Ch−¬ng 6

M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu

6-1. §¹i c−¬ng

Trong nÒn kinh tÕ quèc d©n, nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt nh− luyÖn kim, ho¸ chÊt, giao
th«ng vËn t¶i, ... ®ßi hái ph¶i dïng nguån ®iÖn mét chiÒu, vµ ngµy nay vÉn kh«ng thÓ
thay thÕ ®−îc dßng ®iÖn mét chiÒu mÆc dï viÖc dïng dßng ®iÖn xoay chiÒu trong c«ng
nghiÖp ®· rÊt phæ biÕn. Th«ng th−êng ®Ó cã nguån ®iÖn mét chiÒu cã thÓ dïng c¸c thiÕt
bÞ chØnh l−u hoÆc m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu quay b»ng ®éng c¬ s¬ cÊp lµ ®éng c¬ xoay
chiÒu, hoÆc ®éng c¬ ®èt trong, tuabin ...
Tuú theo c¸ch kÝch thÝch cùc tõ chÝnh, c¸c m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu ®−îc ph©n lo¹i
nh− sau:
6.1.1. M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch ®éc lËp
M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch ®éc lËp bao gåm m¸y ph¸t kÝch thÝch b»ng
nam ch©m vÜnh cöu vµ m¸y ph¸t kÝch thÝch ®iÖn tõ. Lo¹i ®Çu chØ ®−îc chÕ t¹o víi c«ng
suÊt nhá. Lo¹i thø hai cã d©y quÊn kÝch thÝch nhËn dßng ®iÖn mét chiÒu tõ ¾c quy, l−íi
®iÖn mét chiÒu hoÆc m¸y ph¸t ®iÖn phô gäi lµ m¸y ph¸t kÝch thÝch (h×nh 6-1a) vµ ®−îc
dïng nhiÒu trong c¸c tr−êng hîp cÇn ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p trong ph¹m vi réng, c«ng suÊt
lín.
U U U U

I
I I=It
I−
I−
- + - I− I
+ - +
- I−
It - +
It
+ It

a) b) c) d)
H×nh 6-1
S¬ ®å nguyªn lý cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu: a) KÝch thÝch ®éc lËp;
b) kÝch thÝch song song; c) kÝch thÝch nèi tiÕp; d) kÝch thÝch hçn hîp.

6.1.2. M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu tù kÝch thÝch

M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu tù kÝch thÝch cã dßng ®iÖn kÝch thÝch lÊy tõ b¶n th©n
m¸y ph¸t ®iÖn. Tuú theo c¸ch nèi c¸c d©y quÊn kÝch thÝch, ta cã:
M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch song song (h×nh 6-1b) cã d©y quÊn kÝch thÝch
nèi vµo hai ®Çu d©y quÊn phÇn øng, song song víi phô t¶i.
M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch nèi tiÕp (h×nh 6-1c) cã d©y quÊn kÝch thÝch
m¾c nèi tiÕp víi d©y quÊn phÇn øng.
49
 M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch hçn hîp (h×nh 6-1d) cã hai d©y quÊn kÝch
thÝch: nèi tiÕp vµ song song.
Trong mäi tr−êng hîp, c«ng suÊt kÝch thÝch chiÕm 0,3 ÷ 0,5% c«ng suÊt ®Þnh møc
cña m¸y.
Tõ h×nh vÏ 6-1 ta thÊy r»ng ë c¸c m¸y kÝch thÝch song song vµ kÝch thÝch hçn hîp
I = I− - It, cßn ë m¸y ph¸t kÝch thÝch nèi tiÕp I = I− = It.

6-2. c¸c ®Æc tÝnh cña m¸y ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp

M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu cã bèn ®¹i l−îng ®Æc tr−ng lµ U, I−, It vµ n. Trõ tèc ®é
quay ®−îc ®éng c¬ s¬ cÊp gi÷ kh«ng ®æi, ba ®¹i l−îng cßn l¹i U, I−, It lµ nh÷ng ®¹i
l−îng biÕn thiªn cã liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau. Víi ba ®¹i l−îng ®ã cã thÓ thµnh lËp
®−îc c¸c mèi quan hÖ (c¸c ®Æc tÝnh) cña m¸y ph¸t ®iÖn sau ®©y:
1) §Æc tÝnh kh«ng t¶i U0 = E = f(It) khi I = 0, n = Cte;
1) §Æc tÝnh ng¾n m¹ch In = f(It) khi U = 0, n = Cte;
3) §Æc tÝnh ngoµi U = f(I) khi It = Cte, n = Cte;
4) §Æc tÝnh t¶i U = f(It) khi I− = Cte, n = Cte;
5) §Æc tÝnh ®iÒu chØnh It = f(I−) khi U = Cte, n = Cte.
Trong c¸c ®Æc tÝnh trªn, ®Æc tÝnh kh«ng t¶i lµ tr−êng hîp ®Æc biÖt cña ®Æc tÝnh t¶i
khi I = 0 vµ ®Æc tÝnh ng¾n m¹ch lµ tr−êng hîp ®Æc biÖt cña ®Æc tÝnh ®iÒu chØnh khi U =
0. TÊt c¶ c¸c ®Æc tÝnh trªn ®Òu cã thÓ thµnh lËp ®−îc b»ng thùc nghiÖm trùc tiÕp trªn
m¸y ph¸t ®iÖn. Tuy nhiªn trong mét sè tr−êng hîp, ®Ó ®¬n gi¶n chØ cÇn lµm hai thÝ
nghiÖm kh«ng t¶i vµ ng¾n m¹ch, sau ®ã dùa vµo tam gi¸c ®Æc tÝnh ®Ó suy ra ba ®Æc tÝnh
cßn l¹i.
6.2.1. §Æc tÝnh kh«ng t¶i U0 = E = f(It) khi I = 0, n = Cte
Khi lµm thÝ nghiÖm kh«ng t¶i, cÇu dao
®Ó hë m¹ch kh«ng nèi víi t¶i bªn ngoµi (I = U0 = E
0), cho m¸y ph¸t ®iÖn quay víi tèc ®é kh«ng +Um A
®æi, ®o c¸c trÞ sè It vµ U0 t−¬ng øng ta sÏ cã
®Æc tÝnh kh«ng t¶i.
B
CÇn chó ý r»ng, ®èi víi m¸y ph¸t ®iÖn
kÝch thÝch ®éc lËp, do cã thÓ ®æi chiÒu dßng
-Itm 0 +Itm It
®iÖn kÝch thÝch nªn ta cã thÓ vÏ ®−îc toµn bé ’
chu tr×nh tõ trÔ ®èi xøng ABA’B’A gi÷a hai B
trÞ sè giíi h¹n cña dßng ®iÖn kÝch thÝch ± Itm
øng víi ®iÖn ¸p Um = ± (1,15 ÷ 1,25)U®m A’ - Um
(h×nh 6-2).
§o¹n OB trªn h×nh 6-2 lµ s.®.®. øng víi
tõ d− trong m¹ch tõ cña m¸y ph¸t ®iÖn. S.®.®. H×nh 6-2. §Æc tÝnh kh«ng t¶i cña
nµy rÊt nhá, th−êng b»ng kho¶ng 2 ÷ 3%U®m m¸y ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp
nªn cã thÓ bá qua, v× vËy cã thÓ coi ®Æc tÝnh
kh«ng t¶i cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu lµ

50
®−êng trung b×nh AOA’ ®i qua gèc to¹ ®é.
I
§ã còng chÝnh lµ ®−êng cong tõ ho¸ cña
m¸y ph¸t ®iÖn suy ra ®−îc khi tÝnh to¸n 2
m¹ch tõ cña m¸y lóc kh«ng t¶i. 1

6.2.2. §Æc tÝnh ng¾n m¹ch I = f(It)

khi
U = 0, n = Cte 0 It
Tr−íc hÕt cÇn chó ý r»ng, ®Ó cã ®Æc
tÝnh ng¾n m¹ch cña tÊt c¶ c¸c lo¹i m¸y H×nh 6-3
ph¸t ®iÖn mét chiÒu, chóng ph¶i ®−îc kÝch §Æc tÝnh ng¾n m¹ch cña m¸y
thÝch ®éc lËp. ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp

Nèi ng¾n m¹ch phÇn øng qua mét

ampe mÐt, cho m¸y ph¸t ®iÖn lµm viÖc víi
tèc ®é kh«ng ®æi (b»ng ®Þnh møc) råi ®o
c¸c trÞ sè It vµ I t−¬ng øng ta sÏ ®−îc ®Æc E,I
tÝnh ng¾n m¹ch (h×nh 6-3).
U(1)
Theo biÓu thøc (5-12), khi ng¾n m¹ch
U = 0 nªn E− = R−I−. Do ®iÖn trë R− cña I(2)
Inm = I®m
d©y quÊn phÇn øng rÊt nhá, mÆt kh¸c ph¶i A B
gi÷ cho dßng ®iÖn I kh«ng v−ît qu¸ (1,25 Enm
÷ 1,5)I®m nªn E− rÊt nhá vµ dßng ®iÖn kÝch
thÝch It t−¬ng øng sÏ rÊt bÐ. V× It nhá nªn
0 D C It
m¹ch tõ cña m¸y kh«ng b·o hoµ (µ = Cte),
tøc lµ E− ≡ It, do ®ã I ≡ It vµ ®Æc tÝnh ng¾n H×nh 6-4. Dùng tam gi¸c ®Æc tÝnh trong
m¹ch lµ mét ®−êng th¼ng. NÕu m¸y ®· tr−êng hîp ph¶n øng phÇn øng khö tõ
®−îc khö tõ d− th× ®−êng th¼ng nµy ®i
qua gèc to¹ ®é (®−êng 1 trªn h×nh 6-3).
NÕu m¸y ch−a ®−îc khö tõ d− ta sÏ cã
®−êng ®Æc tÝnh 2 vµ ®Ó cã ®−êng ®Æc tÝnh
ng¾n m¹ch tiªu chuÈn ta chØ viÖc vÏ ®−êng
th¼ng song song víi ®−êng 2 qua gèc to¹ E,I
®é. I(2)
U(1)
Tam gi¸c ®Æc tÝnh
§Ó thµnh lËp tam gi¸c ®Æc tÝnh, trªn Inm = I®m
hÖ to¹ ®é chung cã trôc hoµnh It ta vÏ c¸c Enm
B
A
®−êng ®Æc tÝnh kh«ng t¶i (®−êng 1) vµ ®Æc
tÝnh ng¾n m¹ch (®−êng 2) nh− trªn h×nh 6-
4. Gi¶ thö r»ng khi ng¾n m¹ch trong phÇn 0 C D It
øng cã dßng ®iÖn I®m t−¬ng øng víi dßng
®iÖn kÝch thÝch It = OC. Dßng kÝch thÝch H×nh 6-5. Dùng tam gi¸c
dµnh mét phÇn OD ®Ó sinh ra s.®.®. kh¾c ®Æc tÝnh trong tr−êng hîp
phôc ®iÖn ¸p r¬i trªn ®iÖn trë phÇn øng ph¶n øng phÇn øng trî tõ
I®mR− = AD = BC; phÇn cßn l¹i DC = AB
dïng ®Ó kh¾c phôc ph¶n øng phÇn øng däc trôc lóc ng¾n m¹ch. Tam gi¸c ABC gäi lµ
tam gi¸c ®Æc tÝnh cã c¹nh BC tØ lÖ víi dßng ®iÖn phÇn øng I, c¹nh AB trong ®iÒu kiÖn
m¹ch tõ kh«ng b·o hoµ tØ lÖ víi ph¶n øng phÇn øng, nghÜa lµ còng tØ lÖ víi dßng ®iÖn I.
51
 §é lín cña c¹nh AB phô thuéc vµo lo¹i m¸y vµ lín nhÊt ë m¸y ®iÖn mét chiÒu
kh«ng cã d©y quÊn bï vµ cùc tõ phô. ë m¸y cã d©y quÊn bï vµ cùc tõ phô, ph¶n øng
phÇn øng hÇu nh− bÞ triÖt tiªu nªn c¹nh AB ≈ 0. ë m¸y ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch hçn
hîp, d©y quÊn nèi tiÕp cã t¸c dông trî tõ vµ nÕu s.t.®. cña nã lín h¬n AB, nghÜa lµ
ngoµi phÇn s.t.®. ®Ó triÖt tiªu ¶nh h−ëng cña phÇn øng cßn s.t.®. ®Ó trî tõ, th× c¹nh AB
sÏ n»m vÒ bªn ph¶i cña BC (h×nh 6-5).
6.2.3. §Æc tÝnh ngoµi U = f(I) khi It = Cte;
U
n = Cte E
Khi dßng ®iÖn I t¨ng, ®iÖn ¸p r¬i trªn d©y U0
quÊn phÇn øng t¨ng, mÆt kh¸c do ph¶n øng ∆U®m
U®m
phÇn øng còng t¨ng theo I nªn s.®.®. E gi¶m.
KÕt qu¶ lµ ®iÖn ¸p U ®Çu cùc m¸y ph¸t gi¶m I−R− U
xuèng. D¹ng cña ®Æc tÝnh ngoµi cña m¸y ph¸t
®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp cã d¹ng nh− trªn h×nh
6-6. I−R−
HiÖu sè ®iÖn ¸p khi kh«ng t¶i (I = 0) vµ
khi t¶i ®Þnh møc (I = I®m) víi ®iÒu kiÖn dßng 0 I®m I
®iÖn kÝch tõ b»ng ®Þnh møc (It = It®m) ®−îc gäi
lµ ®é biÕn ®æi ®iÖn ¸p ®Þnh møc, ®−îc tÝnh H×nh 6- 6
theo phÇn tr¨m so víi ®iÖn ¸p ®Þnh møc: §Æc tÝnh ngoµi cña m¸y
ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp
U 0 − U dm
∆U dm % = 100.
U dm
ë m¸y ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp ∆U®m% = 5 ÷ 15%.
§Æc tÝnh ngoµi cã thÓ cã ®−îc b»ng thÝ nghiÖm trùc tiÕp hoÆc b»ng ph−¬ng ph¸p
gi¸n tiÕp dùa vµo ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc tÝnh. C¸ch x©y dùng ®Æc tÝnh
ngoµi dùa vµo ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc tÝnh ®−îc tr×nh bµy nh− trªn h×nh 6-7.
H·y cho ®Æc tÝnh kh«ng t¶i cña m¸y ph¸t vµ ®o¹n OP = It = Cte, ®o¹n PP’ øng víi It
®· cho biÓu thÞ ®iÖn ¸p U = E− lóc kh«ng t¶i (I = 0) vµ x¸c ®Þnh ®iÓm xuÊt ph¸t D cña
®Æc tÝnh ngoµi. §Æt tam gi¸c
ABC cã c¸c c¹nh AB, BC theo tØ U
lÖ øng víi I = I®m sao cho ®Ønh A P,
D,, D A
n»m trªn ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ D, B
,
c¹nh BC trªn ®−êng th¼ng PP th× C
®o¹n PC sÏ lµ ®iÖn ¸p khi I = I®m,
t−¬ng øng ta cã ®iÓm D’ vÏ ë gãc
phÇn t− thø hai.
§Ó chøng minh ta thÊy r»ng,
nÕu U = PC th× E− = U + I®mR− =
I I®m I®m/2 0 Q P It
PC + CB = BP = AQ. Lóc kh«ng
t¶i ®Ó cã E− = AQ cÇn cã dßng
®iÖn kÝch tõ It(0) = OQ. Khi cã t¶i H×nh 6-7. Dùng ®Æc tÝnh ngoµi cña m¸y
®Þnh møc ph¶i t¨ng dßng ®iÖn ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp tõ ®Æc tÝnh
kÝch tõ lªn mét l−îng ∆It = QP = kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc tÝnh
AB ®Ó bï l¹i sù khö tõ cña ph¶n

52
øng phÇn øng. Dßng ®iÖn kÝch thÝch toµn phÇn lóc Êy lµ It = It(0) + ∆It = OQ + QP = OP
nh− ®· cho tr−íc.
NÕu I = I®m/2 th× tam gi¸c ®Æc tÝnh cã c¸c c¹nh b»ng mét nöa cña tam gi¸c ABC.
Còng lµm nh− trªn ta sÏ x¸c ®Þnh ®−îc ®iÓm D’’. TiÕp tôc lµm víi mét sè ®iÓm øng víi
c¸c trÞ sè kh¸c nhau cña dßng ®iÖn I theo tr×nh tù nh− trªn. Nèi c¸c ®iÓm D, D’, D’’ ...
l¹i víi nhau ta ®−îc ®Æc tÝnh ngoµi U = f(I) khi It = Cte, n = Cte.
Trªn thùc tÕ do ¶nh h−ëng cña b·o hoµ, khi I t¨ng vµ U gi¶m, c¹nh AB cña tam
gi¸c ®Æc tÝnh kh«ng cßn tØ lÖ víi I n÷a nªn ®−êng ®Æc tÝnh ngoµi thu ®−îc b»ng thÝ
nghiÖm trùc tiÕp h¬i lÖch ®i (®−êng nÐt ®øt trªn h×nh 6-7). §iÓm øng víi U = 0 cña ®Æc
tÝnh ngoµi cho ta trÞ sè cña dßng ®iÖn ng¾n m¹ch khi kÝch thÝch hoµn toµn ®Çy ®ñ. V×
R− rÊt bÐ nªn dßng ®iÖn ng¾n m¹ch In = (5 ÷ 15)I®m vµ rÊt nguy hiÓm, cã thÓ g©y ra
vßng löa trªn vµnh gãp vµ øng lùc ®iÖn ®éng rÊt lín, do ®ã ph¶i trang bÞ m¸y c¾t tù
®éng cùc nhanh t¸ch m¸y ph¸t ®iÖn ra khái l−íi khi x¶y ra ng¾n m¹ch ®ét nhiªn. Chó ý
r»ng biÖn ph¸p nµy kh«ng b¶o vÖ ®−îc ng¾n m¹ch bªn trong m¸y.
6.2.4. §Æc tÝnh ®iÒu chØnh It = f(I) khi U =
Cte, n = Cte It
§Æc tÝnh ®iÒu chØnh cho ta biÕt cÇn ®iÒu chØnh
dßng kÝch thÝch thÕ nµo ®Ó gi÷ cho ®iÖn ¸p ®Çu ra It0
cña m¸y ph¸t kh«ng ®æi khi t¶i thay ®æi. §Æc tÝnh
®iÒu chØnh cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch
®éc lËp ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 6-8. Tõ h×nh 6-8 0 I−
ta thÊy, khi t¶i t¨ng th× cÇn ph¶i t¨ng It ®Ó bï ®−îc
®iÖn ¸p r¬i trªn R− vµ ¶nh h−ëng cña ph¶n øng H×nh 6- 8
phÇn øng ®Ó gi÷ cho U = Cte. Ng−îc l¹i, khi t¶i §Æc tÝnh ®iÒu chØnh cña m¸y
gi¶m cÇn ph¶i gi¶m It. ph¸t ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp
Tõ kh«ng t¶i (I = 0) víi U = U®m t¨ng ®Õn t¶i
®Þnh møc (I = I®m) th−êng ph¶i t¨ng dßng ®iÖn
kÝch thÝch lªn 15 ÷ 25%. U
A, A
Ph−¬ng ph¸p dùng ®Æc tÝnh ®iÒu chØnh b»ng U®m P B
C
®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc tÝnh ®−îc tr×nh F
bµy trªn h×nh 6-9. Víi trÞ sè x¸c ®Þnh cña U0 = U®m
= MP, khi I = 0 ta ®−îc ®iÓm M øng víi dßng ®iÖn
kÝch thÝch It = OM. NÕu ®Æt tam gi¸c ®Æc tÝnh
ABC øng víi t¶i ®Þnh møc I®m sao cho ®Ønh A n»m
0 M N, N It
trªn ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ ®Ønh C n»m trªn ®−êng
th¼ng FC (øng víi U = U®m = Cte) vµ h¹ ®−êng
I dm
th¼ng ®øng BN th× ®o¹n ON cho ta dßng ®iÖn kÝch
tõ ë t¶i ®Þnh møc. ViÖc chøng minh ®−îc tiÕn 2
hµnh t−¬ng tù nh− ë tr−êng hîp dùng ®Æc tÝnh
ngoµi. §Ó t×m nh÷ng ®iÓm kh¸c ta chØ cÇn kÎ I®m
nh÷ng ®o¹n A’C’, A’’C’’, ... song song víi c¹nh I
huyÒn AC n»m gi÷a ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ ®−êng
th¼ng CF, sau ®ã h¹ nh÷ng ®−êng th¼ng ®øng c¾t H×nh 6-9. Dùng ®Æc tÝnh ®iÒu
trôc hoµnh t¹i nh÷ng ®iÓm N’, N’’, ... C¸c ®o¹n chØnh cña m¸y ph¸t ®iÖn kÝch
ON’, ON’’, ... sÏ biÓu thÞ c¸c dßng ®iÖn kÝch thÝch thÝch ®éc lËp tõ ®Æc tÝnh
øng víi c¸c trÞ sè cña dßng ®iÖn I x¸c ®Þnh b»ng tØ kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc tÝnh

53
sè gi÷a c¸c ®o¹n A’C’, A’’C’’, ... víi c¹nh huyÒn AC.
Do ¶nh h−ëng cña b·o hoµ, ®−êng ®Æc tÝnh ®iÒu chØnh thu ®−îc b»ng thÝ nghiÖm
trùc tiÕp cã d¹ng theo ®−êng nÐt ®øt trªn h×nh 6-9.
6.2.5. §¾c tÝnh t¶i U = f(It) khi I = Cte, n = Cte
Khi cã t¶i, ®iÖn ¸p trªn cùc cña m¸y ph¸t ®iÖn nhá h¬n s.®.®. do cã ®iÖn ¸p r¬i trªn
d©y quÊn phÇn øng I−.R−. V× vËy ®−êng ®Æc tÝnh t¶i (®−êng1) biÓu thÞ trªn h×nh 6-10
n»m d−íi ®−êng ®Æc tÝnh kh«ng t¶i (®−êng 2).
§Æc tÝnh t¶i cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch ®éc lËp cã thÓ x©y dùng b»ng
thÝ nghiÖm trùc tiÕp, còng cã thÓ x©y dùng ®−îc tõ ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc
tÝnh.
C¸ch x©y dùng ®Æc tÝnh t¶i dùa vµo ®Æc tÝnh kh«ng t¶i vµ tam gi¸c ®Æc tÝnh nh−
sau: cho ®Æc tÝnh kh«ng t¶i cña m¸y ph¸t, gi¶ thiÕt m¹ch tõ cña m¸y ch−a b·o hoµ, ®Æt
tam gi¸c ®Æc tÝnh ABC (cã c¸c c¹nh AB, BC theo tØ lÖ øng víi dßng phô t¶i ®· cho) sao
cho ®iÓm A n»m trªn ®Æc tÝnh kh«ng t¶i, c¹nh AB song song víi trôc hoµnh (trôc It).
DÞch chuyÓn tam gi¸c ®Æc tÝnh song song víi chÝnh nã sao cho ®iÓm A lu«n n»m trªn
®Æc tÝnh kh«ng t¶i th× ®iÓm C sÏ vÏ cho ta ®−êng ®Æc tÝnh phô t¶i (®−êng 1 trªn h×nh 6-
10). V× I = Cte nªn c¹nh BC = ∆U = I−R− = Cte vµ kh«ng phô thuéc vµo dßng kÝch tõ It,
cßn c¹nh AB l¹i thay ®æi tuú thuéc vµo tr¹ng th¸i b·o hoµ cña m¹ch tõ, nã chØ kh«ng
®æi khi m¹ch tõ kh«ng ch−a hoµ. Khi m¹ch tõ b·o hoµ ¶nh h−ëng cña ph¶n øng phÇn
øng cµng m¹nh vµ ®é dµi c¹nh AB cµng t¨ng, do ®ã ®−êng ®Æc tÝnh cµng thÊp (®−êng 4
trªn h×nh 6-10).
Theo h×nh 6-10 ta thÊy, øng víi D 2
U
dßng ®iÖn kÝch thÝch It1, khi kh«ng t¶i A B 3
®iÖn ¸p lµ U0 = DE, cßn khi mang t¶i 1
C 4
®Þnh møc th× ®iÖn ¸p gi¶m ®Õn U®m = U®m
A, B ,
CE. Nh− vËy ®o¹n th¼ng CD biÓu thÞ
®é biÕn ®æi ®iÖn ¸p ®Þnh møc ∆U®m.
Nguyªn nh©n cña sù sôt ¸p lµ do ®iÖn C,
¸p r¬i trong d©y quÊn phÇn øng I®mR−
vµ do ¶nh h−ëng cña ph¶n øng phÇn K E It
øng khö tõ. 0 It3 It2 It1
Trªn ®å thÞ h×nh 6-10 ®−êng 3
biÓu thÞ ®Æc tÝnh E = f(It) khi m¸y H×nh 6- 10
mang t¶i. S.®.®. nµy bÐ h¬n ®iÖn ¸p U0 §Æc tÝnh t¶i cña m¸y ph¸t
khi kh«ng t¶i lµ do ¶nh h−ëng cña ®iÖn kÝch thÝch ®éc lËp
ph¶n øng phÇn øng khö tõ.

6-3. ®Æc tÝnh cña m¸y ph¸t ®iÖn

mét chiÒu kÝch thÝch song song

M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu kÝch thÝch song song (h×nh 6-1b) cã d©y quÊn kÝch thÝch
®−îc nèi song song víi d©y quÊn phÇn øng ®Ó cã thÓ tù sinh ra dßng ®iÖn kÝch thÝch
cÇn thiÕt mµ kh«ng cÇn nguån ®iÖn bªn ngoµi.
Sau ®©y ta h·y nghiªn cøu ®iÒu kiÖn vµ qu¸ tr×nh tù kÝch cña m¸y.

54
 Nh− ta ®· biÕt, khi m¸y ngõng ho¹t ®éng, trong lâi thÐp cùc tõ, g«ng tõ cßn l¹i tõ
d−. NÕu ta quay m¸y ph¸t, do cã tõ th«ng d− trong d©y quÊn phÇn øng sÏ c¶m øng ®−îc
s.®.®. gäi lµ ®iÖn ¸p d− Ed−. ë tèc ®é quay ®Þnh møc th× Ed− vµo kho¶ng 2 ÷ 3%U®m.
U
Khi m¹ch kÝch thÝch kÝn m¹ch th× trong d©y quÊn kÝch thÝch sÏ cã dßng ®iÖn It =
rt
trong ®ã rt lµ ®iÖn trë m¹ch kÝch thÝch, kÕt qu¶ lµ sinh ra søc tõ ®éng Itwt. NÕu s.t.®. nµy
sinh ra tõ th«ng cïng chiÒu víi tõ th«ng d− th× m¸y sÏ ®−îc t¨ng c−êng kÝch thÝch, ®iÖn
¸p ®Çu cùc m¸y ph¸t t¨ng vµ cø tiÕp tôc nh− vËy cho ®Õn khi ®iÖn ¸p ®Çu cùc m¸y ph¸t
®¹t gi¸ trÞ x¸c ®Þnh. NÕu tõ th«ng sinh ra ng−îc chiÒu víi tõ th«ng d− th× m¸y sÏ bÞ khö
tõ, kh«ng thÓ tù kÝch thÝch vµ t¹o ra ®iÖn ¸p ®−îc.
§Ó thÊy râ qu¸ tr×nh t¹o ra ®iÖn ¸p cña m¸y ph¸t ®iÖn kÝch thÝch song song, ta h·y
viÕt ph−¬ng tr×nh ®iÖn ¸p cho m¹ch vßng kÝn bao gåm d©y quÊn kÝch thÝch vµ d©y quÊn
phÇn øng. Bá qua ph¶n øng phÇn øng rÊt nhá sinh ra bëi dßng ®iÖn it khi ch¹y qua d©y
quÊn phÇn øng vµ gi¶ thiÕt r»ng hÖ sè tù c¶m cña d©y quÊn kÝch thÝch Lt = Cte, h¬n n÷a
cã thÓ bá qua R− v× nã rÊt nhá so víi rt, ta cã:
dit
rt it + Lt =E (6-1)
dt
víi ®iÒu kiÖn ban ®Çu t = 0, it = 0.
Trong biÓu thøc (6-1), s.®.®. c¶m øng E sinh ra trong d©y quÊn phÇn øng phô thuéc
vµo dßng ®iÖn kÝch tõ it vµ tèc ®é quay n cña m¸y. §Ó ®¬n gi¶n cho viÖc nghiªn cøu ta
gi¶ thiÕt r»ng qu¸ tr×nh tù kÝch thÝch ®−îc tiÕn hµnh khi m¸y ®−îc quay víi tèc ®é n =
n®m = Cte, mÆc dï trong thùc tÕ qu¸ tr×nh ®ã tiÕn hµnh ®ång thêi víi viÖc t¨ng tèc ®é
cña m¸y ph¸t tõ n = 0 ®Õn n = n®m. Víi gi¶ thiÕt n = Cte, ta cã E = f(It) vµ ®ã chÝnh lµ
®Æc tÝnh kh«ng t¶i cña m¸y ph¸t ®iÖn (®−êng 1 trªn h×nh 6-11).
Ph−¬ng tr×nh (6-1) cã thÓ viÕt l¹i nh− U0 = E 5
sau: 4 3 2
dit M 1
E − it rt = Lt (6-2) A
dt
d ( Lt it )
NÕu coi rt = Cte th× quan hÖ rtit lµ B dt
®−êng th¼ng hîp víi trôc ngang mét gãc
rt it rtit
α x¸c ®Þnh bëi tg α = (®−êng 2). α
it Ed−
it
0 C It
HiÖu sè ®−êng cong sè 1 víi ®−êng
di
th¼ng sè 2 chÝnh lµ E − it rt = Lt t , nã ®Æc H×nh 6-11. §iÖn ¸p x¸c lËp cña m¸y
dt ph¸t kÝch thÝch song song øng víi c¸c
tr−ng cho qu¸ tr×nh tù kÝch thÝch cña m¸y trÞ sè kh¸c nhau cña rt
ph¸t. NÕu ®−êng cong sè 1 cao h¬n ®−êng
di
th¼ng sè 2, tøc Lt t > 0, nghÜa lµ dßng it t¨ng vµ m¸y ®−îc tù kÝch thÝch. §iÖn ¸p cña
dt
m¸y ph¸t t¨ng lªn cho ®Õn khi it = It (®iÓm M - giao ®iÓm cña ®−êng 1 vµ ®−êng 2),
di t
qu¸ tr×nh tù kÝch thÝch kÕt thóc khi Lt = 0 vµ ®iÖn ¸p ë ®Çu cùc m¸y ph¸t b»ng:
dt
rtIt = E = U0

55