ANKARA ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ
JEOFIZIK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

JFM 226 ZEMİN MEKANİĞİ

UYGULAMA NOTLARI

Prof. Dr. Recep KILIÇ

Dr. Koray ULAMIŞ

Ankara
1. GİRİŞ

Yer seçimi ve yapıların projelendirilmesinde temel jeolojik birimlerden temsili

örneklerin alınarak arazi ve laboratuvarda değerlendirilmesi zorunludur. Bu kapsamda, yapı
temellerine ait birimlerin yatay ve düşey yöndeki dağılımı, yeraltı suyu durumu, fiziksel,
mekanik ve oturma özellikleri ile sıvılaşma potansiyelinin belirlenmesi gerekmektedir. Arazi
ve laboratuvarda yapılacak çalışmaların sonuçlarına göre yapılacak değerlendirmeler, arazi
kullanımına referans olacak nitelikte olmalıdır.
Zemin ve kayanın yukarıda sayılan özelliklerinin özellikle laboratuvarda tespitine
yönelik hazırlanmış olan bu uygulama notunda deneylerin kısaca tanımlanması ve elde
edilecek parametrelere ilişkin hesaplamalar detaylı olarak verilmiştir.

2. ZEMİN VE KAYADAN ÖRNEK ALMA YÖNTEMLERİ (Sampling)

Örnek alımına ilişkin yapılması gerekenler detaylı olarak anlatılmakla beraber, temel
olarak bilinmesi gereken kavramlar ve açıklamaları aşağıda verilmiştir.
Sondaj (Drilling) : Zemin ve kayada farklı uzunluk ve çaplarda düşey (özel amaçlar için
eğimli) bir delik açarak birimlerin dağılımı ve farklı derinliklerdeki özelliklerinin elde
edilmesi işlemidir.
Araştırma çukuru (Trial pit) : Sondajdan farklı olarak; 2-3 m ye kadar genelde ters kepçe
ile açılan, gözlem ve örnek almak için kazılan çukurlardır.
Örnek (Sample) : Alındığı noktadaki zemin veya kaya kütlesini en iyi temsil eden parça.
- Örselenmiş örnek (Disturbed sample) : Alındığı zemini dayanım ve oturma
özellikleri dışında temsil eden örnek.
- Örselenmemiş örnek (Undisturbed sample) : Zeminin yerindeki yapısını, fiziksel,
kimyasal, mekanik ve oturma özelliklerini temsil eden örnek. Örneklere ait
sınıflamalar, Hvorslev (1949), Rowe (1972) ve BSI (1981) tarafından geliştirilmiştir.
Karot (Core) : Elmas uçlu, ortası delik matkaplarla zemin veya kayadan alınan silindirik
örnek.
Penetrometre (Penetrometer): Zeminlerde; ince taneliler için kıvam, iri taneliler için
sıkılığın belirlenmesinde ve zeminden örselenmiş örnek alınması amacıyla tijin ucuna
takılan keskin uçlu ve boyuna ikiye ayrılabilen örnek alma ekipmanı.
Sondaj-Kuyu logu (Borehole log) : Zemin veya kaya sondajı esnasında açılmış olan
kuyunun derinlik, litoloji, alınan örnekler, yeraltı suyu, yapılan deneylerle ilgili
hazırlanan form.
2.1. Zeminlerden Örnek Alma (Soil sampling)

2.1.1. Örselenmiş örnek alma (Disturbed sampling)

- Araştırma çukurundan (From trial pit)
Çukur çeperinde yukarıdan aşağıya, zemindeki en büyük çakıl tanesi çapının dört katından az
olmayan bir yarık açılır ve çıkan malzeme serilen brandaya toplanır. Karışık örnek istenirse,
açılan yarığın kesit alanı tüm seviyeler boyunca aynı olmalıdır (Şekil 1). Brandaya toplanan
örnek, gerekirse çeyrekleme ile azaltılır.

Şekil 1. Araştırma çukurundan örnek alma

- Yüzeyden örnek alma (From surface)
Burgu ile veya sığ sondajlarda çıkarılan zemin gerekli miktarda alınmak üzere brandaya
alınır. Eğer sondajdan örnek almak elverişli değilse sondaj arada bir durdurularak uygun çaplı
el burgusu deliğe indirilerek örnek alınabilir (Şekil 2). Brandaya toplanan kümelerden benzer
olanlar karıştırılır ve gerekirse çeyrekleme ile azaltılır.

Şekil 2. Çeşitli tipte örnek alıcılar

2.1.2. Örselenmemiş örnek alma (Undisturbed sampling)

2.1.2.1. Araştırma çukurlarından (From trial pit)

Bu yöntemde geniş kuyu ve tünel gibi kazılardan elle keserek blok veya silindirik örnek
almak esastır. Elle keserek örnek alımında örnek yeri düzlenir, zemin üzerinde örneğin üst
boyutları işaretlenir ve işaretlenen yerin çevresinde bir çukur açılır. Açılan çukur
derinleştirilerek örnek yüzeyleri kesicilerle istenilen boyuta getirilir. Örnek, alttan kesici
yardımıyla zeminden ayrılır. Etiketlenen örnek bir bez ile sarılarak parafinlenir. Silindirik
örnek almak için shelby tüpleri kullanılır. Düzlenen örnek yüzeyine tüp bir miktar itilir.
Buradaki amaç örneği tamamen almadan önce tüpü sabitlemektir. Tüpün zemine itilmesi
(penetrasyonu) zemin cinsine göre değişmekle beraber, genelde kazının yapıldığı makine
yardımıyla olur. Tüpün alt ve üst ağzı düzeltilerek etiketlenir ve parafinlendikten sonra naylon
torbada muhafaza edilir.

2.1.2.2.Sondajdan örnek alma (Borehole sampling)

- Çift tüplü örnek alıcılarla (Double-wall sampler)
Sondaj deliği tabanından dönen bir dış tüpü ve sabit bir iç tüpü olan bir örnek alıcı ile
örselenmemiş silindirik örnek alınmasını kapsar. Yaygın olarak Denison tipi örnek alıcılar
kullanılır (Şekil 3). Kuyuda yıkılma varsa, muhafaza borusu kullanılmalıdır. Sert zeminlerden
örnek alınırken iç tüp kesici ucu dış matkabı ile bir düzlemde, yumuşak zeminlerde ise
matkabın ilerisinde bulunmalıdır. Yumuşak, gevşek ve düşük kohezyonlu zeminlerde iç tüp
çıkıntı miktarı en çok olmalıdır. Böylece dolaşım suyunun örneği aşındırması ve dış tüpün
dönüşü ile örselenmesi önlenmiş olur. Bu ilkelere göre iç tüp ucuna uygun uzunlukta bir
kesici çarık takılır. Örnek alıcı, dönel sondaj takımının alt ucuna bağlanarak sondaj deliğinde
örnek alınacak seviyeye indirilir. Örnek alıcı zemine çok az bir itme kuvveti uygulanarak
itilmelidir. Örnek alımı esnasında sondaj çamuru kullanılıyorsa; çamurun kıvamı taneli
zeminlerde yoğun, kohezyonlu zeminlerde ise ince olmalıdır. Dolaşım suyu basıncı da sadece
parçacıkları yüzeye getirecek seviyede olmalıdır. Örnek alma işlemi durdurulduktan sonra iç
tüp, örneği tabandan koparmak amacıyla döndürülür ve örselemeden yukarı çekilir. Örneğin
üst ucuna bir etiket konulur ve gömleğin her iki ucu erime noktasının 10 C° üstünde tutulan
parafin ile kaplanır.
 Şekil 3. Denison tipi örnek alıcı
- Pistonlu örnek alıcılarla (Piston sampler)
Başlıca Hvorslev ve Osterberg olmak üzere iki tür mevcuttur. (Şekil 4). Örnek alınacak
seviyedeki zemini örselememek için son kısım genelde el burgusu ile açılır. Özellikle
kohezyonsuz zeminlerde sondaj çamuru kullanılır. Bu sayede, oluşan hidrostatik basınç ile
örnek yüzeye alınırken tüpte durması kolaylaşır. Çamurun kıvamı zemin türüne göre iyi
ayarlanmalıdır. Örnek alınacak derinlikte takım döndürülerek örnek alımı başlar. Daha sonra
tabandan örnek kopartmak için takım döndürülür ve örnek alınır. Bu işlem esnasında kuyuda
çamur seviyesi düşeceğinden, ekleme yapılmalıdır. Örnek alıcı, sondaj çamuru ile dolu
kuyudan alınmadan önce örneğin düşmemesi için tüpün ağzı kapatılmalıdır. Bu işlemde tüpün
ağzı sondaj çamuru yüzeyinden ortalama 30 cm derinde iken yapılması uygun olur.
 (a) (b)
Şekil 4. Hvorslev (a) ve Osterberg (b) tipi örnek alıcılar

- İnce ve kalın çeperli tüp ile örnek alma (Thin and thick wall sampler)
Örnek alıcı sondaj borularına bağlı olarak delik tabanına indirilir. Örnek tüpü, hidrolik basınç
kullanılarak döndürülmeden zemine itilir. Tüpün zemine itilme miktarı kullanılan tüp
boyundan bir kaç cm. az olmalıdır. Örnek alıcı, tabandaki örneği kopartmak için döndürülerek
kuyudan çıkartılır. Örnek tüpü, alıcıdan ayrılır. Sonunda da, örneğin alt ve üstü düzeltilir,
etiketlenir ve parafinlenerek hazır duruma getirilir (Şekil 5). Kalın çeperli örnek alımında
örselenmemiş silindirik örnek alınır. Örnek alımı hidrolik basınç veya çakarak yapılır. Fakat,
bu durum örneknin örselenmesine neden olur. Örnek, kuyudan tabandan itibaren
döndürülerek alınır.
 Şekil 5. İnce çeperli örnek alıcı ve auger

2.2.Kayadan örnek alma (Rock sampling)

2.2.1. Sediman (kırıntı) örnek alım yöntemi (Sediment sampling)

Dönel sondajın doğal örnek alım yöntemidir. Darbeli sondajdaki kırıntılar ve genellikle dönel
sondajda matkap tarafından kırılan parçaların, dolaşım sıvısı veya hava ile kuyu dışına
çıkarılması sonucu kuyu ağzında alınan örneklerdir. Genellikle “süzgeçli kürekler” gibi, basit
gereçlerle alınır, varsa çamur veya suyu süzülerek özel örnek sandıklarına konulur. “Örnek
sandıkları” genellikle 10x10x10 cm boyutlu gözlere ayrılmış; bir sırada 10 gözü ve 5 sıra
bulunan, 50 gözlü 10x50x100 cm boyutlu kutulardır. Başka bir yöntem uygulanmıyorsa, kural
olarak her bir metrelik ilerleme sonunda, yeterli miktarda örnek alınarak bölmelere
yerleştirilir.

2.2.2. Karot örnek alım yöntemi (Core sampling)

Karot alıcı (Karotiyer) adı verilen özel ekipmanlar kullanılarak yapılan işe veya ara işlemine
“karotlu sondaj”, karot örnek alma işlemine “karot alımı”, alınan örneğin adına da “karot”
denir. Karotlu sondaj, esas itibariyle bir formasyonu tanıma, tanımlama ve örnek alım
işlemidir. Karotlu sondaj, kayaçlardan örnek almak amacı ile geliştirilip uygulanmasına karşın
özel hallerde zeminlerde de uygulanmaktadır. Karot örneklerinin incelenip değerlendirilmesi
ile kayacın litolojik özellikleri (renk, doku, tane yönlenmesi, yapı, çimentolanma, hamur,
sertlik, yapısal özellikleri, tabaka kalınlığı, süreksizlik, ayrışma durumu, dayanımı ve
jeomekanik özellikleri (karot yüzdesi ve kaya kütlesi) belirlenmeye çalışılır. Bir karotlu
sondaj çalışmasında dikkat edilmesi gerekli en önemli konulardan biri karot yüzdesidir.
Jeoteknik amaçlı bir sondajda karot yüzdesinin % 80’lerin altına düşmesi istenmez. Ayrıca
kaya mekaniği laboratuvar deney standartları açısından da zorunlu haller dışında alınan karot
çapının 54.7 mm (NX)’den daha küçük çapta olmaması arzu edilir.

2.3. Örneklerin etiketlenmesi (Labelling)

Her örnek için üç etiket doldurulur. Bunlardan biri; örneğin üst ucuna konmuş olmalıdır.
İkincisi güvenilir bir yöntemle örnek kabına yapıştırılmalı, üçüncüsü ise etiketi dolduran
tarafından saklanmalıdır. Kutu kapaklarına yazı yazmak veya etiket yapıştırmak sakıncalıdır.
Etiket doldurulurken kalemin silinmeyen türde seçilmesi önemlidir. Özellikle poşet numunede
içiçe iki poşet kullanılmalı ve etiket iki poşetin arasında bulunmalıdır. Direkt örnekle teması
sakıncalıdır.

Proje adı
Proje yeri
Sondaj no
Sondaj türü
Örnek no
Tarih
Etiketi dolduran
3.BİRLEŞİK ZEMİN SINIFLAMA SİSTEMİNE GÖRE ZEMİNLERİN
SINIFLAMASI (Unified Soil Classification System)

3.1. Elek analizi (Particle size analysis)

Zemini oluşturan tane büyüklüklerinin dağılımı ve miktarını belirlemek için yapılan deneye
“elek analizi, tane boyu dağılımı veya granülometri” denir. Elek analizi ıslak ve kuru olmak
üzere iki şekilde yapılır.
Kullanılan aletler: Elek seti, fırça, petri, terazi ve etüv
Deneyin yapılışı: Tane boyu dağılımı belirlenecek olan zeminden 400-500 g alınarak etüvde
105 C° de 24 saat kurutulur. Kuru örnekden genelde iri taneli ise 200 - 300 g, ince taneli ise
100 - 200 g alınır. Tanelerin yapışmaması için örnek suda veya su-hidrojen peroksit karışımı
(H2O2) içinde bekletilir. Daha sonra örnek 200 nolu elekten elenerek ince malzeme
uzaklaştırılır. Eğer hidrometre deneyi yapılacaksa, bu malzeme başka bir kapta toplanır. 200
nolu elek üstünde kalan örnek, elek setinden geçirilir. Eleme makine ile yapılıyorsa en az 10-
15 dk süre geçmelidir. Sonuçta, her elekte kalan örnek ayrı kaplara alınır ve kurutulduktan
sonra tartılarak elde edilen değerler kaydedilir.
Hesaplamalar: Toplam örnek ağırlığı esas alınarak her elekte kalan ve geçen miktarların
yüzdesi hesaplanır.
Tane dağılımı eğrisi çizildikten sonra kritik çaplar D10, D30 ve D60 eğriden okunur. Bu
değerlere bağlı olarak uniformluk ve süreklilik katsayısı hesaplanarak yorumlanır.
D60
Cu = (Uniformluk katsayısı )
D10

( D30 ) 2
Cc veyaCr = (Süreklilik katsayısı)
D10 × D60
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

ELEK ANALİZİ
(Sieve analysis)
Sondaj no :
Örnek no :
Derinlik :
Kuru örnek ağırlığı :

1 2 3 4 5 6
Elek no Elek açıklığı Elekte kalan Toplam elekte Kalan % Toplam
(mm) (g) kalan (g) kalan %
3/4 “ 19.10
3/8 “ 9.52
4 4.76
8 2.38
10 2.00
16 1.19
30 0.59
40 0.42
50 0.29
60 0.25
100 0.149
200 0.074
Elek altı

D10 :
D30 :
D60 :
Açıklamalar:
3.2. Atterberg (kıvam) limitleri (Atterberg limits)

3.2.1. Likit limit (LL) : Zemine fazla su verildiğinde likit (sıvı) hale gelirken sahip olduğu su
içeriğine likit limit denir.
- Casagrande yöntemi
Kullanılan aletler: Likit limit kabı (Casagrande), oluk açma bıçağı, porselen veya kromaj
pota, spatula, örnek kapları, etüv, ± 0.01 g hassalıkta terazi, 40# elek, desikatör, piset ve
mezür.
Deneyin yapılışı : Likit limit kabı tabanı sertleştirilmiş kauçuk, üst potası ise bronz veya dış
etkenlere dayanıklı özgül ağırlığı uygun bir alaşımdan yapılmıştır. Üst kabın sabit
yükseklikten (1 cm) düştükten sonra geri sıçrama miktarı ayarlanmıştır. 40# elekten elenmiş
olan 100 –150 g havada kurutulmuş örnek alınır. Bir potada az su eklenip spatula ile
karıştırılarak koyu bir çamur haline getirilir. Oluşan bu çamur kaba serilir. İçinde hava
kabarcığı kalmamasına dikkat edilir. Çamurun yüzeyi derinliği 1 cm olacak şekilde yatay
olarak spatula ile düzeltilir. Oluk açma bıçağı dik tutularak çamur ortadan ikiye ayrılır. Kabı
kumanda eden kol saniyede iki defa olacak şekilde saat yönü tersine çevrilir ve kabın düşmesi
sağlanır. Düşüşler (vuruş) sayılır. İki çamur kütlesi arasındaki oluk 1.3 cm uzunlukta
birleşinceye kadar kol çevrilir. Eğer vuruş sayısı >50 ise su içeriği çok az, örnek ise çok
katıdır. Bu durumda biraz daha su eklenmeli ve deney tekrarlanmalıdır. Vuruş sayısı 30-50
arasında ise oluğun kapandığı yerden su içeriğini belirlemek için bir miktar örnek alınır.
Vuruş sayısı ikinci denemede 20-30 arasında olmalıdır. Üçüncü denemede ise vuruş sayısı 10-
20 arasında olmalıdır. Eğer vuruş sayısı <10 ise su içeriği çok fazla, örnek çok likit olup, biraz
daha örnek eklenmelidir. Su içeriği artırılarak/azaltılarak deney en az üç defa yapılmalıdır.
Vuruş sayısı >50 ve <10 olan deneylerden elde edilen noktalar hesaba katılmaz. Denemeler
sonucunda farklı su içeriğine sahip örnekler 105 C° de 24 saat kurutularak su içerikleri
hesaplanır.
Hesaplamalar: Deney formuna vuruş sayıları ve tartılan değerler işlendikten sonra % su
içerikleri aşağıdaki formülle hesaplanır.
Kap+yaş örnek-a
Kap+kuru örnek-b
Kap ağırlığı-c
Su ağırlığı-d ( d = a − b )
Kuru örnek ağırlığı-e ( e = b − c )
a−b
% su içeriği ω =
b−c
Farklı vuruş sayılarına karşılık su içeriği değerleri bulunur. Bu değerler; apsisi logaritmik,
ordinatı milimetrik olan koordinat sistemine işlenir. Vuruş sayıları apsiste, % su içeriği ise
ordinatta bulunarak noktaların yeri tespit edilir. Saptanan üç noktadan geçen ortalama bir
doğru parçası çizilir. Buna, “Akış eğrisi” adı verilir. Apsiste 25 vuruş sayısından çıkılan
dikmenin doğruyu kestiği noktaya karşılık gelen değer, o zeminin likit limit değeridir.

- Konik uçlu penetrometre (Düşen koni-Fall cone)

Kullanılan aletler : 40# elek, örnek kabı, konik penetrometre, etüv (105 ± 5 C°), hassas
terazi (0.01 g)
Deneyin yapılışı : Likit limiti belirlenecek örnek 40# elekten geçirilerek, yaklaşık 200 g
alınır. Bir kap içerisinde örnek su ile karıştırılarak çamur haline getirilir. Hazırlanan örnek
metal deney kabına sıkıca yerleştirilerek yüzeyi düzeltilir. Konik uç, örnek yüzeyine temas
edinceye kadar indirilir ve ilk okuma alınır. Daha sonra konik ucun, örneğe 5 saniye süre ile
batması sağlanarak ikinci okuma alınır. İki okuma arasındaki fark “koni penetrasyonudur”.
Bu işlem en az üç farklı su içeriğindeki örnek üzerinde tekrarlanır. Buradaki su içerikleri
penetrasyon değerlerinin 15–25 mm arasında değişeceği şekilde ayarlanmalıdır. Elde edilen
iki penetrasyon değeri arasındaki fark 0.5 mm den küçük olursa rakamların ortalaması alınır,
0.5-1.0 mm arasında olursa üçüncü bir deney yapılmalıdır.
Hesaplamalar: Deney sonunda su içeriği ve konik penetrasyon değerleri lineer eksenlere, her
okuma için su içeriği yüzde olarak apsis, penetrasyon değerleri ise mm olarak ordinata
yerleştirilir. 20 mm lik penetrasyona karşılık gelen su içeriği değeri Likit Limit (LL) olarak
alınarak, en yakın tamsayı olarak tespit edilmiş olur.

3.2.2. Plastik limit (PL): Zeminin düşük su içeriğinde plastik halden katı hale geçişi
sırasındaki su içeriğine plastik limit denir.
Kullanılan aletler: Porselen veya kromaj pota, spatula, mezür, buharlaştırıcı cam levha,
örnek kapları, ± 0.01 g hassaslıklı terazi, etüv, 40# elek
Deneyin yapılışı : 40# elekten elenmiş örnekten 20 g alınır. Potanın içinde azar azar saf su ile
karıştırılarak ele yapışmayacak kıvamda bir çamur elde edilir. Buharlaştırıcı cam levha
üzerinde elle yuvarlatılarak iplik haline getirilir. Bu çamurun çapı 3.0 mm oluncaya kadar
işleme devam edilir. Cam üzerinde yuvarlamada parmaklar bitişik halde yapılmalı, iplik
uzadıkça ortadan bölünüp yarısı alınmalı ve kalanla işleme devam edilmelidir. İplikte ince
kuruma çatlakları ve ufalanmalar oluşunca, deney tamamlanmış demektir. Daha sonra, en az
iki defa yapılan denemelere ait örnekler etüvde kurutularak su içeriği hesaplanır.

3.2.3. Plastisite indisi (PI): Likit limit ve plastik limit arasındaki sayısal fark olarak
tanımlanır. PI=LL-PL

3.2.4. Büzülme limiti (SL) (Shrinkage limit) : Zemindeki suyun azar azar buharlaşması
sağlandığında örnek hacmi minimum iken, boşluklardaki su miktarı yüzdesi büzülme
limitidir. Eğer su buharlaşmaya devam ederse, zeminde büzülme olmayacaktır (Şekil 6).

Kullanılan aletler : Büzülme kalıbı, porselen veya kromaj pota, spatula, cam civa kabı, civa,
düzleme tablası, etüv, ± 0.01 g hassalıkta terazi, 40# elek, silikon yağ veya vazelin.

Deneyin yapılışı : Büzülme kalıbı temizlenip içi ince bir tabaka halinde vazelinlenip, boş
ağırlığı tartılır (Mb). Kalıp civa ile doldurulur. Düzleme tablası ile üstüne bastırılarak civanın
fazlası alınır. Büzülme kalıbı+civa tartılır. Civanın yoğunluğu ve kalıp ağrlığı kullanılarak
kalıp haci belirlenir. 40# elekten geçen örnekten 30-40 g kadar alınır ve azar azar su katılarak
doygun hale yakın bir kıvamda çamur hazırlanır. Büzülme kalıbına bu çamurdan 1/3 oranında
kademeli olarak büzülme kalıbına yerleştirilir. Aralarda hava kabarcıkları kalmaması için
kalıp hafif darbelerle döndürülerek masaya vurulur. Kalıp ıslak zemin ile dolunca, üstü
spatula ile düzeltilir ve tartılır (My). Kalıptaki örneğin çatlamaması ve tek parça halinde
kuruması için direkt sıcağa vaya güneşe konulmamalıdır. İdeal olarak, 8 saat havada
kurutulmalı, ancak örnek kalıp kenarlarından çekilmeye başlayınca etüve konulmalıdır. 105
C° de 24 saat kuruyan örnek tartılır (Mk). Cam civa kabı civa ile doldurulur. Üstü düzeltme
tablası ile düzlenir ve tartılır. Tek parça halindeki kurumuş zemin civanın üstüne koyulur.
Arada hava kabarcığı kalmamasına dikkat edilerek örnek düzleme tablası ile civanın içine
batırılır ve üst yüzey düzlenir. Kurumuş zemin civa üzerinde düşük yoğunluktan dolayı
yüzebilir, bu durumda cam plaka ile bastırılarak taşırdığı civanın hacmi belirlenebilir, bu da
zemin örneğinin hacmine eşittir (V0). Zeminin başlangıç su içeriği (ω) bilinen yolla
hesaplanabilir. Zeminin ıslak iken sahip olduğu hacim (V, başlangıç hacmi) zaten kalıbın
hacmine eşit olacaktır.
Hesaplamalar: Gerekli hesaplar aşağıda formunda verilmiştir. Plastik limit değeri ile
büzülme limiti değeri arasındaki sayısal fark “Büzülme indisi” olarak tanımlanır.
SI = PL –SL
⎡ (V − V0 ) ⎤
Büzülme Limiti; SL = ω − ⎢ ρ w .100⎥ formülü ile hesaplanır
⎣ M0 ⎦
ω :Zeminin başlangıç su içeriği, %
V : Örneğin başlangıç hacmi (ıslak zemin), cm3
V0: Kuru zeminin hacmi, cm3
ρw : Suyun yoğunluğu (1.0 g/cm3)
Mo: Kuru zemin kütlesi, g

Büzülme limiti, zeminin belirli bir durumda boşluklarındaki su miktarını yüzde olarak
verirken, “hacimsel” ve “doğrusal-lineer” büzülme, zeminin bir boyutunda veya hacminde
oluşan azalma miktarını verir.
Hacimsel büzülme Doğrusal (lineer) büzülme
W0
Vs = × (W1 − SL) Ls = 1 – (Kuru uzunluk/Yaş uzunluk). ×100
V0
Vs : Hacimsel büzülme
W0 : Kuru örnek ağırlığı
V0 : Kuru örnek hacmi
W1 : Deneye başlarken verilen su ağırlığı
SL : Büzülme limiti

Şekil 6. Zeminlerde hacim ve su içeriği ilişkisi

Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

BÜZÜLME (RÖTRE) LİMİTİ DENEYİ

(Volumetric shrinkage test)

Örnek yeri
Örnek no
Derinlik
Boş büzülme kalıbı kütlesi Mb
Kalıp+Yaş örnek (g) My
Kalıp+Kuru örnek (g) Mk
Yaş örnek kütlesi (g) M
Kuru örnek kütlesi (g) Md
Yaş örnek hacmi (cm3) V
Taşan civanın kütlesi (g) MHg
Kuru örnek hacmi (cm3) Vo
Başlangıç su içeriği (%) ω
Büzülme limiti (%) SL
Not : Suyun yoğunluğu 1.0 g/cm3, Civanın yoğunluğu 13.55 g/cm3

⎡ (V − V0 ) ⎤
Büzülme limiti SL = ω − ⎢ ρ w .100⎥
⎣ M0 ⎦

Lineer büzülme Ls = 1- (Kuru uzunluk/Yaş uzunluk).100

Büzülme indisi SI = PI-SL

Plastisite indisi PI ≅ 2.13 × Ls

Açıklamalar :
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

ATTERBERG LİMİTLERİ DENEYİ (Casagrande)

(Atterberg Limits Test)
Örnek yeri :
Sondaj no :
Örnek no :
Derinlik :
Likit limit :
Plastik limit :
Plastisite indisi :

Likit/Plastik limit LL LL LL PL PL
Kap no K1 K2 K3 K5 K6
Vuruş adedi
Kap+Yaş örnek (g)
Kap+Kuru örnek (g)
Kap kütlesi (g)
Su kütlesi (g)
Kuru örnek kütlesi (g)
Su içeriği (%)

Açıklamalar:
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

KONİK PENETROMETRE DENEYİ

(Fall Cone Test)

Örnek yeri :
Sondaj no :
Örnek no :
Derinlik :

Deney no İlk okuma Son okuma Penetrasyon (mm) Ortalama pen. (mm)
A1
A2
B1
B2
C1
C2

Deney Kap ağ. Kap+Y.N Kap+K.N. Su Kuru örnek Su içeriği Ort.su içeriği
no (g) (g) (g) kütlesi kütlesi (%) (%)
(g) (g)
A1
A2
B1
B2
C1
C2

Açıklamalar:
 3.3.BİRLEŞİK ZEMİN SINIFLAMA SİSTEMİ (Unified Soil Classification System)

Grup İnce
Ana Gruplar Özellikler Derecelenme Plastisite
sembolü malzeme
İyi derecelenmiş çakıl, çakıl-kum karışımı GW 0-5 Cu>4, 1<Cc<3
ÇAKILLAR
Kötü derecelenmiş çakıl, kumlu çakıl, ince tane az GW deki şartlar
Çakıl GP 0-5
veya yok sağlanmaz ise
taneleri
İri taneli %50 den fazlası 200 no lu

Siltli çakıl, siltli kumlu çakıl A hattının

%50 den GM >12
altında PI<4
fazla, 4 no
lu elek üstü Killi çakıl, killi kumlu çakıl A hattının
GC >12
üstünde PI>7
İyi derecelenmiş kum, çakıllı kum,ince tane az veya
SW 0-5 Cu>6, 1<Cc<3
yok
KUMLAR
Kötü derecelenmiş kum, çakıllı kum, ince tane az SW deki şartlar
Kum SP 0-5
veya yok sağlanmaz ise
elekte kalan

taneleri
Siltli kum A hattının
%50 den SM >12
altında PI<4
fazla
Killi kum A hattının
SC >12
üstünde PI>7
İnorganik silt,siltli veya killi ince kum, az plastik ML Plastisite kartı kullanılır
SİLTLER
fazlası 200 no

İnorganik kil,siltli kil,düşük plastisiteli kumlu kil CL Plastisite kartı kullanılır

ve KİLLER
Düşük plastisiteli organik silt ve organik siltli kil OL Plastisite kartı kullanılır
İnce taneli

lu elekten
%50 den

Yüksek plastisiteli inorganik silt MH Plastisite kartı kullanılır

SİLTLER
Yüksek plastisiteli inorganik kil CH Plastisite kartı kullanılır
ve KİLLER
Yüksek plastisiteli organik kil OH Plastisite kartı kullanılır
Yüksek organik zeminler Turba ve diğer organik zeminler Pt -
Not: İnce tane oranı %5 ile %12 arasında ise zemin çift sembol ile ifade edilir*
PLASTİSİTE KARTI
(Plasticity chart)
4. ZEMİNLERİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ (Physical properties of soils)

4.1. Doğal su/nem içeriği (Natural water content)

Zeminlerin doğal olarak bulundukları ortamda sahip oldukları su içeriğini tespit etmek için yapılan
bir deneydir.
Kullanılan aletler : Metal kap, hassas terazi, etüv.
Deneyin yapılışı : Boş metal kap tartılarak deney formuna kaydedilir. Su içeriği belirlenecek olan
örnekten 15-20 g kadar alınarak kaba konulur. Tüm örneği temsil edebilecek ortalama su içeriğini
tespit etmek amacıyla örneğin farklı yerlerinden alınmalıdır. Kap ile ıslak örnek tartılarak forma
kaydedilir. 105 ± 5 C° lik etüvde 24 saat kurutulan örnek tekrar tartılarak deney formuna
kaydedilir.
Hesaplamalar:
Kap+yaş örnek kütlesi : M1
Kap+kuru örnek kütlesi: M2
Kap kütlesi : M3
Su kütlesi : M1-M2
Kuru örnek kütlesi : M2-M3
M1 − M 2
Su içeriği (%) : ω =
M2 − M3

Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

DOĞAL SU İÇERİĞİ DENEYİ

(Natural Moisture Content Test)
Örnek yeri :
Sondaj no :
Örnek no :
Derinlik :
Kap no 1 2 3
Kap+yaş örnek (g) M1
Kap+kuru örnek (g) M2
Kap kütlesi (g) M3
Su kütlesi (g) M4 = M1- M2
Kuru örnek kütlesi (g) M5 = M2-M3
Su içeriği (%) ω=Μ4/M5
Ortalama su içeriği (%) ωort
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

DOĞAL SU İÇERİĞİ DENEYİ

(Natural moisture content test)

Örnek yeri :
Sondaj no :
Örnek no :
Derinlik :

Kap no 1 2 3
Kap+yaş örnek (g) M1
Kap+kuru örnek (g) M2
Kap kütlesi (g) M3
Su kütlesi (g) M4 = M1- M2
Kuru örnek kütlesi (g) M5 = M2-M3
Su içeriği (%) ω=Μ4/M5
Ortalama su içeriği (%) ωort

4.2. Özgül ağırlık (Specific gravity)

Kurutulmuş örneğin boşlukları hariç olmak üzere birim hacminin ağırlığına “özgül ağırlık” denir.
Diğer bir deyişle; zeminin tane birim ağırlığının havadaki ağırlığının, aynı sıcaklıkta (20 0C)eşit
hacme sahip suyun birim ağırlığına oranıdır.
Kullanılan aletler : Piknometre, ± 0.01 g hassaslıkta terazi, etüv, desikatör ve 40 #elek
Deneyin yapılışı : Örnekler üzerinde en az üç deney yapılır. Etüvde, sabit ağırlığa kadar
kurutulan örnek bir desikatör içinde soğutulur ve tartılır (M1). Piknometre kapağı ile tartılır (Mp).
Piknometre tamamen saf su ile doldurularak beraber tartılır (M2) ve sıcaklığı ölçülür. Piknometre,
içinde zemin örneği bulunurken hacminin 2/3’ üne kadar damıtık su ile doldurularak tartılır (M3)
ve sıcaklığı ölçülür. Su ve zemin içindeki havanın alınması için vakumlanır veya 10-15 dk kadar
kaynatılır. Kaynatma sonunda soğuması beklenir ve piknometre havası alınmış damıtık su ile
doldurulur.
Hesaplamalar : Özgül ağırlık aşağıdaki formülle hesaplanır. Formülde payda, kuru zemin örneği
ile aynı hacimli suyun 20 C’deki ağırlığını ifade etmektedir.

M1
Gs = K
M 1 + (M 2 − M 3 )
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

ÖZGÜL AĞIRLIK DENEYİ

(Specific Gravity Test)
Örnek yeri :
Örnek no :
Derinlik :
Deneyi yapan :

Deney sıra no 1 2 3
Piknometre (Şişe) no P1 P2 P3
Şişe kütlesi (Mp) g
Kuru örnek (M1) g
Şişe+ su kütlesi (M2) g
Şişe+kuru örnek kütlesi(M3) g
Sıcaklık düzeltmesi, K
Örneğin özül ağırlığı (Gs) M1
Gs = K
M 1 + (M 2 − M 3 )

Açıklamalar :

Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

ÖZGÜL AĞIRLIK DENEYİ

(Specific gravity test)
Örnek yeri :
Örnek no :
Derinlik :
Deneyi yapan :

Deney sıra no 1 2 3
Piknometre (Şişe) no P1 P2 P3
Şişe kütlesi (Mp) g
Kuru örnek (M1) g
Şişe+ su kütlesi (M2) g
Şişe+kuru örnek kütlesi (M3) g
Sıcaklık düzeltmesi, K
Örneğin özül ağırlığı (Gs) M1
Gs = K
M 1 + (M 2 − M 3 )

Açıklamalar :
4.3. Fiziksel Özelliklerle İlgili Problemler (Physical Properties of Soils)

Soru.1 Hacmi (V) 9.34 cm3, doğal ağırlığı (Wn) 0.17761 N, kuru ağırlığı (Wd) 0.15363 N ve
özgül ağırlığı (Gs)2.66 olan zeminin,
a. Su içeriği (ω)
b. Tabii birim ağırlığı (γn)
c. Kuru birim ağırlığı (γd)
d. Boşluk oranı (e)
e. Porozitesi (n)
f. Doygunluk derecesi (Sr)
g. Hava yüzdesini hesaplayınız (A) .

Soru.2 Özgül ağırlığı 2.65 olan tabii haldeki zemin örneğinin kütlesi 2300 g, hacmi ise
1250 cm3 tür. Zeminin kuru kütlesi 2050 g olduğuna göre,
a. Tabii birim ağırlığı (γn)
b. Kuru birim ağırlığı (γd)
c. Doygun birim ağırlığı (γsat)
d. Batmış birim ağırlığını (γ′) hesaplayınız.

Soru 3. Doğal haldeki zeminin su içeriği (ω) %14, porozitesi (n) %38 ve doygunluk derecesi
(Sr) % 70 olduğuna göre,
a. Tabii birim ağırlığı
b. Kuru birim ağırlığı
c. Doygun birim ağırlığı
d. Batmış birim ağırlığını hesaplayınız.

Soru 4. 42 mm çapında, 84 mm uzunluklu silindirik zemin örneğinin doğal kütlesi 172 g,

kuru kütlesi ise 144g gelmektedir. Özgül ağırlığı 2.70 olan zeminin doygunluk derecesini
hesaplayınız.

Formüller :
Mn − Md W − Wd
ω= veya ω = n
Md Wd

Wn Wd M M
γn = , γd = , ρn = n , ρd = d
V V V V
Gs (1 + ω ) γn
γn = γw , γd = , γ sat = γ d + n.γ w , γ ′ = γ sat − γ w
(1 + e) (1 + ω )
G s .γ w
γ d = (1 − n).G s .γ w = (Sr=0)
1+ e
n e ω.G s
e= , n= , Sr = , A = n(1 − S r )
1− n 1+ e e
4.4. İzafi (relatif) sıkılık (Relative density)

Kum, çakıl gibi kohezyonsuz zeminlerde kullanılan bir kavramdır.

e max − e n
I D = Dr = R D = formülü ile tanımlanır.
e max − e min
Soru 1. Bir kum örneğinin kuru birim ağırlığı 16.5 kN/m3, maximum kuru birim ağırlığı 18.0
kN/m3, minimum kuru birim ağırlığı 14.6 kN/m3 olarak bulunmuştur. Bu örneğin su içeriği % 12,
özgül ağırlığı 2.65 olduğuna göre, izafi sıkılığı hesaplayarak yorumlayınız.
Cevap 1.
Verilenler: γd = 16.5 kN/m3, γdmax = 18.0 kN/m3, γdmin = 14.6 kN/m3, ω = %12, Gs =2.65
Gs 2.65
γ d max = γ w ⇒ 18 = 9.8 ⇒ emin = % 44
1+ e min 1 + emin

Gs 2.65
γ d min = γ w ⇒ 14.6 = 9.8 ⇒ emax = %78
1+ e max 1 + emax

γ n = γ d (1 + w) = 16.5 (1+0.12) = 18.48 kN/m3

Gs (1 + w) 2.65(1 + .0.12)
γn = γ w ⇒ 18.48 = 9.8 ⇒ e = % 57
1+ e 1+ e
emax − en 0.78 − 0.57
I D = Dr = R D = ⇒ Dr = = % 62 (Orta sıkı)
emax − emin 0.78 − 0.44

Soru 2. Bir kum örneğinin maximum kuru birim ağırlığı 19.93 kN/m3, minimum kuru birim
ağırlığı 13.66 kN/m3, özgül ağırlığı 2.65 ve boşluk oranı % 57 olduğuna göre, izafi sıkılığı
hesaplayarak yorumlayınız.
5. ZEMİNLERDE SIKIŞMA (Soil compaction)

5.1. Giriş

Dış kuvvetlerin etkisi ile olur, zamana bağlı değildir. Boşluk suyunun bir fonksiyonudur. Kuru
zemine su verildiğinde tanelerin etrafını ilk önce absorbe su tabakası kaplar. Su miktarı artırılırsa
su filmi kalınlaşır, taneler arasındaki sürtünme enerjisi en aza düşer ve taneler birbirleri üzerinde
kolayca kayarlar. Eğer zemine optimum su içeriği (ωopt)’ne ulaşacak kadar su verilirse, boşlukların
yerini su almaya başlar ve tanelerin sıkışması kolaylaşır. Suyun hacmi boşluk hacmini doldurunca,
fazla su tanelerin yerini almaya başlar. Bu sayede zeminin kuru yoğunluğu azalmaya başlar.
Zeminler optimum su içeriğinde en ideal sıkışmaya maruz kalır ve maksimum kuru yoğunluk (ρd)
max elde edilir. Olası durumlar aşağıda açıklanmıştır.
a. Su içeriği minimum olursa; taneler doğrudan temastadır ve sürtünme artar, sıkışma zorlaşır,
kuru yoğunluk artar.
b. Su içeriği optimum olursa; sürtünme ve direnme minimum, sıkışma maksimum, kuru yoğunluk
da maksimum olur.
c. Su içeriği maksimum olursa; sıkışma olmaz, su direnci başlar, kuru yoğunluk azalır.

Zeminlerde kompaksiyon derecesi kuru yoğunluk derecesi ile ifade edilir. Zeminin kuru
yoğunluğu, sıkışmadan sonraki su içeriği ve sıkıştırma çekicinin uyguladığı enerjiye bağlıdır.
Uygulanan enerji,
W .H .L.N
E=
V
E : Sıkıştırma kuvveti, kPa H : Çekicin düşüş yüksekliği, cm
N : Her tabaka için darbe adedi L : Tabaka sayısı
V : Mold hacmi, cm3 W : Çekiç ağırlığı, kN
Kompaksiyonu belirlemek için iki tip proktor aleti kullanılır. Düşük sıkıştırma kuvveti ile yapılana
“Standart”, büyük kuvvetle yapılana “Modifiye” proktor ismi verilir. Standart proktor daha çok iri
taneli, modifiye proktor ise ince taneli zeminlerde uygulanır.

Deney türü V, cm3 L H, cm W, kN Darbe sayısı

Standart proktor 1.0 3 30 245 25
Modifiye proktor 2.0 5 45 441 27
5.2. Standart Proktor

Kullanılan aletler : Standart proktor tokmağı, mold, metal kap, hassas terazi, etüv.
Deneyin yapılışı : Çapı ve yüksekliği belli bir molda doldurulan örnekye, ağırlığı da belli
olan bir tokmağın belirli sayıda, belirli sayıda düşürülerek zemine belirli bir miktar enerji
verilmesi esasına dayanır. Deney sonunda zeminin kuru yoğunluğu ile su içeriği elde edilip,
maksimum kuru yoğunluk ve bu andaki su içeriği yapılan çizimden elde edilir. 4# lu elekten geçen
örnekten 5.0 kg kadar alınır. Bu örnek hava kurusu olmalı ve taneler yapışık olmamalıdır. Örneğe
bir miktar su verilerek deneye başlanır. Örnek elle sıkıldığında bir top oluşturup parmak ile
bastırıldığında dağıldığı an ilk deneme yapılabilir. Moldun yarısına kadar örnek doldurularak,
çekiç ile 25 darbe uygulanır. Sıkıştırılan örnek, moldun 1/3’ ünü doldurarak ilk tabakayı oluşturur.
Bunun üstüne moldun 2/3’ ü dolu olacak şekilde ikinci tabaka sıkıştırılır. En son, moldun tamamı
doldurularak üçüncü tabaka oluşturulur. Sıkıştırma esnasında her tabakaya 25 darbe uygulanır.
Daha sonra, aynı işlem her seferinde örneğe, örnek miktarının % 1.5-3.0 ü kadar su ilave edilir ve
işlem en az 5 kez tekrarlanır. Elde edilen değerlerden her sefer için örneğin su içeriği ve kuru
yoğunluğu hesaplanır. Daha sonra, kuru yoğunluk – su içeriği eğrisi çizilir. Eğrinin maksimum
noktasına karşılık gelen kuru yoğunluğa maksimum kuru yoğunluk (ρd)max, buna karşılık gelen su
içeriğine ise optimum su içeriği (ωopt) denir.

Hesaplamalar :

M ρn
ρn = (g/cm3) ρd = (g/cm3)
V 1+ ω

Gs.ρ w Gs.γ w
ρd = (g/cm3) veya γ d = (kN/m3) ► Doygunluk eğrileri için
ω.Gs ω.Gs
1+ 1+
Sr Sr
 Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

STANDART PROKTOR DENEYİ

(Standart proctor test)

Örnek yeri : Kalıp kütlesi : g

Örnek no : Kalıp hacmi : cm3
Derinlik : Optimum su içeriği (ωopt) :%
Örnek cinsi : Max. kuru yoğunluk (ρdmax) : g/cm3

Deney sıra no 1 2 3 4 5
Kalıp+sıkıştırılmış örnek kütlesi (g)
Kalıp kütlesi (g)
Sıkıştırılmış örnek kütlesi (g)
3
Tabii yoğunluk (ρn) (g/cm )
Kuru yoğunluk (ρd) (g/cm3)

Deney sıra no 1 2 3 4 5
Kap+yaş örnek kütlesi (g)
Kap+kuru örnek kütlesi (g)
Kap kütlesi (g)
Su kütlesi (g)
Kuru örnek kütlesi (g)
Su içeriği (ω) (%)

Açıklamalar:
6. ZEMİNLERDE GERİLMELER (Stress concept in soils)

6.1. Giriş

Normal gerilme (σ) : Belirli bir düzleme dik olan gerilme bileşeni. Normal (toplam) gerilme,
herhangi bir derinlikte ortamın yoğunluğu/birim hacim ağırlığı ile doğru orantılıdır.
Gözeneklerdeki suyun etkisi hesaba katılmaz. Derinlikle beraber artar.

σ = γ ( ρ ) × h (kg/cm2, kPa)

Boşluk suyu basıncı (Pore water pressure, u) : Suya doygun ortamda gözeneklerdeki su basıncı.
Boşluk suyu basıncı da suyun yoğunluğu/birim hacim ağırlığı ile derinliğin çarpımıdır. Su tablası
seviyesinde boşluk suyu basıncı sıfırdır. Su tablasından aşağıya doğru artarken, yukarı doğru
kılcallık (kapilarite) ile vektörel olarak negatif yönde artar. Su tablası seviyesindeki hareketi ise
çizimde yatay olarak gösterilir.

u = γ w ( ρ w ) × h (kg/cm2, kPa)

Efektif gerilme (σ′) : Zemin kütlesi içinde taneden taneye aktarılan ve birim alana etkiyen
ortalama dik kuvvet. Diğer bir deyişle, zemin taneleri tarafından karşı koyulan gerilme.
Efektif gerilme, gerçekte yeraltında ortama etki eden gerilmedir. Toplam gerilmeden boşluk
suyu basıncının çıkartılması ile bulunur.

σ ′ = σ − u (kg/cm2, kPa)
6.2. Efektif gerilme (Effective stress)
Zemin seviyesinden aşağıda geçerli olan üç farklı durum vardır.

1. Su tablası yeryüzü seviyesinde olursa;

2. Su tablası yeryüzünden aşağıda, kapiler bölge mevcut

3. Su tablası yeryüzünden aşağıda, kapiler bölge mevcut

Soru 1. Toplam 14.0 m derinliğindeki bir temel sondajında 8.0 m kum ve 6.0 m kil
kesilmiştir. Kumun; tabii birim ağırlığı 18.0 kN/m3, gözenekliliği %45, su içeriği %10 ve özgül
ağırlığı 2.60 dır. Kilin; kuru birim ağırlığı 17.5 kN/m3, boşluk oranı %65 ve özgül ağırlığı 2.70
olduğuna göre, aşağıdaki durumlar için toplam gerilme, boşluk suyu basıncı ve efektif gerilmeleri
hesaplayarak derinlik değişimlerini diyagram üzerinde gösteriniz.
a) Su tablası zemin seviyesindedir.
b) Su tablası zemin seviyesinden 4.0 m aşağıda ve 2.0 m kapiler bölge mevcuttur.

Cevap 1.
Verilenler:
Kum için: γn = 18.0 kN/m3 , n = %45 , ω = %10 , Gs = 2.60
γ n = γ d (1 + w) ⇒ γd = kN/m3

γ sat = γ d + n × γ w ⇒ γsat = kN/m3

Kil için : γd = 17.5 kN/m3 , e = %65 , Gs = 2.70

e
n= =%
1+ e
γ sat = γ d + n × γ w ⇒ γsat= kN/m3

a)
Derinlik (m) σ (kPa) u (kPa) σ' (kPa)
8.0
14.0

b)
 Derinlik (m) σ (kPa) u (kPa) σ' (kPa)
2.0
4.0
8.0
14.0

*Not : Şekiller ölçeksizdir.

 6.3. Tek eksenli basınç dayanımı (Unconfined compression strength test)

Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

TEK EKSENLİ BASINÇ DAYANIMI DENEYİ

(Uniaxial – unconfined compression strength test)

Sondaj no : Örnek yüksekliği : 8.0 cm

Örnek no : Örnek alanı : 10 cm2
Derinlik : Ring faktörü : 0.155

Boy değişimi Yük halkası Uygulanan yük Şekil değiştirme Dayanım

∆L (mm) okuması P(kN) (YHO×RF) ε = ∆L/L σ = P/A
(×10-2) (×10-2) (×10-3) (kPa)

0
20
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
480
520
560
600
640
680
720
760
800
840
880
920
960
1000

Tabii su içeriği (ω) = %

Tabii birim ağırlığı (γn) = kN/m3
Tek eksenli basınç direnci (qu) = (kPa)
Kohezyon (c) = (kPa)
 TEK EKSENLİ BASINÇ DAYANIMI DENEYİNDE
GERİLME – DEFORMASYON İLİŞKİSİ

Deformasyon, ε (%)

x
tan α =
y
φ = 2α − 90
φ
α = 45 +
2
6.4. Üç Eksenli Basınç Dayanımı (Triaxial test)

ÜÇ EKSENLİ BASINÇ DAYANIMI DENEYİ

Hücre basıncı: 50 kPa Hücre basıncı : 100 kPa Hücre basıncı : 200 kPa
Boy değişimi Yük halkası Boy değişimi Yük halkası Boy değişimi Yük halkası
∆L okuması ∆L okuması ∆L okuması
0 0 0
40 40 40
80 80 80
120 120 120
160 160 160
200 200 200
240 240 240
280 280 280
320 320 320
360 360 360
400 400 400
440 440 440
480 480 480
520 520 520
560 560 560
600 600 600
640 640 640
680 680 680
720 720 720
760 760 760
800 800 800
840 840 840
880 880 880
920 920 920
960 960 960
1000 1000 1000
1040 1040 1040
1080 1080 1080
1120 1120 1120
1160 1160 1160
1200 1200 1200

Formüller
∆h A0 Y .H .O × R.F . σ1 + σ 3 σ1 − σ 3
ε= A1 = σ1 − σ 3 = m= r=
h 1− ε A1 2 2
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

ÜÇ EKSENLİ BASINÇ DAYANIMI DENEYİ

(Triaxial Compression Strength Test)
Örnek yeri : Derinlik :
Ring faktörü : 0.175 Deney tipi : UU
0.5 1.0 2.0
HÜCRE BASINCI
ÖRNEK ÖZELLİKLERİ
Yükseklik L (cm) 8.0 8.0 8.0
Alan A (cm2) 10.0 10.0 10.0
Hacim V (cm3)
Örnek ağırlığı W (kN)
Tabii su içeriği ω (%)
Tabii birim ağırlık γn (kN/m3)

Toplam büyük Toplam küçük Kohezyon İçsel sürtünme

asal gerilme asal gerilme c açısı, φ (°)
σ1 (kPa) σ3 (kPa) (kPa)

Açıklamalar:
6.5. Makaslama (Kayma-Kesme) Dayanımı (Shear strength)

MAKASLAMA KUTUSU DENEYİ

(Shear Box Test)
Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendisliği Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araştırma ve Uygulama Laboratuvarı

Sondaj no: Ring faktörü: 0.31 φ:

Örnek no: Örnek alanı: c:
1. Normal gerilme 2. Normal gerilme 3. Normal gerilme
σ=50 kPa σ = 100kPa σ =200 kPa
Süre (saniye)

Yük halkası

Yük halkası

Yük halkası
Düşey def.

Düşey def.

Düşey def.
Yatay def.

Yatay def.

Yatay def.
(2×10-3)

(2×10-3)

(2×10-3)

(2×10-3)

(2×10-3)

(2×10-3)
kuvveti

kuvveti

kuvveti
Kesme

Kesme

Kesme
(10-2)

(10-2)

(10-2)
15
30
45
60
75
90
105
120
135
150
165
180
195
210
225
240

Açıklamalar:
7. ZEMİNLERDE GEÇİRGENLİK (Permeability)
7.1. Giriş
Zeminlerin geçirgenliği (permeabilite), suyu iletilebilme kapasitesi olarak ifade edilir. Fazla
gözenekliliğe sahip zeminler yüksek derecede geçirgendir anlamına gelmez. Buna en iyi örnek;
killerin geçirimliliği çok düşük iken, kumlardan daha fazla gözenekliliğe sahiplerdir. Özellikle
fisürsüz killerde permeabilite 10-8 m/s ‘ye varmaktadır. Geçirgenlik tespitinde Darcy yasası
kullanılmaktadır. Fakat, bu yasa sadece suya doygun malzemelerde geçerlidir. Havanın varlığı
permeabiliteyi etkilemektedir. Zeminlerin geçirgenliğini etkileyen faktörler aşağıda verilmiştir:
- Tane şekli ve düzeni
- Boşluk oranı ve birim hacim ağırlık
- Doygunluk derecesi
- Akışın türü
- İnce taneli zeminlerde mineral karakteristikleri

7.2.Sabit seviyeli permametre (Constant head permeameter)

Bu metod, özellikle iri taneli zeminlerin geçirimliliğini belirlemek için kullanılır.
Kulllanılan aletler: Filtre kağıdı, örnek kabı, permametre, kronometre, tokmak
Deneyin yapılışı: Deneye başlamadan önce hava boşluklarını uzaklaştırmak için vakum uygulanır.
Örnek, alt ve üstüne filtre kağıdı yerleştirilmiş olan molda (Perspex silindiri) konulur ve arazideki
sıkılığı verilir. Örneğe gelen su üç ayrı yol izler. Birincisi örneğe temas ederek çıkan su, ikincisi
sabit bir seviyeyi sağlayan su ve üçüncüsü de tahliye edilendir. Özellikle sabit seviye
yakalanmadan örneğe su gelmesine izin verilmemelidir.
Hesaplamalar: Örneknin permeabilite katsayısı (K) aşağıdaki formül ile hesaplanır.
V .L
K=
A.h.t
V : Örnekten geçen suyun hacmi (t sürede)
L : Seviye farkı
A : Moldun kesit alanı
h : Su seviyesi farkı
V (cm3) t (s) h (cm) L (cm) A (cm2) k (cm/s)
7.3.Düşen seviyeli permametre (Falling Head Permeameter)

Bu yöntem ince taneli zeminlerin geçirimliliğini tespit etmek için kullanılır.

Kulllanılan aletler: Filtre kağıdı, çakıl, örnek kabı, permametre, kronometre, tokmak,
Deneyin yapılışı: Deneye başlamadan önce hava boşluklarını uzaklaştırmak için vakum
uygulanır. Örnek, alt ve üstüne filtre kağıdı yerleştirilmiş olan molda (Perspex silindiri) konulur ve
arazideki sıkılığı verilmeye çalışılır. Sabit seviyeli permametreden farkı ise, burada herhangi bir
ayrı sabit seviye oluşturulmamasıdır. Su, bir defada yavaş yavaş örneğe verilir ve süre ile beraber
takip edilir.
Hesaplamalar: Örneknin permeabilite katsayısı (K) aşağıdaki formül ile hesaplanır.
a.L log e (h1 / h2 )
K=
A(t 2 − t1 )
L : Mold uzunluğu (cm)
A : Moldun kesit alanı (cm2)
a : Tüp kesit alanı (cm2)
h1, h2 : Sabit su seviyeleri (cm)
t1, t2 : İlk ve son süre (s)

L (cm) h1 (cm) h2 (cm) (t2-t1), s A (cm2) k (cm/s)

Açıklamalar :
8. ZEMİNLERDE KONSOLİDASYON (Consolidation)

KONSOLİDASYON DENEYİ
Ankara Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi
Jeoloji Mühendislið Bölümü
Mühendislik Jeolojisi Araþtýrma ve Uygulama Lab.

Numunenin Derinlik : Proje :

Boyu : 2.0 cm Özgül ağırlık : 2.70 Sondaj no : 0,0
Alanı : 19.63 cm2 Tarih : Numune no :
Su içeriği : %33 Deneyi yapan :

0,6000

0,5600

0,5200
Boşluk oranı e (%)

0,4800

0,4400

0,4000
0,10 1,00 10,00 100,00
Uygulanan basınç (kg/cm2)

Uygulanan basınç, P Boşluk oranı, e Sıkışma katsayısı Hacimsel sıkışma katsayısı

kg/cm² (%) av (cm²/kg) Mv (cm²/kg)
0.50
1.00
2.00
4.00
8.00
10. ZEMİNLERDE ARAZİ İNCELEMELERİ (Site Investigation)

Bu kapsamda ilk olarak, inceleme alanının jeolojik yapısının ortaya çıkarılmalıdır. Bölgenin
jeolojisi hakkında bilgi edinmek amacı ile 1/25000 ölçekli jeoloji haritaları varsa temin edilir,
yoksa düzenlenir. İkinci olarak, yapı alanlarını da kapsayan 1/1000-2000-5000 ölçekli ve 1/10000
ölçekli mühendislik jeolojisi haritaları yapılır. Bu haritalarda iki boyutlu olarak jeoloji, sondaj ve
örnek çukurları, kesit hatları, varsa jeofizik çalışmalar gibi bir çok unsur gösterilebilir. Bunların
yanında yapı temelinin etkidiği derinliğe kadar (1.5×B, B : temel genişliği) birimlerin düşey yönde
dağılımını tespit etmek için temel sondajları yapılmalıdır. Sondaj kuyuları arasında korelasyon
yapılması için, sondajlardan geçen mühendislik jeolojisi kesitleri alınır. Ayrıca, belli derinliklere
kadar yardımcı olması amacı ile örnek çukurları açılır. Zeminin yatay ve düşey dağılımı hakkında
bilgi elde etmek amacıyla sondaja göre daha kolay ve ucuz olan jeofizik yöntemlerden de
(rezistivite, sismik, gravite,vb.) faydalanılabilir. Arazide uygulanan deneyler ve elde edilen
parametreler aşağıdaki çizelgede özetlenmiştir.

Zemin /Kaya özellikleri Arazi deneyleri

Standart penetrasyon
Profil, tanımlama Statik penetrasyon
Yassı dilatometre
Plaka yükleme
Piyezokon
Gerilme
Kanatlı kesici
Statik koni
Pressiometre
Dilatometre
Deformasyon karakteristikleri Plaka yükleme
Yassı veren
Statik sonda
Pompa deneyleri
Akım, konsolidasyon Piezometre
Permeametre
Standart penetrasyon
Statik koni
Dayanım parametreleri Kanatlı kesici
Direkt makaslama
Pressiometre
13.KAYNAKLAR

ASTM (American Society for Testing and Materials), 1994. Annual Book of ASTM
Standarts- Construction: Soil and Rock. ASTM Publications, Vol.04.08, NY, 1225pp.
Ataman, T., 2000. Kaya Mekaniğine Giriş, Seç Yayın Dağıtım, 239s, İstanbul.
Chester, I, Duncan, Jr., Fasce,1992. Soils and Foundations for Architects and Engineers, NY,
354p.
Craig, R., F., 1992. Soil Mechanics, 5th edition, Chapman & Hall, London, 427p.
Deere, D.U, and Miller, R.P., 1966. Engineering classification and index properties for intact
rock. Technical Report no. AFNL-TR-65-116, Air Force Weapons Lab., New Mexico
ELE, 2001. Construction Materials Testing Equipment, 10th edition, London, 228p.
Ertunç, A., 2003. Mühendislik jeolojisi, SDÜ Yayınları no: 41,179s, Isparta.
Franklin, J. A., and Chandra, R. (1972) The slake durability index, Int. .J. Rock Mech. Min.
Sci. 9:325-342.
Gamble, J. C. (1971) Durability-plasticity classification of shales and other argillaceous
rocks, Ph.D. thesis, Univ. of Illinois.
Goodman, R.,E. 1989. Introduction to Rock Mechanics, 2nd edition, J.W&Sons Inc.NY, 562p.
Hvorslev, M.J., 1949. Subsurface exploration and sampling of soils for civil engineering
purposes, US Waterways Experimental Station, Vicksburg.
Joyce, M., D., 1982. Site Investigation Practice, E.&F.N. Spon.Ltd, 11 New Fetter Lane
London, 368p.
Kılıç, R., Koçbay, A., 1998. Zemin Mekaniği Uygulama Notları, Ankara, 75s.
Kılıç, R., 2003. Zemin Mekaniği Ders Notları, Ankara, 80s.
Kılıç, R., 1996. Kaya Mekaniği Ders Notları, A.Ü.F.F. Döner Sermaye İşletmesi Yayınları
no:39 Ankara, 86s.
Lambe, W.,T, Whitman, R., V., 1979, Soil Mechanics, SI Version. J.W.&Sons Inc. NY, 553p.
Plate bearing test, http://www.eng.kuniv.edu.kw/civil/THELAB/8-platebearingtest.pdf, 2004
Pressuremeter test http://www.wiratman.co.id/ximages/xPMTketaun.jpg, August 2004
Rowe, P.W., 1972. The relevance of soil fabric to site investigation practice, Geotechnique,
22, 193-300.
Skempton, A.W., 1986. Standart penetration test procedures and the effects in sand of
overburden pressure, relative density, particle size, ageing and overconsolidation.
Geotechnique, 36 (3), 425-447.
Soil mechanics lecture notes (http://physics.uwstout.edu/geo/menu.htm), September 1996
Soil sampling methods, (http://ltpwww.gsfc.nasa.gov/globe/pvg/hor1.htm), Aug. 2004
Terzaghi, K., 1962, Theoritical Soil Mechanics, 10th printing. J.W.&Sons Inc. NY, London
Totani, G., Marchetti, S., Monaco, P., Calabrese, M, 2001.Use of the Flat dilatometer test
(DMT) in geotechnical design, Int. conf. On In-situ measurement of soil properties,
Indonesia, 16p.
TS EN 1900, 1997. İnşaat mühendisliğinde zemin mekaniği laboratuvar deneyleri. Türk
Standardları Enstitüsü.153 s.
Ulusay, R., Gökçeoğlu, C., Binal, A., 2001. Kaya Mekaniği Laboratuvar Deneyleri, TMMOB
Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları:58, Ankara, 161s.