Duhiraw

Ni Noel P. Tuazon

I write entirely to find out

what I’m thinking,
what I’m looking at,
what I see and what it means.
What I want and what I fear
-Joan Didion

KINAHANGLAN niyang mopasar bisag unsa pay mahitabo, bisag unsa pay dangatan ug
kinahanglang mosunod ang tanan segun sa iyang laraw bisag unsa pay paagi. Kon mahibaw-an
siya nga dunay problema sa iyang pag-eskuyla, labi nas iyang grado ug sa eskuylahan, dakong
katalagman ang gibahad sa mga ginikanang OFW. Usa na niini ang pagputol unya sa buwanang
alawans. Simpol kaayong butanga, apan dako na alang niya. Ambot kon tig-absent ba pod sa lain
niyang propesor nga maoy iyang buhat sa akong sabdyek. Mao gani segurong nahadlok kay takilid
man gyod ang iyang estanding naho. Wa pa man pod ko idungog nga manghagbongay, o teror ba
kaha hinuon. Madunggan man dayon ang pedbak mahitungod sa abilidad sa usa ka titser ngadtos
mga estudyante labi nas paborito ug wa nila ganahing propesor kay mokatap man kinis
hungihong sa tibuok kampus morag karangrang nga molating sa tibuok bagtak.
Apan makapatahap gyod ang kanunayng pagteks-teks ni Jen nako.
Nagsugod ang tanan pagkahuman sa prelim eksam. Human ko nagkompyut sa grado, nakita
nakong wa siyay eskor sa tanang eksam. Wa lang nako ni panumbalinga. Prelim pa man pod. Di
pa kritikal nga hugna sa semestre. Di na nako problema kon sumahon. Wa koy mahimo gawas sa
panid-an ang iya unyang sunod nga buhaton. Labing maayo kon magbinuot na siyag su’d sa akong
klase, magtuon kon ting-eksam ug mohatag sa tanang asaynment ug resirts nga akong
pangayoon.
Samtang nanguli kog papel pagkaugma, nakamatikod kong pirme siyag pasiplat sa akong
gilingkoran bisag nahibawo siyang wa gyoy papel nga itunol niya kay wa man gyod siyay bisag usa
sa tulo nga akong gipangtunol. Pawa ra seguros hilas aron ingnon nga duna siyay gipaabot o lahi
ba kaha ang naumol nga diskarteng gimapa sa iyang bagulbagol.
“Sir, naa man ko adtong last quiz nato,” pagduol niya dihang wa nay papel nga nahibilin sa
akong kamot. “19 ganiy eskor nako adto,” dala niyang bag-id gamay nako simpig sa lamesa.
Nasaghid ang iyang bukton sa akong braso. Nanglibawot ang akong balhibo nga nakabati sa
kahamis sa iyang panit. Dunay dilaab nga kalit midaaw sa maong saghid nga lisod hukman kon
unsa kini ug ngano adtong gutloa.
 Akong gibukhad ang akong klas rekord. Miyanghag ko niya dalang lingulingo kay wa gyod koy
nasuwat bisag sero. Apan namugos siya nga duna gyod, ug basig nawani lang nako dis-a man kini
nabutang. Miatubang kos iyang mga klasmeyt kon duna bay motestigo sa iyang gisulti. Igo ras
paglusa ang ilang mga mata. Misantop dayon nako nga normal ra nilang molimod o di motingog
agig suporta. Mao niy sagad nahitabo sa mga block-sectioned class sama nila nga Nursing ang
kurso. Daghan ni silang ingon ini: Dentistry, Psych, Engineering ug Architecture. Way labot ang
Accountancy kay, sa way pabor-pabor ug pagarpar, buotan ning mga bataa. Ayroniya kayo sa ila
unyang trabaho kay sa bangko man sila mapadpad. Kuwartay ilang gitik-gitikog ugay-ugayon
puhon. Ug naa tanang pamakak, pangilad ug hilas basta kuwarta nay estoryahan.
Ambot lagig unsang balaora o kulturaha nga magtinabangay man sila bisan pag nagpasabot
nga mamakak ug mangilad sa maestrog maestra. Dunay di makitang kutay nga gihikot nilang
tanan o tato nga gipatik sa ilang dila nga awtomatik dayong mogahom kon katungod nas ilang
klasmeyt ang nahitaya. Usahay, padungog-dungogon nako sila nga sugdan sa klasrom ang
katarong, kamatuoran ug kaligdong. Apan wa gyoy alibyo. Kon ang usa ka sistema migamot nag
maayo sa usa ka komunidad o grupo, way diyos o milagro ang makausab niini bisan pag
kamatayon.
Tinuod nga di gyod mamakak ang kasaysayan. Ang akong klas rekord ang nakapamatuod ana.
Mitutok ko niya. Gusto nakong kapkapon sa iyang panagway ang kamatuoran o bakak. Ug nasuta
nako ang laing habig sa reyalidad, sa kalibotan, sa kinabuhi. Tungod kay buwanon ra man tawon
ning estudyanteha mosu’d, wa ko kaayo kadipara sa iyang panagway ug bayhon sa mga miaging
sesyon. Nakapanakla ko su’d sa akong kahilom.
Sayang ang kandiis sa iyang walang aping nga mibahad samtang nagpahiyom siyang nag-
atubang nako. Dayag nga gahatag kinig impresyon sa iyang kaanyag. Ug nabugto ang akong
imahinasyon sa mga imahen ug balak nga kalit miturok sa akong balintataw dihang gipasundan
niyag sulti nga, “Si Grace pa gani ang nagtsek adto, Sir.” Iyang gilingi ang sitmeyt nga mao kunoy
tseker agig ayuda nga gisundan pod niyag tingog nga paluoy-luoy.
Miyango ko bisag obyus ra kaayo nga alibay. Tataw kaayo nga atik ra niya apan ako gihapong
gisuwat ang 19. Wa man gihapoy kuwenta kay pareho rang hagbonga. Di niya mabaligtad ang
kamatuoran, bisag unsaon niyag binutbot, nga 25 ang pasing eskor. Ug usa ra ka quiz ang iyang
gipangusgan apan gabuho ang laing duha. Maayo man pod nang dunay nyumerikal nga masiplit
didtos akong klas rekord. Apan di gyod ko pabor sa maong pangilad. Kon gusto siyang lubagon
ang gibarogan kong prinsipyo, maghimo siyag lakang nga makapausab sa tuyok sa akong utok ug
kalibotan.
Mihangad na lang kos kisame. Gipatapot ang akong duha ka kalimutaw sa sabad sa ceiling fan
nga kusog kaayong gatuyok, gayango-yangog gapangabkab sa dili makitang utlanan. Ang wirwir
sa iyang tuyok nagdugag kasaba ug ka alingugngog sa tibuok klasrom. Mga pulong ni nga gabalik-
balik ra. Wa na gani kiniy igong gibug-aton kon modaitol na kini sa dunggan ug molagbas lang sa
pikas sama sa way puas nga tuyok-tuyok sa ceiling fan ug hangin. Batasan ba kahang matawag o
mao na gyod niy mga modernong estudyante karon. Magtabi ug magsaba-saba kon dunay
kaestorya ang titser. Kining maong batasan sukwahi sa gipangtudlo nga etika ug dekorum nga
kanunayng balik-balikog pahimangno sulod sa klase bisan pag matematiks pay sabdyek. Samot
na segurog Religion Education pa nga di gyod mawa sa tseklist sa tanang estudyanteng moenrol
sa usa ka Katolikong eskuylahan.
Nahikurat ko nianang misunod nga gabii. Lawom kaayo ang akong paghanduraw sa gibasa
nakong nobelang “The Museum of Innocence” ni Orhan Pamuk. Akong giayog ukoy ang sugilanon
sa gugmang kinawat-kawat apan tiunay nilang Kemal ug Fϋsun sa modernong Turkey. Misagunto
kog ahat kay mikidlap-kidlap ang akong selpon.
Kon ako lang gyoy pabut-on, kinahanlang ako na gyod ang takna sa kagabhion. Kinahanglang
pawngon ang selpon aron motuhoy sa akong gilatid nga buhaton sama pananglit sa pagbasa o
pagsuwat o pagtsek sa mga papel ug pagrekord niini. Apan di pod kalikayan nga isumpay gihapon
ang akong kinabuhi sa gawas nga kalibotan ug di lang kay kaliton lang nakog putol ang kutay nga
nagdugtong nako ug niya. Mao nang ako na lang kining ibutang sa silent mode ug itungtong
ibabaw sa lamesa. Mao niy bugtong kinabuhi nga kanunayng mopahinumdom nako unsa
kagahob, kamabudhion, kamabulokon ang lugar sikit sa akong imahinasyon.
Si Jen ang miteks. Nagporward siyag dyok nga maoy sagad mahitabo sa mga selpon. Nahimo
pod ning paagi aron mopahinumdom o kaha mahinumdoman; o kaha medyum sa pagpadangat
sa tanang bayhon ug kiay sa pagbati nga lisod ipadayag sa dila. Sa modernong Tagbilaran, bisan
pas kamatuorang gidungog nga konserbatibo pa gihapon ang mga Bol-anon kon ikompara sa
ubang dagkong probinsiya, ang selpon maoy usa lamang ka dapit diin gawasnon kang moyawit
sa tanan nimong gustong ipadayag apan nahadlok kang luiban sa kaugalingong emosyon ug mata.
Kultura nga mihinayg umol su’d sa bagulbagol sa pahanon dihang mitugsad kini sa kada kamot sa
mga talawan ug hadlokan sa kaugalingong pagbati nga mora bag mana kini gikan sa langit.
Mieks akong kilay kay nganong nakateks man siya nako nga di man nako batasan nga mohatag
sa akong namber nila. Sa gikaingon ko na, pribado na nakong kalibotan ang takna human sa
trabaho. Gusto kong ibilin ang tanang kalapoy, kasakit, kaguol, kahasol ug kahingawa likod sa
pultahan. Itaktak kining lapok kun, di ba kaha, abog mga mipilit sa akong lapalapa sa dili ko pa
lubagon ang siradora sa giabangan kong pinuy-anan.
Ako na lang gipasagdahan. Human nakog basa, gipahinungdan sag pahiyom ang balik-balik
nga gitik-gitik kuno sa teks, “Disturbo!” pataban nakong estorya dayon nakong butang sa selpon
diin kini gitungtong ug gisiplit na sad nakog balik ang moderno apan tam-is nga gugmang gipatik,
di lang kay sa matag dahon sa gibasa nakong nobela, kon di milama na isip usa ka di malikayang
kabag-ohan sa korserbatibong Turkey ug kalibotan; diin ang trayna kapin anyos nga si Kemal
nahigugma kang Fϋsun nga manghod niyag kapin sa napu’ ka tuig.
Ang unang dyok gisundan og daghan pa nga nagsagol na ang Diniyos, inamaw, siniping pulong
gikan sa libro o nakitang lilas, padasig ug uban pa nga wa na ganiy hinungdan ang uban. Matag
higayong motig-ik ang akong selpon ug ngalan ni Jen ang molutaw, magbagutbot kong mopislit
sa kepad ug moingog, “Unsa na kaha poy atik aning bayhana?”
Maingon tag konsumerismo nga estratihiya sa mga network aron mas modahunog pa ang
kadasig sa mga sabskrayber ug makalimot sila nga matag pislit nila sa kepad nagpasabot kini nga
lain na sang piso ang nadisgrasya gikan sa ilang bulsa. Maglagot ko ning maong pag-usik-usik.
Di ko moreplay. Kanunayng molagaak sa akong utok nga, “Ilara ang Diyos ayaw ko. Di mosaler
nako ning maong pangilad aron kinta ka mopasar,” nga maoy kagub-an sa akong takna.
Usahay iyang pamiskolan ang akong selpon. Aron seguro pagsuta nga moabot sa rumbo ang
tanang niyang pagpadangat sa unsa may ingalan ini. Ug di kay nasangit lang didto sa patay nga
kawanangan, o giligaw sa tanang hilit ug awaaw sa atong pagdahom. Bisan pa sa akong kahilom,
padayon gihapon siya adlaw man o gabii. Nahimo na kini niyang tulmanon, ug inanay kong
nahimong ulipon ning maong pagpasagad kay wa na man kinahangalana ang akong pag-uyon o
pagsupak.
Dinhi nako natuhop ang kamatuoran nga ang gasa dili usa ka pagpili. Gasa tungod kay nakita
nako nga ang usa ka buhat sa pagpadalag mensahe nagpasabot nga dunay nahinumdom ug
naghandom nimo anang taknaa. Ug ang paghandom usa ka gasa.
Sa hilom, ako siyang gihuwat. Nagpaabot kada buntag nga mamukaw siya sa teks ilabi nas
isukip niyang mensahe nga “Gandang umaga” ug “Ingat lagi.” Usahay, dunay magkumbabit nga
“Mwaaah!”
Ako siyang gihatagag tres imbes nga kuwatro nga grado para sa prelim. Tan-aw nako, misaler,
sa hinay-hinay, ug nadutlan ko sa iyang gihimo bisag ingon adto ra ka simpol kada adlaw.
Mitumaw nako ang way ngalan nga kahadlok. Kahadlok para sa usa ka pagbati. Maingon tag
kaluoy, kahingawa, kasilag, higwaos. Apan sa laing bahin, nadungog nako ang hinayng binanda sa
kalipay sa matag suok ug kurbada sa gipuy-an nakong studio type nga kuwarto, diin ako lang anino
ang molakra ug moaginod sa puting bungbong.
Dungan sa paghilang sa iyang mga teks, mibalik na sad ang iyang kalaki nga panagsa rang
mosu’d sa klase. Sa matag MWF nga ablihan nako ang pultahan sa Room 312, ang iyang
lingkoranan dayon ang unahon nakog siplit kon naglingkod ba siya didto. Kon bakante kini,
mokuyanap dayon sa akong imahinasyon ang iyang bayhon nga maglingkod didto, hilom apan
ang mga mata nagpaniplat sa palibot; ang mga dunggan nagpamati sa kagahob sa lawak; ang
pahiyom morag alibangbang sa ting-init nga mobatog sa iyang mga ngabil ug mopilhok ang
kandiis sa wala niyang aping. Apan, mao lagi na, igo ra kos paghanduraw. Sama sa iyang mga teks,
huwaton nako siya hangtod mobagting ang alarm nga natapos na ang usa ka oras nga sesyon.
Sa matag higayon nga absent siya, modalikyat kog pangutana bahin niya human nakog tsek
sa atendans. Ap, klos an personal nga pakighinabi nila su’d sa klase. Ako lang ipaagi nga di obyus
nga nangita ko niya ug gusto kong masayod bahin niya tungod sa personal nga rason o tungod
kay inanay kong nadani niya sa hilom.
 Hipokritikal ang mga estudyante. Dali ra silang makasimhot og kalainan, dali ra silang
makahapyod og tilimad-on ilabi na sa mga butang nga dunay kalabotan sa gugma ug uwag, sa
pagbating personal ug pagbating hinigalag inamahan. Ug ila kong gilantaw sa usa ka pedestal isip
amahan ug magtutudlo bisan pa sa kamatuorang maihap ra sa tudlo ang gintang sa among edad.
Hanas ko ning maong taktika sa pangutana sama sa usa ka maayong laking imbestigador. Sa
gikaingon ko na, usa ka dayag nga tribu ang usa ka seksiyon. Tanan molimod, tanan
magtumutumo, tanan gustong magpakamatay aron lamang panalipdan ang katungod sa ilang
igsoon. Apan way solidong kawsa kon makuha nimo ang ilang simpatiyag pagbati. Kahuyang
kining tawhanon. Dili na maihap ang mga giilang imperyo ug banggiitang diktador ug mananakop
ang biktima niini. Gani, gisimbolo sa hawok ang pagkapukan sa Diyos. Bisan gani ang mga giilang
bantayog sa tibuok kalibotan, gipabarog man tungod sa pagbati. Sama pananglit sa Taj Mahal sa
India, ang Pyramid sa Ehipto, bisan gani ang Chocolate Hills sa Bohol kon ang alamat maoy
subayon.
Kon ang pagbati o gugma maoy kahuyang ug kalig-on sa tawo, gusto kong mobarog sa akong
pagkapukan. Ilhon ang kaugalingon nga mananaog sa ngalan sa kaparotan. Tungod ug alang ba
kaha sa hustisyag kaangayan? O tungod ba kaha kay, sa sugod pa lang, naparot na ako bisag wa
pa sugdi ning maong gera? Kon ang pagbati usa man ka dakong gera nga nahitabo sulod sa atong
kaugalingon.
Nagkampat ang ilang sugilanon bahin kang Jen. Kon kuyogan ang mga yawit ug taho sa iyang
mga klasmeyt, magsagol ang pagbating mokalit og kuyanap sa imong dughan. Maglisod kag
hukom unsa ang saktong bersiyon. Maluoy ba kaha tungod kay usa siya ka kalag nga nangitag
pag-amuma sa mga ginikan apan di kini niya makuha tungod kay nagpuyo man siya kauban sa
iyang iyaan nga nagpasagad lang sa iyang kalihokan. Iyaan nga bugtong sustento ra sa pag-
umangkon ang giagap. O maglagot tungod kay nasaag ang iyang dalan ngadtos mga lugar diin
bakak ang pinid-ok sa dekolor nga bumbelya, diin hiwi ang mga pahiyom sa matag dagway ug ang
mga bahakhak napusgay sa gahob nga tagingting sa beer ug makabungol nga musika.
Hilom kong naminaw sa iyang mga klasmeyt. Ang ilang mga baba misirow sa akong kalimutaw
nga usa ra ka baba. Ang ngalan nga Jenissa midaguok sa akong dunggan. Di ko makatuo sa lingig
ning maong kamatuoran. Matag buka sa mga baba ug ngabil sa iyang mga klasmeyt aron ihikyad
sa akong atubangan ang kasagarang aktibidad ni Jen kon absent siya sa klase, lantawon ko ang
bakante niyang lingkoranan. Tutokan ko kini nga mora bag ang pagtutok niini mao ang
pahanduraw sa hilom niyang panagway nga nagtutok usab kanako.
Matag gawas nako sa maong lawak, kuoton nako sa bulsa ang akong selpon aron tan-awon
kon duna ba siyay teks nako. Gani, nahimo na kining tulmanon sa akong kamot nga hapyoron ang
kurba sa akong selpon. Nahimo nang batasan sa akong mata nga lilion ang tinipigang pagbati nga
nagluklok sulod sa inbaks. Nga mora bag si Jen mao ang selpon nga miugbok nag muhon aron
sihaon ang mga utlanan sa akong pagka tawo.
 Daghang hunahuna ang kalit mosu’d sa akong alimpatakan kabahin niya: kon unsay
hinungdan sa kalit niyag balik sa kanhi niyang binuhatan, kon unsay iyang gibuhat, kon duna pa
bay paagi nga magbinuotan siya. Kaniadto, way luna kining maong kahigwaos sa inadlaw nakong
kinabuhi.
Maingon tag sulagma usab ang mga panghitabo su’d sa among faculty room.
Matod pang Radney, “Ingon ani gyod ang sagad dangatan kon magpadala tas dahunog sa
atong pagbati, Bay. Kinahanglan ganing dili nato sagopon ang unsa mang hunghong sa kaibog ug
kauwag nga bation tungod kay sangputanan kini sa usa ka umaabot nga problema.”
Ug wa siya mahibawo nga nalimin na kos kahasol ug wa nay lain pang demonyo ug anghel
nga makatabang aron mabadbad sa mga alindasay nga gibati.
Kanunay kong misandig sa lohika nga di kay ako lang ako ang nagapos ning maong sitwasyon.
Gani, nahimo na kining kahimtang sa departamento diin ako nasakop. Unang rason ug
kamatuoran si Danny. Estudyante niya ang iyang naasawa. Kulbahinam sad ang ilang labstori kay
gasugod man kinta tos ReEd nga sabdyek. Pagkahuman kunog gradweyt ni Jonna sa iyang kurso,
misungasong sad siyag pamisita sa Clarin kay puwerte man gyod kuno niyang angaya sa babaye.
“Maghinam-hinam ko kada MWF, Bay. Mao niy eskedyul nako nila. Ambot lagig unsay
nahitabo naho, apan siya ra gyoy kinagwapahan sa tanan niyang mga klasmeyt,” sulting Danny.
Makita man sad kay di gyod lalim tong iyang gibuhat. Puwerteng layoas Clarin gikas
Tagbilaran. Unya motor ray iyang sakyanan apan misugakod gyod.
“Haskang kulbaa nako pag-abot sa ila, Bay, uy. Iya man dayon kong gipailaila sa iyang Mamag
Papa. Wa koy nahimo kay gangisi naman ko didto. Wa nay atrasay pa,” segun sa iyang hinubay.
Sumpay pa niya, “Abi lagi nakog andaran kos iyang Papa. Gidungog man ning labanag panit.
Sus, labi na kay mao pay paggradweyt ni Jonna ug wa pa siya kabawi sa iyang gasto. Wa lang diay
ko masayod nga ang iyang Mama ra diay ang bugtong Hudeyo sa among kaminyoon. Di gyod nato
matagna kon dagway ray tungod-tungoron o estorya ras mga silingan maoy agdon.”
Nagkanit-kanit na sang mga estorya bahin sa maong tema. Kini bitawng nahidasmag na kas
maong sitwasyon, ana pod maladlad ang mga sugilanon nga susamag hikyad ug katag. Mainteres
sad tag ahat.
Ikaduha nis Jerry. Estudyante sad ang iyang naminyoan. Pareho sang estoryaha. Wa gyoy
nausab sa plat ug karakter. Ngalan ray naotro. Ikatulo pod si Jomar. Pareho ni silang tulo nga mga
kanhi seminarista nga mitugpa isip magtutudlog Religion Education. Kapalaran ba kaha ning
gilatid sa among kapalaran nga dali ra man ming mabiktimag estudyante. Ang nakalahi lang sa
kang Jomar kay uyab na sila samtang estudyante pa niyas unibersidad ang iyang naasawa.
Masukod pa god unta sa code of ethics tong estoryaha.
“Pero unsaon ta man,” matod pang Danny, “wa man gyoy ethics o moral kon gugma nay
magsugo. Unsaon ta man gog nahigugma sa usag-usa, sala bang angayang silotan o abayan dayog
kodigo sa mga polisiyas eskuylahan?”
 Mihutunghutong lang kog kadiyot. Lisod na lagig tubagon kay basin kog masakpan. Ang mga
signos ug timailhan, pati ang dangatan, giladlad nas kinabuhi sa akong mga kaubas trabaho.
Hukom na lang nako ang kinahanglang ipakanaog. Mikagot akong ngipon nga naghunahuna kang
Jen. Apan, wa gyod ko mohatag nilang hiwid sa pulong o lihok nga magduda sila nako. Magduda
sa tumoy ug ngilit sa akong gibati.
Akong gilingaw-lingaw ang mga adlaw sa pagbasag tiwas sa nasugdang nobela. Naminyo si
Fϋsun sa usa ka bagitong direktor dihang natultolan ni Kemal ang dalaga human ang tulo ka tuig
niyang pagpangita niini. Human man god sa pipila ra ka buwan nga romansa sa duha, miabot man
dayon ang katalagmang wa nila paabota. Nahanaw lag kalit si Fϋsun ug hapit mabuang si Kemal
og pangita sa gihigugma. Gani, nagkabuwag man si Kemal ug ang iyang pangasaw-onon kay
nausab na man ang batasan sa ulitawo ug si Fϋsun ug ang iyang pagkahanaw ang hinungdan. Mao
niy turning point sa nobela.
Bisag minyo na si Fϋsun, didto gihapon si Kemal sa kiliran niini: miagak, mitabang sa
managtiayon luyo sa kahimtang nga nagpaabot pa gihapon siya sa paglaom nga di gyod moabot.
Belib ko ning maong panugid ni Pamuk kay maingon tag nihit ning maong mensahe sa laing
klaseng gugma. Lahi sa gugmang giasoy ni Marquez sa nobela niyang “Love in the Time of
Cholera” kay lawasnon ang iyang lantaw sa tanang mga babaye samtang nangitag naghuwat siya
sa tim-os niyang gugma nga mao si Fermina Daza. Ako mismo nalisang dihang nabasa nako tong
anib diin ang 76 anyos nga si Florentino giapil pag esmukoy ang katorse anyos nga si America.
Gikulbaan kos kamatuoran kon ugaling matinuod kadtong maong sugilanon.
Lahi sad si Pamuk. Gihalad niya ang gugma. Gugmang wa magpaabot nga tugbangan sad kinig
parehong gibug-atog gahom sama sa gugmang gibati ni Kemal. Gugmang andam mosakripisyo,
andam magpakamatay ug andam sa bisag unsay mahitabo. Nakapanghupaw kog lawom. Dayag
nga mao sad niy dangatan nako kon di nako hinay-hinayog putol kining mitubong kahasol nga
akong gisapnay. Ang kahigayonan lang unya ang mohukom kon kinsay akong sundon. Kon
mahisama ba ko kang Kemal kun, di ba kaha, kang Florentino.
Sama sa naandan, akong lingion ang bakanteng lingkoranan ni Jen kon tawgon nako ang iyang
ngalan sa rolkol. Inigkahuman sa klase, lilion ang iyang ngalan sa akong selpon. Dihay kas-a nga
nakita nako siya su’d sa ICM nga kuyog ang usa ka hamtong nga lalaki. Ambot kon nakita ba sab
ko niya. Di nako matino ang relasyon nilang duha. Kon bayhon ang basihan, nanglakaw lang sila
sama sa usa ka suod nga higala. Lahi man gyod ang linakwan ug bayhon kon manag-uyab. Naa
man gyod nang gunitay sa kamot, o mag-agbay, o mag-unot-unot, o isip-ig ang babaye sa kilid sa
lalaki pinaagi sa pagsipit niini sa iyang bukton ngadtos kilid sa babaye. Apan di pod ko segurado
sa akong nakita. Usahay, gitago sa lihok ang kinangilngigang sekreto sa pagka tawo.
Miteks siya nianang pagkagabii. Nalipay ko nga naglagot. Maoy su’d sa iyang mensahe ang
“Miss you na, Sir.” Sama sa naandan, wa ko moreplay. Apan gipasundan dayon niyag pangutana
mahitungod sa iyang grado. Lahing lagubo ang mikagay sa akong dughan. Nanggahi ang akong
mga tudlo. Sus, kulbaan kog magupok ang akong selpon sa kakusog sa akong pagkumot niini.
 Abi nakog mao na toy kataposan niyang teks mahitungod sa iyang grado, apan nahimo na
hinuon kini niyang bisyo nga paninglan ko kon unsa nay nahitabo sa iyang estado sa klase: kon
mopasar ba siya o dili. Pabilin gihapon kos akong kahilom. Sagunson ang matag gabii nga nahimo
nang bakikaw ang kanhi nakong paghuwat kaniya kon kanus-a siya mopatim-aw sa akong selpon.
Wa madugay, daghan na siyag palusot. Wa na sad siyay gipiling oras. Pero kanunay siyang
absent sa akong klase. Ug nagkaduol na sad ang midterm eksam. Kining maong peryod ang
sukdanan kon mopasar ba ang estudyante o di. Mao sad to ang higayon nga hapit ko na usab
mahuman ang gibasang nobela. Ang kanipis sa pahina nga nahibilin gitugbangan usab kinis ka
baga sa mga teks ug mga demand ni Jen nako – nga kanunay nakong giluom sa hilom.
Hangtod nga wa na ko kapugong. Sa unang higayon, ako siyang gitubag.
“Kon mahuman nang midterm ug makompyut na nako ang tanang eskor anha pa nimo
mahibaw-an. Sa pagkakaron, respect my privacy. Ug nganong di na man ka kateks naho nga di
malakbit ang imong grado?”
Wa siya moreplay human nakog palupad sa mensahe. Milabay pa ang usa ka oras. Duha na
lang sad ka dahon ang nahibilin sa nobela.
“Kon mahu’g ko, Sir, unsa may puyde nakong buhaton aron mopasar?” teks niya.
“Di ba, gihatagan tikag project sa una aron mahulipan ang kuwang nimos quizzes?” bawos
nako niya.
“Hatagi kog laing project, Sir. Sige na. Please!”
“Unsa pa may akong ihatag nimong buhaton nga imo gyong himoon? I had given you chances,
Jen. You wasted them all.”
“Sige na, Sir, please. Lahi na pong special project. Sultii lang ko. Buhaton nako bisag unsa pa
na.”
Gikulbaan ko. Dili tungod kay nahuman nakog basa ang “Museum of Innocence” ug nakugang
kos gilit-ag nga kataposan, kondi gikulbaan kos lahing pahiyom nga kalit naumol sa akong
hunahuna human ko nabasa ang teks sa akong estudyante. Mikuwagnot sa akong tingkoy ang
mga pulong nga sex: one night stand. Dihang pisliton na unta nako ang kepad sa selpon, wa na
kini mosiga. Gasagol ang kahinam, panuko ug kahadlok adtong gutloa. Giduot nakog maayo aron
ion, apan pitlok na gyod ang bateri.
Naghinuktok ko sa makadiyot. Unya, igo na lang kong nanghupaw, gitsards ang selpon ug
gitungtong sa akong dughan ang libro hangtod ko nakatu’g.
Masub-anon kong mipaambit sa tibuok klase pagkaugma kon giunsa natapos ang nobelang
akong gibasa. Abi kog magkadayon silang duha ni Kemal human madibors si Fϋsun sa iyang bana.
Milakrag dakong kahaw-ang sa akong kasingkasing ang kamatayon sa babayeng gihigugmag
maayo ni Kemal human nahidusmog sa punoas kahoy ang kotseng gimaneho niini. Ako silang
giingnan nga ang kamatayon sa bidang babaye maoy usa ka metapora sa usa ka kamatayong
nahitabo kanunay sa inadlaw-adlaw natong pag-atubang sa kinabuhi. Kamatayon ba kaha kini sa
usa ka panaghigalaay, damgo, paglaom, demokrasya, pagtuo, kalipay. Labaw sa tanan,
kamatayon ba kaha kini sa usa ka pagbati. Ug sama sa pagtungha sa eskuylahan, ania kita aron
makat-on, dili sa pagpangawat. Makawat man kaha nato ang mga butang sama sa salapi, ideya,
bililhong butang, yuta, gutlo ug tubag sa mga pangutana sa eksam; apan dili na nato makawat
pag balik ang nausik nga gutlo, respeto ug kahigayonan, ilabi na sa tanang natig-os sulod sa atong
dughan ug panumdoman.
Wa silay timik nga nag-atubang naho. Di nako matugkad ang tanghaga sa ilang kalimutaw nga
nahimong usa sa akong panan-aw. Ako dayong gipasa ang mga test paper alang sa ilang midterm
eksam. Milingkod ko sa tukmang dapit nako sulod sa klasrom. Ug didto sa akong nahimutangan,
akong gilantaw ang lingkoranang kanunay nakong sipliton matag abli nako sa pultahan.
Naglingkod siya didto. Nagduko. Nagtutok sa gikuptang papel nga mora bag iyang gisiplit sa
kawanangan sa mga pulong ang tubag sa dugay na niyang gustong makaplagan. Ug bugtong
milanog sa kahilom sa tibuok lawak ang hinayng wirwir sa ceiling fan sa way puas niining
pagpangabkab, sa way hunong niining pagtuyok-tuyok, sa way utlanan niining pagduhiraw.