“Azərbaycan məktəbi” 2017/1

QƏRBİ AZƏRBAYCANIN MİLLİ MƏKTƏB

TARİXİNDƏN

Əli Adıgözəlov,
Sumqayıt Dövlət Universitetinin dosenti
şəlalə Adıgözəlova,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

Məqalədə XIX-XX əsrlərdə Qərbi Azərbaycanda mövcud olan təhsil ocaqlarının

tarixindən bəhs edilir. Azərbaycanlıların deportasiyasının məktəb sisteminə təsirinə də toxu-
nulur.
Açar sözlər: Qərbi Azərbaycan, milli məktəb, rus-tatar məktəbləri, təhsil tarixi,
dünyəvi təhsil.
Ключевые слова: Западный Азербайджан, национальная школа, русско-
татарские школы, история образования, светская образования.
Key words: Western Azerbaijan, national school, Russian-tartar schools, history of
education, secular education.
Yüksək intellekt sahibi olan Azərbaycanla Ermənistan respublikaları ara-
Azərbaycan xalqı qədim mədəniyyətə sında sərhədlər müəyyən edilərkən Azər-
malikdir. Azərbaycan torpağı məhsuldar, baycanın Zəngəzur bölgəsinin böyük bir
iqlimi mülayim olduğundan, yadların hissəsi (Gorus, Sisiyan, Qafan və Mehri
gözləri həmişə bu ərazidə olmuşdur. rayonları) Ermənistana verildi. Tarixi
Vaxtaşırı bu torpaq təcavüzə məruz qalmış, ədalətsizliyin bu gün də davam edən
ölkə talan edilmiş, kənd və şəhərlər dağıdıl- bünövrəsi qoyuldu.
Qərbi Azərbaycanda sayca az olsa
mışdır. Antik dövrün coğrafiyaşünası
da, qədimdən məktəblər fəaliyyət göstər-
Strabon hələ eramızdan əvvəl ulu babaları- mişdir. Lakin Azərbaycan və Zaqafqaziya
mızdan olan albanlar haqqında yazırdı ki, VII əsrdə ərəb xilafəti tərəfindən işğal
orada adamlar gözəlliyi və hündür boyları edildikdən sonra ərəblər həmin ərazilərdə
ilə seçilirlər, eyni zamanda ürəyiaçıqdır-lar, İslam dininin yayılmasında əsas vasitə olan
xırdaçı və dalaşqan deyillər. İqlim mollaxana və mədrəsələrin təşkili üçün
əlverişlidir, torpaqdan ildə 2-3 dəfə məhsul xəlifənin əmr və canişinlərinə hər cür şərait
götürmək olur. Bu torpaqların bir parçası yaratdılar.
olan Qərbi Azərbaycan zaman-zaman Məktəb (mollaxana) və ibtidai
itkilərə məruz qalmışdır. mədrəsələr uzun zaman azərbaycanlılar
Qərbi Azərbaycandakı Azərbaycan üçün yeganə təhsil ocaqları olmuşdur.
türkləri, əsasən, İrəvan və 1868-ci ildə təşkil Həmin məktəb və mədrəsələr vasitəsi ilə
edilmiş Yelizavetpol quberniyasında yaşa- müsəlman ruhaniləri gənc nəslə oxuyub-
yırdılar. Yelizavetpol quberniyasına müxtəlif yazmaq öyrətməklə bərabər, dini və qismən
vaxtlarda Şuşa, Şəki, Gəncə, Cəbrayıl, dünyəvi təhsil də verirdilər. Bu məktəblərdə
Qazax, Ərəş və Zəngəzur qəzaları daxil idi. xalqımızın görkəmli nümayəndələri təhsil
Zəngəzur qəzası isə Qubadlı, Laçın, almışlar.
Zəngilan, Mehri, Qafan, Gorus və Sisiyan İrəvan qəzasında azərbaycanlıların
ərazilərini əhatə edirdi. 1923-cü ildə oxuması üçün ilk dəfə dünyəvi məktəblər

45
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
XIX əsrin 80-ci illərində açılmağa başlan-
mışdır. 1881-ci ildə Uluxanlıda, 1882-ci ildə
İrəvanda, 1883-cü ildə İmanşalıda, 1884-cü
ildə Basarkeçər rayonunun Zod kəndində
ibtidai rus məktəbləri açılmışdır. 1898-ci
ildə İrəvanda və Böyük Vedidə, 1905-ci ildə
isə Qəmərlidə rus-tatar məktəbləri açılmış-
dır. 1914-cü il yanvarın 20-nə olan
məlumata görə Qərbi Azərbaycandakı 15
rus-tatar məktəbində 911 nəfər şagird oxu-
muşdur. Həmin məktəblərdə oxuyan qızların
sayı 60 nəfər, orada dərs deyən müəllimlərin
sayı isə 39 nəfər olmuşdur. Bu hal ölkədə
xalq maarifinin nə dərəcədə aşağı olduğuna
sübutdur. Belə ibtidai rus məktəblərindən
biri də 22 sentyabr 1885-ci ildə Dərələyəz
qəzasındakı azərbaycanlılar üçün açılmış,
orada 50 nəfər şagird oxumuşdur.
Çar hökuməti heç vaxt müstəmləkəsi
olan ucqar yerlərdə yaşayan xalqların
maariflənməsi qayğısına qalmamış, əksinə,
müxtəlif vasitələrlə onlara mane olmağa
çalışmışdır. XX əsrin əvvəllərində müxtəlif
bəhanələrlə rus-tatar məktəbləri bağlanmış-
dı. Belə ki, 1920-ci ilə kimi Qərbi
Azərbaycanda ancaq 15 rus-tatar məktəbi
qalmışdır. Bu məktəblərdə dərs deyən 38
müəllimin az bir hissəsinin orta təhsili vardı.
Məktəblərin bağlanmasında ermənilər əsas
rol oynamışlar. Bədnam daşnak haki-
miyyətinin hökm sürdüyü ağır illərdə həmin
məktəblər də bağlanmış və 1920-ci ildə
bütün Qərbi Azərbaycanda 2-3 rus-tatar
(Azərbaycan məktəbləri) məktəbi mövcud
olmuşdur.
Çarizmin müstəmləkəçilik və rus-
laşdırma siyasəti ilə əlaqədar olaraq rus-
tatar məktəblərində ana dili tədrisi gündən-
günə sıxışdırılır və dərslərin tədricən
tamamilə rus dilində keçilməsinə rəvac
verilirdi.
Dövlət tərəfindən açılmasına və
maliyyələşdirilməsinə baxmayaraq, bu
məktəblərdə azərbaycanlıların oxumalarına
46
erməni ziyalı və çinovnikləri hər cür mane-
çilik törədirdilər.
Sovet hakimiyyəti illərində, xüsusən
1921/1922-ci tədris ilində açılacaq yeni
məktəblərin idarə edilməsi və digər məsələ-
lərə dair bir sıra məktəb sənədləri tərtib edi-
lib yerlərə göndərildi. 1922/1923-cü dərs
ilində Ermənistanda 36 Azərbaycan məktəbi
fəaliyyət göstərirdi ki, orada da 1521 şagird
təhsil alırdı. Bu məktəblərdə 40 nəfər
azərbaycanlı müəllim dərs deyirdi. Həmin
müddətdə təkcə Zəngəzurun Azərbaycan
kəndlərindən Qafanın Gığı, Şəhərcik,
Sisiyanın Qızıl Şəfəq (İşıqlar), Vağüdü,
Ərəfsə, Mehrinin Vartanazor və Aldərə
kəndlərində yeni qaydada ibtidai məktəblər
fəaliyyət göstərirdi.
1924-cü il dekabrın 25-də Ermənis-
tan müəllimlərinin I qurultayı oldu.
Qurultayın qərarı ilə 1926-cı ildən
Azərbaycan dilində “Xalq maarifi” jurnalı
nəşr edildi. Bununla belə müəllim hazırlığı
problemi hamını narahat edirdi.
Azərbaycanlıların Moskvaya dəfə-
lərlə müraciətinin nəticəsi olaraq 1925-ci
ilin ikinci yarısında İrəvan şəhərində
Azərbaycan dilində pedaqoji texnikum açıl-
dı. Həmin texnikum 1948-ci ilə kimi
fəaliyyət göstərmişdir. 23 il fəaliyyət gös-
tərən həmin texnikum Azərbaycan məktəb-
ləri üçün yüzlərlə müəllim hazırladı.
Texnikuma müxtəlif vaxtlarda Bəhlul Yusi-
fov və Mehdi Kazımov başçılıq etmişlər.
Yusif Məmmədəliyev (sonralar Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının akademiki və prezi-
denti olub. İlk əmək fəaliyyətinə bu texni-
kumda başlayıb), Bala Əfəndiyev və başqa
görkəmli maarif işçiləri də burada dərs
demişlər. Texnikuma qəbulun sayı Ermənis-
tan rayonlarındakı Azərbaycan əhalisinin
sayı ilə tərs mütənasiblik təşkil edirdi.
Məsələn, 1927/1928-ci tədris ilində texniku-
ma 139 nəfər tələbə qəbul edilmişdi.
Ermənistan SSR-də yeni açılan

Azərbaycan məktəblərinin normal işlə-
məsini təmin və təşkil etmək məqsədi ilə
1925-ci ilin 25 avqustunda Gümrüdə
azərbaycanlı müəllimlərin qurultayı çağırıl-
dı. Qurultayda bütün bölgələrdən nüma-
yəndə vardı.
Qurultayın əsas məqsədi ziyalıları
mədəni-maarif ocaqları ətrafında səfərbər
etməkdən, məktəblərin təşkili qaydalarını
RSFSR, Azərbaycan SSR və Ermənistan
SSR məktəblərinin təcrübəsi əsasında qur-
maq üçün yeni məktəb müəllimlərinə
göstəriş verməkdən, yeni təlim və tərbiyə
üsullarının aydınlaşdırılmasından ibarət idi.
Yeni məktəblər təşkil edilərkən qar-
şıya bir sıra çətinliklər çıxdı. Belə ki, res-
publikanın ucqar kəndlərində məktəblər
açmaq üçün bir tərəfdən pedaqoji hazırlıqlı
kadr yox idi, digər tərəfdən kəndlərdə
məktəb təşkil etmək üçün hələ kənd
sovetləri yaradılmamışdı.
Yeni əlifbaya keçmək üçün Azər-
baycan Respublikasından fərqli olaraq bura-
da dövlət və partiya xüsusi hazırlıq görmür-
dü. Azərbaycanlı ziyalılar bir araya gələrək
1924-cü il aprelin 28-də İrəvanda Yeni
Azərbaycan Əlifba Komitəsi yaratdılar. Yeni
Azərbaycan Əlifba Komitəsi respublikada
11 kurs təşkil etdi. Həmin kurslarda 1925-ci
ildə 350 nəfər yeni Azərbaycan əlifbasını
öyrəndi.Yeni əlifba komitəsi 1925/1926-cı
dərs ilində birinci dərəcəli məktəblərdə yeni
əlifbanın tətbiq edilməsi barədə qərar qəbul
etdi.
Ermənistandakı Azərbaycan məktəb-
ləri tədris proqramlarını müvəqqəti olaraq
Azərbaycandan aldılar. 1923-cü ilə kimi
Ermənistan mətbuatında Azərbaycan mək-
təbləri üçün heç bir proqram nəşr edilmədi.
Bu hal gənc müəllimlərin işini daha da
çətinləşdirdi. Qeyd etməliyik ki, Ermənis-
tandakı Azərbaycan məktəbləri mövcud
olduğu bütün müddətdə Azərbaycan Maarif
Nazirliyi tərəfindən hazırlanıb çap edilən
tədris proqramlarından istifadə etmişlər. Bu
barədə Ermənistan hökuməti heç vaxt bir
addım atmamışdır.
“Azərbaycan məktəbi” 2017/1
Azərbaycan orta və yeddiillik
məktəblərini ixtisaslı müəllim kadrları ilə
təmin etmək üçün 1935-ci ildə Gümrüdə
(Leninakanda) Azərbaycan dilində qiyabi
ikiillik Müəllimlər İnstitutu açıldı. Bu insti-
tut bir qədər sonra Dilicana köçürüldü.
Burada hər iki respublikanın XMK-larının
qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində Bakıdan gələn
müəllimlər heyəti dərs deyirdilər.
Azərbaycanın əzəli torpaqları olan
Zəngəzur və Göyçəni özünə birləşdirən və
Ermənistan adlı respublika yaradan ermə-
nilər və onların havadarları bu işdən narazı
insanların diqqətini yayındırmaq məqsədilə
azərbaycanlılar yaşayan rayonlarda məktəb
tikintisini genişləndirdilər. Yeddiillik
məktəblərin sayı çoxalmaqla bərabər, orta
məktəblər də təşkil edilməyə başlandı. O
vaxta qədər ancaq ibtidai məktəb binaları
tikilir və təmir edilirdisə, sonra yeddiillik və
orta məktəblərin də inşası genişləndirildi.
1937-1939-cu illərdə dövlət hesabına 109
məktəb binası istifadəyə verilmişdi ki, onlar-
dan 94-ü kəndlərdə tikilmişdi.
1935-ci ildə təşkil edilən Leninakan
(Gümrü) ikiillik Qiyabi Pedaqoji Müəllimlər
İnstitutunu 1947-ci ildə 31 nəfər bitirdi və
işləmək üçün kəndlərə göndərildi. Bu isə
mövcud tələbatı ödəmirdi.
Azərbaycan məktəblərinin ixtisaslı
kadrlarla təmin edilməsində yol verilmiş
nöqsanlar ciddi narazılıqlara səbəb olurdu.
Yenidən milli münaqişə zəminində toqquş-
maların yaranacağından qorxuya düşən
Ermənistan rəhbərliyi 1937-ci ildə İrəvan
Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan bölməsi-
nin açılmasına razılıq verdi. Sonralar bu
şöbənin Azərbaycan məktəblərini ixtisaslı
müəllim kadrları ilə təmin etməkdə böyük
rolu olmuşdur.
1941-ci ildə Böyük Vətən müharibə-
si başladı. İxtisaslı müəllimlərin bir qismi
orduya səfərbər edildi. Onsuz da kadr prob-
lemi mövcud idi, müharibə bu problemi
daha da dərinləşdirdi. Məktəblər və
müəllimlər öz işlərini müharibə şəraitinin
47
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
yeni tələblərinə uyğun qurmağa başladılar.
Müharibədən sonra azərbaycanlıların
öz ata-baba torpaqları olan Qərbi
Azərbaycandan dövlət səviyyəsində 1948-
1953-cü illərdəki deportasiyası zamanı
İrəvandakı Azərbaycan Pedaqoji Texni-
kumu və X.Abovyan adına İrəvan Pedaqoji
İnstitutunun Azərbaycan bölməsi də depor-
tasiyaya məruz qaldı. İnstitut 1948-ci ildə
Gəncəyə, texnikum isə Xanlara köçürüldü.
Bundan sonra Ermənistanda qalan
Azərbaycan məktəblərini müəllim kadrları
ilə ancaq Azərbaycan Respublikası təmin
etməli oldu.
Azərbaycan məktəbləri məzunların-
dan 70 il ərzində 96 nəfər akademik və
elmlər doktoru, 618 nəfər elmlər namizədi
alimlik dərəcəsinə sahib olub.
Müharibədən sonra Azərbaycanlı-
ların Ermənistandan deportasiyası kütləvi
xarakter aldı. Belə ki, Böyük Vətən
müharibəsini qələbə ilə başa vuran SSRİ
dünyadakı (o dövrə görə) nüfuzundan
istifadə edərək yenicə təşkil edilən BMT-ni
belə bir məzmunda qərar qəbul etməyə
təhrik etdi: “Dünyanın müxtəlif ərazilərinə
səpələnmiş almanlar Almaniyaya, yəhudilər
İzrailə, ermənilər isə Ermənistana qayıda
bilər”. BMT-nin bu qərarından (1947-ci il)
istifadə edən ermənilər İran, Suriya, Livan,
Misir, Türkiyə və digər dövlətlərdən
Ermənistan SSR-yə köçürüldülər. Ermənis-
tan ərazisinin onlar üçün az olduğunu
bəhanə edən o vaxtkı SSRİ hökumətinin
rəhbərləri Ermənistan SSR-yə köçürülən
erməniləri yerləşdirmək üçün oradakı azər-
baycanlıları Azərbaycan SSR-yə köçürdülər.
Bununla da Qərbi Azərbaycandan soydaşla-
rımızın kütləvi deportasiyası planı baş tutdu.
Bu, Qərbi Azərbaycanlılara ciddi mənəvi
zərbə oldu, onların mədəni və elmi inkişafı-
nı ləngitdi. Uşaqların bir hissəsi təhsildən
kənarda qaldı. İqlim şəraitinin onlara uyğun
olmaması ilə əlaqədar köçürülən əhalinin bir
hissəsi vaxtsız vəfat etdi. Lakin əhalinin bir
qismi müqavimət göstərərək öz ata-baba
torpaqlarını tərk etmədi. Ancaq tale onların
da üzünə gülmədi. SSRİ-nin dağılması
48
ərəfəsində 1988-ci ildə Qərbi Azərbaycanda
olan azərbaycanlılar son nəfərinə qədər öz
əzəli ata-baba torpaqlarından qovuldular.
Qərbi Azərbaycanın təhsil tarixinin
araşdırılması bir daha təsdiq edir ki,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin dediyi kimi, Qərbi
Azərbaycan bizim tarixi torpaqlarımızdır və
onun keçdiyi yol Azərbaycan xalqının keçdi-
yi tarixi yolun bir parçasıdır.
Rəyçi: dos. N.Nəcəfov
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1. Şərif Ə. “Keçmiş günlərdən” adlı
sənədli xatirələr. Bakı, 1983.
2. Zeynalov Ə. İrəvan ziyalıları. Bakı,
1999.
3. Nəcəfov N. İrəvan Pedaqoji İnstitutu
Azərbaycan bölməsinin acı taleyi. “Azər-
baycan müəllimi” qəzeti, 2013, 1 mart, №8.
4. Ələkbərli Ə. Qərbi Azərbaycan. 10
cilddə. I cild. Vedibasar mahalı. Bakı:
Ağrıdağ, 2000.
5. Məhərrəmov Z. İrəvanda məkdəbdarlıq
və maarifçilik. Bakı, 2010.
А.Адыгёзалов,
Ш.Адыгёзалова
О национальной истории школы
западного Азербайджана
Резюме
В статье говорится об истории о
школах, действующих XIX-XX вв. в тер-
ритории Западного Азербайджана и об
отрицателном влияние депортации азер-
байджанцев на образователным системе.
A.Adigozalov,
S.Adigozalova
On the history of national schools of
Western Azerbaijan
Summary
In the article, it is spoken about the
history of schools existed in the XIX-XX
centuries in Western Azerbaijan, and the
influence of deportation of Azerbaijani peo-
ple had on the school system.