“Azərbaycan məktəbi” 2017/1
AZƏRBAYCANşüNASLIğIN PREDMETİ
Nizami Cəfərov,
AMEA-nın müxbir üzvü, professor,
millət vəkili
Ümummilli liderin məşhur “Mən
fəxr edirəm ki, Mən azərbaycanlıyam”
sözlərinin mahiyyətini dərindən dərk etmək
üçün hər bir azərbaycanlı, dünyanın harasın-
da yaşamasından asılı olmayaraq, azərbay-
canşünaslığın elmi əsaslarını bilməlidir. İlk
növbədə ona görə ki, bu, milli şüur, milli
intellekt və milli mənlik deməkdir…
Azərbaycan xalqının öz milli müstə-
qilliyini inamla qoruyub möhkəmləndirdiyi
müasir dövrdə Azərbaycana (və azərbaycan-
şünaslığa) maraq həm ölkə daxilində, həm
də beynəlxalq aləmdə dönmədən artmaqda-
dır. Və bu, tamamilə təbiidir…
Azərbaycanşünaslıq – dünyanın
müxtəlif xalqlarını həm ümumi, həm də
xüsusi (hər birini ayrılıqda) olaraq öyrənən
etnosşünaslığın üzvi tərkib hissəsidir.
Xüsusi etnosşünaslıq bu və ya digər etnosun
(xalqın) bir sosial orqanizm və ya kompleks
kimi tədqiqi ilə məşğul olduğu halda, ümumi
etnosşünaslığın vəzifəsi həmin tədqiqatlar-
dan alınan nəticələri ümumiləşdirmək,
bütövlükdə etnos (xalq) anlayışı, onun
kifayət qədər mürəkkəb təbiəti barədə elmi
təsəvvür yaratmaq, ümumi qanunauyğun-
luqlar müəyyənləşdirməkdir. Və həmin
ümumi qanunauyğunluqlar ayrıca bir etnosu
(xalqı) öyrənərkən, öz növbəsində, mühüm
metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.
Müasir dünyada mövcud olan xalqlar
tarixi diferensiasiyanın (bölünmənin) məh-
sulu olub, ortaq əcdadlardan törəmişlər.
Hətta bütün xalqların bir etnik mənbədən
yarandığını güman etməyə əsas verən
nəzəriyyələr də az deyil. Ona görə də xüsusi
etnosşünaslıqla ümumi etnosşünaslıq arasın-
da ən müxtəlif baxımlardan sıx faktik, eləcə
də nəzəri əlaqələr vardır. Belə ki, məsələn,
ingilis və ya rus xalqını öyrənən mütəxəssis,
müvafiq olaraq, qədim german və slavyan
etnoslarını da araşdırmalı, nəticə etibarilə,
hind - Avropa etnik birliyinə gedib çıxmalı-
dır. Bu isə o deməkdir ki, etnosşünaslıqda
mükəmməl bir iyerarxiya vardır: ingilisşü-
naslıq germanistika, rusşünaslıq isə slavisti-
ka ilə birbaşa əlaqədardır, hər ikisi isə, prin-
sip etibarilə, hindavropaşünaslığa daxildir.
Azərbaycan xalqı qədim türk etnosu-
nun diferensiasiyası nəticəsində yarandığına
görə, azərbaycanşünaslıq türkologiyanın
tərkib hissəsidir. Türkologiya isə altayşünas-
lığın sahələrindən biridir.
Lakin nəzərə almaq lazımdır ki,
burada söhbət ümumi prinsipdən gedir. Və
elə amillər də vardır ki, ümumi prinsipi
şübhə altına almadan xalqların “tərcümeyi-
hal”ına bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətli
5
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
təsir göstərir. Bunlardan ən mühümü etnik
kontaktlar, yaxud xalqlar arasında onların
bütün tarixi boyu mövcud olmuş əlaqə-
ləridir.
Qafqaz və İran mənşəli xalqlarla
qədim dövrlərdən başlayan iqtisadi, siyasi
və mədəni əlaqələr, eləcə də ərəblərlə çox-
spektrli (xüsusilə İslam dininin qəbulu ilə
bağlı) münasibətlər türk mənşəli Azərbaycan
xalqının taleyində müəyyən rol oynamışdır.
Və bu təsirlər, təbii ki, birtərəfli deyil, qarşı-
lıqlı olmuşdur. Ona görə də azərbaycan-
şünaslıq elmi qafqazşünaslıq, iranşünaslıq
və ərəbşünaslıqla daimi (və səmərəli) dia-
loqdan imtina edə bilməz.
Azərbaycan xalqının adı (“azərbay-
canlı” etnonimi), məlum olduğu kimi, tarixi
e.ə. IV əsrə gedib çıxan yer adından
(“Azərbaycan” toponimindən) alınmışdır.
Və bu toponimin eyni zamanda etnonim
kimi formalaşması isə çox-çox sonralara –
XX əsrin əvvəllərinə aiddir. Həmin dövrə
qədər xalq müxtəlif adlar daşımışdır ki,
onlardan ən ümumisi (və məntiqlisi)
“Azərbaycan türkləri” olmuşdur. “Azərbay-
can xalqı” anlayışının əsasında da həmin
ümumiləşmə (və məntiq) dayanmışdır. Belə
ki, Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış
aparıcı etnos – türklər digər türklərdən
fərqləndikcə (diferensiasiya olunduqca)
əvvəl “Azərbaycan türkləri”, sonra isə
“Azərbaycan xalqı” kimi tanınmışlar. Lakin
“türklər”→ “Azərbaycan türkləri” →
“Azərbaycan xalqı” istiqamətində gedən
adlanma prosesi tamamilə qanunauyğun olsa
da, həmin proses uzun bir dövrdə regionun
müxtəlif mənşəli etnoslarını süni olaraq
birləşdirən “müsəlman” adı ilə ləngidilmiş-
dir ki, dini təfəkkürün (və şüurun) etnik
6
(nəticə etibarilə, milli!) təfəkkürü (və şüuru)
öz əsarəti altında saxladığı zamanlar üçün
bu, tamamilə səciyyəvidir.
Lakin Azərbaycan xalqı İslam dini-
nin mənəvi dəyərlərini inkar etməməklə
ümumi “müsəlman etnosu” çərçivələrindən
kənara çıxaraq öz etnik mənşəyi (türklüyü)
üzərində yüksəlməyi bacardı ki, bu da onun
bir millət olaraq tarix səhnəsinə çıxmasını
təmin etdi. Eyni zamanda Azərbaycan
ərazisində çox qədim dövrlərdən məskun-
laşmış Qafqaz, eləcə də İran mənşəli etnos-
lar özlərini azərbaycanlı saymaqdan,
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı
olmaqdan fəxr duydular.
Azərbaycanşünaslığın bir elm olaraq
təşəkkülü XIX əsrin sonu, XX əsrin
əvvəllərinə təsadüf etsə də, Azərbaycan haq-
qındakı təsəvvürlərin qədim tarixi olduğu
heç bir şübhə doğurmur. Və istər qədim
dövrlərdən başlayan təsəvvürlərin, istərsə də
azərbaycanşünaslıq elminin tarixinin öyrə-
nilməsi bugünkü müvafiq mülahizələrin
hansı ənənəyə və ya metodoloji əsaslara
dayandığını, eləcə də mövcud ideya
perspektivlərini müəyyənləşdirmək baxı-
mından əhəmiyyətlidir.
Və məlumdur ki, azərbaycanşünas-
lığın ən mühüm problemlərindən biri
Azərbaycan xalqının etnogenezi və ya
təşəkkülü məsələsidir ki, bu məsələ ən azı
aşağıdakı suallara aydınlıq gətirməyi tələb
edir: a) qədim dövrlərdən Azərbaycanın
etnik mənzərəsi necə olmuşdur? b) türk
mənşəli Azərbaycan xalqı nə zaman (və
hansı şəraitdə) formalaşmışdır? c) xalqın
siyasi özünütəsdiq prosesi necə getmişdir?
Başqa bir mühüm problem
Azərbaycanda milli şüurun etnik əsaslarını
təşəkkül (və təkamül) tarixini, azərbaycan-

çılıq ideologiyasını yaradan səbəbləri araş-
dırmaqdan ibarətdir. Və təbii, azərbaycançı-
lıq ideologiyasının formalaşması xalqın
milli şüurunun bütün gücü ilə təzahürünə,
özünüdərk (və özünütəsdiq) enerjisinin
ümummilli miqyas almasına gətirib çıxarır.
Azərbaycanşünaslığın ən mühüm
problemi isə Azərbaycan xalqının milli (və
dövlət) müstəqilliyinin əsaslarının öyrənil-
məsidir ki, buraya a) müstəqilliyin potensia-
lının araşdırılması, b) ümummilli lider
Heydər Əliyevin dövlət (və millət) qurucu-
luğundakı tarixi xidmətlərinin miqyasının
müəyyənləşdirilməsi və c) milli inkişafın
perspektivlərinin aydın təsəvvür olunması
daxildir.
Azərbaycanşünaslıq artıq neçə
illərdir ki, ölkəmizin ali təhsil müəssisə-
lərində müxtəlif proqramlarla tədris olunsa
da, həmin proqramların mükəmməlliyi,
eləcə də tədrisin səviyyəsi barədə danışmaq
hələ tezdir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, a)
xalqımızın “tərcümeyi-hal”ı haqqında az
qala hər gün yeni faktlar, materiallar və
elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr meydana
çıxır; b) Azərbaycan ən müxtəlif istiqamət-
lərdə böyük uğurlara imza atmaqla azərbay-
canşünaslığın predmetini sürətlə zəngin-
ləşdirir, elmin (və fənnin) maraq dairəsinə
yeni mövzular gəlir; c) azərbaycanşünaslıq
sahəsində çalışan mütəxəssislər kifayət
qədər (və lazımi səviyyədə hazırlıqlı) deyil.
Nəticə etibarilə deyə bilərik ki,
azərbaycanşünaslığın predmetinə aşağıdakı
məsələlər daxildir:
1) Azərbaycanşünaslığın tarixi;
“Azərbaycan məktəbi” 2017/1
2) Azərbaycan xalqının etnogenezi;
3) Azərbaycanda milli şüurun formalaşma-
sı və azərbaycançılıq ideologiyasının
təşəkkülü;
4) Azərbaycan xalqının milli (və dövlət)
müstəqilliyinin fəlsəfəsi.
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi
qazandığı, müasir dünya ilə əlaqələrinin
yaranıb inkişaf etdiyi müasir dövrdə
azərbaycanşünaslığın iqtisadi, sosioloji və
politoloji aspektlərinin diqqəti daha çox cəlb
etməsi ənənəvi problemlərin unudulması
hesabına deyil. Azərbaycanşünaslığın bir
elm kimi tədqiqat hüdudları genişlənir,
problemləri daha çox sosial praktikanın
tələblərinə uyğunlaşır, təhlil metodları inki-
şaf edib zənginləşir. Və nəticə etibarilə,
ənənəvi problemlərə baxışın texnologiyası
da təkmilləşir.
Azərbaycanda milli dövlət quruculu-
ğu prosesi sürətləndikcə azərbaycanşünaslı-
ğın problemləri daha bütöv, kompleks halın-
da, biri digəri ilə qarşılıqlı əlaqədə qoyulur
ki, bu, həmin problemlərin əsaslı şəkildə
həlli üçün geniş ideoloji imkanlar açır...
Azərbaycanşünaslıq yalnız elmi-
nəzəri, yaxud akademik bir sistem deyil,
həm də get-gedə daha geniş yayılmaqda olan
və Azərbaycan Respublikasının dövlət
siyasətinə, dünyanın müxtəlif ölkələrində,
təxminən 500 min kv.km-lik ərazisi olan
tarixi Azərbaycanda məskunlaşmış azərbay-
canlıların dünyagörüşünə çevrilməkdə olan
azərbaycançılıq ideologiyasının elmi-meto-
doloji əsasıdır.