Nevenka JEFTIĆ 1 UDK: 327(497)

Biblid 0025-8555,59(2007)
Vol. LIX, br. 2-3, pp. 308-321
Izvorni naučni rad
Septembar 2007.

GEOPOLITIKA CRNOMORSKOG REGIONA

ABSTRACT
The author describes historical and contemporary geopolitical positiion of
the Black Sea region. Up to the present times the primary significance of the
region has lain in its trade routes and other transit communications that
connect Europe, the Middle East and Asia. Having such geografic position the
region has been an interest sphere of great powers and regional states and
conquerors. Today most of states of the Black Sea region are economically
poor, have unstable political systems and burdened with constant and potential
explosive problems.
Key words: geopolicy of the Black Sea region, historical frameworks,
geopolitical player states, geopolitical pole states, Euroasian region, Serbia.
Ključne reči: geopolitika Crnomorskog regiona, istorijski okviri, države
geopolitički igrači, države geopolitički stožeri, Evroazijski region, Srbija.

UVOD
rnomorski region geografski je smešten u prostor Evroazije. U

C crnomorske države, po geografskom položaju, ubrajaju se one koje

imaju direktan teritorijalni izlaz na obale Crnog mora: Bugarska,
Rumunija, Ukrajina, Rusija, Gruzija i Turska. U regionalne države
crnomorskog regiona ubrajaju se i države koje su povezane sa Crnim morem
vodenim tokovima reka i mora kao što su Grčka i Srbija. Preko istočnih
srpskih suseda, Rumunije i Bugarske, koji geografski (teritorijalno) izlaze na

1 Dr Nevenka Jeftić, naučni saradnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu,

Beograd.

308
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

Crno more i reke Dunav, koja protiće kroz sve tri države i uliva se u Crno
more, Srbija je povezana sa Crnim morem i njegovim regionom.
Crnomorski region za Srbiju kroz istoriju i danas predstavlja geopolitički,
ekonomski i bezbednosno važan region. Preko Srbije prolaze trgovinski
transferi (legalni i ilegalni) evropskog i svetskog značaja kao i vojni putevi
koji povezuju prostor Evroazije.
Geopolitika je novoformirana naučna disciplina. Ruski istraživač i filozof
Aleksandar Dugin kratko je definiše: „geopolitika je nauka o sučeljavanju
civilizacija... disciplina koja razmatra istorijsku, stratešku, geografsku i
planetarnu realnost sa tačke gledišta sučeljavanja dveju tipova civilizacije –
civilizacije Kopna i civilizacije Mora.”2
Poznavanje geopolitike omogućava jasnije sagledavanje regionalnih i
svetskih odnosa, njihovih učesnika i kreatora kao i uočavanje elemenata na
osnovu čega se gradi strategija i taktika spoljne politike jedne države.3 Ovde se
susreću interesi velikih svetskih sila, regionalnih sila i nejakih država koje
egzistiraju u određenom geopolitičkom prostoru. Bezbednost, regionalna i
svetska sigurnost, isprepletane su, a u njima dešavanja i sigurnost Crnomorskog
regiona su značajni. Posebno kad se ima u vidu proizvodnja, trgovina i transfer
nafte iz Kaspijskog bazena kroz crnomorski koridor. Pitanje bezbednosti
regiona od terorizma i njegov regionalno geografski položaj u odnosu na
teritorijalne lokacije terorista od vremena napada Al Kaide na Svetski trgovinski
centar u Njujorku postaje od prvostepene važnosti za sve države sveta. Od 11.

2 Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knjiga 2, Ekopres, Zrenjanin, 2004, str. 181.
Sledeće termine i sinonime A. Dugin je dao u poglavlju: „Glosar. Osnovni pojmovi i
termini geopolitike“, str. 379–392.: „’More’ je termin koji se označava i kao
’talasokratija’...grč. ’vlast putem mora’ ili ’pomorska moć’. Obeležje država i nacija u
kojima moreplovstvo ima prevlast... Sinonimi: zemlja, kopmo i ’telukratija’ označavaju
grčko poreklo ’vlast putem zemlje’ ili ’kopnena moć’. Obeležje velikih država sa
očiglednom kopnenom geopolitičkom orijentacijom.“
3 Profesor Konstantin Hlihor, autor nedavno objavljene knjige o geopolitici, podseća da
studije i teoretske preokupacije za uticaj geografske sredine na politike država nisu starijeg
veka jer je i sam naziv „geopolitika” prvi put korišćen pri kraju 19. veka. Kao objektivna
pojava u sferi međunarodnih odnosa geopolitika se, po oceni Hlihora, ispoljila kada je jedna
država imala snagu i sposobnost da nametne suverenitet ili kontrolu nad drugom teritorijom
nad kojom se ona nije formirala kao samostalni politički entitet. O razvoju i značaju
geopolitike Konstantin Hlihor kaže: „Geopolitika je bila moda, vektor koji je opravdavao
spoljne politike velikih evropskih diplomatija, ona je u jedno vreme je nestala da bi se
danas ponovo pojavila.” http://193.231.72.51/index.php? lmb=10&art=11968http://
193.231.72.51/index.php?lmb=10&art=11968 Internet, 04. 09. 2006.

309
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

septembra 2001. godine svetski i regionalni akteri postali su svesni da strahote

prošlosti „fanatična vera, nepogrešivi lideri, ropstvo i masakri, iskorenjivanje
čitavih populacija, surovost i varvarizam” nisu nestali.4

GEOPOLITIČKA ISTORIJSKA POZADINA

CRNOMORSKOG REGIONA
Crno more pripada Sredozemnom morskom sistemu i predstavlja njegov
najistočniji deo. Crno more (latinski naziv: Pontus Euximus) sa ukupnom
površinom od 453.000 kvadratna kilometra, prostire se na dva kontinenta:
Evropu i Aziju, povezan je sa dva mora: na zapadu sa Mramornim morem
putem Bosforskog moreuza, i Azovskim morem kroz Krečka vrata. Ime potiče
od slabe prozirnosti vode mora.5
Evropska civilizacija, koja podrazumeva organizovan gradski život i
upotrebu pisma, nastala je oko 3.500 godina pre nove ere u Mesopotamiji i
Egiptu6 i nešto kasnije u Elemu. Danas su to prostori Egipta, Bliskog istoka,
Iraka, Irana.7 Antički Crnomorski region utemeljio je trgovačke pomorske,
rečne i kopnene puteve između Evrope, Orijenta i Azije koji do danas
predstavljaju glavnu karakteristiku ove oblasti. Putevi su predstavljali i danas
predstavljaju važnu evroazijsku komunikaciju. Naseljenost na obalama
antičkog Crnog mora je bila ređa i slabije razvijena u odnosu na antičku
Mesopotamiju, Persiju ili Siriju. Iz crnomorskih šuma i planina spuštalo se
primitivno i gladno stanovništvo u južnije, bogatije i plodonosnije zemlje.
Indoevropski narodi dolazili su iz područja Kavkaza, kretali se duž severnih
obala Crnog mora i Dunavom stizali do evropskih područja stvarajući lanac

4 Hans Kohn: The Twentieth Century, str. 53; iz knjige: Zbignjev Bžežinski, Velika šahovska
tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001, str. 198.
5 Slaba providnost i tamna boja vode Crnog mora „uslovljena je golemim količinama
suspendiranih čestica koje rijeke donose ulivajući se u more.” Enciklopedija
leksikografskog zavoda, br. 1, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1966, str. 663.
6 Kineska civilizacija nastala je ranije i razvijala se odvojeno od evropskih i bliskoistočnih
antičkih civilizacija, geografski razdvojena i nepremošćena prašumama Jugoistočne Azije i
Himalajima.
7 Za oslikavanje istorijske pozadine geopolitičkog razvoja Crnomorskog regiona korišćena je
sledeća literatura: Stanoje Stanojević: Istorija srpskog naroda, Mono&Manana press, 2000;
The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva založba, Ljubljana – Zagreb, 1987; Stevan
Pavlović: Istorija Balkana, Clio, Beograd, 2004; Internet: www.hyperhistory.com/
online_n2/History_n2/a.html, 11. 10. 2006; Fransis Dvornik: Sloveni u evropskojistoriji i
civilizaciji, Clio, Beograd, 2001.

310
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

srodnih jezika od Evrope do Indije. Teritorijalna celovitost indoevropskog

govornog područja bila je povremeno prekidana najezdama i osvajanjima
mongolskih, nomadskih naroda Huna, Avara i Hazara, koji su govorili drugim
jezicima, da bi Turci-Seldžuci, svojim jezikom, zauvek prekinuli jezičku
teritorijalnu vezu između Evrope i Indije. Atičkim trgovačkim putevima iz
Sredozemlja preko Bliskog istoka za Aziju služili su se Grci, Feničani i Arapi.
Hiljadu godina pre nove ere Grci su bili kolonizatori Crnomorskog regiona, a
religija je bila politeistička. Tridesetih godina pre nove ere Rimsko carstvo
zauzima teritorije oko Crnog mora, a istovremeno javlja se monoteistička
religija – hrišćanstvo – vesnik i nosilac osnovnih principa i vrednosti
savremene evropske civilizacije („civilizacije Zapada”).
Peti vek nove ere ponovo postaje poprište prodora novih naroda, kultura i
religija. Sa severne strane nadolaze Sloveni sa neslovenskim narodima kao što
su Avari i Bugari. Avari su nadirali u ratnim pohodima prema hrišćanskoj
Evropi. Južni Sloveni, koji su pretežno bili ratari i stočari naseljavaju balkansko
poluostrvo i severozapadne obale Crnog mora. Činila su ih veća plemena kao što
su: vlaški Sloveni, Srbi, Bugari i manja plemena: Draguviti, Sagudati, Strumljani
i dr. U 9. veku oformili su svoje države kao što su Bugarska na obali Crnog mora
i Raška, zapadno od Bugarske, a u 10. veku formira se velika makedonska
Samuilova država koja izlazi na deo obale Crnog mora. Sa istoka približavaju se
Turci-Osmanlije zauzimajući prostore antičke Grčke i noseći sa sobom islamsku
civilizaciju. Neki istoričari smatraju da je posle smrti Muhameda, 632. godine
„islam bio neuporedivo najdinamičnija svjetska civilizacija, pravi nasljednik
stare Grčke”.8 Od 950. do 1150. godine skoro ceo Crnomorski region bio je pod
Vizantijom sem severnih delova gde se formiralo rusko carstvo sa kozačkim
plemenima a severoistočni deo pripadao je mongolskim državama. Od 11. veka
iz Azije nadiru nomadska plemena Turaka-Seldžuka da bi se 1517. godine
pojavila nova dinastija Osmanlija u jugoistočnoj Evropi i na obalama Crnog
mora. U 16. veku celo crnomorsko područje bilo je pod vlašću
turskoosmanlijskog carstva: bilo kao deo državne teritorije ili vazalnih područja
na severu. U tom periodu glavni grad osmanlijske države, Carigrad, ubrajao se
u velike gradove sa preko 100.000 stanovnika kao što su Pariz, Milano, Venecija,
Napulj. Ovi gradovi bili su povezani trgovačkim poslovima i putevima koji su
važili za jedine međunarodne komunikacije pre otkrića novih kontinenata i
uspostavljanja novih, planetarnih puteva, poslovanja i upošte komunikacija. U
regionu Crnog mora i dalje su funkcionisali evroazijski pomorski i kopneni

8 The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva založba, Ljubljana-Zagreb, 1987, str. 97.

311
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

putevi. Do 19. veka obale Crnog mora su bile većinskim delom pod turskom
vlašću a na severu delimično su ih zauzimali Tatari. Sve do 19. veka osmanlisko
carstvo bilo je organizovanije u državnom smislu od evropskih država.
Industrijska revolucija povukla Zapad u savremenu industrijsku civilizaciju koja
će je učiniti dominantnijom u odnosu na ostale civilizacije i kulture.
U 19. veku dobijaju se geopolitičke konture današnjeg crnomorskog
područja sa državama: Rusija, Turska, Bugarska i Rumunija. Evroazijski
kopneni i pomorski putevi koji tuda prolaze i dalje imaju međunarodnu i
međukontinentalnu važnost. Ove geopolitičke osobine od antike do danas
zadržavaju strateške pozicije i važnost, a otkriće i upotreba nafte i gasa u 20.
veku dodaju nove važne komunikacijske uloge crnomorskom regionu.
Dvadeseti vek karakteriše oblikovanje globalne civilizacije.9 Od Drugog
svetskog rata pa do devedesetih godina 20. veka crnomorski region bio je
politički podeljen između zemalja Varšavskog pakta sa vodećim Sovjetskim
Savezom na severu i na jugu sa zemljama NATO saveza, Grčkom i Turskom,
koje su sledile politiku EU (prvobitno EEZ). Istovremeno bio je i dalje
evroazijski most kulturnih, privrednih, trgovačkih i saobraćajnih puteva.
Ovome treba da tuda prolaze (i planiraju se) tranzitne trase gasa i nafte sa
Bliskog istoka i Rusije prema Evropi.
Bagdadski pakt osniva se 1955. kao prva crnomorska regionalna
organizacija koja 1959. godine prerasta u CENTO pakt (Central Treaty
Organization – CENTO) (osnivački naziv je Srednjoistočna ugovorna
organizacija (Middle East Treaty Organization – METO). Osnivači su Irak,
Turska, Pakistan i Iran, a prihvatili su ga Velika Britanija i SAD.
Osnovan je posle NATO saveza (North Atlantic Treaty Organization -
NATO) okupljajući nacionalne države u putem multi saradnje sa ciljem
ostvarivanja bezbednosti članica. Sedište organizacije bilo je u Bagdadu – Irak.
Bilo je tumačenja da je Pakt predstavljao težnju Velike Britanije da povrati svoj
uticaj na Srednjem istoku koji je bio donekle izgubljen sa sticanjem indijske
nezavisnosti. Pakt je proizvod bipolarne hladnoratovske podele posle Drugog

9 Istoričari nisu usaglašeni koji je to prelomni trenutak u potiskivanju evropske civilizacije

globalnom civilizacijom. Da li je to 1917. godina kada se Sjedinjene Američke Države
uključuju u Prvi svetski rat i evropski rat pretvaraju u svetski rat. (History of the 20th
Century, Introduction by Alan Bullok, izd. Phoebus Publishing Company / Publishing
Ltd. 1976, pp. 94–103.), ili 1945. po završetku Drugog svetskog rata kada se
konfrontiraju dve svetske velesile SSSR i SAD dajući bipolarni pečat svetskoj politici, ili
1947. godina indijske nezavisnosti, ili 1949. godina kineske revolucije, kada se pojavljuju
novi centri svetske moći.

312
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

svetskog rata sa trajanjem u periodu od 1955–1979. godine. Geopolitički je bio

postavljen na tvrdoj državnoj liniji SSSR-a i Varšavskog pakta. U tom periodu
SAD su imale komunikacione i elektronsko-obaveštajne lokacije u Iranu što im
je omogućavalo da obavljaju špijunske letove sa U-2 nad teritorijom Sovjetskog
saveza. Velika Britanija imala je pristup kapacitetima u Pakistanu i Iraku. Pored
CENTO pakta SAD su ostvarile svoje stalno prisustvo u turskim bazama pod
pokroviteljstvom NATO-a. Sama organizacija imala je slab uticaj unutar samog
Saveza. To je pokazano u toku arapsko – izraelskog i pakistansko – indijskog
konflikta 60-tih godina 20. veka. Pakt je naročito oslabljen sa turskom
intervencijom na Kipru 1979. godine. Smatra se da je prestao da postoji 1990.
godine sa iranskom revolucijom. Njegova preventivna uloga od širenja uticaja
Sovjetskog Saveza bila je, takođe, slaba naročito posle uspostavljanja bliskih
vojnih i političkih odnosa SSSR sa Egiptom, Sirijom, Irakom, Jemenom,
Somalijom i Libijom od 1970. godine. SAD i Velika Britanija nastavile su svoja
prisustva u regionu sa uspostavljanjem bilateralnih ugovora sa zemljama regina.
U 20. veku dolazi do drastičnog raslojavanja bogatih i siromašnih u svetu
i to raslojavanje zahvata i Crnomorski region koji se smešta na donju granicu
srednje bogatih odnosno graniči se sa standardom siromašnih. Na primer:
krajem 70-ih i početkom 80-ih godina 20. veka zemlje Varšavskog pakta imale
su nacionalni dohodak po glavi stanovnika od 2501–6000 $, Turska od
1001–2500 $ u odnosu na najsiromašnije ispod 300$ i najbogatije preko
10.000 $. Istovremeno zemlje Crnomorskog regiona imale su dugovanja
prema inostranstvu od 5–20 milijardi $.
Druga polovina 20. veka donosi velike promene koje se dešavaju i u
zemljama Crnomorskog regiona. Mihajlo Gorbačov u SSSR pokreće
proces „glasnosti i perestrojke” koji će dovesti do pojave novih nezavisnih
država, nestajanje SSSR i Varšavskog pakta. U Crnomorskom regionu
Rumunija i Bugarska menjaju državne i političke sisteme i približavaju se
EU, Ukrajina i Gruzija se osamostaljuju, novonastala Ruska Federacija ima
teritorijalno dosta umanjen izlaz na Crno more. Kod nas se istovremeno
dešava raspad SFRJugoslavije koji traje sve do 2006. godine kada Srbija
postaje samostalna država.

CRNOMORSKI REGION I EVROAZIJSKI PROSTOR

Kroz istoriju ljudske civilizacije Crnomorski region imao je regionalan
geopolitički i privredni značaj (uglavnom kroz njega vodili su osvajački i
trgovački putevi između Evrope i Azije). Svetski značaj dobija sa vremenom

313
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

globalizacije politike, privrede, finansija, saobraćaja i sl. Konkretnije, kada

moćne države sa raznih kontinenata počnu da utiću na oblikovanje svetske
scene u 20. veku. Veliki preokreti se dešavaju sa angažovanjem SAD u
svetskim razmerama i stvaranje velikih azijskih nezavisnih država sa svetskim
i regionalnim uticajima kao što su Kina i Indija.
Elementi koji danas određuju značaj Crnomorskog regiona su:
– geografski položaj između dva kontinenta Evrope i Azije,
– povezuje geopolitički „tradicionalni Balkan”10 sa „Evroazijskim
Balkanom“,11
– geografska struktura regiona: slivovi velikih reka (Dunav), deo
Sredozemnog mora, povoljno kopneno zemljište za transportne
saobraćajnice, pogodna geoklima, povezanost sa svetski značajnim
prirodnim bogatstvima i izvorima prirodne energije (naftom i gasom),
– povoljan vojni geostrateški položaj između dva kontinenta i u blizini
velikih sila Rusije, Kine, Indije,
– predstavlja granicu uticajnih zona svetskih sila (Rusija, SAD, EU, Velika
Britanija, Kina),
– kroz Crnomorski region prolaze ideološke i religijske granične uticajne
zone, kao što je hrišćanstvo (unutar hrišćanskog sveta povezano je
pravoslavlje i katolicizam) i islam, a u 20. veku socijalizam i kapitalizam.
Prihvatajući da je geopolitika i danas važan element moći ravnopravno sa
novim činiocima kao što su tehnologija, komunikacije i informatika što danas
zajedno daju značaj Crnomorskom regionu u regionalnim i svetskim okvirima.
Analize Zbignjeva Bžežinskog su značajne jer posmatraju svetsku
političku scenu sa pozicija i interesa SAD.12 Prateći njegove analize sa ove
vremenske distance, oko 10 godina posle, dobijamo potvrde o strategiji i
taktikama američke spoljne politike i njenim međunarodnim interesima
kao i njeno viđelje interesa drugih međunarodnih aktera. Crnomorski

10 Zemlje tradicionalnog Balkana su: Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora,
Makedonija (bivše republike SFRJ), Bugarska, Grčka, Albanija, Turska. Neki ubrajaju
i Rumuniju i Sloveniju.
11 Zemlje Evroazijskog Balkana su: Avganistan, bivše republike SSSR-a: Azarbejdžan,
Gruzija, Jermenija, Kazahstan, Kirgistan, Tadžikistan, Turkmenija, Uzbekistan, i Rusija
12 U daljim istraživanjima je neophodno posmatrati interese i ostalih svetskih sila: Rusije,
Kine, EU, kako bi se dobila realnija slika prirode i značaja Crnomorskog regiona, vrste
uticaja i mogućnosti realnih moći nad njim i u njemu. Tek sa takvim potpunim
sagledavanjem Srbija može da odredi svoje interese i mogućnosti.

314
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

region smešten je u Evroazijski region13 i nije specificiran kao region.

Evroazijski region obuhvata dva kontinenta: Evropu i Aziju kao i granična
područja Afrike, sastoji se iz četiri prostora: srednjeg (kao najvećeg),
zapadnog, južnog i istočnog.
Crnomorski region smešten je u trouglu zapadnog, južnog i srednjeg
prostora Evroazije.14 Krajem 20. veka dešavale su se političke promene
svetskih razmera: sa nestankom Sovjetskog Saveza nestaje postojeća
ravnoteža velikih sila u korist Sjedinjenih Država. Iako su se promenile
slike moći u svetu Evroazija ostaje i dalje sa nepromenjenim geopolitičkim
značajem. Evropa, s jedne strane Crnomorskog regiona, poseduje snažnu
političku, vojnu, finansijsku i ekonomsku moć, a Azija, s druge strane,
pokazuje rast ekonomske i političke vitalnosti i na putu je da stekne udela
u polugama svetske moći. Celom evroazijskom regionu Bžežinski daje
atribut „svetski primat” u geostrategijskoj bici nazvanoj „strategijski
menadžment geopolitičkih interesa”.15 Za strategiju SAD u Evroazijskom
regionu važno je identifikovati „geostrateški dinamične evroazijske
države” i „geopolitičke kritične evroazijske države – geopolitičke

13 Kratka definicija pojma: „Euroazija je naziv za veliku kopnenu zemljanu masu na kojoj se
nalaze kontinenti Europa i Azija. Zemljopisno, Euroazija se može smatrati za kontinent.
Podjela na Europu i Aziju potječe od starih HYPERLINK “http://sh.wikipedia.
org/wiki/Gr%C4%8Dka” \o „Grčka”. Kroz povijest, granica Europe i Azije se postavljala
na različitim mjestima, no danas se smatra da ide niz planinsko gorjeUral, rijeku Ural i
Kavkaz.Izraz Eurazija je najviše u uporabi u Rusiji počev od vremena Sovjetskog saveza,
jer se Rusija ne smatra ni posve europskom, a ni azijskom zemljom.”, Internet:
http://sh.wikipedia.org/wiki/Eurazija, 28. 10. 2006.
14 Nije na odmet podsetiti kako Bžežinski tumači prelamanje svetskih i regionalnih interesa
u Evroaziji, pa time i u predelu Crnog mora: „Ova ogromna čudno oblikovana šahovska
tabla – koja se proteže od Lisabona do Vladivostoka – predstavlja prostor za „igru”.
Ukoliko bi se srednji prostor mogao više približiti razvojnoj orbiti Zapada (gde preteže
Amerika), ukoliko južni region ne bi potpao pod dominaciju samo jedne sile i ukoliko se
Istok ne bi ujedinio na način koji bi to zahtevao izbacivanje Amerike iz njenih pomorskih
baza, onda bi se moglo reći da će Amerika dominirati. Ali ukoliko bi srednji region odbacio
Zapad i postao jedinstveni entitet i/ili uspeo da podvede pod kontrolu Jug ili uspeo da
formira savez sa velikim istočnim igračem, onda bi bio dramatično ugrožen američki
primat u Evroaziji. Isto bi se desilo i ukoliko bi se na neki način ujedinila dva istočna
igrača. Konačno, bilo kakvo izbacivanje Amerike od strane Zapadnih partnera iz njenog
sedišta na zapadnoj periferiji značilo bi automatski kraj američkog učešća u igri na
evroazijskoj šahovskoj tabli, iako bi to verovatno značilo i eventualno potčinjavanje
zapadne periferije oživljenom igraču sa srednjeg prostora.” Zbignjev Bžežinski, Velika
šahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001.
15 Ibid., str. 7.

315
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

katalitičke države” kao i „formulisanje politike protivteže, kooptiranja i

kontrolisanja” evroazijskih država.16
U određivanju strateške politike uvedeni su termini: geostrateški igrači i
geostrateški stožeri.17 Krajem 90-ih Bžežinski identifikuje Francusku,
Nemačku, Rusiju, Kinu i Indija kao „glavne i aktivne igrače” u oblasti
Evroazije, sa smanjenim uticajem slede Velika Britanija, Japan i Indonezija.
Geostrateški stožeri su: Ukrajina, Azarbejdžan, Južna Koreja, Turska i Iran.
Turska i Iran pored uloge geostrateških stožera imaju i ulogu ograničenih
geostrateških igrača.
Kao što vidimo ovde se pojavljuju države crnomorskog regiona kao
aktivni igrač – Rusija, a kao stožeri: Ukrajina i Turska. To ukazuje da su
Rusija, Ukrajina i Turska zemlje sa velikim uticajem i mogućnostima da utiču
na regionalne odnose u oblasti Crnog mora.
Rusija i posle raspada Sovjetskog Saveza, niz godina nekonsolidovana i
osiromašena, kontinuirano je nastavila da ima ulogu svetskog geostrateškog
igrača i stožera sa kojim nije prestalo da se računa u određivanju globalne
politike. Isti je slučaj i kad govorimo o njenim regionalnim uticajima. Što se
tiče Crnomorskog regiona njene uloge su bile oslabljene da bi poslednjih
godina počela da gradi uticaje na regionalnu i svetsku politiku, posebno posle
susreta Putina i Buša i ulaska u Svetsku trgovinsku organizaciju 2006. godine,

16 Ibid., str. 40-42. „Ukratko, evroazijska strategija, za Sjedinjene države, pretpostavlja

svrhovito angažovanje oko geostrateški dinamičnih država i brižljivo postupanje sa
geopolitički katalitičkim državama, kako bi se sačuvao dvostruki američki interes i
kratkoročni za održavanje Ameriike kao jedine globalne sile i dugoročni, za rast
institucionalizacije globalne saradnje. Da to izrazimo terminologijom koja podseća na
brutalnija vremena antičkih imperija – osnovna tri imperativa imperijalne geostrategije
su sprečavati zavere i sačuvati bezbednosnu zavisnost među vazalima, održavati zavisne
teritorije pokornim i zaštićenim i paziti da se varvari ne udruže.“, str. 41-42.
17 „Aktivni geostrateški igrači su one države koje imaju sposobnost i nacionalne snage da
svoju moć i uticaj sprovedu i van svojih granica kako bi promenili... postojeće
geopolitičko stanje stvari. Oni imaju potencijal i/ili predispozicije za geopolitičko brzo
manevrisanje. Iz nekog razloga – zbog nacionalne veličine, ideoloških razloga,
religioznog mesionalizma ili ekonomskog ekspanzionizma – pojedine države zaista
pokušavaju da postignu regionalnu dominaciju ili globalni položaj... Geostrateški
stožeri su one države čiji značaj se ne izvodi iz njihove moći i motivacije već pre iz
njihovog osetljivog položaja i zbog toga što njihovo potencijalno ranjivo stanje može
izazvati posledice na ponašanje geostrateških igrača. Najčešće se geopolitički stožeri
određuju na osnovu geografije, koja im u pojedinim slučajevima daje posebnu ulogu ili
zbog omogućavanja pristupa u važnim oblastima ili zbog odbijanja pristupa resursima
značajnim igračima.”, isto, str. 42.

316
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

kao i ostvarivanja saradnje sa Ukrajinom (posle osamostaljivanja Ukrajine

odnosi su često bili roviti čak do neprijateljstva). O Rusiji se uvek govorilo da
i ako oslabi zbog unutrašnjih destruktivnih dešavanja ona uspeva da se
stabilizuje i vrati svoje moći i uticaje. „U svakom slučaju, Rusija nesumljivo
ostaje igrač, iako je izgubila neke svoje ‘figure’, kao i deo ključnog prostora
na šahovskoj tabli Evroazije.”18
Ukrajina za sada ima ulogu geostrateškog stožera u Crnomorskom i šire
Evroazijskom regionu. Njena veličina, geografski položaj i izlazak na Crno
more, broj stanovnika (52 miliona), sa velikim resursima i sa mogućnošću
spoljnog uticaja na unutrašnji politički sistem dali su joj ulogu regionalnog
stožera. Odnosno od njenog stepena bliskosti saradnje sa Rusijom zavisi da
li će Rusija povratiti svoj evropski uticaj kao jedna od glavnih evropskih
sila ili će biti samo azijska sila. Rusija je zajedno sa Ukrajinom spajala
Evropu i Aziju. Nezavisna politika Ukrajine od Ruskog uticaja postavlja je
kao jednog samostalnog geopolitičkog stožera na istočnoj granici
objedinjene Evrope.
Turska predstavlja regionalnog i igrača i stožera u crnomorskom regionu
iz sledećih razloga: geografski ima izlaz na Jonsko more i Crno more, odnosno
predstavlja graničara za ulazak iz mediteranskog dela u Crno more; oslonac je
NATO-a u Crnomorskom i Evroazijskom regionu; kao protuteža
fundamentalizmu prekida fundamentalističko-islamsku nit „zelene
transferzale”; njena unutrašnja stabilnost utiče i na stabilnost Balkana; ima
uticaja na region Kavkaza sa čim mora računati Rusija.
Strateški interesi Amerike, po Bžežinskom, proizilaze iz tvrdnje da je ona
danas jedina globalna sila kojoj se nameću dva generalna cilja njene spoljne
politike: „da se perpetuira američka dominantna pozicija u periodu od bar
jedne generacije ili radije još duže; i da se stvori geopolitički okvir koji može
apsorbovati neizbežne šokove i pritiske društveno-političkih promena,
uključujući ih istovremeno u geopolitičko središte zajedničke odgovornosti za
mirotvorno globalno upravljanje.”19 Ovako postavljeni ciljevi jedne od
svetskih sila predstavljaju i njeno određenje prema regionima, odnosno prema
Crnomorskom regionu.
Ova opšta opredeljenja spoljne politike, odnosno spoljnopolitičke
strategije Sjedinjenih Američkih Dražava, prema Crnomorskom regionu
nekoliko godina kasnije (2006) razrađuju američki istraživači Ariel Cohen

18 Ibid., str. 45.

19 Ibid., str. 200.

317
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

i Conway Irvin.20 Njihova istraživanja potvrđuju da je region Crnog mora

u interesnoj sferi SAD i da svoje interese moraju ostvarivati i zaštiti u
oblastima: „energije, vojne bezbednosti, terorističkih izazova, trgovine
drogom, oružjem i ljudima...”21 Region Crnog mora sagledan je kao
teritorija na kojoj se preklapaju civilizacije, većinski egzistiraju nestabilne,
srednje i nerazvijene države, intrigantan za ostvarivanje interesa država
Evrope - Azije i Amerike, sa hiljadugodišnjim trgovačkim putevima (u
savremeno doba i energetskim trasama) između Azije i Evrope. Infiltriranje
SAD u Crnomorski region sa sagrađenim multilateralnim pozicijama
omogućava da se izgradi teritorijalni ulaz u Centralnu Aziju i sa boljih
pozicija utiče na reševanje azijskih problema.
Cohen i Irvin smatraju da angažovanje SAD u Crnomorskom regionu treba
da ostvaruje:
– koordinaciju saradnje sa Evropskom unijom kroz projekat Evropske
politike prema susedima i program saradnje „Partnerstvo za mir”;
– vođenje vojne saradnje bilateralno (npr. ojačati vojne spone sa Ukrajinom)
i multilateralno (npr. širiti saradnju sa NATO), posredno i neposredno;
– ohrabrivati i usmeravati države Crnog mora u međusobnoj saradnji;
– doprinositi održavanju regionalnih sigurnosnih struktura (npr. Crnomorske
snage – BLACKSEAFOR i Crnomorska harmonija – Black Sea
Harmony) kroz direktno učešće ili kao posmatraći;
– ojačati savez sa Bugarskom i Rumunijom koje su u EU;
– aktivirati se u odnosima Rusije i Gruzije, uvesti u odnose OEBS i UN, sa
ciljem da se internacionalizuju problemi Abkazije i Južne Osetije;
– sklapati bilateralne trgovinske ugovore sa državama Crnog mora sa
akcentom na investiranje u infrastrukturu i bezbednost transporta nafte i
gasa od Kaspijskog područja do Evrope.22
Kao što se može sagledati Americi se sugeriše široki spektar radnji i oblika
angažovanja koji se mogu iskazati u sledećem: koordinacija, vođenje,
ohrabrivanje, doprinošenje, ojačavanje, aktiviranje i širenje.

20 Svoje analize dali su u: U.S. Strategy in the Black Sea Region, čas. “The Heritage
Fonudation Issues”, December 13, 2006. Internet: http://www.heritage.org/
RussiaandEurasia/bg1990.cfm
21 Ibid.
22 Ibid.

318
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

ZAKLJUČAK
Srbija je sa Crnomorskim regionom geografski povezana rekom Dunav.
Istorijski je povezana sa državama koje su egzistirale na tom prostoru kao
što je Vizantija, Osmanlijsko carstvo i Bugarska. Danas Srbija gradi
diplomatske i dobrosusedske odnose sa Crnomorskim regionom koji se
iskazuju kroz bilateralnu saradnju sa državama ovog regiona i kroz
multilateralnu saradnju kao član regionalnih organizacija koje su na tom
prostoru. Važno je njeno predsedavanje Regionalnom crnomorsko
ekonomskom organizacijom (BSEC) koje traje od novembra 2006. do juna
2007. godine. U tom periodu Srbija polaže ispit državne zrelosti prema
samoj Organizaciji i prema Evropskoj uniji. Evropska Unija očekuje da
Srbija, kao predsedavajući, izgradi mostove regionalne saradnje između
evropskog i crnomorskog regiona.
Iz tih razloga važno je sagledati geopolitički značaj Crnomorskog regiona
i njegovu istorijsku pozadinu. Poznati teoretičari na Zapadu (npr. Z.
Bžežinski) i na Istoku (npr. Aleksandar Dugin) Crnomorski region smestili su
u prostor Evroazije. U ovom tekstu se ukazuje na bazne evroatlanske i SAD
interese za Crnomorski region. Osnovni termini koji figuriraju su: strategijski
menadžment geopolitičkih interesa, geostrateški dinamične i kritične
evroazijske države, geostrateški igrači i geostrateški stožeri. Upotreba ovih
termina ukazuje da Crnomorski region ima regionalnu i globalnu važnost.

Mapa država Crnomorskog regiona

319
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

LITERATURA
1. Internet: http://sh.wikipedia.org/wiki/Eurazija, 28. 10. 2006.
2. Zbignjev Bžežinski, Velika šahovska tabla, CID Podgorica, Crna Gora, 2001.
3. History of the 20th Century, Introduction by Alan Bullok, Phoebus Publishing
Company / Publishing Ltd. 1976.
4. The Times: Atlas svijetske povijesti, Cankarjeva založba, Ljubljana – Zagreb,
1987.
5. Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knjiga 2, Ekopres, Zrenjanin, 2004.
6. Enciklopedija leksikografskog zavoda, br. 1, Jugoslovenski leksikografski zavod,
Zagreb, 1966.
7. Stanoje Stanojević, Istorija srpskog naroda, Mono&Manana press, 2000.
8. Stevan Pavlović, Istorija Balkana, Clio, Beograd, 2004.
9. Internet: www.hyperhistory.com/online_n2/History_n2/a.html, 11. 10. 2006.
10. Fransis Dvornik, Sloveni u evropskoj istoriji i civilizaciji, Clio, Beograd, 2001.
11. Ariel Cohen i Conway Irvin, U.S. Strategy in the Black Sea Region, čas. “The
Heritage Fonudation Issues”, December 13, 2006. Internet: http://www.heritage.
org/RussiaandEurasia/bg1990.cfm

APSTRAKT
Autor istražuje istorijski i savremeni geopolitički položaj Crnomorskog regiona.
Primarni značaj regiona je u postojanju trgovinskih puteva i drugim tranzitnim
komunikacijama između Evrope, Bliskog istoka i Azije. Imajući takav geografski
položaj Crnomorski region je oduvek bio sfera interesovanja i poprište borbe velikih
sila, regionalnih država i osvajača. Danas mnoge od država ovog regiona su privredno
zaostale, s nestabilnim političkim sistemima i opterečene stalnim i potencijalnim
eksplozivnim problemima.

Dr Nevenka JEFTIĆ

GEOPOLICY OF THE BLACK SEA REGION

SUMMARY
The Black Sea region has been significant in the regional and world frameworks
since the classical period up to the present times. It is substantially important for the
roads and transfer of goods and people from Europe to Asia and vice versa. At the

320
 MP 2-3, 2007 – Geopolitika Crnomorskog regiona
(str. 308-321)

same time, the civilisations and cultures of Europe, Orient and Asia meet in this
region. The peoples have moved along the Black Sea roads during their migrations,
campaigns, conquests and flights. Since the ancient times up to the present, the region
itself has been an interest sphere of states and conquerors, and the main reason for that
is its geographic position. Another reason is the fact that on the coast of the Black Sea
no powerful state has been established that would take and keep its territory.
For decades, the Black Sea region was a border zone between the Warsaw pact
and NATO, reflecting an ideological division between the West and the East. At that
time, states from that region made attempts themselves to establish their mutual
multilateral co-operation by founding treaty organisations (e.g. CENTO – The
Central Treaty Organisation), but only for a short term. So far, the Black Sea regional
organisation – Black Sea Economic Cooperation (BSCE) is the only one that has
remained and it operates today. It was created by taking EEC as a model, tending to
grow into an organisation similar to EU. The great powers, Great Britain and USA,
have their own long-term interests in the Black Sea region exerting their influence on
its political and economic shaping. The oil and gas paths from Russia and Asia are
going through the Black Sea region, putting it in the focus of interest spheres of the
states of the world, and the great powers in particular. Today most of states of the
Black Sea region are economically poor, have unstable political systems and
burdened with constant and potential explosive problems.

321