1

Η καινοτόμος δημιουργική μεταγραφή από το μυθιστόρημα στη

κινηματογραφική οθόνη: Tristana (1970)
του Νίκου Τερζή

Abstract
Contrary to the common belief that sublime novels have been transcribed into inferior films, Luis
Buñuel's Tristana (1970) radicalizes the protagonists of the homonymous novel, making
substantial creative changes to the final outcome in the dramaturgy of the novel (1892) of the
most famous Spanish writer of the 19th century, Benito Pérez Galdós (1843-1920) by
overturning its basic position: people by their nature adjust harmoniously to anything.

At the level of its content (signified), I summarize the issues raised by the actions of the two
protagonists in Tristana (Don Lope, Tristana):
1) (abuser) the bourgeois Don Lope, a Don Juan type vs (victim), Don Lope's foster daughter,
Tristana, a personification of purity. (Here the interest is that the poles [abuser/victim] rotate
constantly). 2) patriarchy vs female emancipation. 3) freedom vs perverted submission. 4)
appearance vs being. 5) suppression vs insurrection. 6) police vs revolting working class. 7) the
bourgeois belief of novelist Benito Pérez Galdós in people’s adapting ability to suppression vs
Buñuel's perception of rebellion and teratogenicity as a Trojan horse at the level of the novel’s
cinematic transcription.

Εισαγωγή
Αντίθετα με την κοινή πεποίθηση, ότι από
αριστουργηματικά μυθιστορήματα προκύπτουν
υποδεέστερες κινηματογραφικές ταινίες, η ταινία
Tristana (1970) του Luis Buñuel ριζοσπαστικοποιεί
τους πρωταγωνιστικούς χαρακτήρες, επιφέροντας
ιδιαίτερα ουσιαστικές αλλαγές στην τελική έκβαση της
δραματουργίας, με την ανατροπή της βασικής θέσης
[ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους προσαρμόζονται αρμονικά σε οτιδήποτε] του ομόνυμου
λογοτεχνικού έργου (1892) του διασημότερου ισπανού συγγραφέα του 19ου αιώνα, Benito Pérez
Galdós (1843 – 1920)!
Στο επίπεδο της θεματικής και του περιεχομένου (σημαινόμενου) συνοψίζω συνολικά τα θέματα
που αναδεικνύονται μέσω της δράσης κυρίως των δύο πρωταγωνιστικών χαρακτήρων:
1) (θύτης) ο αστός Don Lope, ένας τύπος Δον Ζουάν vs (θύμα) η Tristana ψυχοκόρη του Don
Lope, προσωποποίηση της αγνότητας. (Εδώ το ενδιαφέρον είναι ότι οι πόλοι [θύτης/θύμα]
διαρκώς εναλλάσσονται). 2) πατριαρχία vs γυναικεία χειραφέτηση. 3) ελευθερία vs διαστροφική
υποταγή. 4) φαίνεσθε vs είναι. 5) καταστολή vs εξέγερση. 6) Αστυνομία vs εξεγερμένη εργατική
τάξη. 7) Η αστική αντίληψη του συγγραφέα Benito Pérez Galdós για την προσαρμογή των

1
2

ανθρώπων στην καταστολή vs η αντίληψη του Buñuel περί εξέγερσης και τερατογένεσης ως
Δούρειος ίππος ανατροπής στο επίπεδο της σεναριακής μεταγραφής.

1. Η σεναριακή μεταγραφή ως Δούρειος Ίππος

Σε πρώτο επίπεδο, τίποτα δεν φανερώνει τον
βαθύ ανατρεπτικό χαρακτήρα της ταινίας Tristana,
σε όσους δεν γνωρίζουν τη ριζοσπαστική
ανάπλαση των χαρακτήρων, των σχέσεων τους και
της ανατροπής του τέλους που επέφερε ο Buñuel
στο μυθιστόρημα Tristana του Benito Pérez Galdós
(1982). Ο Buñuel πολύ καλός γνώστης του Galdós,
του πιο γνωστού συγγραφέα της Ισπανίας του 19ου
αιώνα, είχε ήδη διασκευάσει πολύ πιστά για την
οθόνη το
Nazarin
(1958), το σημαντικότερο μυθιστόρημά του. Είναι
ενδιαφέρον, το ότι, αυτή τη φορά, επιλέγει την Tristana,
ένα επιστολικό μυθιστόρημα, «όχι από τα καλύτερα του
Galdós». (Μπουνιουέλ, 1984, 332), κρίση που θεωρώ ότι
αφορά τη φρουδική και μαρξιστική θεώρηση/κριτική του
μυθιστορήματος και όχι τη φιλολογική, λογοτεχνική αξία
του. Αναπλάθοντας τους βασικούς χαρακτήρες με
γνώμονα την ανάδειξη των αυθεντικών κοινωνικών
σχέσεων, καταργεί τους παραδοσιακούς τρόπους αναπαράστασης που επιβεβαιώνουν την αστική
εξουσία, κι αντιστρέφει με διαστροφική χαρά τη βασική θέση του μυθιστορήματος: οι άνθρωποι
από τη φύση τους προσαρμόζονται αρμονικά σε οτιδήποτε. Έτσι, με την Tristana, επιτίθεται υπόγεια
στην πιο θεμελιώδη προϋπόθεση όλων των καταπιεστικών καθεστώτων, όπως εκείνο του Franco.
Ο φιλελεύθερος Galdós του 19ου αιώνα και ο Franco βασίζουν ένα μυθιστόρημα και τη μονιμότητα
ενός καθεστώτος, αντίστοιχα, στην πεποίθηση ότι μπορούμε να κάνουμε τους ανθρώπους να
προσαρμόζονται σε οτιδήποτε. Ο Buñuel, αποδεικνύει με την Tristana, ότι η υποβολή στην
καταστολή οδηγεί αναπόφευκτα στην διαστροφή και την τερατογένεση, έως και στη δολοφονία.
Στην ταινία έχει διατηρηθεί «μόνο το 40% των βασικών καταστάσεων και διαλόγων του
μυθιστορήματος». (Aranda, 1976, 242).
Ο Galdós αναφέρεται στη Μαδρίτη του τέλους του 19ου αιώνα· ο Buñuel μεταφέρει τη δράση
στο κλειστοφοβικό Τολέδο του 1920: μια πόλη, θαρρείς, ανέγγιχτη από το χρόνο. Η Ισπανία της
εποχής ήταν το προπύργιο της πατριαρχίας που προσφέρει στον άνδρα ελευθερίες, ενώ
επιφυλάσσει για τη γυναίκα, είτε την καταστολή της σεξουαλικότητας, με αντιστάθμισμα μια εκ
πρώτης όψεως χρυσή, αλλά, αλίμονο, πελιδνή μάσκα αθωότητας, τύπου «ψευδευλαβούς
ευσέβειας», είτε πολύ σπανιότερα την έκπτωση από τη «Θεία χάρη» στις χαρές και τις περιπέτειες
του σεξουαλικού αντικειμένου.
Η Tristana βρίσκει το θάρρος να αποδράσει από το σπίτι του Don Lope, προστάτη και κατά τα
κέφια του, «πατέρα» ή εραστή της. Φεύγει με ένα νέο, ωραίο κι αλαζόνα ζωγράφο που θέλει να
την παντρευτεί. Δύο χρόνια αργότερα, ανύπαντρη ακόμα, επιστρέφει στο σπίτι του ανθρώπου που
μισεί, χτυπημένη από μια θανατηφόρα αρρώστια. Το πόδι της έχει μολυνθεί και πρέπει να
ακρωτηριαστεί. Ο Don Lope κρατά τους δύο νέους σε διαρκή επαφή, ξέροντας πως ο έρωτας τους
2
3

θα εξανεμιστεί κάτω από αυτές τις συνθήκες. Η Tristana στρέφεται στην εκκλησία με υπέρμετρο
ζ ήλο. Ο Don Lope την παντρεύεται για να την
εξασφαλίσει οικονομικά μετά το θάνατό του.
Εκείνη, καταδικασμένη ως το τέλος της ζωής της να
φέρει το σημάδι της αρρώστιας της, σκοτώνει τον
Don Lope, αφήνοντας τον να πεθάνει από καρδιακή
προσβολή, υποκρινόμενη πως καλεί τον γιατρό!

2. Ανάπλαση χαρακτήρων
Από το σημείο του γάμου τους και μετά, αν
εξαιρέσουμε κάποια δευτερεύοντα περιστατικά, η
ταινία είναι εφεύρημα του Buñuel και του συν-
σεναριογράφου του, Julio Alejandro. Ο Buñuel αναπλάθει τα δύο βασικά πρόσωπα του
μυθιστορήματος, το οποίο, σημειωτέον, τελειώνει με μια περιγραφή της ζωής τους μετά το γάμο
τους. Ο Don Lope «ξαναγεννιέται» αποκτά τις μανίες και τις απολαύσεις ενός καθησυχασμένου
αστού (φυτεύει δέντρα και εκτρέφει κοτόπουλα) και η Tristana συμφιλιώνεται με την αναπηρία
της, απαλύνοντας τα τραύματά της με το να αφοσιωθεί στη θρησκευτική λατρεία και τη
ζαχαροπλαστική!
«Ήταν ευτυχισμένοι, ο καθένας τους; Ίσως […]». (Galdós, 1961, 142–143), καταλήγει ο
Galdós σε τόνο που κυμαίνεται ανάμεσα στην ειρωνεία και τη συμπάθεια προς τους χαρακτήρες
του. Ο Buñuel, που μόνο χλευασμό θα αντέτεινε σε
μια τέτοια εκδοχή της ευτυχίας, θα μπορούσε να
βασίσει στη μυθιστόρημα του Galdós μια
σατυρική μελέτη των τρόπων με τους οποίους
ψευτοεπαναστάτες ιδεαλιστές, στα γεράματά τους,
υποκύπτουν στον απατηλό εφησυχασμό των
αστών. Με το να αντιστρέψει τη βασική θέση του
μυθιστορήματος, παρουσιάζοντας τον Don Lope
μίζερο και την Tristana, στο τέλος της ταινίας, ένα
τέρας, επιτυγχάνει κάτι πολύ ριζοσπαστικότερο:
παρουσιάζει τις τερατώδεις διαστροφικές
συνέπειες της υποβολής σε καταπιεστικές δομές. Η
Tristana του Galdós, είναι μια μυθιστορηματική πραγματεία με θέμα την προσαρμοστικότητα της
ανθρώπινης προσωπικότητας.

Η επικράτηση του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης πάνω στη

συνείδηση…είναι ένα επίμονο στοιχείο του ρεαλισμού του Galdós […] το
άτομο ιδωμένο ως μέλος της κοινωνίας, πάνω από όλα, εκδηλώνει την
ικανότητά του, να φτιάχνει ένα ανεκτό τρόπο ζωής. Η ολιγωρία και οι
παραβιάσεις απέναντι στις ηθικές επιταγές, συνήθως ξεχνιούνται ή
υποτάσσονται με την εκλογίκευση της ανάγκης για επιβίωση. (Sherman,
1954, 58).

3
4

Ο Buñuel, είχε ήδη στο ενεργητικό του τουλάχιστον τρεις ακραίες κινηματογραφικές μελέτες
προσαρμογής στην πραγματικότητα: Robinson Crusoe (Ροβινσών Κρούσος, 1952), Nazarin
(1958), Viridiana (1961). Στη δικιά του όμως
θεώρηση της ανθρώπινης φύσης, το υποσυνείδητο
είναι μια ανεξάντλητη πηγή εξέγερσης, όπου το
όνειρο με εφιάλτες ανταπαντά στην καταπίεση, ως
το ελάχιστο αρχέτυπο ίχνος, που σαν σύμπτωμα
ανιχνεύει την αρρώστια. Οι εκλογικεύσεις και οι
εύπλαστες συμπεριφορές προσαρμογής,
μακροπρόθεσμα, δίνουν τη θέση τους στις πιο
ισχυρές καταπιεσμένες επιθυμίες που εκρήγνυνται
με καταστροφική δύναμη. Πάντως, το δεδηλωμένο
ενδιαφέρον του Buñuel για το μυθιστόρημα
επικεντρώνεται στον χαρακτήρα του Don Lope,
ίσως και για να απομακρύνει την προσοχή της λογοκρισίας από την Tristana, που είναι το κέντρο
της ταινίας. Σε μια δήλωσή του στον Aranda (που μόνο σαν σατανικός αστεϊσμός μπορεί να
εκληφθεί) εξισώνει τον εαυτό του με τον Don Lope: «Τώρα που αρχίζω να γερνάω, όλο και
εμπνέομαι από το έργο τούτο, που έχει θέμα τα γηρατειά
και τη φθορά». (Aranda, 1976, 218). Ο Don Lope είναι
ένας Ισπανός ευπατρίδης, ένας μεσήλικας Δον Ζουάν, ο
οποίος ενώ παρουσιάζεται ως λάτρης της ελευθερίας,
ξεχειλίζει από τη ματαιοδοξία και τον παρασιτισμό της
κοινωνικής του τάξης. Εκπροσωπεί τον τύπο του
Ισπανού που ο Buñuel ανέκαθεν απεχθανόταν και δεν
έχανε την ευκαιρία να σατιρίζει στις ταινίες του, με
τελευταίο παράδειγμα το κύκνειο άσμα του: Cet obscur
objet du désir (Το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου,
1977). Ο Don Lope είναι ασυμβίβαστος ζηλωτής της
ηθικής και της προσωπικής τιμής, όταν, ειδικά η τελευταία (όπως με κάποιο κομπασμό
διευκρινίζει στους φίλους του) δεν αφορά σε ερωτικές σχέσεις με γυναίκες φίλων ή γυναίκες
«αθώες»! Όταν πρωτοεμφανίζεται στην ταινία φλερτάρει στο δρόμο μια άγνωστη νεαρή.
Αρέσκεται στις μονομαχίες που δεν κρίνονται στο πρώτο αίμα. Η ηθική του εξαντλείται σε μια
φιλελεύθερη κριτική στα cafés, όπου δε χάνει ευκαιρία να διακηρύσσει μπροστά στους αστούς
φίλους του τον ελεύθερο έρωτα ή να εκφράζεται κατά της Εκκλησίας και του γάμου. Πανούργος
όπως είναι, μιλά κατά του γάμου στην Tristana, κι έτσι, χαλαρώνοντας τους αμυντικούς
μηχανισμούς της, τη φιλά για πρώτη φορά.
Δύο είναι οι βασικές αλλαγές που έχει επιφέρει ο Luis Buñuel στον Don Lope του Galdós.
Στην αρχή του μυθιστορήματος, ο Don Lope, παιδικός φίλος του πατέρα της Tristana, ξοδεύει
μεγάλο μέρος της περιουσίας του για να συντηρήσει την οικογένειά της. Ο Buñuel, αφαιρώντας
την προϊστορία της σχέσης του Don Lope και της Tristana, παρουσιάζει εξαρχής τον ήρωα του,
ως γοητευτικό παλιάνθρωπο, αποστασιοποιώντας συναισθηματικά το κοινό και προσδίδοντας
στον Don Lope τη συμπεριφορά των αστών διανοουμένων της δεκαετίας του 1920,1 η οποία πέρα
από εποχή της νιότης του σκηνοθέτη, είναι και περίοδος πολιτικών ζυμώσεων και εργατικών
εξεγέρσεων.

1
Ιστορικά, τo μυθιστόρημα είναι τοποθετημένο στο φεουδαρχικό περιβάλλον του 19 ου αιώνα.

4
5

Έτσι, αντίθετα με εκείνον του Galdós, ο Don Lope

του Buñuel, φιλελεύθερος και εικονοκλάστης εκ του
ασφαλούς, εκφράζεται κατά της αστυνομίας, αλλά και
της εργασίας, και υπερασπίζεται (φραστικά) τους
εργάτες και τα «θύματα» όλων των ειδών, εκτός από τα
δικά του! Όμως, πολύ πιο δραστικές είναι οι αλλαγές
στο χαρακ τήρα της Tristana. Η ηρωίδα του Galdós,
καίτοι παθητική, έχει πλήρη συνείδηση, ως προς το ότι
η μοίρα των γυναικών στην πατριαρχική Ισπανία
προδιαγράφεται από τις κοινωνικές συνθήκες. Στο
σχόλιο της υπηρέτριας, Saturna, για τις τρεις επιλογές που προσφέρονται σε μια γυναίκα (γάμος,
θέατρο, πορνεία), η Tristana απαντά με τα λόγια: «Θέλω να ζήσω, να δω τον κόσμο και να βρω
για ποιο λόγο είμαστε εδώ, σ’ αυτή τη γη. Θέλω να ζήσω και να είμαι ελεύθερη». (Galdós, 1961,
32).
Ο Galdós παρουσιάζει την Tristana από μια
φιλελεύθερη, φεμινιστική οπτική, όπου όλα είναι
υπερκαθορισμένα και υπερβολικά φανερά για τα
γούστα του Buñuel, ο οποίος παρακάμπτοντας τη
συναισθηματική προσέγγιση του μυθιστορήματος, την
εμφανίζει λιγότερο ονειροπόλα και αμήχανη. Στην
αρχή της ταινίας, η Tristana, χαρωπή και εφευρετική,
ενσαρκώνει την ομορφιά και την αθωότητα.
Περισσότερο φαίνεται να το διασκεδάζει παρά να
ενοχλείται, όταν ο Saturno ανασηκώνει τη φούστα της
στις περιστρεφόμενες σκάλες του καμπαναριού, ανυποψίαστη για τις ορέξεις που ξυπνά στον Don
Lope το ανοιχτό στον λαιμό νυχτικό της. Με τη μοναδικότητα της παρθενικής της ματιάς, του
«πάντα για πρώτη φορά»2 ανακαλύπτει ένα παιχνίδι
των σουρεαλιστών της δεκαετίας του 1920: την
επιλογή ανάμεσα σε δύο όμοιες κολώνες, ρεβίθια,
ρόγες σταφυλιού, δρόμους, που ο Don Lope βρίσκει
ανόητη.3 Δείχνει να χαίρεται την καθημερινότητά της
ζωής της, ώσπου ο εφιάλτης, με το κεφάλι του don
Lope να αιωρείται σαν φαλλικό σύμβολο στο
σήμαντρο μια καμπάνας (πόθος και ταυτόχρονα
αποστροφή προς το πρόσωπο που συμβολίζει το
δίπολο: «πατέρας»/εραστής), προαναγγέλλει τον
τρόμο της όταν ο Don Lope την κάνει ερωμένη τoυ.
Σαν άγραφη πλάκα, υιοθετεί τις απόψεις του Don Lope
ενάντια στο γάμο και την εκκλησία.
Ο Don Lope, πλάθοντας τις ιδέες και τις ψυχικές παρορμήσεις της, αποσκοπεί στο να την
κάνει εξαρτημένη του για μια ολόκληρη ζωή. Ενώ της μιλά υπέρ του ελεύθερου έρωτα και,
φαινομενικά της επιτρέπει απόλυτη ελευθερία, τη δένει κοντ ά του με πιο πολύπλοκους,
υπόγειους ψυχολογικούς δεσμούς εξάρτησης απ’ ότι είναι οι νόμιμοι δεσμοί του γάμου.

2
Tooujours pour la premiere fois (Πάντα για πρώτη φορά): τίτλος ποιήματος του André Breton από τη συλλογή
L’Air de l’eau (Μοιάζει με νερό, 1934).
3
Την προσωπική επιλογή/διάκριση του μοναδικού από τα πολλαπλά του ομοιώματα.

5
6

Η ψυχολογία του Buñuel αποδεικνύεται άμεμπτη. Η άρνηση της Tristana να παντρευτεί τον
εραστή της, Horathio, δείχνει πόσο βαθιά έχει επηρεαστεί το υποσυνείδητό της από τις εκ του
πονηρού ιδέες του Don Lope περί ελεύθερου έρωτα. Κι όταν επιστρέφει ηττημένη από την
αρρώστια στο σπίτι του Don Lope, η εξάρτησή της αυτή
την οδηγεί στην απελπισία, το μίσος, τη διαστροφή:
αρνείται τις χαρές της ζωής και βρίσκει ευχαρίστηση στη
βαρβαρότητα του να βασανίζει τον εαυτό της και τους
γύρω της. Περπατά σκόπιμα άχαρα με τα δεκανίκια της
ενώ συχνά αρνείται τη βοήθεια του τεχνητού της ποδιού.
Βγαίνει σπάνια έξω με την αναπηρική της καρέκλα, που
τη σπρώχνει ο Saturno, στον οποίο τώρα φέρεται
απότομα. Παντρεύεται τον Don Lope αλλά αποκρούει
τις ερωτικές του διαθέσεις, ενώ διαρκώς τον ταπεινώνει.
Αντίθετα, αρέσκεται να ξεγυμνώνεται στον Saturno εκ του ασφαλούς από το μπαλκόνι της. Στο
τέλος, το τερατόμορφο μυαλό της φτάνει ως την έμμεση δολοφονία.
Ο Buñuel επιφέρει μια πρόσθετη σημαντική αλλαγή στον χαρακτήρα του Saturno. Στο
μυθιστόρημα ο Saturno είναι ένα φυσιολογικό παιδί που έχει μεγαλώσει σε ένα ορφανοτροφείο
για εργαζόμενες μητέρες. Ο Buñuel, παρουσιάζοντας τον κωφάλαλο, αναδεικνύει κοινωνικά
θέματα, ενώ χρησιμεύει στην ανάπτυξη των πρωταγωνιστικών χαρακτήρων, προσθέτoντας το
κερασάκι στις σεξουαλικές διαστροφές της ταινίας. Η συχνή επίδοσή του στον αυνανισμό γίνεται
η αιτία να χάσει τη δουλειά του στο μηχανουργείο. Ανασηκώνει το φόρεμα της Tristana κι
αποκαλύπτεται η αθωότητα στην αντίδρασή της. Στα κουφά αυτιά του, ο Don Lope, εμπιστεύεται
το μίσος του για την εργασία και την συμπάθειά του προς τους εργάτες. Στο τέλος γίνεται θύμα
της Tristana. Παρορμητικός σεξουαλικά και αδιόρθωτος ως το τέλος, δίνει τη σπάνια εικόνα μιας
μουγκής επαναστατικότητας. Υφίσταται τα πάντα, αλλά δεν εσωτερικεύει τίποτα. Τίποτα δεν τον
πτοεί, παρά μόνο η θέα του γυμνού ακρωτηριασμένου κορμιού της Tristana.
Ο Buñuel δεν επιτρέπει κανένα συναισθηματισμό προς την Tristana ή τον Saturno. Στο
φιλμικό σύμπαν του, οι δυστυχείς δεν έχουν καμιά ειδική μεταχείριση. Η αναπηρία ή η ασχήμια
δεν κάνουν τους ανθρώπους καλύτερους· αντίθετα, τους οδηγούν στη μοχθηρία: Los Olvidados
(Ξεχασμένοι από την κοινωνία, 1950), Viridiana (1961), Tristana (1970). Ο ενοχικός οίκτος των
αστών που είναι η άλλη όψη της φυγής από την πραγματικότητα, δεν έχει καμιά θέση στον κόσμο
του σουρεαλιστή δημιουργού. Αλλά και η ομορφιά δεν αποτελεί καμιά εγγύηση. Η Tristana, όσο
πιο διαστροφική γίνεται, τόσο πιο όμορφη φανερώνεται στα μάτια του Don Lope, που έχει
αντιστρέψει το φυσικό με το διαστροφικό.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Aranda, Fransisco (1976). Luis Buñuel: A Critical Biography. Da Capo Press Inc.
Breton, André (1932). Vigilance, το ποίημα από τη συλλογή Le revolver á cheveux blancs.
— (1934). Tooujours pour la premiere fois, τίτλος ποιήματος από τη συλλογή L’Air de
l’eau.
Carriere, Jean–Claude (1978). The Buñuel Mystery, The World οf Luis Buñuel. Joan Mellen (ed),
N.Y., Oxford University Press.
Eoff, Sherman H. (1954). The Novels of Pérez Galdós, St. Luis, Wa University Studies.
Galdós, Benito Pérez (1961). Tristana, μετ. του R. Selden Rose, Peterborough.

6
7

Jagoe, Catherine (1994). Ambiguous Angels. Gender in the Novels of Galdós. University of
California.
Mellen, Joan (1978). (Ed). The World of Luis Buñuel. N.Y. Oxford University Press.
Μπουνιουέλ, Λοιίς (1984). Η Τελευταία Πνοή. Αθήνα, εκδ. Οδυσσέας.