Univerzitet u Beogradu

Filozofski fakultet

Istorija umetnosti

Seminarski rad

Vladarska ideologija i sakralni prostor u vizuelnoj

kulturi XIX veka

Predmet: Forme i funkcije srpske umetnosti i vizuelne kulture XIX veka

Mentor: dr Nenad Makuljević

Student: Jelena Milovanović iu 11-85

Januar, 2016.
 U Kraljevini Srbiji, sve do dinastičke promene, i dolaska Petra Karađorđevića na presto
1903. godine, vladar je imao najvažniju ulogu u državi. On je učestvujući u izgradnji, obnovi
crkava i njihovom oslikavanju, uticao na razvoj crkvene umetnosti.

Za Srpski narod u vreme turske okupacije manastire i crkve su služili ne samo kao
religiozni objekti već su to bile jedine priznate narodne ustanove gde se odvijao društveni i
politički život, opismenjavalo stanoništvo.

Kada je došlo do prvog srpskog ustanka, mnoga umetnička dela postala su žrtve ove
borbe protiv Turaka. Drugi talas uništenja i pljački umetničkih spomenika desiće se 1813. Sa
neuspelim Karađorđevim ustankom. Između ova dva talasa, u godinama kada se utvrđivala
ustanička vlast u oslobođenoj Srbiji, stvoreni su novi uslovi za dalji razvoj umetničkog
stvaralaštva. Kroz umetnost su se izražavale osnovne oslobodilačke težnje i ustaničke ideje o
slobodi, nacionalnom identitetu, obnovi srpske državnosti, o kontinuitetu srpske kulture, prava
naroda na svoju veru, i mnogom drugim demokratskim, slobodarskim idealima koje će biti
najznačajnije duhovno nasleđe Karađorđevog vremena i inspiracija kasnijim generacijama kroz
čitav XIX vek.1

U Srbiji se i odnos države i crkve razvija još od ustanka ( 1804-1815). Stvaranje

nacionalne crkvene organizacije bio je jedan od najbitnijih državotvornih zadataka koji je
uspešno ostvaren pre svega zahvaljujući mudroj politici u kojoj je knez Miloš Obrenović imao
značajan udeo.2 Na taj način je je došlo do zbližavanja države i crkve. Prilikom svečanosti
bogosluženja vladara, kao najvažnijeg člana crkve, bilo je određeno počasno mesto u
predoltarskom prostoru, na vladarskom prestolu ili tronu, na kojem je morala biti postavljena
ikona koja je vizuelno izražavala vladarsku ideologiju.

Svetitelji su takođe mogli biti interpretirani kao nacionalni heroji. Intepretacija njihovog
istorijstog značaja uslovljavala je svenacionalni značaj njihovih kultova. U ranijim vremenima
njihova važnost se vezivala prvenstveno za legitimitet crkvenih organizacija, kao i za zaštitu

1
B. Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791-1848, Prosveta: Republički zavod za zaštitu kulture, Beograd, 1986,
219. str.
2
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 9. str.
država i naroda na određenim teritorijama.3 Kanonizacija Nemanjića, koju je izvršila Srpska
pravoslavna crkva pokazivala je naklonost ka objedinjavanju državnih i crkvenih tradicija i
interesa. I u vreme pre ustanka, nacionalna svest bila je veoma izražena, živela su sećanja na
srpsku prošlost, vladare, naročito na Kosovsku bitku i njene heroje. Slikani su vladari svetitelji,
najčešće Stefan Nemanja, Stefan Prvovenčani, Sv. Sava.

Najznačajniji kult bio je kult „Svetog kralja“ Stefana Prvovenčanog, prvi srpski krunisani
kralj, koji je davao legitimitet novim vladarskim dinastijama. Njegove mošti su posle mnogo
putovanja došle u Studenicu i postale najznačajnija relikvija. Kralj Milan, kao i kralj Aleksandar
nakon krunisanja, otišli su u Studenicu na poklonjenje svetom kralju. Isto to je učinio i Kralj
Petar Karađorđević, posle krunisanja i miropomazanja.4

Najranija poznata predstava svetog Stefana Prvovenčanog na vladarskom tronu je iz

Beogradske Saborne crkve, rad Dimitrija Avramovića iz 1841. Kao javni radnik on svesno
doprinosi izgradnji nacije i vladarske ideologije. Od tada pa sve do 1914. Stefan Prvovenčani
predstavlja standardni ikonografski repertoar vladarskih tronova.

Značaj vladara bio je u mnogim periodima XIX veka presudan za sva politička zbivanja,
pa je delovanje vladara, uz propagandna, nosilo i državna obeležja. Knez Miloš je bio jedan od
najvećih ktitora i priloženika srpske kulture.5 Finansirao je izgradnje i ukrašavanje mnogih
crkvenih objekata. Posebno je vodio računa o starim manastirima. 1823. godine preuzeo je
restauraciju manastira Kalenić, 1836. manastira Drače, kao i manastira Pustinje. Posebno je bio
vezan za manastire Vraćevšnica i Rakovica. U prvi je preneo kosti svoje majke Višnje, a u drugi
sina Teodora. U skladu sa najboljim tradicijama srpske arhitekture, Miloš je podigao jednu od
svojih prvih, najlepših zadužbina crkvu Sv. Save u Savincu 1819. Jednobrodna građevina,
zasvedena poluobličastim svodom sa jednom osmougaonom kupolom iznad središnjeg prostora.
Zidana je od fino tesanih blokova takovskog peščara plemenito sivkaste boje. 6
Po Miloševom
odobrenju i drugi članovi njegove porodice mogli su da grade ili obnavljaju crkvene spomenike.

3
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006,
101-102. str.
4
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 15-16. str.
5
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, 26.
str.
6
Umet obnov srb. 96.
Njihov primer sledili su i mnoge istaknute ličnosti, članovi Narodne kancekarie, sudova i drugih
upravnih organa, vojvode, knezovi..

Jačanjem Miloševe vlasti i menjanjem političkih tokova dolazilo je i do promena u

crkvenom graditeljstvu. U središtima nekih nahija podignute su nove i za tadašnje prilike
raskošne crkve. Najpre u Kragujevcu i Jagodini, a naredne 1819. godine i u Požarevcu. Promene
su se videle u načinu gradnje, vrsti materijala, veličini objekata, dekoraciji i bogatoj
opremljenosti enterijera. Osnovni arhitektonski koncept je ipak ostao u duhu tradicionalnog
rešenja. Ove crkve, kao i kasnije koje će biti podizane po ugledu na njih, pokazuju proces
usvajanja srednjoevropskih arhitektonskih shvatanja, kasnobaroknih, klasicističkih i, pri kraju,
romantičarskih, najviše iz podunavskih predela. Crkve koje su podizane tridesetih godina XIX
veka su od trajnijeg materijala, jednobrodne, zasvedene poluobličastim svodom, bez zvonika i
kubeta, sa naosom podeljenim pomoću pilastera i potpornih lukova, na nekoliko, najčešće četiri
traveja. Takve su crkve u Beljinji (1819), Gornjoj Dobrinji (1821), Bresnici (1825), Ostružnici
(1831), Velikom Selu (1834), Vrčinu (1834), Brusnici (1836)...7

Najviši stvaralački domet crkveno graditeljstvo Miloševog doba postignuto je dvema

crkvama izgrađenim u Beogradu, koje održavaju prelomnu etapu u sakralnoj arhitekturi. U
odnosu na dotadašnju domaću graditeljsku tradiciju, razvoj u novim istorijskim uslovima i
primena nove arhitektonske koncepcije zapadnog porekla, zasnovane na kasnobaroknoj o
klasicističkoj umetnosti. To su crkva u Topčideru ( 1832-1834) i Saborna crkva u Beogradu
(1836-1839). Obe crkve su monumentalno rešenje, jednobrodne sa zvonikom, ali imaju znatne
principijelne razlike u pristupu i ostvarenju određenog arhitektonskog programa. Topčiderska
crkva je građena na tradicionalan način, po nacrtima domaćih neimara, čije su stilske
preokupacije, i pored uvođenja nekih baroknih elemenata pri obradi zvonika i zapadne fasade,
još uvek vezane za stare, srednjovekovne graditeljske uzore. S druge strane, Saborna crkva
svedoči o konačnom usvajanju novih, evropskih uzora, zasnovanih na klasicističkom konceptu.8
Vladari si svojim ličnim angažovanjem doprinosili vizuelnim programima tadašnje crkvene, a i
svetovne umetnosti.

7
Obnovlj. 109-110.
8
Um obnov srb. 113.
 Posle perioda srpsko-turskih ratova i sticanja nezavistosti na Berlinskom kongresu 1878.
kao i crkvene autokefalnosti, dolazi do bitnih diplomatskih zaokreta. Srbija, koja je bila okrenuta
Rusiji sada prelazi na stranu Austro-ugarske politikom Milana Obrenovića. On je bio okrenut
savremenim umetničkim ukusima koje je pronalazio u evropskoj umetnosti. Tada dolazi do
nesuglasica sa mitropolitom Mihajlom, koji biva proteran 1881. godine. Vlada i crkva se
sukobljavaju i dolazi do novog zakona o crkvenim vlastima kojim je episkopima potpuno oduzeta
moć. Crkveno slikarstvo i graditeljstvo sada su bili u potpunosti pod kontrolom države. Primer
nemoći crkve nad svetovnom vlasti možemo videti na doslikavanju ikonostasa Saborne crkve u
Nišu. Sukob je nastao između Mihajla Valtrovića, predstavnika državne komisije i niškog
episkopa Dimitrija oko rada Đorđa Krstića. Episkop je bio nezadovoljan ikonama, ali nije imao
nikakvu uticajnu moć, niti je mogao bilo šta da promeni.9 Do polemike je dovelo formiranje
rasporeda ikona na ikonostasu. Na ikonostasu kapele Saborne crkve Sv. Simeona naslikan je
patron kao odraz vladarske ideologije, i Sv. Sava. U ugovoru zaključenom sa Đorđem Krstećem
se zahtevalo da se uz njihove predstave na vladarskom i arhijerejskom stolu, što je vizuelno
označavalo nacionalno opredeljenje, na ikonostasu, u redu prazničnih ikona naslikaju Sv. Sava i
smrt kneza Lazara.10

Do proširivanja repertoara vladarske ideologije dolazi posle završetka Balkanskih ratova i

sticanja nezavisnosti i autokefalnosti crkve. Tako kralj Milan na horu niške Saborne crkve
posvećuje kapelu Sv. Simeonu. Obrenovići tako postaju novi „Nemanjići” obnovioci srpske
državnosti. Kralj Milan u crkvi koju je knez Miloš podigao u svom rodnom selu Gornjoj
Dobrinji, daruje novi ikonostas 1883. Na ikonostasu, projektovanom u duhu obnove
srednjovekovnih niskih oltarskih pregrada sa malim brojem ikona jako malih dimenzija ističe se
natpis navrhu: KNJAZU SRPSKOM MILOŠU OBRENOVIĆU I ZA SPOMEN KRALJ SRBIJE.
MILAN. Iako Milan nije bio u dobrim odnosima sa crkvom od 1881, ipak nije menjao one tokove
crkvene umetnosti započete u vreme kneza Miloša, odnosno, primenu vizantijskog stila u
crkvenoj arhitekturi. Takođe, Aleksandar Bugarski je, za kralja Milana projektovao pridvornu
kapelu u Novom dvoru u vizantijskom stilu. Kapelu je oslikao Steva Todorović,učenik bečke
akademije, svakako je zadovoljavao ukus dvora. Ikonostas je oslikao Nikola Marković. Po

9
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 10-13. str.
10
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 74. str.
narudžbini kraljice Natalije Todorović je naslikao i ikone Bogorodica sa Hristom i Sveti
Aleksandar Nevski. Sa suprugom Poklesijom, Steva je uradio i ikonostas za njenu zadužbinu,
školsku crkvu kraljice Natalije. 11

Nije sasvim jasno koliko je naklonost ka Austro-ugarskoj kralja Milana uticala na crkvenu
umetnost. Od početka četvrte decenije XIX veka javlja se interesovanje za oblike vizantijske
arhitekture u Evropi, kad niz arhitekata istražuje vizantijsko nasleđe. Ono što je sigurno, u to
doba pojavljuje se veliki broj arhitekata učenika bečkog profesora Teofila Hanzena u Kraljevini
Milana Obrenovića. J. Ilkić, S. Ivačković, V. Popović, D. Živanović projektuju crkve i profane
objekte vizantijskog stila širom Kraljevine Srbije. 12
Njihova dela se naviše izražavaju tokom
rada u Ministarstvu građevina. Svetozar Ivačković radi projekat za Preobraženjsku crkvu u
Pančevu 1872. Jednobrodna krstoobrazna građevina sa kupolom i visokim zvonikom izdvojenim
u odnosu na samu crkvu. Bogato profilisan krovni venac kao i dekorativne rozete su jasni
pokazatelji novovizantijskog stila. Takođe je projektovao i crkve u Starom Adžibegovcu i
Leskovcu. Sa Jovanom Ilkićem projektovao je crkve u Kalni i Kaoni 1884. Izgradio je i projekte
za crkvu Svetog Nikole na Novom groblju i Beogradu. Sakralna građevina vizantijskog stila
strogo centralna, u obliku grčkog krsta sa četiri stuba koji nose kupolu. Ispod nivoa crkve
formirana je grobnica za ktitore Draginju i Stanojla Petrovića.

Crkvu za selo Rasnica Ivačković je koncipirao u „pravilnom vizantijskom krstu“.

Krstoobrazna crkva gde se na mestu preseka krakova formira kupola oslonjena na četiri stuba.
Kupola je zasvedena poluobličastim svodom. Crkva ima proskomidiju i đakonikon, a nema
priprate. Ikonostas je podeljen na tri dela istočnim stubovima koji nose kupolu. Odvojeni zvonik
je jedan od glavnih karakteristika vizantijskog stila.13

Jovan Ilkić je napravio nacrt za crkvu u Paraćinu. Dušan Živanović je najmlađi učenik
Hanzenove škole. Njegovo glavno delo u ovom stilu je crkva u Kruševcu. Formirana u obliku
slobodnog krsta sa kupolom kružne osnove nad presekom krakova i trodelnim oltarskim

11
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 17. str.
12
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 18. str.
13
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 224-230. str.
prostorom.14 I ostali učenici Teofila Hanzena su projektovali značajne crkvene građevine u ovom
stilu.

Ovaj vid istoristarče arhitekture, ili „Rundbogen“ stil, bio je primenjivan za potrebe
izgradnje srpskih pravoslavnih crkava. Zasnovan je na evropskim shvatanjima neovizantijskog
stila i nije imao uzore u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti. Podizanje crkava u ovom stilu trajalo
je do kraja XIX veka za vreme austrofilske politike kralja Milana Obrenovića.15

Posle abdikcije kralja Milana, na presto dolazi kralj Aleksandar Obrenović, a mitropolit
Mihajlo se vraća na čelo crkve 1889. To je značilo izmirenje države i crkve i zbližavanja s
Rusijom. Tada se uspostavljaju snažne veze sa srednjevekovnom prošlošću. Doba Nemanjića
predstavljalo je ideal u crkvenim i političkim programima i formilalo istorističke osnove u
ideologiji srpskog nacionalizma.16

Vladarska ideologija i program Aleksandra istaknut je već prilikom ceremonije

miropomazanja koje je bilo praćeno nizom svečanih ceremonija i povezano sa petstogodišnjice
Kosovske bitke. Tada je posetio Kruševac i Lazaricu. Lazarica je za taj događaj morala biti
renovirana. Taj zadatak je bio poveren M. Valtroviću, A. Bugarskom i D. Živanoviću. Valtrović
koji je posebno proučavao staru srpsku arhitekturu, Lazaricu je svrstao u grupu spomenika sa
Ravanicom, Manasijom, Kalenićem. Definisao je i zajedničke karakteristike arhitekture u
srpsko-vizantijskom stilu. Oblik i osnova krstoobrazni. Krst grade tri petostrane apside. Jedna
oltarska i dve pevnice. Iznad je kube. 17

Takođe, kralj Aleksandar je prilikom posete Lazarici položio i kamen temeljac spomeniku
poginulim srpskim vojnicima. Nakon toga je otišao u Žiču gde je izvršeno svečano
miropomazanje kralja koji je poneo „krunu, skiptar i pataricu novih Nemanjića“, kao i novu

14
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 231. str.
15
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006,
105. str.
16
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, 10.
str.
17
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006,
233. str.
vladarsku insigniju- Orden kneza Lazara, koji je izradio M. Valtrović.18 Otišao je i u Studenicu
gde se poklonio moštima Stefana Prvovenčanog, prvom srpskom krunisanom kralju, koji je
davao legitimitet svim krunisanim kraljevima.19 Tako je država je kroz različite aktivnosti
podstila razvoj vladarske ideologije u crkvenoj umetnosti.

U hrišćanskom svetu bila je istaknuta uloga nacionalnih svetitelja. Prvenstveno se njihov

značaj vezivao za identitet i legitimitet crkvenih organizacija. U okviru bogoslužbene prakse i
ukrašavanja pravoslavnih hramova, vizuelna kultura je tradicionalno zauzimala istaknuto mesto.20

Kralj Aleksandar i kraljica Draga Obrenović su izgradili i opremili kapelu u Novom dvoru
koju je projektovao Aleksandar Bugarski u srpsko-vizantijskom stilu.Ona je bila prilagođena
bogosluženju sa svim neophodnim bogoslužbenim predmetima. Ikone koje su posedovali bile su
namenjene privatnoj poboznosti i vladarskoj ideologiji. Na ikonostasu se nalaze carske dveri, dve
male ikone na stubovima i jedna iznad. Kraljica Draga je poručila od Marka Murata ikonu Sv.
Nikole i ikonu Sv. Luke, zaštitnike porodica Obrenović i Lunjevica. Tu se takođe nalazila i ikona
„Pogreb Hristov“ u zlatnom ramu, kao i slika kralja Milana na odru.21

Kraljevom inicijativom na Dorćolu se podiže crkva posvećena Sv. Simeonu na mestu

porušene crkve Aleksandra Nevskog 1895. Takođe je 13. Februara 1899. obeležena
sedamstogodišnjica smrti Sv. Simeona.22 Njegov kult je bio veoma popularan među vladarima i
činio je važan deo predstavljanja vladarske ideologije. Kao rodonačelnik vladarske dinastije i
tvorac moćne srpske države u srednjem veku, on je i sedam vekova kasnije važi za jednog od
najznačajnijih srpskih vladara čijoj ideologiji tada teže i Obrenovići.

Kralj Aleksandar je program vladarske ideologije proširio proslavom petstogodišnjice

Kosova što je doprinelo kultu kneza Lazara. Kako su Draga i Aleksandar grobu Sv. Simeona
poklonili bogaro izvezen pokrov po nacrtu Stojana Titelbaha, tako je i u čast proslave kulta kneza

18
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 19. str.
19
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 20. str.
20
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, 25.
str.
21
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 21. str.
22
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 21. str.
Lazara izdata medalja sa krunom kneza Lazara na aversu, mačem i prelomljenim skiptarom na
kosovu, dok je na reversu srpski grb nad Ravanicomi natpisom Obnovljena Srbija , po nacrtu M.
Valtrovića.23

Podizanje spomen-hramova kao nacionalnih spomenikau XIX veku je bilo dosta rašireno
po Evropi. Zasnivalo se na povezivanju hrišćanske i nacionalne ideje, sakralizacije nacije i
isticanju svetosti nacionalnih heroja. 24
Na zidnom slikarsvu koje je radio Dušan Obrenović u
spomen-crkvi posvećenoj Nikolaju Rajevskom, ruskom dobrovoljcu koji se borio u srpsko-
turskom ratu 1876, značajno se ogleda vladarska ideologija Aleksandra Obrenovića. Crkva je
podignuta sredstvima Marije Rajevske, a nadzor je vršio episkop niški Nikanor Ružić. Osvećena
je 1903. Osnove je slobodnog grčkog krsta, sa niskim ugaonim tremovima između krakova krsta,
gde je iznad središnjeg dela masivna kupola sa prozorskim otvorima. Fasada je obložena
keramičkim pločicama u vidu mozaika sa naizmeničnim poljima žute i crvene boje. Arhitektonski
je koncipirana u tradicijama ruskog i srpskog crkvenog graditeljstva, kao i fresko dekoracija.
Donje zone crkve su podeljene na severnu i južnu sreanu. Na severnoj je istaknuta ruska
ideologija, a na južnoj srpska. Prikazani su ključni događaji nacionalnih istorija među kojima su:
pokrštavanje Pusa, krunisanje stefana Prvovenčanog na severnom i južnom zidu naosa. Na
zapadnom zidu severno je Aleksandar Nevski, a južno sveti knez Lazar.25

Povezivanje spomenika i crkava u srpskoj kulturi i vladarskoj ideologiji imao je

dvostruku osnovu. U narodnoj svesti, nastaloj pod vekovnom okupacijom Turaka, stare crkve su
predstavljale spomenike stare slave. Zato je hram bio nosilac sećanja na slavne epohe, heroje. Na
podizanje ovih spomen-crkava uticala su verska shvatanja, a ovakva praksa je poznata još iz
vremena kneza Miloša.26

1903. kada su ubijeni kralj Aleksandar i kraljica Draga, vojska je izvršila državni udar i
proglasila Petra Karađorđevića za kralja. On je bio Karađorđev unuk, sin Perside i Aleksandra

23
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 23. str.
24
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006,
284-285. str.
25
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 23. str.
26
N. Makuljević, Umetnost i nacionalne idejeu XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006,
285. str.
Karađorđevića. Srbija je tada bila podvrgnuta sankcijama, a legitimitet vladara bio je osporavan.
Zato je kralj Petar morao da insistira na legitimitetu sopstvene vlasti i da preuzme elemente
vladarske ideologije prethodnih vladara.27

Kralj Petar je bio upoznat sa propagandom predstavljanja Karađorđevića i mogao je lično

uticati na izgradnju vizuelnog identiteta u sakralnim i profanim objektima. On je javno iskazao
svoja verska uverenja i bio odani vernik srpske pravoslavne crkve. Ideološke osnove legitimiteta
kralja su iskazane već prilikom krunisanja i miropomazanja. Krunisanje se odigralo po ugledu na
ruske, rumunske i engleske dvorove. Valtrović je tom prilikom naručio dva prestola, veoma
važno je bilo i odelo vladara, kao i kruna koja je napravljena u Parizu identična kao na
litografisanim slikama Cara Dušana. Krunisanje je obavljeno 21. Septembra 1904. u Sabornoj
crkvi. Miropomazanje je obavljeno u Žiči, a izvršio ga je mitropolit Dimitrije. Za dekorisanje
Žiče sačuvana je ideja Milisava Markovića. On je predložio da se zidovi oblože platnom na kom
bi on naslikao u prirodnoj veličinisvih sedam krunisanih kraljeva, sa ornamentikom u stilu starog
slikarstva manastira Žiče.28

Istorija državne misli, kulture i civilizacijskih tekovina srpskog naroda nigde nije
zastupljena tako pregledeno i na jednom mestu kao što je to Zadužbina Kralja Petra I na Oplencu.
Ovaj spomenički kompleks od neprocenjive vrednosti i izuzetnog značaja za zemlju nije samo
svedočanstvo života i stvaranja jednog vladara, ili dinsatije iz koje on potiče, već je podstenik
velike prošlosti srpskog naroda, njegove ukupne baštine, materijalnog i duhovnog bogatstva,
privrednih tekovina i znaja. Mesto za podizanje porodične zadužbine već je bilo predodređeno
mestom groba osnivača dinastija Karađorđa Petrovića kao i crkva koju je prethodno podigao
Karađorđe. Knez Aleksandar je ovoj crkvi u Topoli priložio ikonostas Dimitrija Avramovića.
Potrebu za brzim podizanjem mauzoleja na Oplencu pratila je velika politička nestabilnost. Želja
naručioca je bila da se ispod crkve formira kripta u koju bi se smestili preminuli članovi dinastije.
stilski izgled je takođe obeležavao samosvojnost srpske državnosti monumentalnošću i srpsko-
vizantijskim stilom. Temelji crkve su postavljeni prema planu drugoplasiranog na konkursu za
ovaj mauzolej-Vladimira Popovića. Ipak kralj se 1909. opredeljuje za projekat prikladniji

27
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 23. str.
28
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 24-25. str.
ovakvom tipu crkve, Kosti Jovanoviću. Crkva je posvećena Sv. Đorđu. Petokupolna građevina
postavljena na visokom soklu od mermera. Završena je i osvećena 24. septembra 1912. godine,
na dan Stefana Prvovenčanog, i tako je i na ovaj način povezan prvi krunisani kralj sa idejom
dinastičke grobnice i državnom i kraljevskom ideologijom Karađorđevića.29

Paja Jovanović je napravio niz skica za zidno slikarstvo između 1906. i 1912. Koje se
danas nalaze u Sabornoj crkvi Sremskih Karlovaca. Kompozicije koje su sačuvane ukazuju na
veliki uticaj nacionalne tematike koja je zajedno sa verskom idejom poslužile u formulisanju
vladarskog ideološkog programa. Sačuvane su kompozicije: Spaljivanje moštiju Sv. Save, Sv.
Sava miri braću, Sv. Sava kruniše Stefana Prvovenčanog, Beseda na gori, Mojsije priprema
tablice zakona, Kralj Milutin, Stefan Prvovenčani, Danilo arhiepiskop srpski, David, Sv. Sava i
Stefan Dečanski. Ovde je jasno iskazan kult Stefana Prvovenčanog koji je predstavljen i na
vladarskim tronovima. Njegovo krunisanje je takođe prikazano na kivotu koji je knjeginja
Persida poklonila moštima svetog kralja. Ovde je centar legitimiteta vlasti iskazan u
Karađorđevom liku koji je bio prikazan na vladarskom tronu u Oplencu. Njegova vizuelna
predstava nam pored crkvene ideologije govori o tome da je politički legitimitet ipak u prednosti.

Projektovanjem ovakve monumentalne crkve vide se nova shvatanja u srpsko-

vizantijskom stilu. To je podrazumevalo odstupanje od dotadašnje prakse imitacija srpskih
srednjovekovnih crkava. Dolazi do proširenja ovih srednjovekovnih uzora i komplikovanja
arhitektonskih elemenata što je rezultiralo uspešnom primenom srednjovekovnog arhitektonskog
repertoara u sklopu savremene crkvene građevine. Primeri ovakve gradnje mogu se videti i u
crkvama u Lapovu i u Mladenovcu.30

Arhitektura i program slikarstva u XIX veku su značajno zavisili od vladarske ideologije.

Vladari kao glavni patroni, naručioci, bili su najveći finansijeri crkava i samim tim uticali na
vizuelni identitet sakralnih prostora. Državna kulturna politika imala je širok raspon kretanja i
delovanja. U zavisnosti od političkih okolnosti i političke ideologije vladara razvijala se i
vizuelna umetnost tog doba. Tim putevima se kretala i stvarala umetnost kakvu danas poznajemo,
koja predstavlja veliko kulturno, nacionalno blago.

29
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 25-26. str.
30
N. Makuljević, Crkvena umetnost Kraljevine Srbije (1882-1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007, 261. str.
Literatura:
1. B. Vujović, Umetnost obnovljene Srbije (1791-1848),
Prosveta: Republički zavod za zaštitu kulture, Beograd,
1986.
2. N. Makuljević, Umetnost i nacionalne ideje u XIX veku,
Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.
3. N. Makuljević, Crkvena umetnost u Kraljevini Srbiji ( 1882-
1914), Filozofski fakultet: Katedra za istoriju umetnosti
novog veka, Beograd, 2007.