor
buli R2, caûm
bieán toác ñoä Boä ñ/k
caûm nhaän Boä ñ/k toác ñoä
ñöôïc töø
tröôøng cuûa moät nam chaâm gaén treân buli. Moãi khi buli quay moät voøng, nam chaâm
seõ taïo ra moät xung ñieän beân trong boä caûm bieán, chu vi cuûa buli khoaûng 0,33m,
moãi xung cuûa buli töông öùng vôùi 0,33m cuûa söï dòch chuyeån cuûa thanh giaáy. Khi
boä thu lôùn leân vôùi lôùp giaáy laø sung theâm moät voøng daây cuûa moâ-tô laøm cho toác ñoä
keùo giaáy lôùn hôn vì chu vi cuoän thu lieân tuïc taêng. Boä ñieàu khieån caûm nhaän söï taêng
naøy vaø giaûm tín hieäu ñeán töø boä ñieàu khieån toác ñoä ñoäng cô, soá voøng treân moät phuùt
cuûa ñoäng cô ñieàu khieån giaûm khi cuoän thu taêng.
BAØI 19 – CAÙC VOØNG ÑIEÀU KHIEÅN

1/ VOØNG ÑIEÀU KHIEÅN PHAÀN TÖÛ ÑÔN :
Voøng ñieàu khieån phaàn töû ñôn coù moät caûm bieán ñeå mang thoâng soá coâng ngheä veà
giaù trò ñaët.
Hình beân laø ví duï Boä ñ/k t0
cuûa voøng ñieàu khieån 4-20mA
phaàn töû ñôn, thoâng
4-20mA
soá coâng ngheä laø
nhieät ñoä nhöng noù
I/P
cuõng coù theå laø baát C/ loûng cñño

kyø thoâng soá naøo ñaõ c/ ngheä ra caëp nhieät ñieän
hoïc. Muïc ñích voøng 0,2-1,0Kg/cm2
ñieàu khieån trong ví
duï naøy laø duy trì C/ loûng
c/ ngheä vaøo
nhieät ñoä chaát loûng
chöùa trong bình
phaûn öùng coù aùo hôi aùo hôi
nöôùc ôû giaù trò mong Hôi
muoán, nhieät ñoä chaát Hôi vaøo C/ loûng c/ ngheä
Van
loûng coù theå ñöôïc
Hôi ra
thay ñoåi baèng caùch
Trang 81 T.N.Trí
ñieàu khieån löu löôïng hôi nöôùc ñi vaøo aùo hôi.
Phaàn töû nhaïy caûm laø caëp nhieät ñieän ñöôïc ñaët trong oáng baûo veä, caëp nhieät ñieän
ñöôïc noái daây vôùi boä chuyeån ñoåi ño, boä naøy taïo ra tín hieäu 4-20mA tæ leä thuaän vôùi
nhieät ñoä. Ñoái vôùi ví duï naøy giaû thuyeát raèng :
Khi nhieät ñoä baèng 400C tín hieäu ra laø 4mA.
Khi nhieät ñoä baèng 1000C tín hieäu ra chuyeån ñoåi ño baèng 20mA.
Giaù trò ñaët boä ñieàu khieån nhieät ñoä baèng 50% hoaëc 700C, vò trí cuûa van cho thaáy
treân baûng laø 50% môû. Vôùi vò trí môû 50% tín hieäu ra boä ñieàu khieån baèng 12mA. Tín
hieäu ra boä ñieàu khieån ñi ñeán boä ñaûo I/P, boä ñaûo naøy taïo ra tín hieäu khí neùn 0,2-
1kgf/cm2 (töø 3-15psi ) töông öùng caàn thieát ñeå ñieàu khieån van.
Neáu nhieät ñoä chaát loûng trong beå phaûn öùng vöôït quaù giaù trò ñaët, boä ñieàu khieån seõ
ñöa ra moät tín hieäu ñieàu khieån van theo höôùng laøm van hôi nöôùc ñoùng laïi vôùi möùc
ñoä töông öùng, vieäc haïn cheá doøng löu löôïng hôi nöôùc vaøo aùo hôi laøm nhieät ñoä chaát
loûng trong beå phaûn öùng daàn daàn giaûm veà giaù trò ñaët tröôùc.
2/ VOØNG ÑIEÀU KHIEÅN BAÄC THANG :

Khi duøng ñieàu
Boä ñ/k
khieån baäc thang, 0
l/ löôïng hôi Boä ñ/k t
tín hieäu ra cuûa boä
ñieàu khieån laø giaù SP 4-20mA
trò ñaët ñoái vôùi moät
4-20mA 4-20mA
boä ñieàu khieån
I/P
khaùc trong voøng
ñieàu khieån. C/ loûng cñño
Khaùc vôùi voøng c/ ngheä ra caëp nhieät ñieän
ñieàu khieån tröôùc, 0,2-1,0Kg/cm2
voøng ñieàu khieån
C/ loûng
naøy coù 2 thoâng soá
c/ ngheä vaøo
caàn ñieàu khieån laø
nhieät ñoä vaø löu cñño Vortex
löôïng hôi, nhöng aùo hôi

chæ coù moät phaàn töû Hôi
ñieàu khieån cuoái. Hôi vaøo C/ loûng c/ ngheä
cñño Vortex
So saùnh 2 voøng
ñieàu khieån, voøng ñieàu khieån baäc thang cho pheùp ñieàu khieån chaët cheõ hôn nhieät ñoä
chaát loûng trong bình phaûn öùng vì coù:
Phaïm vi dao ñoäng löu löôïng hôi heïp hôn.
Thôøi gian ñaùp öùng ñoái vôùi söï thay ñoåi löu löôïng hôi nhanh hôn.
Hình treân (voøng ñieàu khieån phaàn töû ñôn), neáu löôïng hôi nöôùc ñeán aùo hôi khoâng coá
ñònh söï thay ñoåi löu löôïng hôi khoâng bò phaùt hieän khi duøng heä thoáng phaàn töû ñôn
cho ñeán khi nhieät ñoä trong beå phaûn öùng thay ñoåi. ÔÛ voøng ñieàu khieån baäc thang löu
löôïng hôi ñöôïc caûm nhaän baèng moät caûm bieán löu löôïng (ôû ví duï naøy laø chuyeån ñoåi
ño Vortex), chuyeån ñoåi ño ño nhieät ñoä trong beå baèng caëp nhieät ñieän. Boä ñieàu
khieån luoân luoân ñieàu chænh sao cho tín hieäu ra töø boä ñieàu khieån nhieät ñoä ñöôïc
Trang 82 T.N.Trí
duøng nhö giaù trò ñaët cho boä ñieàu khieån löu löôïng hôi. Ví duï neáu löu löôïng hôi
giaûm, boä ñieàu khieån löu löôïng hôi nhaän bieát raèng caàn phaûi môû theâm van ñeå duy trì
löu löôïng hôi baèng giaù trò ñaët ñöôïc ñöa ñeán töø boä ñieàu khieån nhieät ñoä.
3/ ÑIEÀU KHIEÅN TIEÀN TIEÁP:

Voøng ñieàu khieån
Boä ñ/k
baäc thang cho 0
l/ löôïng hôi Boä ñ/k t
pheùp heä thoáng
phaûn öùng vôùi söï SP 4-20mA
thay ñoåi löu 4-20mA
löôïng hôi tröôùc I/P +
khi laøm thay ñoåi 4-20mA
nhieät ñoä chaát C/ loûng cñño
c/ ngheä ra caëp nhieät ñieän
loûng coâng ngheä.
Tuy nhieân, neáu 0,2-1,0Kg/cm2
löu löôïng chaát C/ loûng
loûng coâng ngheä c/ ngheä vaøo
vaøo beå phaûn öùng
cñño Vortex
cuõng thay ñoåi thì
aùo hôi
moät mình ñieàu
khieån baäc thang Hôi
khoâng theå thöïc Hôi vaøo cñño Vortex C/ loûng c/ ngheä
hieän söï ñieàu Hôi ra
chænh ñuùng cho
ñeán khi nhieät ñoä trong beå thay ñoåi do keát quaû cuûa söï kieän naøy. Neáu löu löôïng chaát
loûng coâng ngheä (nhieät ñoä coá ñònh) ñi vaøo beå taêng leân, thì caàn phaûi coù nhieàu hôi
nöôùc ñeå duy trì nhieät ñoä ñieåm ñaët, neáu löu löôïng giaûm xuoáng thì caàn ít hôi nöôùc
hôn. Vieäc theâm vaøo moät phaàn töû caûm öùng löu löôïng treân ñöôøng cung caáp chaát
loûng coâng ngheä cho pheùp heä thoáng ñieàu khieån khi coù söï roái loaïn coâng ngheä xaûy ra
(taûi thay ñoåi) tröôùc khi aûnh höôûng ñeáùn nhieät ñoä cuûa chaát loûng coâng ngheä (thoâng soá
bò ñieàu khieån). Vieäc boå sung ñieàu khieån tieàn tieáp vaøo ñieàu khieån baäc thang trong
ví duï naøy cho pheùp ñieàu chænh löu löôïng hôi tröôùc khi nhieät ñoä thay ñoåi.
Thuaät ngöõ tieàn tieáp moâ taû caùc voøng ñieàu khieån caûm nhaän söï roái loaïn cuûa coâng
ngheä vaø ñieàu chænh thoâng soá bò taùc ñoäng (trong ví duï naøy laø hôi nöôùc) ñeå traùnh söï
thay ñoåi thoâng soá bò ñieàu chænh (trong ví duï naøy laø nhieät ñoä).
Ñeå cho pheùp heä thoáng ñieàu khieån ñaùp öùng sôùm ñoái vôùi söï thay ñoåi löu löôïng coâng
ngheä, tín hieäu ra töø chuyeån ñoåi ño löu löôïng chaát loûng coâng ngheä ñöôïc göûi ñeán
moät maïch ñieän töû (treân hình laø hoäp hình vuoâng coù daáu +). Hoäp naøy keát hôïp vôùi tín
hieäu ra töø chuyeån ñoåi ño löu löôïng coâng ngheä vôùi tín hieäu ra töø boä ñieàu khieån
nhieät ñoä ñeå taïo ra giaù trò ñaët cho boä ñieàu khieån löu löôïng hôi. Neáu coù söï taêng leân
cuûa löu löôïng coâng ngheä, thì chuyeån ñoåi ño löu löôïng coâng ngheä boå sung vaøo giaù
trò ñaët cho boä ñieàu khieån löu löôïng hôi. Neáu coù söï giaûm xuoáng cuûa löu löôïng coâng
ngheä thì chuyeån ñoåi ño löu löôïng tröø bôùt ñi khoûi giaù trò ñaët cho boä ñieàu khieån löu
löôïng hôi. Caùc maïch ñieän töû keát hôïp vôùi tín hieäu chuyeån ñoåi ño löu löôïng coâng
Trang 83 T.N.Trí
ngheä vaø tín hieäu ra cuûa boä ñieàu khieån nhieät ñoä thoâng thöôøng laø moät phaàn cuûa boä
ñieàu khieån nhieät ñoä, tuy nhieân khoâng phaûi taát caû caùc boä ñieàu khieån ñeàu coù tính
naêng naøy.
Hình beân laø moät ví duï khaùc vôùi ñieàu khieån baäc thang vaø ñieàu khieån tieàn tieáp. Heä
thoáng ñieàu khieån
naøy (ñöôïc goïi laø Hôi ra
ñieàu khieån 3 phaàn töû
cñño c/ aùp
caûm bieán) ñöôïc 4-20mA
Taám loã 4-20mA
duøng ñeå duy trì möùc +
nöôùc trong noài hôi, Boä ñ/k
4-20mA Boä ñ/k möù c l/ löôïng nöôùc
ba boä caûm bieán löu
löôïng hôi, löu löôïng 50%
nöôùc vaø möùc ñöôïc Hôi H2O

duøng keát hôïp vôùi
nhau ñeå ñieàu khieån H2 O I/P
0,2-1,0 Kg/cm2
möùc. Boä ñieàu khieån
4-20mA
löu löôïng treân OÁng löûa 4-20mA
ñöôøng tieáp nöôùc duy cñño c/ aùp
trì möùc nöôùc cho
ñuùng vôùi ñieåm ñaët cñño c/ aùp Hôi vaøo
keå caû khi aùp suaát
Van caáp H2O T aám loã
trong noài hôi hoaëc
aùp suaát ñöôøng caáp
nöôùc thay ñoåi, ñieåm ñaët cho boä ñieàu khieån tieáp nöôùc laø tín hieäu töø boä ñieàu khieån
möùc ñöôïc keát hôïp vôùi tín hieäu töø chuyeån ñoåi ño löu löôïng hôi.
Caûm bieán löu löôïng hôi laø phaàn tieàn tieáp trong voøng ñieàu khieån naøy. Khi löu
löôïng hôi ra taêng leân möùc nöôùc seõ giaûm xuoáng neáu van caáp nöôùc khoâng môû theâm,
baèng caùch caûm nhaän söï thay ñoåi löu löôïng hôi ra, löu löôïng caáp nöôùc coù theå ñöôïc
ñieàu chænh tröôùc khi möùc nöôùc trong noài hôi thay ñoåi.
4/ ÑIEÀU KHIEÅN TYÛ LEÄ :

Hình döôùi laø voøng ñieàu khieån tyû leä ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát chaát loûng C baèng caùch
pha troän chaát loûng B vaø A vôùi tyû leä mong muoán. Heä thoáng naøy ñöôïc caøi ñaët sao
cho 2 lít chaát loûng B chaûy vaøo oáng ñoái vôùi moãi 1 lít chaát loûng A (tyû leä 2:1). Tín
hieäu ra töø chuyeån ñoåi ño löu löôïng kieåu töø treân ñöôøng chaát loûng A laø tín hieäu vaøo
boä ñieàu khieån tyû leä, boä ñieàu khieån tyû leä xaùc ñònh löu löôïng cuûa chaát loûng B caàn
thieát ñeå coù ñöôïc tyû leä 2:1 vôùi löu löôïng chaát loûng A. Tín hieäu ra boä ñieàu chænh tyû
leä trôû thaønh giaù trò ñaët cho boä ñieàu khieån löu löôïng chaát loûng B.
Ví duï naøy giaû söû: chuyeån ñoåi ño löu löôïng töø treân ñöôøng chaát loûng A ñöôïc hieäu
chænh töø 0 ñeán 100 lít/phuùt.
Chuyeån ñoåi ño löu löôïng töø treân ñöôøng chaát loûng B ñöôïc ñieàu chænh töø 0 - 400
lít/phuùt.
Trang 84 T.N.Trí
Heä thoáng
ñöôïc ñieàu Cñño l/löôïng kieåu töø
Chaát loûng A
chænh sao
cho khi chaát 1 phaàn chaát A
loûng A chaûy
vôùi löu löôïng Boä ñ/k tyû leä
50 lít/phuùt
(50% cuûa SP 4-20mA
phaïm vi ño) Boä ñ/k l/ löôïng
4-20mA
tín hieäu vaøo Chaát loûng B
boä ñieàu 2 phaàn chaát B
khieån tyû leä
seõ laø 12mA Cñño l/löôïng kieåu töø Van vôùi CCCH Motor
(50% tín
hieäu ra). Chaát loûng C
Nhôù raèng boä
ñieàu khieån tyû leä ñöôïc ñaët ôû tyû leä 2:1, töùc laø 2 phaàn B cho moät phaàn A. Neáu löu
löôïng chaát loûng A baèng 50 lít/phuùt, khi ñoù löu löôïng chaát loûng B phaûi 100 lít/phuùt.
100 lít/phuùt laø 25% phaïm vi löu löôïng chaát loûng B. Boä ñieàu khieån tyû leä caàn ñöôïc
hieäu chuaån sao cho tín hieäu ra cuûa noù ñeán boä ñieàu khieån löu löôïng chaát loûng B laø
8mA (25% cuûa phaïm vi 4-20mA). Khi löu löôïng chaát loûng A thay ñoåi ñieåm ñaët, boä
ñieàu khieån löu löôïng doøng chaát loûng B seõ bò thay ñoåi bôûi boä ñieàu khieån tyû leä ñeå
duy trì tæ soá 2:1 cuûa 2 chaát A vaø B.
Trang 85 T.N.Trí

Phaàn I - Ño Löôøng

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phaàn I - Ño Löôøng

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÑOLÖÔØNG – TÖÏ ÑOÄNG HOÙA

BAØI 1 – ÑO LÖÔØNG LAØ GÌ ?

3/ GIAÙ TRÒ CUÛA ÑAÏI LÖÔÏNG

5/ ÑO LÖÔØNG LAØ GÌ?

6/ VAI TROØ CUÛA ÑO LÖÔØNG

2/ HEÄ ÑÔN VÒ SI ( SYSTEM INTERNATIONAL)

2/ PHAÂN LOAÏI SAI SOÁ

3/ CAÙC BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC SAI SOÁ HEÄ THOÁNG

4/ ÑAÙNH GIAÙ SAI SOÁ NGAÃU NHIEÂN

2/ SAI SOÁ PHÖÔNG TIEÄN ÑO

4/ SAI SOÁ CÔ BAÛN CHO PHEÙP CUÛA PHÖÔNG TIEÄN ÑO

5/ CAÁP CHÍNH XAÙC CUÛA PHÖÔNG TIEÄN ÑO

3/ KIEÅM ÑÒNH VAØ HIEÄU CHUAÅN PHÖÔNG TIEÄN ÑO

BAØI 6 – MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM CHUNG

BAØI 7 – CAÙC THOÂNG SOÁ COÂNG NGHEÄ

2/ THOÂNG SOÁ COÂNG NGHEÄ

3/ CHÖÙC NAÊNG CUÛA DUÏNG CUÏ

BAØI 8 – ÑO NHIEÄT ÑOÄ

2/ PHAÂN LOAÏI NHIEÄT KEÁ

TÍNH CHAÁT NHIEÄT TEÂN PHÖÔNG PHAÙP ÑO PHAÏM VI ÑO

Böùc xaï nhieät Nhieät keá böùc xaï - 50 – 60000C

3/ NHIEÄT KEÁ AÙP SUAÁT

4/ NHIEÄT KEÁ NHIEÄT ÑIEÄN (CHUYEÅN ÑOÅI ÑO NHIEÄT ÑIEÄN)

6/ NHIEÄT KEÁ BÖÙC XAÏ

7/ NHIEÄT KEÁ LÖÔÕNG KIM

BAØI 9 - ÑO AÙP SUAÁT

c- Phaân loaïi duïng cuï ño aùp suaát

2/ AÙP KEÁ LOØ XO OÁNG (BOURDON)

3/ CHUYEÅN ÑOÅI ÑO AÙP SUAÁT KIEÅU ÑO SÖÙC CAÊNG

Lôùp caùch ñieän

Daây hoaëc laù kim

4/ BOÄ CAÛM BIEÁN AÙP SUAÁT KIEÅU ÑIEÄN DUNG

caùch ly moâi tröôøng ñieän moâi Maøng hoäp Maøng hoäp

3/ ÑO MÖÙC BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP SUÛI BOÏT

4/ ÑO MÖÙC BAÈNG PHAO NOÅI

5/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU CHIEÁM CHOÃ (PHAO TIEÂU)

6/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU ÑIEÄN DUNG

7/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU DAÃN ÑIEÄN

8/ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC RAÑA VAØSIEÂU AÂM

B- BOÄ CAÛM BIEÁN ÑO MÖÙC KIEÅU RAÑA Chuøm tia phaùt ñi

9/ MOÄT SOÁ RÔ LE MÖÙC KHAÙC

2/ CAÙC YEÁU TOÁ CAÀN TÍNH ÑEÁN

naêng löôïng vaãn nhö nhau cho ñeán khi naêng

c- Maät ñoä (tæ troïng)

Doøng chaûy lôùp moûng ñoàng daïng

Doøng chaûy roái ñoàng daïng

Doøng chaûy roái khoâng ñoàng daïng

3/ ÑO LÖU LÖÔÏNG BAÈNG AÙP KEÁ VI SAI

Taám loã oáng venturi Voøi ño

5/ CAÛM BIEÁN VORTEX

6/ CAÛM BIEÁN LÖU LÖÔÏNG TÖØ

7/ CAÛM BIEÁN CHIEÁM CHOÃ (COÂNG TÔ)

9/ CAÛM BIEÁN LÖU LÖÔÏNG KHOÁI LÖÔÏNG

b- Caûm bieán löu löôïng khoái löôïng kieåu nhieät

BAØI 12 - ÑO TROÏNG LÖÔÏNG

1/ NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CHUNG

Ñieåm töïa Löïc caûn

2/ ÑO TAÛI TROÏNG THEO KIEÅU ÑO SÖÙC CAÊNG

3/ ÖÙNG DUÏNG CUÛA CAÛM BIEÁN TAÛI TROÏNG

Trong nhieàu öùng duïng coâng nghieäp ngöôøi ta

4/ CAÛM BIEÁN TAÛI TROÏNG THUÛY LÖÏC VAØ KHÍ NEÙN

BAØI 13 – CAÙC PHAÀN TÖÛ CUÛA HEÄ THOÁNG ÑIEÀU KHIEÅN

2/ CAÙC CHÖÙC NAÊNG CÔ BAÛN CUÛA HEÄ THOÁNG ÑIEÀU KHIEÅN