Handleiding

deel 2
Informatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6
VOC-
VOC-schepen op de rede
Colofon
Deze handleiding en tijdvakkist is tot stand gekomen met medewerking van:
Ellen Laan, leerkracht Jac. P. Thijsse/ Tuindorpschool Den Helder
Annette de Wit, Marinemuseum Den Helder
Maarten Noot, Helderse Historische Vereniging
Hans Eelman, duiker en onderwater-archeoloog op Texel
Jolet Leenhouts, illustratrice
Arend van Dam, kinderboekenschrijver
Eric van der Veeken, leerkracht Comeniusschool
Sander Michalewski, leerkracht Pcbs De Fontein
Anne van der Kooi, OBD Noordwest
Renate Ammerlaan, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Vibeke Roeper, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Sietske Dreschler, Cultureel Erfgoed Noord-Holland
Ineke en Adri Vonk, Walvisvaartexperts

2
Inhoud

1. Inleiding 4
2. Inhoud van de tijdvakkist 5
3. Historische achtergrondinformatie 13
Landschap 13
Wonen 14
Bewoners 15
Voedsel en voedselvoorziening 15
Werken 16
Organisatie van de samenleving 16
Vervoer 17
De VOC in het Marsdiep 18
Walvisvaart 19
4. Meer informatie 20
5. Bezoek bij deze tijdvakkist 20

Kopieerbladen
• Puzzel: ontdekkingsreizen
• Recept: raasdonders met spek
• Recept: zuurkoolsoep
• Het VOC-spel
• Bouwplaat: koopvaardijschip
• Batikken
• Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee

3
1. Inleiding

In de tijd van pruiken en revoluties, tussen 1700 en 1800, was de Verenigde Oost-Indische Compagnie
(VOC) van groot belang voor de Helder Buyrt en Huisduinen. De VOC-schepen, die vertrokken vanuit het
Marsdiep, zorgden voor veel reuring en extra handelsmogelijkheden. De Tijdvakkist ‘VOC-schepen op de
rede’ bevat informatie en voorwerpen over de VOC. Omdat veel commandeurs en walvisvaarders afkomstig
waren uit de Helder Buyrt en Huisduinen, is de walvisvaart ook een onderwerp dat in deze kist naar voren
komt.

Bijzonder is dat deze kist een aantal originele achttiende-eeuwse voorwerpen bevat: VOC-muntjes en pijpjes
die gevonden werden in scheepswrakken op de Rede van Texel en wervels afkomstig van een echte walvis.
Het is materiaal dat de leerlingen zelf kunnen bestuderen. Wel de witte handschoenen aan, want zo hoort
dat als je met oude spullen werkt!

Het thema ‘VOC-schepen op de rede’ spreekt tot de verbeelding van zowel jonge als oudere kinderen. Het
thema is met alle attributen in de kist heel goed op verschillende niveaus aan te bieden. Denk bijvoorbeeld
aan de volgende algemene suggesties:

Onderbouw
Kijk naar de tijdvakplaat en praat over wat je ziet. Verken en speel met het VOCschip. Behandel
scheepswoorden: mast, dek, vlag, boegspriet, zeil, anker, kanon. Richt de speelhoek in met VOC-
voorwerpen of met voorwerpen uit de walvisvaart. ‘Leen’ twee leerlingen uit een hogere groep die zich
verkleden als een rijk en een arm meisje uit de achttiende eeuw. Zing en leer de liedjes over de VOC. Bekijk
het schilderij over de walvisvaart. Maak de puzzel van het VOC-schip.

Middenbouw
Lees het verhaal voor. Praat over de tijdvakplaat. Speel het VOCspel. Maak een koopvaardijschip. Luister
naar en leer de liedjes. Maak de recepten. Kijk naar de globe en de kaarten, en vergelijk ze met moderne
kaarten: een heel verschil! Laat twee leerlingen uit de groep zich verkleden als een rijk en arm meisje uit de
achttiende eeuw. Gebruik de kijkwijzer om de bijzondere archeologische voorwerpen uit de kist te
onderzoeken. Bedenk met of voor de groep een eindpresentatie over het tijdvakproject: een
tentoonstelling, een voorstelling of een pagina voor de website van de school. Maak een tentoonstelling
over scheepvaartarcheologie of over de walvisvaart.

Bovenbouw
Laat groepjes leerlingen zich verdiepen in één van de thema’s uit de kist, en daarover aan elkaar een
presentatie geven. Denk bijvoorbeeld aan de thema’s ‘eten en gezondheid’, ‘handel’, ‘walvisvaart’ en
‘misdaad en straf’. Gebruik de historische informatie uit deze handleiding voor een les over Den Helder in
de achttiende eeuw. Bekijk en lees de historische bronnen. Ga met de hele klas batikken. Vergelijk
topografische kaarten en de globe uit dit tijdvak met een moderne kaart. Speel het VOC-spel. Sluit het
project af met een gezamenlijke (creatieve) presentatie voor ouders of andere groepen.

Bij de lijst van voorwerpen in de kist, die je op de volgende bladzijden vindt, zijn per voorwerp nog meer
werk- en lessuggesties opgenomen.

4
2. Inhoud van de tijdvakkist VOC-
VOC-schepen op de Rede
Thema Voorwerp/Afbeelding/Bron Toelichting
Algemeen Een banier Banier met titel van de
VOC tijdvakkist en fragment uit
de tijdvakplaat.
2 paar Zulke katoenen
onderzoekshandschoenen handschoenen dragen
museumconservatoren als
ze oude voorwerpen
onderzoeken.
Verhaal ‘Leven van de wind’ Verhaal over dit tijdvak,
geschreven door Arend van
Dam.
Tijdvakplaat ‘De Rede van Tijdvakplaat gemaakt door
Texel’ Jolet Leenhouts. Je ziet een
herberg aan de wal en VOC-
schepen op de rede.
DVD ‘Vaar mee met de VOC’ ‘Vaar mee met de VOC’ is
een tweedelige
schooltvserie over de VOC.
Kaarten Twee topografische
A4kaarten uit de achttiende
eeuw van Het Marsdiep en
de omgeving van
Huisduinen.
Kaart Eén kaart op A3formaat van
de Noordkop in de
achttiende eeuw.
Afbeeldingen van de omgeving Drie afbeeldingen van Den
van Den Helder Helder en Huisduinen in de
achttiende eeuw.
Afbeeldingen van VOC-schepen Drie afbeeldingen van
op de rede schepen voor de kust van
Den Helder.
Boeken - Het VOC-schip De Halve
maan
- Zwarte peper, scheurbuik
- Opstand in de stad
- Saartje Tadema
- Koerier van de rover
- Storm op de IJszee
- Rood Alarm (in één kist)
- Oorkonden in steen; 17e
en 18e eeuwse grafzerken
op de oude begraafplaats
van Huisduinen/Den Helder
- Schip Ahoy
Lessuggesties
Lessuggesties
Gebruik de banier om de
klas aan te kleden tijdens
het tijdvakproject.
Gebruik de handschoenen
voor onderzoek van de
archeologische
voorwerpen in de kist.
Voor de onder- en
middenbouw te gebruiken
als voorleesverhaal; voor
de bovenbouw om zelf te
lezen
Een kringactiviteit rondom
de verhaalplaat. Wat zie
je? Wat gebeurt er denk
je? Wat valt je op aan de
mensen en hun kleding?
Enz.
Voor de midden- en
bovenbouw, bijvoorbeeld
te gebruiken als starter.
Vergelijk de kaarten met
een kaart van nu. Wat
herken je nog, wat is er
veranderd?
Vergelijk de kaart met een
kaart van nu. Welke
gebieden zijn er nu wel en
waren er vroeger niet?
Bestudeer de
afbeeldingen, let
bijvoorbeeld op de huizen:
hoe zien ze eruit, waar zijn
ze van gemaakt, enz.
Bestudeer de
afbeeldingen, let
bijvoorbeeld op de
schepen: hoe zien ze eruit,
waar zijn ze van gemaakt?
Richt een leeshoek in.
Lees een van de
kinderboeken voor. Laat
kinderen een
‘boekenbeurt’ houden
over één van de boeken.
5
Algemeen Model van een VOC-schip
VOC - Vervolg
Legpuzzel ‘VOC-schip’
CD met VOC-liedjes
Kopieerblad: liedjes
Kopieerblad: het VOC-spel
Bouwplaat: koopvaardijschip
Pascaerte van de Zuiderzee,
Johannes van Keulen
Verkleedkleren: 18e-eeuwse
jurken van een arm meisje
Scheepsmodel waarmee je
een aantal onderdelen van
een schip mee kan
aanduiden: masten,
dekken, spiegel, romp,
anker enzovoort.
Je vind de tekst en de wijs
van de liedjes op de cd bij
de kopieerbladen.
Kopieerblad met de
spelregels van dit door
Sander Michalewski
verzonnen spel.
Een leuke knutselactiviteit:
maak een koopvaardijschip
van papier. Je vindt de
bouwplaat bij de
kopieerbladen.
Een paskaart gebruikten
schippers om hun route uit
te stippelen. Vooral in
gevaarlijk vaarwater, zoals
de Zuiderzee, was het heel
belangrijk om precies te
weten waar zandbanken en
geulen waren. Je kunt op
deze kaart de route zien
van Amsterdam naar de
Rede van Texel.
Kleding Onderjurk,
halsdoek, rok, jak, schort,
borstlap en mutsje.
De rok en het jak zijn
gemaakt van linnen – dat is
sterk en niet zo duur.
Trek eerst de onderjurk
aan. Sla dan de halsdoek
om de schouders, kruis de
punten voor de borst, en
strik de uiteinden op de rug
vast. Stap in de rok. Strik de
linten van het achterpand
voor op de buik vast. Strik
dan de linten van het
voorpand vast op de rug.
Trek het jak aan. Speld de
borstlap vast op de
onderjurk. Rijg het jak met
lint dicht. Bind het schortje
voor en zet het mutsje op.
Het haar hoort onder het
mutsje gedragen te worden.
In de onderbouw: laat
leerlingen met het schip
spelen, benoem de
onderdelen van een schip.
In de bovenbouw: bekijk
het schip kritisch: klopt
het met de afbeeldingen?
Maak de puzzel.
Luister naar de muziek,
leer de leerlingen de tekst
en zing samen mee.
Leer de leerlingen de tekst
en zing samen mee.
Speel het spel in de
gymzaal of buiten.
Maak het
koopvaardijschip.
Bestudeer de kaart en
stippel de route uit.
Vergelijk de kaart met een
moderne kaart van het
IJsselmeer.
Leerlingen verkleden zich
en laten aan de groep zien
uit welke onderdelen het
kostuum bestaat. Gebruik
je de kleren in een
onderbouw-groep, nodig
dan een ouder kind als
‘model’ uit. Praat over de
kleding: zit het lekker? Is
het warm? Kun je er goed
in bewegen? Vind je het
mooie kleren? Wat is het
verschil tussen het arme
en het rijke meisje?
6
Algemeen Verkleedkleren: 18e-eeuwse
VOC - Vervolg jurken van een rijk meisje
Misdaad en Straffe over verscheide
straf delicten
Verslag van de muiterij op het
schip Nijenburg
Straffen van de muiters van
het schip Nijenburg
Van de Godsdienst,
Predikanten en Zieke-troosters
Onderjurk, halsdoek, rok, Leerlingen verkleden zich
jak, schort, borstlap en en laten aan de groep zien
mutsje. uit welke onderdelen het
De rok is gemaakt van sits: kostuum bestaat. Gebruik
kleurig bedrukt katoen dat je de kleren in een
door de VOC werd onderbouw-groep, nodig
meegenomen. Het jak is dan een ouder kind als
gemaakt van glanzend ‘model’ uit. Praat over de
katoen. Het schortje werd kleding: zit het lekker? Is
vooral gedragen voor de het warm? Kun je er goed
sier; een rijk meisje hoefde in bewegen? Vind je het
geen huishoudelijk werk te mooie kleren? Wat is het
doen. verschil tussen het arme
Trek eerst de onderjurk en het rijke meisje?
aan. Sla dan de halsdoek
om de schouders, kruis de
punten voor de borst, en
strik de uiteinden op de rug
vast. Stap in de rok. Strik de
linten van het achterpand
voor op de buik vast. Strik
dan de linten van het
voorpand vast op de rug.
Trek dan het jak aan. Speld
de borstlap vast op de
onderjurk. Rijg het jak met
lint dicht. Bind het schortje
voor en zet het mutsje op.
Het haar hoort onder het
mutsje gedragen te worden.
Deze voorschriften komen Maak een overzicht van
uit de algemene misdrijven en de
reglementen van de VOC, bijbehorende straf. Wat
waaraan iedereen aan vinden de leerlingen van
boord zich moest houden. de lijfstraffen?
In 1763 pleegde een groep Lees het verslag voor. Wat
matrozen een muiterij op is muiterij precies?
het VOC-schip Nijenburg.
Het verslag (een
fotografische herdruk van
een 18de-eeuws boekje)
vertelt in het kort wat er
gebeurde.
De muiters van de Zoek uit wat alle straffen
Nijenburg werden verhoord precies inhouden:
en veroordeeld aan boord radbraken, geselen,
van twee schepen op de laarzen, kielhalen,
Rede van Texel. In deze lijst enzovoort.
vind je een overzicht van
alle straffen.
Deze godsdienstige Lees de bron en maak een
voorschriften komen uit de lijst van de verschillende
algemene reglementen van straffen.
de VOC, waaraan iedereen
aan boord zich moest
houden.
7
Eten en Lijst met etensvoorraden op Fotografische herdruk van
gezondheid een VOC-schip de uitgebreide lijst met
allerlei soorten proviand:
van droge erwten tot
levende schapen! De
gewichten worden
aangegeven in ponden.
Order en instructie voor de Een fotografische herdruk
chirurgijns van de instructie voor VOC-
chirurgijns. Ze moesten
vooral goed voor de
scheurbuiklijders zorgen.
Van het rantsoen Een aantal paragrafen uit
het VOC-reglement, die
gaan over de omgang met
het rantsoen. Voedsel
weggooien was streng
verboden!
Van de zieken Een aantal paragrafen uit
het VOC-reglement die
gaan over (het voorkomen
van) ziekten.
Recepten voor raasdonders Je vindt de recepten bij de
met spek en zuurkoolsoep kopieerbladen.
Raasdonders met spek was
een echt zeemansgerecht.
Zuurkoolsoep werd gegeten
om scheurbuik te
voorkomen.
Wereldbeeld Globe Replica van een globe die
de Franse globemaker
Didier robert de Vaugondy
in 1745 maakte. Hierop is
goed te zien hoeveel kennis
men toen had van de
wereld. Op de globe zijn in
dunne lijntjes o.a. de reizen
van de Nederlanders Jacob
le Maire (1617) en Abel
Tasman (1642)
aangegeven.
Kaart van Azië (A3) Deze kaart van Azië werd
gemaakt in de 17de eeuw,
toen de Nederlanders nog
maar net de weg naar Azië
gevonden hadden.
Wereldkaart, Op deze wereldkaart, zie je
Gerard van Keulen hoever de wereld in de 18de
eeuw in kaart was
gebracht.
Puzzel: ontdekkingsreizen Je vind de puzzel bij de
kopieerbladen.
Bekijk de lijst. Wat mis je?
Wat wordt er vaak
gegeten?
Praat over
houdbaarheid van
voedsel. Reken uit:
hoeveel gort neem je
mee op een reis van
vier maanden met een
bemanning van 150
matrozen?
Lees de bron. Stel vragen
zoals: wat voor ziektes
kwamen er voor op het
schip? Hoe werden de
ziektes behandeld? Wat
namen de chirurgijns
allemaal mee aan boord?
Bekijk de bron. Vertaal het
Oudnederlands.
Probeer het oude
handschrift te
ontcijferen.
Maak het recept op school
of (door leerlingen) thuis.
Vergelijk de oude globe
met een moderne globe.
Wat is er sinds 1745
allemaal ontdekt?
Vergelijk de kaart met een
moderne kaart. Wat
herken je?
Kijk naar Amerika en
Australië en vergelijk deze
werelddelen met een
moderne kaart. Klopt het?
Maak de puzzel. Verbind
de reizen met de juiste
ontdekkingreizigers.
8
Gevaar op Gebed in noodweder De VOC-chirurgijns kregen Lees het gebed: is alles te
zee standaard gebeden mee begrijpen?
voor een aantal veel
voorkomende situaties. Dit
gebed dat tijdens storm en
noodweer werd gedaan, zal
ongetwijfeld heel vaak
gebruikt zijn!
Gravure van schepen in een Tijdens een zware storm Gebruik de afbeelding als
storm (A3) konden schepen zwaar je het verhaal van het
gehavend raken. VOC- schip Kroonenburg
schepen hadden altijd extra bestudeert.
hout, masten en zeilen bij
zich om het schip op volle
zee te kunnen herstellen.
Verhaal van het VOC-schip Fotografische herdruk van Lees het verhaal voor, of
Nieuw Vyver-vreugd een 18de-eeuws reisverslag. laat de leerlingen het zelf
Zulke verslagen waren heel lezen. Wat valt op aan de
populair. De Nieuw Vyver- 18de-eeuwse taal?
vreugd was op weg van
Batavia naar Nederland. In
de buurt van Schotland
ontstond er brand aan
boord en explodeerde de
voorraad buskruit. Een
aantal opvarenden kon
worden gered.
Verhaal van het VOC-schip Fotografische herdruk van Lees het verhaal voor, of
Kroonenburg een 18de-eeuws reisverslag. laat de leerlingen het zelf
Zulke verslagen waren heel lezen. Wat valt op aan de
populair. De Kroonenburg 18de-eeuwse taal?
was op weg van China naar
Nederland toen het schip in
een orkaan terecht kwam.
Wonder boven wonder zonk
het schip niet. Uiteindelijk
kwam het behouden aan op
de Rede van Texel.
Hollands Admiraalsschip 96 Een Hollands Probeer het schip na te
stukken Admiraalsschip is het tekenen.
belangrijkste schip van de
oorlogsvloot. Op zo'n schip
werkten wel 300 mannen:
ongeveer 100 zeelui en
200 soldaten.

Scheeps-
Scheeps- Wetsteen Eén wrak op de Rede van Vergelijk deze steen met
archeologie Texel zit vol met dit soort de baksteen: hij ziet er
stenen. Het zijn wetstenen heel anders uit.
waarmee messen en
scharen geslepen werden.
De steensoort komt uit
Scandinavië. De wetstenen
waren handelswaar.
Koperen spelden en loden Een aantal kleinere Bestudeer de spelden en
drukletters wrakvondsten: koperen de letters met een loep.
spelden en blokjes aan
elkaar gekoekte loden
druklettertjes. De lettertjes
zijn met het blote oog bijna
niet te zien.

9
Scheeps-
Scheeps- Tabakspijpen Heel veel mensen rookten Onderzoek en vergelijk de
archeologie - in de achttiende eeuw. Ook pijpen. Maak een
Vervolg aan boord had bijna tentoonstelling van alle
iedereen wel een paar wrakvondsten.
pijpen en een zakje tabak
mee. In de kist zitten pijpen
uit de 18de eeuw. De pijpen
zijn gevonden in
scheepswrakken op de
Rede van Texel. Ze hebben
meer dan 200 jaar op de
zeebodem gelegen!
Baksteen en vloertegel uit de De kombuis van het schip Bestudeer de steen en de
kombuis was de enige plek die met tegel.
bakstenen en tegels
bekleed was, om brand te
voorkomen. Je ziet op de
baksteen sporen van hitte
en vuur. De steen en de
tegel zijn gevonden in een
scheepswrak op de Rede
van Texel.
Hout met paalwormsporen, Je ziet aan dit eikenhouten Bestudeer het hout en de
ijzeren nagels plankje dat een paalworm nagels. Waar zouden het
gemakkelijk grote gaten hout en de nagels voor
maakt in een stevig gebruikt zijn?
eikenhouten schip. Om de
schepen tegen paalworm te
beschermen werden de
schepen bekleed met
koperen platen, die werden
vastgezet met ijzeren
nagels. Het hout en de
nagels zijn gevonden op de
Rede van Texel.
IJzeren spijkers Deze lange ijzeren spijkers Bestudeer de spijkers,
werden gebruikt bij het meet hun lengte en dikte.
bouwen van schepen. Ze
zijn gevonden op de Rede
van Texel.
Aardewerk eetschotels Deze schotels van bruin Laat de leerlingen 30
aardewerk waren niet seconden kijken naar het
bedoeld voor gebruik aan voorwerp. Haal de
boord, maar werden schotels weg en laat de
meegenomen als koopwaar leerlingen het uit het
door een schip dat op de hoofd natekenen. Herhaal
Rede van Texel gezonken dit een paar keer.
is.
Aardewerk zalfpot Dit potje van geglazuurd Onderzoek de zalfpot
aardewerk werd gebruikt voorzichtig. Wat valt je op
om zalf in te bewaren. Het aan de kleur? Hoe kun je
is gevonden in een wrak op zien dat hij eeuwenlang
de Rede van Texel. onder water heeft
gelegen?

10
Walvisvaart Verslag van de reis van
Commandeur Marten Jansen
Traan
Balein
Lijst van etenswaren voor de
walvisvaarders
Gevaren in het vangstgebied
Wervel en een
tussenwervelschijf
Kaak
Schilderij Walvisvaart
Journaal van een walvisvaarder
1777 was een rampjaar
voor walvisvaarders. Vele
Nederlandse en Duitse
schepen vergingen in dat
jaar. Commandeur Marten
Jansen overleefde het, en
vertelde zijn bijzondere
verhaal aan een uitgever.
Dit is een fotografische
herdruk van zijn verslag.
Walvistraan werd uit het
spekvet gekookt en
gebruikt als lampolie en
zeep.
Balein werd gebruikt voor
allerlei artikelen zoals
doosjes, paraplu’s en
korsetten. Het haar van het
balein werd gebruikt voor
borstels en bezems.
Al deze etenswaren namen
de walvisvaarders mee op
een reis die zo’n vijf
maanden duurde.
De walvisvaart was een
gevaarlijke onderneming.
De walvisvaarders stonden
bloot aan allerlei gevaren.
De wervels werden tot
beendermeel vermalen, dat
was geschikt voor lijm.
Een kaak werd gebruikt als
heiningpaal of als
schuurpaal voor
koeien/paarden/schapen.
Walvisvaarders
achtervolgen de walvis
tussen het poolijs.
Dagboek van Jan Jongkees
die op het schip de
‘Wilhelmus Josephus’ voer.
Lees het verhaal: wat
gebeurt er allemaal, is
alles te begrijpen? Zoek
op een moderne kaart uit
waar het verhaal zich
afspeelt.
Gebruik het potje traan
voor een tentoonstelling
over de walvisvaart.
Bekijk het balein. Laat
kinderen het voelen en
aanraken. Wat zou er
allemaal van balein zijn
gemaakt?
Vergelijk met de schijf
van vijf: welke
voedingsstoffen
ontbreken in dit menu?
Zet de gevaren op een
rijtje.
Stel vragen aan het
voorwerp: welke kleur
heeft het? Hoe ruikt het?
Hoe klinkt het? Hoe voelt
het?
Vraag aan de kinderen wat
het voorwerp zou kunnen
zijn en waar het voor
gebruikt is.
Bekijk het schilderij. Teken
of schilder het schilderij
(of een deel daarvan) na.
Laat leerlingen de oude
tekst lezen. Begrijpen
ze wat er staat? Staan
er vreemde woorden in?
11
VOC-
VOC-handel Katoen, zijde, batik
Nootmuskaat (noten en
gemalen), kaneel (staafjes en
gemalen), foelie en peper
VOC-duitjes
Porseleinen vaasje
Kopieerblad: batikken
Koffie en thee
De VOC importeerde veel
textiel: mooi bedrukte
katoen uit India en zijde uit
China. De bedrukte katoen
werd sits genoemd.
De VOC importeerde elk
jaar vele tonnen specerijen,
vooral zwarte peper, maar
ook kruidnagels,
nootmuskaat en foelie, en
kaneel.
De VOC was een
onderneming met eigen
munten.
Porselein is fijn en dun
aardewerk. Nadat het
gebakken is, wordt het
geglazuurd. Vanuit China en
Japan werd het
rechtstreeks naar Europa
vervoerd.
Batikken is een manier om
stoffen, papier en leer te
versieren. Het werd vooral
op Java beoefend. De
batikstoffen werden door
de VOC naar Europa
gebracht.
Koffie en thee werden door
de VOC uit Azië naar
Europa gebracht. Koffie en
thee werden in de
achttiende eeuw vooral
gebruikt als geneesmiddel.
Gebruik de stoffen voor
een tentoonstelling. Ga
met de klas batikken. (zie
kopieerblad)
Gebruik de specerijen voor
een tentoonstelling over
de VOC.
Bekijk de muntjes. Wat is
er bijzonder aan? Wat is
het verschil met onze
munten?
Richt de speelhoek in met
allerlei voorwerpen uit
‘exotische oorden’.
Hebben de kinderen thuis
ook voorwerpen uit verre
landen?
Laat kinderen met behulp
van het kopieerblad hun
eigen T-shirt verven.
Vergelijk de koffie en thee
met de koffie en thee uit
de supermarkt. Wat zijn de
verschillen?
12
3. Zó zat het in de tijd van de VOC.
VOC.
Achtergrondinformatie voor de leerkracht
leerkracht

Landschap

Het landschap rond de dorpen Huisduinen

en Helder Buyrt veranderde weinig in de
18de eeuw. De dorpen zelf werden wat
groter, maar er werden geen nieuwe
polders drooggemaakt. Een groot deel van
het landschap bleef duin- en
waddengebied. Het Koegras bleef een
uitgestrekte vlakte die bij het wad hoorde.
Er konden met veel moeite een paar
kudden schapen gehouden worden, omdat
het land schraal en drassig was.

In de 17de eeuw waren de bewoners van de

Noordkop redelijk veilig achter de dijken en
duinen, maar in de eerste helft van de 18de
eeuw vonden er weer regelmatig De omgeving van Den Helder in de 18e eeuw
overstromingen plaats. Dat kwam o.a.
doordat het klimaat warmer werd. Dat warmere klimaat had nog een rampzalig gevolg: rond 1680 ontdekte
men bij de kust van Huisduinen voor het eerst kleine mosseltjes die op wormpjes leken. Het waren de
eerste paalwormen, die in de achttiende eeuw een verwoestende plaag werden voor schepen en voor
houten beschoeiingen, zoals de Heldersche Zeewering. Paalwormen knaagden zich door dikke planken en
balken heen, en maakten er binnen de kortste keren luciferhoutjes van. De Heldersche Zeewering bleek in
1710 al flink door paalworm te zijn aangetast.

In de 17de eeuw was het Marsdiep veel breder geworden en ook in de 18de eeuw werd de stroomgeul vlak
voor Den Helder steeds dieper en breder. In een hevige storm op kerstnacht 1731 sloeg er bij Kijkduin
bovendien nog vijf meter duin weg. Aan de voet van de zeewering verdween tussen Kijkduin en Noordduin
nog ruim vijftien meter land in zee. Vijf huisjes die bij Den Helder buiten de dijk stonden, werden
opgegeven.
De gevaarlijke, diepe stroomgeul en de door paalworm aangetaste zeewering maakte de situatie in Den
Helder te gevaarlijk, vooral als het stormde. Daarom werd de oude houten zeewering vervangen door een
brede rand van stenen aan de buitenkant van de dijk.

Doordat de getijdenstroom veranderde, was het voor

18e eeuw Plattegrond Den Helder
schippers niet meer zo aantrekkelijk om op de Rede
van Texel voor anker te gaan, maar kwamen de
schepen dichterbij Den Helder liggen. Bij stormachtig
weer was het wel een gevaarlijke plek om te liggen.
Daarom kozen schepen steeds vaker voor een
ligplaats in het Nieuwe Diep, een stroomgeul aan de
oostkant van het oude eiland Huisduinen. Doordat er
later een zandbank ontstond voor de ingang van het
Nieuwe Diep, konden er uiteindelijk alleen kleinere
schepen terecht. De grote schepen bleven bij slecht
weer op de gevaarlijke Rede van Den Helder liggen. In
1781, tijdens de Vierde Engelse Oorlog, bleek pas
goed hoe gevaarlijk de situatie eigenlijk was. Het
Nieuwe Diep was veel te klein om alle
vissersschepen, koopvaardijschepen en óók nog de
Nederlandse oorlogsschepen een veilige plek te
bieden. Daarom begon men nog in 1781 met het
uitbaggeren van de toegang tot het Nieuwe Diep, en
het aanleggen van dijken en dammen. Toen dat werk
klaar was, was het Nieuwe Diep een ruime, rustige
plek waar schepen makkelijk in en uit konden komen.
Vanaf de schepen konden zeelieden met sloepen vrij

13
snel Den Helder bereiken. Over land was de weg van Den Helder naar het Nieuwe Diep nogal lang en lastig
begaanbaar. Aan het eind van de 18de eeuw lagen Huisduinen en Den Helder nog steeds geïsoleerd van de
rest van Holland. Aan de noordkant was water; aan de oostkant het wad en aan de zuidkant het drassige
Koegras. Alleen aan de westkant was er een smalle duinstrook langs de Noordzee, die uitkwam bij de
Hondsbossche Zeewering.

Wonen

Net als in de 17de eeuw, werkten veel

mensen in de 18de eeuw thuis.
Timmerlieden, schoenmakers, chirurgijns
en bakkers hadden hun winkel of
werkplaats aan huis. De ontwikkelingen in
de huizenbouw gingen door: huizen van
hout of van hout met leem, werden
vervangen door huizen van steen. Daken
van stro en riet werden vervangen door
een kap met dakpannen. Er konden nog
steeds geen hele grote stukken glas
worden gemaakt, maar door kruisroeden
Huisduinen te gebruiken, maakte men van vier of zes
kleine stukken glas toch één groot raam,
en daardoor werden de huizen van binnen lichter. In Helder Buyrt en aan de oostkant van Huisduinen
werden de meeste nieuwe stenen huizen gebouwd.

Binnenshuis veranderde er ook nogal wat. Bij de

Rijkere mensen hadden vaak meerdere kamers
rijkere mensen, en iets later ook bij de
middengroepen, begon men de werkruimte af te
scheiden van de privé-ruimte. In de 17de eeuw
gebeurde het werken, koken, eten en slapen vaak
nog in één ruimte. In de 18de eeuw was het voorhuis
het werkgedeelte, en het achterhuis was er om te
koken en te eten. Er waren ook meer kamers in de
nieuwere huizen, die als slaapkamer gebruikt
werden. Rijke mensen hadden steeds vaker aparte
ruimtes zoals bijvoorbeeld een voorraadkamer, een
eetkamer en een speelkamer. Nieuwe huizen kregen
ook een gang, zodat je niet meer door verschillende
kamers hoefde te lopen. Zo hadden de bewoners
meer privacy.

In de 18de eeuw kwamen er allerlei nieuwe meubels. In plaats

van de bedstee werd een ledikant gebruikt dat in een aparte
slaapkamer kon staan. Er kwamen allerlei aparte tafels:
eettafels, theetafels, kaarttafels en speeltafels. Die tafels
kregen vaak bijpassende stoelen van mooie houtsoorten en
bekleed met stof. Ook allerlei soorten kasten werden gemaakt:
buffetkasten, porseleinkasten en linnenkasten. In de keuken
zag je steeds vaker een vast aanrecht met kastjes. De rijkere
mensen gebruikten niet langer aardewerk, maar kochten
serviezen van porselein. Het eetgerei werd ook uitgebreid: de
vork werd in gebruik genomen. Dat gebeurde ook bij de armste
mensen. Zij gebruikten ijzeren vorken terwijl de rijke mensen
zilveren bestek hadden.

Rijke boeren waren de eersten die een hangklok in huis namen.

Zij woonden te ver van de torenklok om te kunnen zien hoe laat
het was. Heel rijke mensen hadden aan het einde van de
achttiende eeuw een zakhorloge – echt iets om trots op te zijn!
Het huishouden
Ook hadden ze luxe zaken als muziekinstrumenten, spelletjes

14
en wapens in huis. Op de schoorsteenmantel stonden mooie beeldjes en aan de muur hingen spiegels en
schilderijen.

Een groot verschil met de arme mensen. Zij hadden vaak nog een vloer van aangestampte aarde of van
ruw hout. Ze zaten op krukken en omgekeerde houten emmers. De tafel was een ruw houten plank of een
doorgezaagde ton. Boven het haardvuur hing een ijzeren pot. En er werd gegeten uit houten kommen of
van houten plankjes. Zelfs aardewerk was voor de allerarmsten nog een luxe.

Bewoners

Het is jammer dat er zo weinig gegevens zijn over de bevolking van de Noordkop in de 18de eeuw. In de
15de, 16de en 17de eeuw werden volkstellingen gehouden, maar in de 18de eeuw niet. Verschillende historici
hebben echter onderzoek gedaan, en volgens hun conclusies nam de bevolking vanaf 1650 af, om pas in
de tweede helft van de 18de eeuw weer wat te groeien. Omstreeks 1750 woonden er in Huisduinen en
Helder Buyrt samen ongeveer 1600 mensen. In
1799 waren dat er 2500.

Ziekten, vooral de pokken en malaria, waren de

belangrijkste oorzaak van de teruglopende bevolking.
Veel kinderen overleden aan pokken: maar liefst 50%
van de kinderen overleed voor het twintigste jaar. In
de jaren 1737, 1747-1755, 1762, 1764, 1767,
1788 en 1779-1783 was er vooral sprake van een
hoge kindersterfte. Doordat deze slachtoffers
overleden voor hun vruchtbare periode, daalde ook
het aantal kinderen dat daarna werd geboren.
De ziekte malaria nam vooral toe doordat door de
inpolderingen en bedijkingen veel stilstaande, brakke
binnenwateren ontstonden. Deze binnenwateren
waren een prima kweekvijver voor de malariamug.
Het was weliswaar een milde vorm van malaria die
deze mug verspreidde, maar de bevolking kon er
toch behoorlijk zwak van worden. Daardoor hadden
ze minder weerstand tegen andere ziekten.
Perioden van schaarste waren de derde oorzaak voor De bevolking van Noord-Holand, 1514-1809
de teruglopende bevolking. Hongersnood kwam niet
meer voor, maar er waren wel degelijk perioden waarin de bevolking ondervoed was. Zeelui die in het
voorjaar naar Azië vertrokken, kregen vaak snel scheurbuik omdat ze sinds de herfst weinig vitaminen
binnen hadden gekregen.

In de tweede helft van de 18de eeuw nam de bevolking van Huisduinen extreem af. Door zich met de
walvisvaart bezig te houden, bleef het dorp nog een tijdlang bewoond, maar in Helder Buyrt waren er toch
meer kansen op een beter bestaan. Veel Huisduiners verhuisden naar Helder Buyrt, en aan het eind van de
eeuw was Huisduinen bijna verlaten.

Voedsel en voedselvoorziening

Wat aten arme mensen in de 18de eeuw? Vooral grutten (een mengsel van boekweit en haver dat op de
molen verbrijzeld is), meel, erwten, bonen, rijst, kaas en brood. Van grutten, meel en rijst werd een soort
brij gekookt. Deze éénpansmaaltijd werd bereid in een ijzeren of aarden kookpot. Vlees aten de armen
bijna nooit. Vis wel, totdat de visprijzen stegen en men alleen nog af en toe rog kon kopen. Fruit at men
alleen als het te krijgen was.
Rond 1770 werden aardappelen geïntroduceerd. Aanvankelijk wilden de arme mensen dit vreemde eten
niet proberen. Het werd in armenhuizen en weeshuizen wel gebruikt, omdat het goedkoop en voedzaam
was. Ook het weeshuis van Huisduinen zette aardappelen op het menu. Daardoor kreeg de aardappel de
reputatie van ‘armemensenvoedsel’.
Het grootste deel van de bevolking dronk bij de maaltijd water, melk of dunnebier. Dat laatste was een
afvalproduct van de bierbrouwerijen. Sterke dranken zoals (goed) bier, jenever en brandewijn dronken de
arme mensen alleen in de kroeg, als ze het konden betalen. Koffie en thee werd aanvankelijk alleen door
de rijkere mensen gedronken, maar aan het eind van de 18de eeuw waren ze voor iedereen betaalbaar.

15
De middengroepen en rijken aten veel gevarieerder en luxer. Bij hen kwam naarmate de rijkdom toenam
vaker vlees op tafel en deze werd bij de rijkste Huisduiners en Heldenaren, zoals commandeurs ter
walvisvaarders, schippers op de handelsvaart en hoge ambtenaren, geserveerd met sausen. Het vlees
werd in boter gebakken. Fruit en groenten werden veel vaker gegeten dan bij de minvermogenden. Bij de
bakker kochten zij luxe witbrood en koekjes. Lekkernijen zoals anijsbrokken, kandijsuiker, bruine suiker en
suikergoed kochten zij bij de kruidenier. In plaats van dunnebier dronken de middengroepen en rijken sterk
bier. Daarnaast dronken ze veel wijn en hadden zij soms zelfs wijnvoorraden in huis. In de loop van de
eeuw nam onder de middengroepen het drinken van wijn af, en het drinken van brandewijn toe. Likeurtjes
waren rijkeluisdrankjes. Verder hadden zij uit Engeland het drinken van de alcoholhoudende vruchtendrank
punch overgenomen. In het begin van de eeuw was theedrinken voor de goed bemiddelden al heel gewoon.
In mindere mate werden koffie en chocola gedronken. Aan het eind van de eeuw werden koffie en chocola
steeds vaker gedronken. Het tabaksgebruik nam over de hele linie toe. Vooral snuiftabak was een nieuwe
trend.

De bewoners van de kop van Noord-Holland konden granen als meel, gort en boekweit en ook rijst bij de
kruidenier kopen. Brood en koek kocht men bij de bakkerij en vlees bij de slager. De bakkerskar en de
grutterskar kwamen echter ook nog langs. Groente, fruit en vis kocht iedereen op de markt of van venters,
zoals de melkboer, die van deur tot deur gingen. Boter, kaas en eieren werden op de markt gekocht, of
rechtstreeks bij de boerderij.

Werken

Aan het begin van de 18de eeuw was de kustvisserij van Huisduinen en Helder Buyrt helemaal voorbij. Maar
in beide dorpen hadden de kustvissers van oudsher al andere inkomstenbronnen, zoals het werken op de
haringvloot. In de eerste helft van de 18de eeuw was er steeds minder werk in de georganiseerde
haringvisserij. Zeelui konden nu kiezen voor de walvisvaart of de Europese handelsvaart. Minder
aantrekkelijke werkgevers (vanwege de hogere kans op overlijden) waren de VOC, de WIC en Admiraliteit
(de voorloper van de marine).
Maar door het veranderende klimaat ontstonden er nieuwe kansen. De haring, die altijd dicht bij Engeland
gevangen werd, kwam nu steeds dichter bij de Nederlandse kust en de Zuiderzee. Vissers trokken met
kleine schuiten het wad op om daar met treknetten haring te vangen. Dat heette: haringtrekken. Ook voor
de bewoners van Wieringen was de Zuiderzeeharing een bron van inkomsten. Daarnaast hadden velen nog
een klein boerenbedrijfje.
Door het verschuiven van de stroomgeulen bij Den Helder kwam er nieuwe werkgelegenheid. De geulen bij
Helder Buyrt werden dieper, terwijl de Rede van Texel verzandde. De schepen ankerden daardoor steeds
vaker bij Helder Buyrt. Het dorp profiteerde daarvan. Ook konden veel vissers zich als loods aanbieden aan
de vele schepen die het Marsdiep binnenkwamen of er vertrokken. Zij loodsten de schepen tussen de
zandbanken door. In 1740 woonden in Huisduinen 44, en in Helder Buyrt 177 geëxamineerde loodsen.
Sloeperlieden gebruikten hun Groenlandse sloepen, die ze uit de walvisvaart kenden, om handelswaar te
verkopen en te helpen met het laden en lossen van schepen. Veel bewoners van de Noordkop waren ook
actief in de lichterschipperij. Zij vervoerden de lading van de grote schepen naar Amsterdam. Deze schepen
konden daar niet met al hun lading komen omdat ze zo diep staken dat ze de Zuiderzee niet over konden
varen. Vooral als schepen van de VOC en de WIC aankwamen, hadden de lichterlieden het druk.

Veel etensvoorraden voor schepen op de rede werden direct uit Helder Buyrt en de omgeving gehaald.
Bakkers kregen daardoor grote opdrachten voor scheepsbeschuit en ander brood. Molenaars waren druk
om het graan tot meel te malen. Herbergiers kregen bezoek van zeelieden van de schepen op de rede. De
boeren van het Koegras, uit de Zijperpolder en van Wieringen konden zuivel en landbouwproducten
verkopen.

Organisatie van de samenleving

samenleving

In de 17de eeuw lukte het vaak nog wel om via een familielid aan een baantje te komen, maar in de 18de
eeuw werd dat steeds moeilijker. Sloeperlieden of lichterschippers konden het werk met een paar mannen
wel af, ze hadden niet veel arbeidsplaatsen te vergeven. Op de koopvaardij, de walvisvaart en op de
schepen van de admiraliteit was wel werk te vinden. Daar waren per schip tientallen tot honderden
mannen nodig – het maakte niet uit of dat familieleden waren of vreemden. In deze tijd kwamen mensen
uit heel Nederland en uit het buitenland naar de grote havensteden om werk te zoeken.

16
Handelsvaart en walvisvaart waren ook anders georganiseerd dan de kustvisserij. Grotere investeringen
waren nodig. De schuiten van de kustvissers waren meestal eigen bezit en anders het bezit van twee
families. Handelsvaart en walvisvaart waren echter gebaseerd op partenrederij. Bij dit systeem konden een
groot aantal mensen (reders) een part in het schip of een part in meerdere schepen kopen. De
gezamenlijke reders van één schip werden een rederij genoemd. Parten varieerden tussen ¼ en 1/64 part
in een schip. De schipper, die de leiding had over het schip, bezat vaak maar een klein aandeel.

Halverwege de 18de eeuw blijkt uit de samenstelling van het schepencollege van Huisduinen en Helder
Buyrt, dat het de schippers op de koopvaardij en de commandeurs op de walvisvaart goed was gegaan. Van
de zeven schepenen waren er vijf die hun geld als schipper of commandeur hadden verdiend. Samen met
de schout vormden zij het bestuur. Zij hadden zitting in het raadhuis van Huisduinen, maar door de
voorspoed in Helder Buyrt verplaatsten zij de vergaderingen vaak naar de daar gelegen herberg ‘De Roode
Leeuw’. Schout en schepenen mochten zelf recht spreken, en executies laten uitvoeren. Ze hadden tevens
de functie van dijkgraaf en heemraden, en controleerden daarom o.a. dijken, dammen, wegen, sluizen en
sloten.

De schepenen kozen ook de leden van de kerkenraad en de weesmeesters. Via de kerk kwam geld voor
liefdadigheid binnen. Voor een deel werd dit geld gebruikt om armen te ondersteunen en om wezen op te
vangen. Omstreeks het midden van de 18de eeuw werden werken aan de Heldersche Zeewering en later in
de eeuw aan het Nieuwe Diep en de kielplaats (het Nieuwe Werk) in het openbaar aanbesteed. Dit gaf
kansen voor aannemers. Degene die het eerst de nieuwe kansen zagen, hadden vaak het meeste voordeel.
Eén van deze nieuwe ondernemers was Willem Cornelisz. Klein. Zijn vader was nog
wasvisvaartcommandeur geweest, maar hij was aannemer geworden. Omstreeks 1750 werd hij als
schepen aangesteld in een college dat gedomineerd werd door schippers en commandeurs. Hij wist,
doordat de vooraanstaande commandeurs en schippers een groot deel van het jaar op zee waren, voor zijn
familie een machtspositie in de dorpen op te bouwen. De functies van schepen, secretaris van de
gemeente, belastinginner, visafslager, schoolmeester en kerkelijk voorzanger gingen allemaal naar
familieleden van Willem Cornelisz Klein.

Officieel waren er voor openbare ambten en aanbestedingen vrije sollicitaties en inschrijvingen. In

werkelijkheid ging dit wel anders. De functie van havenmeester kwam in 1751 bijvoorbeeld in handen van
Adriaen Jansz. Wentel, en zijn zoon Abraham volgde hem op. In 1771 werd de chirurgijn Gerrit van der
Gragt tot havenmeester aangesteld. Hij werd op zijn beurt door zijn zwager Jan Jonker opgevolgd. In de 18de
eeuw sloot de top van de maatschappij zich langzaam af voor nieuwkomers. De notabelen schoven
familieleden en bekenden de beste baantjes toe. De armste inwoners van de dorpen konden via hun
netwerk van familieleden en vrienden steeds moeilijker werk vinden.

Vervoer

In de 18de eeuw bleef het vervoer vrijwel

hetzelfde als in de eeuw daarvoor. Overal in
het land waren trekvaarten aangelegd,
maar Huisduinen en Helder Buyrt waren
niet aangesloten op het trekvaartennet.
Over water reisde men dus met de schuit,
sloep of vissersboot, en over de weg ging
men nog steeds te voet, te paard of met
paard en wagen. Vracht of handelswaar
vervoerden mensen op hun rug, op een
handkar of met een boerenwagen. In de
winter, als er ijs lag, kon er soms met de
Vervoer over de weg
paardenslee gereisd worden.

Toch vonden er wel verbeteringen plaats. De wegen waren nog grotendeels onverhard, dus gewoon
gemaakt van zand of aarde, maar steeds vaker werden ze verhard met schelpen en as, zodat ze beter
begaanbaar waren. Vooral na 1750 probeerde men lichtere koetsen en wagens te bouwen. Zo kwamen in
de tweede helft van de 18de eeuw de lichtuitgevoerde diligence en de sjees in gebruik. De diligence werd
gebruikt voor het vervoer van passagiers en post. Er was vanuit Helder Buyrt per diligence een
postkoetsverbinding naar Schagen. Eventueel kon iets ten westen van Schagen op de trekschuit gestapt
worden. Vanaf Alkmaar waren er verbindingen per trekschuit en verbindingen per postkoets verder het land
in. De snelheid per postkoets werd nog verhoogd door het verversen van de paarden bij verschillende

17
haltes onderweg. Vanuit Helder Buyrt werd vaak,
door de schippers die op de rede lagen,
spoedeisende post verstuurd naar Amsterdam en
andere steden. Hiervoor was een postdienst tussen
Helder Buyrt en Amsterdam opgezet. De post moest
bij het posthuis aan de Helderse dijk afgegeven
worden, waar ook de stallen voor de postpaarden
waren. Dagelijks vertrok een postiljon (een
postbode te paard) naar Amsterdam.
Diligence
De sjees was een lichtgebouwd tweepersoons
koetsje dat vaak door boeren gebruikt werd. Zij
woonden vaak afgelegen en hadden eigen
vervoermiddelen nodig. De boeren van Wieringen en
Zijperpolder verkortten met de aanschaf van de sjees
hun reistijd naar de dorpen Helder Buyrt en
Huisduinen en de steden Alkmaar en Schagen
aanmerkelijk.

De VOC in het Marsdiep

In 1595 vertrokken de eerste Nederlandse schepen

Sjees
naar Oost-Indië, en de vaart op Azië werd al snel zo’n
succes dat in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie werd opgericht. Het aantal VOC-schepen dat elk
jaar naar Azië vertrok nam in de 17de eeuw snel toe tot ongeveer 20 per jaar. In de 18de eeuw lag het aantal
vertrekkende schepen tot de jaren negentig haast altijd tussen de 25 en 30 per jaar. Hiervan passeerden
15 tot 20 schepen het Marsdiep. Voor de bevolking aan het Marsdiep betekende dit dat in september,
december en april, vijf tot zeven Oost-Indiëvaarders op de rede lagen om kort daarna te vertrekken. Deze
hadden bij elkaar zo’n 1500 bemanningsleden aan boord. Hiervan kwam slechts een derde terug.

De vertrekkende schepen gaven veel reuring, vooral in december en april. In december vielen nog net voor
de ijsgang veel schepen van de Europese vaart binnen. In april vertrokken ook de walvisvaarders.
Sloeperlieden voeren af en aan om trossen te verleggen en andere klusjes te doen. Ze voeren voor de
bemanning naar de wal voor boodschappen of probeerden hun eigen handeltje te slijten en zetten
officieren over, die in een herberg aan de wal sliepen. Lichterlieden, waarvan er velen uit de kop van Noord-
Holland kwamen, voerden lading, proviand en bemanningsleden met hun schuiten aan. Het weeshuis van
Huisduinen had het recht om duinwater uit te baten. Weesjongens brachten het water naar de kade en
sloeperlieden brachten het naar de schepen, die snel nog wat vers drinkwater innamen.

Door de verhoogde klandizie in de herbergen, moesten bakkers aan hen meer brood leveren. Slagers
voerden vlees aan. De molenaar dreef de productie van meel op en de boeren uit de omgeving, van
Wieringen tot Zijpepolder konden hun producten, graan, aardappelen, vlees en zuivel, kwijt. Voor de
loodsen van Texel, Helder Buyrt en Huisduinen waren de VOC-schepen ook een vette kluif. Het
binnenbrengen van een terugkerend VOC-schip leverde het drievoudige van het normale loodsgeld op.
Hiervoor moesten dan wel twee loodsen het schip assisteren. Als er niet tijdig een loods gevonden werd,
was het gevaar groot. Een groot schip kon dan gemakkelijk op de Haaks of op andere banken voor de kust
stranden. Dit overkwam het VOC-schip Horstendaal, dat bij het Buizegat iets ten zuiden van Huisduinen op
de banken liep. Voor strandvonders en jutters waren deze grote schepen op het strand een buitenkansje.
Het bergen leverde meestal veel werk op.

De bewoners van de Noordkop zagen overigens niet veel van de rijke lading die de VOC-schepen
binnenbrachten. Alle specerijen, porselein, katoen, zijde en andere luxeproducten werden in verzegelde
tonnen en kisten naar Amsterdam gebracht, waar ze verkocht werden aan handelaars. Maar in Helder
Buyrt en Huisduinen woonden natuurlijk wel mensen die zich zulke luxegoederen konden veroorloven. Zij
bestelden porseleinen serviezen uit China, katoenen overhemden uit India en als het even kon
verzamelden ze allerlei bijzonderheden of ‘rariteiten’ die de zeelui in hun scheepskist meenamen.

De aanwezigheid van de VOC in de kop van Noord-Holland werd in 1764 zeer indringend duidelijk gemaakt.
De muiters van VOC-schip Nijenburg werden toen namelijk op het duin iets ten zuiden van Huisduinen
terechtgesteld. Men liet de lijken tot afschuw van de bewoners aan de galgen hangen tot ze helemaal
vergaan waren. De lijken van de muiters hingen daar niet om de bevolking af te schrikken, maar om de

18
opvarenden van VOC-schepen (die daar vlak langs de kust voeren) te waarschuwen dat muiterij altijd zwaar
bestraft werd.

Walvisvaart

De walvisvaart, waarbij schepen op jacht gingen naar

walvissen om van het walvisspek traan te koken, was
in de 17de eeuw begonnen. Aanvankelijk waren alle
rechten op de walvisvaart in handen van de Noordse
Compagnie. Maar na 1642 mochten ook particuliere
schippers met de walvisvaart meedoen. De inwoners
van Huisduinen en Helder Buyrt deden volop mee. Zij
voeren met hun schepen helemaal naar het poolijs
ten oosten van Groenland, waar de meeste walvissen
te vinden waren. Met harpoenen (grote ijzeren pijlen)
werden de dieren geharpoeneerd (de harpoen werd in
de walvis gestoken of gegooid). Die waren niet
meteen dood, maar zwommen nog een heel stuk rond
De walvisvaart tot ze zo moe waren dat de walvisjagers ze
gemakkelijk konden doden. Vervolgens werd de walvis gevild en het spek werd in tonnen verpakt. De
resten van de walvis werden weggegooid. Het walvisspek werd in Nederland gekookt, waarbij walvistraan
overbleef. Traan was een belangrijke brandstof; het werd gebruikt voor de olielampen.

In 1707 waren er in Helder Buyrt maar liefst 29 commandeurs op de walvisvaart, en in Huisduinen nog
eens 9. De walvisvloot bleef zich uitbreiden. Er kwamen weliswaar steeds minder walvissen, en de schepen
moesten steeds verder varen om walvissen te vangen, maar tot ongeveer 1750 bleef de walvisvaart
voldoende werk opleveren. Daarna liep de vangst snel terug. Na 1780 werd er bijna geen walvisvaart meer
bedreven.

© Herman Ketting, 2007

19
4. Meer informatie

Wil je meer weten over het thema ‘VOC-schepen op de rede’ lees dan een van de boeken uit de kist.

Of surf naar de volgende websites:

VOC in Den Helder

http://www.vocsite.nl/schepen/prinswillem.html

Maquette De Reede van Texel

http://www.dereedevantexel.nl/

Schooltv, inclusief filmpje over de VOC

http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=135687

Webquest over de VOC

http://mediatheek.thinkquest.nl/~voc/nl/interactiviteit.php3

5. Bezoek bij deze tijdvakkist

Marinemuseum
Hoofdgracht 3
1781 AA Den Helder
T 0223 657534
E info@marinemuseum.nl
W www.marinemuseum.nl

In het Marinemuseum in Den Helder wordt de geschiedenis van de marine in beeld gebracht. Voorname
onderdelen van het museum zijn de onderzeeboot 'Tonijn', het ramschip 'Schorpioen' en de mijnenveger
'Abraham Crijnssen' die ook voor het publiek zijn geopend. De nieuwe tentoonstelling ‘Schip en werf’ laat
de ontwikkeling en de geschiedenis van de rijkswerf zien.

Voor meer informatie zie: www.erfgoedalacartedenhelder.nl/erfgoedgids

Andere musea met informatie over het tijdvak pruiken en revoluties(1700

revoluties(1700-
evoluties(1700-1800)
1800);
00);

Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam, www.scheepvaartmuseum.nl (weer open in 2010)

Maritiem & Juttersmuseum, Texel, http://www.texelsmaritiem.nl

Maritiem Museum, Rotterdam, www.maritiemmuseum.nl

Bataviawerf, Lelystad, www.bataviawerf.nl

Zeeuws Maritiem Muzeeum, Vlissingen, www.muzeeum.nl

20
Kopieerbladen

21
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Puzzel:
Puzzel: ontdekkingsreizen (1)

22
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Puzzel:
Puzzel: ontdekkingsreizen (2)

23
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Recept: raasdonders met spek

Op de VOC-schepen werden vaak kapucijners gegeten. Kapucijners zijn lang houdbaar en

daarom werden ze op de lange zeereizen meegenomen als voedsel voor de bemanning.
De hardgekookte kapucijners werden raasdonders genoemd omdat ze met veel kabaal
op de borden terechtkwamen.

Dit heb je nodig

• 2 grote blikken kapucijners
• 3 uien
• 300-400 gram spekreepjes
• Zilveruitjes
• Mosterd
• Augurkjes
• Piccalilly
• Olie

Zo maak je het
1. Maak de blikken kapucijners open en doe ze met het vocht in een pan
2. Verwarm de kapucijners op niet al te heet vuur
3. Pel de uien en snippers ze fijn
4. Verhit de olie in een koekenpan en fruit de uiensnippers tot ze goudbruin zijn
5. Bak in een andere pan de spekreepjes totdat ze lekker krokant zijn
6. Controleer of de kapucijners gaar zijn en giet ze daarna af
7. Schep de kapucijners op de borden en verdeel de uiensnippers en de spekreepjes
erover
8. Serveer de zilveruitjes, mosterd, augurkjes en piccalilly er apart bij

24
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Recept:
Recept: zuurkoolsoep

Tijdens de verre reizen naar het oosten verloren de VOC-schepen veel

bemanningsleden aan de ziekte scheurbuik. Deze ziekte ontstond door een gebrek
aan vitamines. Het tandvlees ging ontsteken, de benen zwollen op en vaak ging men
dood. In de achttiende eeuw ontdekte men dat het eten van zuurkool goed werkte om
scheurbuik te voorkomen.

Dit heb je nodig

• 1 liter kippenbouillon
• 200 gram zuurkool
• 1 halve rookworst
• 2 droge worstjes
• 50 gram gerookte spekblokjes
• Zout en peper

Zo maak je het
1. Spoel de zuurkool even onder de kraan
2. Laat de zuurkool uitlekken en snijd de zuurkool fijn
3. Breng de kippenbouillon met 150 gram zuurkool aan de kook
4. Laat dit een half uur zachtjes trekken
5. Bak de spekjes op niet al te hoog vuur
6. Snijd de rookworst in kleine stukjes
7. Verwijder het velletje van de droge worstjes en snijd deze in plakjes
8. Haal de zuurkool uit de bouillon
9. Doe de stukjes worst, de spekjes en de resterende zuurkool in de bouillon
10. Laat dit nog een kwartiertje trekken
11. Breng de soep verder op smaak met zout en peper

Bron: http://www.pietpaaltjens.nl/soepen/zuurkoolsoep.htm

25
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Het VOC-
VOC-spel

Dit heb je nodig

• Linten
• Hoepels (Voor het parcours en het ruim)
• Goederen: balletjes, pittenzakken, kegels
• Matten (Schepen)
• Korven (Hier worden de goederen verzameld)
• Fluitje (aangeven van de tijd)
• Stopwatch
• Gekleurde lintjes voor de teams

Zo speel je het
Doel van het spel is zoveel mogelijk
goederen te verzamelen. Maar pas op!
Er zijn kapers op de kust!

Scenario 1
Met je bemanning sta je aan boord
van je schip (mat). Haal zoveel
mogelijk goederen op uit de haven
(mat met goederen). Elk
bemanningslid mag tegelijkertijd naar
de haven om goederen op te halen,
maar pas op! Je mag per keer maar 1 ding meenemen. De bemanningsleden kunnen
alleen via het parcours bij de haven komen. Let goed op de hoepels, die zijn glad…En een
goed kapitein laat zijn schip niet onbemand achter…Anders mag er gestolen worden uit
jouw ruim…Het spel is afgelopen als de haven leeg is. Het schip dat de meeste goederen
heeft verzameld, is de winnaar.

Scenario 2
Op ieder schip wordt één bemanningslid bevorderd tot lansier. Er is geen haven, maar
alle goederen worden verdeeld over de schepen die er zijn. De bemanningsleden roven
goederen bij de andere schepen. Maar, de lansier probeert iedereen af te tikken die te
dicht bij het schip komt. Wanneer je getikt wordt, word je gevoegd bij de bemanning van
het schip waar je wilde stelen.
Dan help je, je nieuwe maten om goederen weg te halen bij andere schepen.
Wie na 8 minuten de meeste bemanningsleden en de meeste goederen heeft, is winnaar
van de grote VOC race!

Scenario 3:
Zie 2, maar nu met een piratenschip in het midden! Wordt je getikt door een piraat, dan
wordt je ook piraat en ga je helpen tikken!

26
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Bouwplaat: koopvaardijschip (1)

Dit heb je nodig

• Negen luciferdoosjes
• Koordje
• Bruin papier voor de boot
• Wit papier voor de zeilen
• Lijm
• Satéstokjes
• Nietmachine

Zo maak je het
1. Neem de patroondelen over.
2. Lijm negen lucifersdoosjes volgens de
tekening op de grondplaat.
3. Beplak eventueel de binnendoosjes, rijg
een koordje door de rand en zet vast met een knoopje.
4. Niet de bovenste flapjes van de boorden aan scheg en roer.
5. Niet de gesloten boord langs het dozenblok op de grondplaat.
6. De open boord wordt met de plakflappen op het dozenblok vastgelijmd.
7. Niet scheg en roer vast op de middenlijn.
8. Schuif voor- en achtersteven tegen scheg en roer en niet ook deze vast.
9. Lijm het dek en zet het met knijpers aan de randen vast.
10. Plak de masten met een druppel lijm op de juiste plaats en monteer de versierde
zeilen.

27
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Bouwplaat: koopvaardijschip (2)

28
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Batikken (1)

Dit heb je nodig

• Een wit t-shirt
• Plastic handschoenen
• Verschillende kleuren textielverf, pigmenten
• Aantal emmers
• Elastieken
• Stevig touw om te binden
• IJzerdraad
• Wasknijpers
• Paperclips
• Stenen, schelpen…
• Waslijn
• Azijn
• Veel koud water

Zo maak je het
1. Zorg dat je oude kleren aanhebt. De verf kan enorme vlekken veroorzaken.
2. Spoel het T-shirt eerst even uit in koud water.
3. Knoop elastieken, ijzerdraad, touw, stenen, of schelpen in het T-shirt. Of knip er
paperclips of wasknijpers in. Met de verschillende voorwerpen krijg je
verschillende effecten. Kijk hieronder voor tips.
4. Bereid de verf in de emmer volgens de bereidingswijze op de verpakking.
5. Dompel het shirt volledig in de verf.
6. Spoel het shirt uit in azijnwater. Hierdoor behoud het shirt de kleur goed.
7. Spoel het shirt daarna nog een tiental keer uit in gewoon koud en zuiver water.
Zorg dat alle overbodige verf uit het shirt verdwenen is.
8. Verwijder de touwen of het andere materiaal en hang het shirt te drogen.

1. T-
T-shirt met donuts 2. T-
T-shirt met strepen

Neem van een wit T-shirt grote punten stof op en
draai er op een kleine afstand van de punt, brede
elastieken omheen over een lengte van ongeveer
5 cm. Doe dit zowel op de voor- als achterzijde
van de T-shirt en de mouwen.
Vouw een wit T-shirt op als een accordeon, in
verticale banen van om en bij de 3 cm breed.
Begin bij de linkermouw en vouw door tot en met
de rechtermouw.
Vouw de nu ontstane strook nog twee tot drie
maal dubbel en bindt het pakketje met twee
elastieken of één stuk touw strak dicht.

29
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Batikken (2)

3. T-
T-shirt met strepen
Vouw het T-shirt op zoals hierboven beschreven.
Zet de plooien vast met wasknijpers.
4. T-
T-shirt met strepen
Vouw het T-shirt dubbel en bind het op meerdere
plaatsen af met touw, elastieken of ijzerdraad.

5. Marmereffect 6. Knooptechniek
Knijp een wit T-shirt tot een stevige prop en Leg eenvoudige knopen in het T-shirt. Trek deze
wikkel er een stevig, maar dun touw omheen. knopen strak
Frommel de T-shirt zo op dat er vele vouwen in aan.
staan.

7. Concentrische cirkels
Neem een stuk stof tot een grote punt en wikkel
er op een aantal plaatsen dun touw of dunne
elastieken rond.
8. T-
T-shirt met rondjes
Stop schelpjes of steentjes (van verschillende
maten), mooi verspreid, aan de binnenkant van
het T-shirt. Trek het stof eromheen en bind ze
met een dik koord stevig vast.

30
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (1)

31
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen
schepen op de rede
Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (2)
(2)

32
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (3)

33
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (4)

34
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen
schepen op de rede
Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (5)

35
 Kopieerblad VOC-
VOC-schepen op de rede
Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (6)

36