‫)‪(68‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫دقندحثیاکآاغزواراقتء(رصعوبنیاترصعاحصہب(‬
‫‪‬‬
‫دمحمدبعارلنٰمحانرص‬
‫‪Since the advent of Islam, best efforts have been made for the preservation‬‬
‫‪of hadith. To this purpose, the holy prophet (PBUH) provided his ummah with‬‬
‫‪a solid guidance. The companions of the holy Prophet (pbuh) not only took‬‬
‫‪practical steps but they also set up primary rules for the criticism of hadith.‬‬
‫‪This effort became a source of guidance in hadith criticism for the scholars‬‬
‫)‪of hadith in the latter era. In this article efforts of the holy Prophet (pbuh‬‬
‫‪and his companions have been appreciated in this context. And the analytical‬‬
‫‪study of such primary rules and principles have been made which were‬‬
‫‪observed by the holy Prophet(pbuh) and his companions.‬‬

‫رکنمنیدحثیےکاقمدصاورااحدثیاورولعؾدحثیرپےیکاجےنواےلاؿےک‬
‫ارتعااضتےسرہالہملعوخبیبوافقےہ۔اؿےکہلمجارتعااضتوکوموضعثحبانباناکیمیخضاتکب‬
‫اکاقتمیضےہ۔اسےیلںیماےنپاسرصتخمےسومضمؿںیمرکنمنیدحثیےکارتعااضتےکابرے‬
‫ںیموکیئیلیصفتوگتفگںیہنرکاناچاتہہکلبںیمرصػدقندحثیےکابرےںیمرکنمنیدحثییکاجبن‬
‫ےسااھٹےئےئگاکیارتعاضاکوجابذنراقرنیئرکاناچاتہوہں۔اةحبااکنردحثیوموضعرواایت‬
‫اورواضعرواۃیکآڑےلرکایصتندحثیےکےلسلسںیمدحمنیثیکاکھتنوہجدواسمیعاکرسکیااکنر‬
‫رکےتوہےئدحمنیثرکاؾرپفلتخمارتعااضتںیمےساکیارتعاضہییھبرکےتںیہہکدتونی‬
‫دحثیےکومعقرپدحمنیثےکاپسرواتیدحثیاوردقندحثیےکاعمےلمںیموکیئاوصؽںیہنےھت‬
‫اورارگاوصؽےھتیھبوتاوھنںےناؿاوصولںوکعمجدحثیےکومعقرپاایتخرںیہنایک۔نتیجتااوھنں‬
‫ےنعمجااحدثیےکوشؼںیمیسکاوصؽوکدمرظنرےھکریغبواضنیعیکرواایتےساےنپاےنپومجمہع‬
‫ااحدثیوکرمبتایکےہ۔رکنمنیدحثییکاکیڑبیتیصخشاحظفاملسےتھکلںیہ‪:‬‬
‫(دتونیدحثیےکومعقرپ)دحںیثیاانسدےکاسھتعمجیکیئگںیھت۔اس(دتونی‬
‫دحثی)ےکدعبےسدیقنتاکہلسلسرشوعوہااورحیحصایطلغیکاھچؿنیبوہےنیگل۔اسدیقنت‬
‫ںیمآہمئدحثیےندوزیچوںوکاسےنمراھک۔اکینتمدحثیوکدورسےرواۃوک۔۔۔(نتم‬
‫ےکےیلوعضرکدہ)اوصولںےسرصػوھتڑییسطلغاوروموضعدحںیثیڑکپی‬
‫اجںیکس‪،‬ویکہکنوجولگدحںیثیرتاےتشےھت‪،‬وہاسےکرہولہپرپرظنڈاؽےتیلےھتاتہکںیہک‬
‫‪‬یپ اچیڈیاکسرل‪،‬ہبعش ِ‬
‫ولعؾ االسہیم‪،‬اجہعم اجنپب‪،‬الوہر۔‬
‫)‪(69‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫‪1‬‬
‫ےسرگتفہنوہےکس۔‬
‫احظفاملساےنپاکیاوراابتقسںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫رضحترمعنبدبعازعلزیےکمکحےسدحںیثیدورسیدصیرجہیےکآاغزںیم‬
‫یھکلںیئگ۔وگاسوتقیھبولگاجچنرکےتےھت‪،‬رگمالصدیقنتدحثیاکزامہن‬
‫رسیتیدصیےہاوراسدورںیمیھباستحموموجداھتویکہکنرواۃیکاقثتہاکیابینط‬
‫وفصےہسجیکرعمتفاکیلکشمارماھت‪،‬اسےیلوبجمرارواۃیکدصاتق‪،‬اقثتہ‬
‫‪2‬‬
‫اوردعاتلاک دماررہشتاوروبقمتیلرپراھکایگ۔‬
‫رکنمنیدحثیےکےبرسواپارتعاضیکتقیقح‬
‫رکنمنیدحثیاکہیارتعاضہکدتونیدحثیےکوتقکتدحمنیثےکاپسدقندحثیےک‬
‫ےیلوکیئاوصؽںیہنےھت‪،‬ابلکلےباینبدےہوجاجبےئدحثیےکوخداؿیکفیعضتواجتیلہرپدلیل‬
‫ےہ۔امہرادوعیےہہکدہعراستلیہےسرقآؿمیکحیکدعتمدآایت ‪3‬ںیماہللاعتٰیلےندورسوںےک‬
‫ٰ‬
‫اوقاؽیکقیقحت‪،‬دقندحثییکرضورتاوررواایتیکابابتعردنسونتماھچؿکٹھپیکاتیمہواحضرفامیئ‬
‫ےہ۔ایھنآایتےسدعبازاںدحمنیثےندقندحثیےکدووتسونںرواتیودراتییکاوصؽاسزی‬
‫ںیمراہامنیئیلےہ‪،‬انچہچنہیےسیکوہاتکسےہہکدحمنیثےنوتاؿآایتیکروینشںیمدقنورجحےک‬
‫اوصؽوعضےیکوہں‪،‬نکیلروسؽاہللﷺےناؿآایتےکوحاےلےسوکیئاوسہوھچڑاوہہناحصہب‬
‫رکاؾےنرواتیدحثییکمیظعذہمداریادارکےتوہےئرقآؿوتنسیکامیلعتتوکلعشمراہ‬
‫انبایوہ۔مہاہنتیااصتخرےکاسھتراستلآمبﷺاوراحصہبرکاؾےکدورںیمدقندحثیاکاتریخی‬
‫اجزئہشیپرکےتںیہسجےسہیایعںوہاجےئاگہکدقندحثیےکاوصؽبکوعضاورلمعتسموہےئ‬
‫اوردتونیدحثیےکومعقرپاؿرپانتکلمعوہا۔‬
‫دہعراستلںیمنفرجحودعتلیاوردقندحثیےکاوصؽوابمدی‬
‫رقآؿمیکحیکدقندحثیرپینبمامیلعتتیکروینشںیمبسےسےلہپقیقحتاوقاؽوااحدثی‬
‫اوررجحودعتلیاکآاغزوخدروسؽاہللﷺےنایک۔آپیکایحتہبیطےکدعتمدوااعقتورفانیم‬
‫ےسدقنوقیقحتیکہنرصػاتیمہااجرگوہیتےہہکلباسےکدیچہدیچہاوصولںرپیھبروینشڑپیتےہ۔‬
 ‫)‪(70‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫روسؽاہللﷺےنایصتندحثیےکےلسلسںیمبسےسالہپاکؾوتہیایکہکاینپاتموکدحثیاسزی‬
‫یکانشتعاوردبااجنیمےسابربخایکاوراںیھنمکحدایہکدحثیایبؿرکےتوہےئوکیئوھجیٹابتریمی‬
‫رطػوسنمبہنرکان۔آپےنرفامای‪:‬‬
‫" َ ِّ ُ وا َ ِّ ا َ َا َ ْ ِ ُ وا َ َ َّى ا َ َ ا َ َ َ ا َ َ َّى ا ُ ََت َ ِّ وًا ََت َ ْ ا ََتََت َّىَا َ ْ َ َ ُا ِ َ اوالَّى ِار" ا‬
‫‪4‬‬

‫ھجمےسدحثیرواتیرکونکیلریمےاورپوھجٹہنابدنوھسجےناراداتاجؿوبھج‬
‫رکریمیرطػوھجیٹابتوسنمبیکوتاسےناانپاکھٹانمنہجںیمانبایل۔‬
‫اسدحثیوکدحمنیثےنوتمارترقاردایےہ۔اامؾویسیطؒےناسےکاتسونے( ‪)۹۷‬رطؼ‬
‫ایبؿرکےکہیواحضایکےہہکاسدحثیوکرشعہرشبمہتیمسابسیئ( ‪)۲۲‬احصہبےنرواتیایکےہاور‬
‫‪5‬‬
‫ہیتلیضفاسدحثیےکوسایسکدحثیوکاحلصںیہنےہ۔‬
‫روسؽاہللﷺےندورسااکؾہیایکہکاینپاتموکاسابتےسیھبابربخایکہکھچکولگ‬
‫اہمترےاپسآرکھجمےسوسنمبوھجیٹااحدثیانسںیئےگ‪،‬وتمتاؿےکےنتفےسوفحمظرانہرمگاہہن‬
‫وہان۔آپےنرفامای‪:‬ا‬
‫اواز ِناد َّىج اُ َنا َ َّى و َنايأُْ نَ ُ ما ِ اوألَ ِد ِ‬
‫يث ِاِبَ ا ََلْا َ ْس َ ُ وا‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ْ َ َ‬ ‫"يَ ُ ُن ِاِفاآخ ِر َّى َ َ‬
‫ضُّ نَ ُ ْما َ َايَتَ ْفِلُ نَ ُ ْما"‪6‬ا‬
‫َنَْتُما َاآ ُؤُ ما َِإيَّى ُ ما إِيَّى هما َاي ِ‬
‫ْ َ ُْ ُ‬ ‫َْ َ ْ‬
‫آرخیدورںیمھچکداجؽوذکابوہںےگوجاہمترےاپسآرکایسیدحںیثیانسںیئ‬
‫ےگوجمتےنینسوہںیگہناہمترےآابءوادجادےن‪،‬متاےنپآپوکاؿےسوفحمظ‬
‫رانھک‪،‬ںیہکوہںیہمترمگاہرکےکےنتفںیمالتبمہنرکدںی۔‬
‫ایصتندحثیےکےیلروسؽاہللﷺےنرسیتااکؾہیایکہکاینپاتموکہیمیلعتدیہک‬
‫وکیئیھبابتقیقحتےکریغبلقنہنیکاجےئ‪،‬وجصخشالبقیقحتوکیئابتلقنرکاتےہوتاےسدروغ‬
‫وگاھجمساجےئاگ۔آپےنرفامای‪:‬‬
‫" َ َف ا ِ اْ َ ْرِ ا َ ِ ً ا َ ْنا َُ ِّ َ ا ِ ُ ِّا َ ا َِ َا"‪7‬ا‬
‫آدیمےکوھجاٹوہےنےکےیلاانتیہاکیفےہہکوہرہینسانسیئابتایبؿرکدے۔‬
‫ایصتندحثیےکےیلروسؽاہللﷺےندنسیکقیقحتاکمکحدےنیےکالعوہوچاھتاکؾہی‬
‫ایکہکاینپاتموکدراتیدحثییکیھبمیلعتدی۔اسےلسلسںیمروسؽاہللﷺ ےنرفامای‪:‬‬
 ‫)‪(71‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ِ‬ ‫"إِذَوا َِ م ْ ِ‬
‫نيااَهُا َ ْش َ ُرُ ْما َ َْ َش ُرُ ْما َ ََتَرْ َنا َنَّىهُا‬‫يثا َ ِّّنا ََت ْ ِرُهُاقَُتُ ُ ُ ْما َ َ ُ‬ ‫اوْلَ َ‬ ‫ُْ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫يبا َأَنَ ا ََْ ُ ْما ِها َ إِ َذوا َ ْ ُ ْم ْ‬ ‫ِ‬
‫يثا َ ِّّنا َُتْل ُرُاقَُتُ ُ ُ ْما َ ََتْلفُرا‬ ‫اوْلَ َ‬ ‫ْل ُ ْماقَ ِر ٌ‬
‫ِ ‪8‬‬
‫َ ْش َ ُرُ ْما َ َْ َش ُرُ ْما َ ََتَرْ َنا َنَّىهُا ِ ْل ُ ْما َ ِ ٌ ا َأَنَ ا ََْت َ ُ ُ ْما ْل اهُ"‬
‫ت‬
‫ارگمتریمےوحاےلےسوکیئایسیدحثیونسسجےس مھارےدؽانشاسوہں‪،‬اس‬
‫ےکومضمؿےساہمترےابؽواھکؽرنؾوہاجںیئ(ینعیوہںیھمتاتمرثرکے)اورمت‬
‫اسےسرقبوسحمسرکووتںیماسدحثیاکمتےسزایدہقحتسموہںاورارگمت‬
‫ت‬
‫ریمےوحاےلےسوکیئدحثیونسسجےس مھارےدؽانامونسوہں‪،‬اسےس‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫مھارےابؽاوراھکؽرفنتموہںاورمتاسےسدعبوسحمسرکووتںیم مھاریتبسن‬
‫اسےستہبزایدہدوروہں۔‬
‫اسدحثیںیمیبنرکمیﷺ ےناینپاتموکدراِتیدحثییکرتبیغدیےہ۔ہی‬
‫دحثیدرتقیقحااحدثیےکرپےنھکاوراجےنچنیکوسکیٹےہ۔اشرعہیلعاالسلؾاکرہرہظفلااکحؾ‪،‬ارسار‬
‫رشتعی‪،‬اصمحلاعہم‪،‬زتہیکٔابنطاورارثواتریثںیمڈوابوہاوہاتےہ‪،‬ذہلاوجدحثیاؿاواصػےساخیل‬
‫انشسوبنتےھتاؿ‬
‫وہاسےکفیعضاوروموضعوہےنںیمایکالکؾوہاتکسےہ‪،‬احصہبرکاؾوجزماج ِ‬
‫ںیمنفدراتیایسیکدبوتلدیپاوہااھت۔‬
‫زمدیربآںآپیکریستاکاکیرونشولہپہییھبےہہکآپےنولوگںیکابوتںےک‬
‫ردووبقتیلےکےیلاؿیکرجتحیودعتلییکتنساجریرفامرکاتموکہیمیلعتدیہکوہیھبرفانیموبنی‬
‫یکایصتنوافحتظےکےیلنفرجحودعتلیےسوخبیباافتسدہرکںی۔یبنرکمیﷺےناینپایحت‬
‫ہبیطںیمتہبےسولوگںیکرجحودعتلییکےہ۔‬
‫یبنرکمیﷺےندیساناوبرکبؓوک ’’دصقی’’ےکبقلےسرسرفازرفامرک ‪،9‬دبعاہللنبرمعؓ‬
‫وک" َر ُج ٌا َ اِ ٌا"‪10‬ہہکرکزخہمیؓیکاہشدتوکدوآدویمںیکوگایہےکرباربرقاردےرک ‪،11‬احبطنب‬
‫اوَّللِا َ َّىزا َ َج َّىا َ نِ ْ َما ََت ََتا‬
‫ف َّى‬ ‫اوبہعتلبوک "اَ َ ْ ا َ قَ ُ ام "‪،12‬اخدلنبودیلوک "س فا ِ اس ِ‬
‫َْ ٌ ْ ُُ‬ ‫َ ْ‬
‫اوَّللِ" ‪،‬امثعؿوک " َ ْ َ قَُت ُ ْما َ َ اً" ‪،‬اعمذنبلبجوک " َ ْ َ ُ ُ ْما‬
‫ُّه ْماِ ا َْ ِر َّىا‬
‫َش ُ‬
‫ِ ‪13‬‬
‫واْ َ ِش َا" ‪،‬رمعؒوک " َ‬
‫وْلََرِاوا"‪،‬زدینباثتبوک " ََْتَر ُ ُ ْام"‪،‬ایبنببعکوک " َقَْتَرُؤُه ْام"اوراوبدیبعہنبرجاحوک "اِ ُ ِّا‬ ‫ِ ْْلَ َ ِ ا َ ْ‬
‫ت‬
‫‪14‬‬
‫اوألَُّى ِا"ےک غمےےسونازرکدرتقیقحاؿیکواتقوفاتقوتقیثودعتلییکےہ۔‬ ‫اه ِ ِ ْ‬
‫ني َ‬
‫َُّى ٍا َِ ِ‬
‫نيا َ َ ُ‬
‫ٌ‬
 ‫)‪(72‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫َخ اواْ َ ِش َِا َ ِْ َ او ْ ُ اواْ َ ِش َاِ" ‪15‬یک‪،‬اوبمہجؓرپ" َ َا‬

‫ایسرطحآپےنیسکرپ" ِْ َ ا ُ‬
‫ض ُا َ َ ُا َ ْ ا َ َِ ِاه" یکاوراعموہیؓرپ" ُ ْ ُ ٌاو" یکرجحیکےہ‪16،‬زینآپےنضعبانمقفارفاد‬ ‫يَ َ‬
‫ےکابرےںیمرفامای‪:‬‬
‫ِ‬
‫اشًْ ا"‪17‬ا‬ ‫" َ ا َظُ ُّ ا ُ َنً ا َ ُ َنً ايَتَ ْ ِرَ ِنا ِ ْ اديلِلَ َ‬
‫ںیمںیہناتھجمسہکالفںالفںامہرےدنیےکابرےںیمھچکیھباجےتنںیہ۔‬
‫یبنرکمیﷺیکذموکرہرجحودعتلیاوراؿےسامملثدرگیوااعقتوبنیےسہیابتلھک‬
‫رکایعںوہاجیتےہہکدقندحثیےکبسےساینبدیرصنعرجحودعتلیےکابینوخدراستل‬
‫آمبﷺںیہ‪،‬انچہچندحمنیثرکاؾےنآپےکاؿےسیجرفانیمےسادتسالؽرکےکیسکراویرپرجح‬
‫‪18‬‬
‫رکےنوکاجزئرقاردایےہ۔‬
‫ذموکرہرواایتےسہییھبواحضوہاجاتےہہکیبنارکؾﷺ وکاسابتاکوخبیبادراکاھت‬
‫ہکھچکولگآپیکاجبنوخداسہتخااحدثیوسنمبرکںیےگ۔اسےکادسنادےکےیلآپےن‬
‫اہنتیمکحمےلصیفرفامےئاوراتموکاؿیکاجبنرھبوپروتہجدےنیاکہنرصػمکحدایہکلبیلمعادقاامت‬
‫یھبےیک۔آپےناینپاتموکہنتفااحدثیاسزییکاالطعدی‪،‬اےنپدوریکرضورتےکاطمقبضعب‬
‫احصہبیکرجحودعتلییکاورقیقحتدحثیےکضعباوصؽوعضےیک۔رہذیوعشرصخشہی‬
‫اجاتناوراماتنےہہکوکیئیھبآدیمہیربداتشرکےنےکےیلایترںیہنےہہکوکیئصخشاسرپوھجٹ‬
‫ابدنھرکاسےساےنپدبابنطاکااہظراییسکطلغدصقمیکلیمکترکےوتیبنارکؾﷺنجاکرہوقؽ‬
‫ولمعدنیورشتعی‪،‬دورسےولوگںےکاوقاؽواامعؽےکقحایابلطوہےنوسکیٹاوراقونؿاکدرہج‬
‫راتھکےہوہاےسےسیکربداتشرکےتکسںیہ؟ایسےیلآپےناینپایحتدیعسہیہںیمافحتظدحثی‬
‫اورحیحصوفیعضااحدثیےکامنیبطخزیمتےنچنیھکےکےیلدقندحثیاوررجحودعتلیےکادتبایئ‬
‫دخواخؽایبؿرفامےئاوراؿےکاوصؽووضاطبیکرضورتواتیمہیکرطػاتمیکراامنہیئیک۔‬
‫انشسوبنت احصہبرکاؾوکدحثیاوردقندحثییک‬
‫آپیکایھنامیلعتتیکدبوتل زماج ِ‬
‫اتیمہاکوخبیبادراکوہایگاھت‪،‬انچہچناوھنںےنرواایتوبقؽرکےنںیماہنتیدقیقینیبےکاسھت‬
‫اایتحطاکاظمرہہایک۔اؿےکدعببجزامؾافحتظدحثیاتنیعبوعبتاتنیعبےکرپسدوہیئوتوہیھباےنپ‬
‫اےنپادواریکرضورتےکاطمقباسنفیکدختماورآایبریرکےترےہاتآہکنہینفدموؿوہرک‬
‫)‪(73‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫منصہوہشدرپآایگ۔ابتیثیحباکیایتمےکروسؽےکرفامؿاوردنییکافحتظرکےنےکےیلامہری‬
‫ہیذہمدارییتنبےہہکمہااحدثییکقیقحتوشیتفترکںیہکںیہکمہوکیئوخداسہتخایفیعضدحثی‬
‫آپیکرطػوسنمبرکےکاسرپرشتعیوااکحؾیکاینبدہنرھکدںیاوراسقیقحتاکبسےسرتہبنی‬
‫ذرہعیرواتیودراتیدحثیےکوہاوصؽوابمدیاورولعؾںیہوجدحمنیثرکاؾےنافحتظدحثیےک‬
‫ےیلبسےسربتعمآمذخرشتعیرقآؿوتنسیکروینشںیموعضوااجیدےیکںیہ۔‬
‫دوروبنتںیمدقنوقیقحتدحثیاکآاغز‬
‫یبنرکمیﷺ یکایحتابمرہکںیموعضدحثیاکوساؽیہدیپاںیہنوہاتنکیلاسےک‬
‫ابووجدآپےنقیقحترواایتےکاعمےلماحصہبرکاؾیکوجرتتیبیکیھتاسےکزریارثاحصہبرکاؾ‬
‫دوروبنتںیمیھبااحدثییکاھچؿکٹھپایکرکےتےھت۔اسوتقوچہکناؿےکاپسقیقحتودیقنت‬
‫اکبسےساٰیلعورتہبذرہعیینعیوخداقلئروسؽاہللﷺےساسیکدصتقیرکانوموجداھتاسےیلوہ‬
‫وخددقنرکےکدحثیوکردوتںیہنرکےتےھتنکیلاہجںوہوکشمکوہےتوتوہدرابرراستلےسروجع‬
‫رکےکاینپیفشترکےتیلاورروسؽاہللﷺدحثییکتحصیکدصتقیرفامدےتی۔اسےلسلسںیم‬
‫دعتمدوااعقتبتکااحدثیںیموقنمؽںیہنکیلںیماؿںیمےسرصػدووااعقتاکذترکہرکوںاگ۔‬
‫‪1‬۔ ۃجحاولداعےکومعقرپدیسانیلعؓنمیےسرقابیناکاجونرالےئوتاوھنںےندیسہافہمطؓ‬
‫وکرگندارڑپکےےنہپوہےئاوررسہماگلےئوہےئاپای۔آپرفامےتںیہہکںیملعتشموہرکروسؽ‬
‫اہللﷺیکدختمںیماحرضوہااورااسفتسرایکہکافہمطؓےنرنیگنڑپکےےنہپوہےئںیہاوررسہم‬
‫اگلایوہاےہاوروہیتہکںیہہکےھجمریمےابپروسؽاہللﷺےناساکمکحدایےہ۔روسؽ‬
‫اہللﷺےنرفامای‪:‬‬
‫‪19‬‬
‫تا َنَ ا ََ ْرَتُ َ " ا‬
‫تا َ َ قَ ْ‬
‫تا َ َ قَ ْ‬
‫" َ َ قَ ْ‬
‫اسےنچساہکےہ‪،‬چساہکےہ‪،‬چساہکےہںیمےنیہاےساساکمکحدایاھت۔‬
‫‪2‬۔ دیساندبعاہللنبرمع ؓووکیسکےنہیدحثیایبؿیکہکھٹیبرکامنزڑپےنھےسفصنوثاب‬ ‫ا‬
‫اتلمےہوتوہقیقحتیکرغضےسدرابرراستلںیمےچنہپوتآپوکھٹیبرکوحمامنزداھکیوتاوسفسےساوھنں‬
‫ےناانپاہھترسرپرھکایل۔روسؽاہللﷺےناںیھنوپاھچہکایکوہاوتاوھنںےناہکہکےھجمہیدحثی‬
‫ایبؿیکیئگےہاورآپوخدھٹیبرکامنزڑپھرےہںیہ۔آپےنرفامای‪:‬‬
‫)‪(74‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫تا َ أَ َ ٍا ِ ْل ُ ْام"‪20‬ا‬ ‫ِ‬

‫َج ْ ا َ اَ ِّ ااَ ْس ُ‬
‫" َ‬ ‫ا‬
‫اہں!(وجانسوہکیھٹےہ)نکیلںیممتںیمےسیسکیکامدننںیہنوہں۔‬ ‫ا‬
‫ذموکرہوااعقتاوردہعراستلںیمدقندحثییکابتبدرگیاثمولںےسہیابتروزرونشیک‬
‫رطحاصػاورایعںوہاجیتےہہکدقندحثیوہامہاالسیمنفےہسجیکداغلیبدوروبنیںیم‬
‫ڑپیکچیھت۔ڈارٹکٰیفطصمایمظعرفامےتںیہ‪:‬‬
‫روسؽاہللﷺیکایحتابمرہکیہںیمااحدثیےکابرےںیموھکدرکدیاورقیقحت‬
‫اکہلسلسرشوعوہایگاھت‪،‬نکیلاسدورںیمقیقحتاکاعمہلمدحمودامیپےنرپزریاگنہ‬
‫دحثییکابتبیبنرکمیﷺےسااسفتسرکتدحموداھتویکہکناحصہبرکاؾوھجٹ‬
‫وبےتلےھتہنیسکاحصیبیکذکتبیرکےتےھت۔اسدورںیماسثحبوشیتفتاکزایدہ‬
‫ےسزایدہدصقمابرکیینیباھچؿنیبہکلباہکاجےئوتدصتقیووتقیثیکوہونعیھتوج‬
‫یبلقامطتینےکذجےبےکتحتیکاجیتےہ‪،‬سجاکااہظردیساناربامیہؑےنیھباےنپ‬
‫اہللےسایکاھت۔رہباحؽاحصہبیکہیقیقحتوساےئزمدیاانیمطؿےکیسکاوردصقم‬
‫‪21‬‬
‫ےکےیلںیہنوہیتیھت۔‬

‫دوراحصہبںیمدقندحثیاکاراقتء‬
‫دورراستلےکدعباحصہبرکاؾاذخورواتیدحثیںیمزمدیاایتحطربےنتےگلاوراوھنں‬ ‫ا‬
‫ےناباوسہروسؽیکروینشںیماےنپوتقیکرضورتےکاطمقبدقندحثیےکدرگیااسبیل‬
‫اوراوصولںوکربوےئاکرالانرشوعرکدای۔رواتیدحثیےکاعمےلمںیم احصہبرکاؾاوردحثیروسؽ‬
‫ےکامنیبارگوکیئواہطسوہاتیھبوتوہوکیئاحصیبیہوہاتاھت‪،‬نجےسذکباورطلغایبیناکااکمؿںیہن‬
‫وہاتکسویکہکناسوتقکتدحثیںیمذکبایبیناکرواجوہااھتہناحصہبرکاؾدروغوگیئےکوخرگ‬
‫ےھت۔احصہبرکاؾرہاحؽںیمدنیوکاںیہنوطخطرپاقمئرےتھکےھتسجرپاوہنںےنروسؽاہللﷺوک‬
‫اپایاھت‪،‬اسےئلاؿیکوھجٹےسرفنتاجباوررقنیایقسیھت‪،‬زینامتؾاحصہبرکاؾؓدحثیروسؽﷺ‬
‫وکالصدنیےتھجمسےھتاوردنیےکےئلاوہنںےنےبانپہرقاباینںدیںیھتالھبوہوھجٹوبؽرکحیحص‬
‫)‪(75‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫دنیوکابلطےسدکمرےسیکرکےتکسےھتہکلبوہدحثیوکاہنتیاایتحطےسرواتیرکےتسجںیموھجٹ‬
‫ایاطخاکاشہبئکتہنوہاتاھت۔دیساناسنؓرفامےتںیہ‪:‬‬
‫" هللاا ا ا احن ما ها ل ا ارس اهللاا اهللاا ها اس ما ا‬
‫ا ضل ا ض ا ا اي ما ضل ا ض " ‪22‬ااا ِفاافظااا‬ ‫ا ا نا‬
‫ا ضل ا ض "‪23‬ا‬ ‫" ا اَلاي اي‬
‫اہللیکمسق!مہمتےسوجدحںیثیرواتیرکےتںیہوہامتؾمہےنرباہراتسروسؽ‬
‫اہللﷺ ےسںیہنینسوہںیت‪،‬نکیلمہاکیدورسےوکدحںیثیایبؿایکرکےتےھتاور‬
‫مہںیمےسوکیئیسکوکدروغوگیئایطلغایبینےسمہتمںیہنرکاتاھت۔’’ دورسیرواتیےک‬
‫اطمقبآپےنہییھبرفامای‪’’:‬نکیلمہاکیدورسےےسوھجٹںیہنوبےتلےھت۔‬
‫دصاتقاحصہباوردروغوگیئےساؿیکرفنتیکدصتقیرضحترباءیھبرکےتںیہ۔وہرفامےتںیہ‪:‬‬
‫"مہبسروسؽاہللﷺ ےسدحثیںیہنےتنسےھتویکہکنامہریوغشمتیلاوراکروابر‬
‫ےھت‪،‬نکیلاسدورںیمولگوھجٹںیہنوبےتلےھت‪،‬ذہلاوجروسؽاہللﷺ ےکاپساحرضوہاتوہ‬
‫ا‪24‬‬
‫ریغاحرضوکدحثیاچنہپداتی۔"‬
‫اؿآاثرےساوربتکدحثیںیمرھکبےوہےئاؿےسیجدرگیآاثرےسزبابؿاحصہب‬
‫دصاتقودعاتلاحصہباثتبوہیتاورااسیویکںہنوہ؟اہللاعتیلےنیھبوتاؿیکدعتلییکےہ۔رہباحؽ‬
‫اسےسہیواحضےہہکاحصہبرکاؾؓاکدانمذکبےساپکاھت۔البہبشیسکاحصیبےسدمعایسکوھجیٹابت‬
‫وکروسؽاہللﷺےسوسنمبرکاناثتبںیہن‪،‬نکیلاسےکابووجداحصہبرکاؾےناشنمءوبنی‬
‫وکےتھجمسوہےئافحتظدنیودحثییکاخرطاےنپدورںیمدقندحثیوکرواجدایسجاکاباقدعہآاغز‬
‫ہفیلخاوؽےکدورےسوہا۔ڈارٹکومقفنبدبعاهللرمقرطازںیہ‪:‬‬
‫" اوا حریا یاوخ اواسل ا یا قتا کرا ل ا او یا کرا رار یا‬
‫هللاا ل ‪،‬امثاوس راوا ف شا او و اوارج ا وزدود‪،‬ا ک ما دا ا‬
‫وا نيا یاوجلرحا وا ي "‪25‬ا‬
‫)‪(76‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫تنسوااحدثیوبقؽرکےنںیمقیقحتوشیتفتیکادتبادیساناوبرکبورمعؓےکدورےس‬
‫وہیئ‪،‬رھپراجؽدحثیےکابرےںیمقیقحتووجتسجاکہلسلسڑباتھیہالچایگاور‬
‫دعتمداتنیعبےنرجحودعتلیوکوموضعوگتفگانبای۔‬
‫دقندحثیےکقلعتمافلخےئرادشنیاوراحصہبرکاؾےکدعتمداوقاؽووااعقتبتک‬
‫دحثیںیمذموکرںیہنجںیمےسدنچاکیاکذترکہںیماینپابتیکدصتقیاوررکنمنیدحثییکذتریک‬
‫ےکےیلشیپرکاناچوہںاگ۔‬
‫‪1‬۔ اامؾذیبہؒدیساناوبرکبؓےکذترکےںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫‪26‬‬
‫" نا ا او طا اق اوألخ ر"‬
‫دیساناوبرکبؓوہےلہپرفدںیہوہنجںےنوبقتیلااحدثیںیماایتحطاکدانماھتام۔‬
‫اسےکوبثتںیماامؾذیبہؒےندادییکریماثاکوہواہعقشیپایکےہ‪،‬سجںیمےہہک‬
‫دادیےندوردصیقیںیمآپےسوراتثاکاطمہبلایکوتآپےنرفامای‪’’:‬ےھجماتکبوتنسںیمریتاےصح‬
‫اکذترکہںیہنالم۔’’رھپآپےناحصہبےسوشمرہایکوتریغمہنبہبعشؓےناہکہکروسؽاہللﷺدادیوک‬
‫ت‬
‫اٹھچہصحدایےہ۔دیساناوبرکبؓےنوپاھچہکایکاوریھبوکیئ مھارےاسھتےہ؟وتدمحمنبہملسمؓےناسیک‬
‫‪27‬‬
‫وگایہدی۔اسرپاوبرکبؓےندادیاکاٹھچہصحانذفرکدای۔‬
‫ایسرطحبجدتونیرقآؿاکرمہلحشیپآایوتدیساناوبرکبؓےنزدینباثتبؓ‬
‫وکالبرکدتونیرقآؿیکذہمداریوسیپناور رفامای‪:‬‬
‫اش ٌّب ا َ قِ ٌا َانَتََّى ِ ُ َا"‪28‬ا‬
‫"إِنَّى َ َار ُج ٌ َ‬
‫البہبشمتوجاؿ‪،‬لقعدنماورزریکآدیموہاورمہںیھمت(وھجٹایفعضظفحےسیج)یسک‬
‫ازلاؾےسمہتمںیہنرکےت۔‬
‫آپےکہیاافلظدرتقیقحایسملعیکابمدایتںیمےسںیہےسجولگآجملعرجحودعتلی‬
‫ےکانؾےساجےتنںیہوتولعمؾوہاہکدوردصیقیںیمملعرجحودعتلیدتوینیلکشںیموتںیہنرہباحؽ‬
‫یلمعوطررپرضوروموجداھت۔‬
‫)‪(77‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫‪2‬۔ دیساناوبرکبؓےکدعبایسجہنمرپدیسانرمعؓےلچ‪،‬ہکلباوھنںےناسںیمزمدیدجت‬
‫دیپایکاوردحمنیثےکےیلدقندحثیےکیئکےئنولہپاعتمرػرکواےناکابثعےنب‪،‬انچہچندیسانرمعؓےک‬
‫ذترکےںیماامؾذیبہؒرفامےتںیہ‪:‬‬
‫‪29‬‬
‫"ه اوا ياس اا ح نياوا ث تا اوال ا رِب ا ناي قفا اخرباوا و اإذواور "ا ا‬
‫آپوہیتسہںیہوہنجںےندحمنیثےکےیللقنرواتیںیماھچؿنیباورقیقحتاک‬
‫جہنماجریرفامای۔اسباواقتآپکشیکوہجےسربخوادحوکوبقؽرکےنںیموتفق‬
‫ایکرکےتےھت۔‬
‫دیسانرمعؓےنرجحودعتلی‪،‬بلطدنساوردراتیدحثیےسیجولعؾدقندحثیںیماےنپدوریک‬
‫رضورتےکاطمقبدیفماالصاحتاکافنذایک۔اسےلسلسںیمآپےکدعتمدوااعقتواوقاؽبتک‬
‫ااحدثیںیموقنمؽںیہنجںیمےسدنچبسحذلیںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔ رافہعنبراعفؓایبؿرکےتںیہہکںیمدیسانرمعؓےکاپسوموجداھتہکاؿےسیسکےناہکہک‬
‫ےسوتفیدےرےہںیہ۔ آپ‬
‫ٰ‬ ‫زدینباثتبؓدجسمںیموبتقامجعدعؾازناؽوہےنیکابتباینپراےئ‬
‫وتفی‬
‫ےناںیھنالبایاوراہک‪’’:‬اینپاجؿےکدنمش!ںیھمتربخیھبےہہکمتدجسموبنیںیماینپراےئےس ٰ‬
‫دےرےہوہ؟‘‘اوھنںےناہکہکںیمےنوکیئطلغاکؾںیہنایک۔ےھجمریمےاچچؤںینعیایبنببعک‪،‬‬
‫اوباویباوررافہعنبراعفؓےنہیدحثیایبؿیکےہ۔دیسانرمعؓےنریمیرطػوتمہجوہرکاہکہکہی‬
‫ونوجاؿایکاتہکےہ؟ںیمےناہکہکمہدہعراستلںیماسرطحرکےکلسغںیہنرکےتےھت۔دیسانرمعؓ‬
‫ےنولوگںوکعمجرکایلوتدیسانیلعاوراعمذنبلبجؓےکوسایھبساحصہبےنابالافتؼاہکہکازناؽےکریغب‬
‫لسغںیہنےہ‪،‬ہکبجدیسانیلعاوراعمذنبلبجؓےناہکہکبجہنتخےنتخےساجتوزرکاجےئوتلسغ‬
‫وابجےہ۔دیسانیلعؓےناہکہکاسےلئسمںیمبسےسزایدہملعازواجرہطماتوکےہ‪،‬انچہچنہصفحؓےس‬
‫وپاھچایگاوھنںےناہکہکےھجمملعںیہن‪،‬رھپاعہشئؓےسوپاھچایگوتاوھنںےناہکہکہنتخےنتخےساجتوز‬
‫رکاجےئوتلسغوابجےہ۔اسرپرمعؓشیطںیمآےئگاوررفامایہکسجےکابرےںیمابےھجمہیربخ‬
‫‪30‬‬
‫یلمہکاسےناسلعفیکادایگیئےکدعبلسغںیہنایکوتںیماےسزسادوںاگ۔‬
‫)‪(78‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫وتفیدےنییکابت‬
‫اسواےعقںیمدیسانرمعؓےناکیوتقیقحترواتیےکےیلاینپراےئےس ٰ‬
‫رکےکدنسبلطیکےہ‪،‬بجدنسیلموتاباقدعہرافہعنبراعفؓےساسیکدصتقییک‪،‬رھپاحصہبیکاشمورت‬
‫ےساساکدرااتیاجزئہایلاورہلصیفاصدررفامای۔‬
‫‪۲‬۔ دیساناوبومیسؓاکیرمہبتدیسانرمعنباطخبؓےسالماقتےکےیلآےئ۔نیتدہعف‬
‫ااجزتبلطیکاورااجزتہنےنلمرپواسپولٹےئگ۔دیسانرمعؓےناںیہنواسپالبایاورولےنٹاکببس‬
‫وپاھچوتاوہنںےناہکہکرفامؿوبنیےہ‪:‬‬
‫"و ِ ْسِْ َ و ُنا َ َ ٌ ا َِإ ْنا ُِذ َنااَ َ ا َ إِ َّىا َ ْرِج ْا"ا‬
‫ااجزتامانگننیتابرےہ‪،‬رھپارگااجزتوہوترتہبورہنواسپولٹاجؤ۔‬
‫دیسانرمعؓےناہکہکاسدحثیرپوگاہالؤورہنںیمںیہمتزسادوںاگ۔ہصقرصتخمدیسان‬
‫اوبومیسؓےنایبنببعکؓوکوطبروگاہشیپایکوتدیسانرمعؓےنرفامای ‪ٌ ْ َ ":‬ا"’’ وہاعدؽوہقثںیہ۔’’انچہچن‬
‫دیسانایبنببعکےناوبومیسؓیکاتدیئیک‪،‬رھپےنہکےگل‪:‬انباطخب! متیبنرکمیﷺ ےکااحصبرپ‬
‫ذعابتمونب۔دیسانرمعریضاہللہنعےنرفامای‪:‬‬
‫"س ح َن َّىِ ِ‬
‫اوَّللاإَِّىَ ا َ ْ ُ‬
‫‪31‬‬
‫ت" ا‬ ‫اشًْ ا َأَ ْ َْ ُ‬
‫تا َ ْنا َََتثََّى َا‬ ‫ت َ‬ ‫ُْ َ‬
‫واہاحبسؿاہلل!ںیمےنوتاکیدحثیینسوتاسیکقیقحترکیناچیہ۔‬
‫اسومعقرپآپےنہییھبرفامای‪:‬‬
‫اهللاا ها س م‪-‬ا َش ِي ٌا" ا‬
‫‪32‬‬
‫اوَّللِا‪-‬‬
‫يثا َ ْ َار ُس ِ َّى‬ ‫"إِِّنا ََلا َ َّىَّتِ ا اَ ِ َّى ْ ِ‬
‫اوْلَ َ‬ ‫ّ ْ ْ َ َ‬
‫ںیممترپوھجٹاکازلاؾںیہناگلات‪،‬نکیلروسؽاہللﷺےسلقندحثیاکاعمہلماہنتی‬
‫نیگنسےہ۔‬
‫اکیرواتیںیمےہہکآپےناسومعقرپہیاافلظاراشدرفامےئےھت‪:‬‬
‫اوَّللِا‪ -‬اهللاا ها س م" ا‬
‫‪33‬‬
‫سا َ َ َار ُس ِ َّى‬
‫تا َ ْنايَتَََت َ َّى َ اوالَّى ُ‬
‫"إِِّنا ََلا َ َّىَّتِ َ ا اَ ِ ِ‬
‫اخش ُ‬
‫ّ ْ ْ َ ْ َ‬
‫ںیمںیھمتوکیئازلاؾںیہنداتی‪،‬نکیلےھجمولوگںےسروسؽاہللﷺرپوخداسہتخابت‬
‫وھتےنپاکدخہشےہ۔‬
‫)‪(79‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫" َ ْ ٌا"اور" ََلْا َ َّىَّتِ ْ َا"ےکاافلظےسولعمؾوہاتےہہکدیسانرمعؓدقندحثی‬ ‫اسواےعقںیم‬

‫ےکاعمےلمںیمرجحودعتلیےسیھبدمدےتیلےھت‪،‬زیناسےسہییھبولعمؾوہاتےہہکآپاتیمہ‬
‫دحثییکرغضےسااحدثییکقیقحتودیقنتایکرکےتےھتہنہکاحصہبرپدعؾاامتعدیکوہجےس۔‬
‫‪۳‬۔ ایسرطح ہقلطمابہنئیکدعتںیماسےکارخااجتاورراہشئاکذہمداراسےکاسقب‬
‫وشرہےکوہےنایہنوہےنےکےلئسمںیمدیسانرمعؓےنافہمطتنبِسیقؓیکدحثیردرکےتوہےئرفامای‪:‬‬
‫اوَّللِا َ ُسلَّى َانَِِّلَ ا اهللاا ها س مااَِ ْ ِ او ْ َرٍَا َانَ ْ ِرىااَ َ َّى َ ا‬
‫" َانَتََْتُرُوا َِ َ َّى‬
‫‪34‬‬
‫تا َْ انَ ِسَ ْا‬
‫ت"‬ ‫ِ‬
‫َف َ ْ‬
‫یسکایسیوعرتےکایبؿرپمہاہللیکاتکباوراےنپیبنﷺ یکتنسوکںیہن‬
‫وھچڑےتکس‪،‬سجےکقلعتممہںیہناجےتنہکآایاسےنابتحیحصایدریھکایوھبؽیئگ۔‬
‫اسواہعقںیمدیسانرمعؓےنراوییکابتالخػرقآؿوہےنیکوہجےساسیکدحثی‬
‫رپرجحیکاوراسےکاحےظفںیمکشاکااہظررکےکاسیکدحثیردرکدی‪،‬ینعیاوھنںےنرددحثی‬
‫ںیمدراتیےکاسھتاسھتراویےکفعضظفحوکیھباینبدانبای۔‬
‫‪۴‬۔ زمدیربآںدیسانرمعؓےناتموکربتعماورہقثراوییکرواتییہوکوبقؽرکےناکاوصؽ‬
‫یھبدای۔دیسانانبرمعؓرفامےتںیہ‪:‬‬
‫‪35‬‬
‫" نايأ رن ا نا انأخ اإ ا ا " ا‬
‫دیسانرمعؓںیمہمکحدایرکےتےھتہکمہہقثےکوسایسکےسرواتیہنایلرکںی۔‬
‫‪3‬۔ دیسانیلعؓےنقیقحتدحثیےکےیلاکیاینرطہقیینعیراویےسمسقانیلاعتمرػ‬
‫رکواای۔رفامےتںیہ‪:‬‬
‫اوَّللِا‪ -‬اهللاا ها س م‪-‬ا َ ِيثً انَتَ َف َ ِ ا‬ ‫تا ِ ْ َار ُس ِ َّى‬ ‫ِ‬
‫ت َار ُج ًاإِذَوا َ ْ ُ‬ ‫" ُ ْل ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وَّللُا ِ ْلهُ ِاِبَ َ‬
‫اش َا َ ْنايَتَْلَت َف َ ِ ا َ إِ َذوا َ َّى َِ ا َ َ ٌ ا ْ ا َ ْ َح ِه ْ‬
‫اوسَ ْحَ ْفُهُا َِإ َذوا‬ ‫َّى‬
‫فا ِ ا َ َّى قَْتُاهُ"‪36‬ا‬ ‫ََ َ‬
‫بجںیمروسؽاہللﷺےسوکیئدحثیاتنسوت(اسرپلمعےکاعمےلمںیم)اہلل‬
‫انتجاچاتہےھجماسےسدیفتسمرکاتاوربجوکیئاحصیبےھجمدحثیایبؿرکاتوتںیماس‬
‫ےسمسقاتیل۔ارگوہمسقدےداتیوتںیماسیکدحثییکدصتقیرکات۔‬
‫)‪(80‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ةحؿدیسانرمعاوریلعؓےکدقندحثیےکابرےںیمرفامےتںیہ‪:‬‬
‫اامؾانب ؒ‬
‫ما‬ ‫"ه ونا ا ا ش ا اوارج ا اوار وي ا حبث ا اوال ا اوألخ رامثا‬
‫اذا "‪37‬ا‬ ‫ن سا‬
‫ہیدوونںوہاونیلایصخشتںیہوہنجںےنبسےسےلہپرواتیںیمراوویںیک‬
‫قیقحتیکاورلقنرواایتںیماھچؿکٹھپاوردقناکآاغزایک‪،‬رھپولوگںےناساکؾ‬
‫ںیماؿیکاابتعیک۔ا‬
‫دیسہاعہشئؓےناکیرمہبتجحےکومعقرپرعو ؒہوکدیساندبعاہللنبرمع ؓوےکاپسوصحؽملع‬
‫دحثیےکےیلاجیھبوتاوھنںےناملعءےکااھٹےئاجےنےسملعمتخوہےنیکابتبرعموػدحثیوبنی‬
‫ایبؿیکوتدیسہاعہشئؓےناسرپبجعتایک۔اےلگاسؽرھپاوھنںےنرعو ؒہوکجحےکومعقرپدبعاہللؓیک‬
‫دختمںیماسدحثییکابتبااسفتسرےکےیلاجیھبوتاوھنںےنرھپایسرطحدحثیایبؿیک۔اس‬
‫رپدیسہاعہشئؓےنرفامای‪:‬‬
‫اوَّللِا ْ ُ ا َ ْ ٍر " ا‬
‫‪38‬‬
‫وَّللِااَ َ ْ ا َ ِف َ‬
‫ظا َْ ُ َّى‬ ‫"ا َ َّى‬
‫اہللیکمسقدبعاہللنبرمع ؓوےندحثیایدریھکےہ۔‬
‫حیحصملسمںیمےہہکاسومعقرپدیسہاعہشئؓےنہییھبرفامای‪:‬‬
‫ِ‬
‫" َ ا َ ْ َسُهُاإَِّى اقَ ْ ا َ َ َ ا ََرو ُا ََلْايَِزْدا ِه َ‬
‫‪39‬‬
‫اشًْ ا َ ََلْايَتَْلَت ُ ْا" ا‬
‫ےھجمنیقیےہہکاوھنںےنچسیہاہکےہاورریماایخؽےہہکاوھنںےناسںیموکیئیمک‬
‫یشیبںیہنیک۔‬
‫اسےصقےساکیوتہیولعمؾوہاتےہہکاحصہبرکاؾاسباواقتدورسےاحصیبےکاحےظفیک‬
‫اجچنیھبایکرکےتےھتاوردورساہیہکاسرواتیںیمدقندحثیاکاکیرطہقیایبؿوہاہکارگیسک‬
‫راوییکرواتیطلغوسحمسوہوتھچکرعےصدعبدوابرہاسراویےساسدحثیےکابرےںیم‬
‫ااسفتسررکو۔ارگرواتیدرتساورراویاکاحہظفحیحصوہاوتوہہنیعبایسرطحرواتیایبؿرکےاگےسیج‬
‫اسےنیلہپرمہبتایبؿیکیھتورہنوصبرتدرگیاساکایبؿفلتخموہاگ۔ہیرطہقیدعبںیمدحمنیث‬
‫ےکاہںرموجراہےہ۔رسیتیابتاسےسہیولعمؾوہیتےہہکدیسہاعہشئؓےنانبرمع ؓوےکاکااحتمؿ‬
‫ےنیلےکدعباؿےکطبضودعاتلیکوتقیثیکےہ‪،‬سجاکقلعتنفرجحودعتلیےسےہ۔‬
‫)‪(81‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ایسرطحزدینباثتب‪40 ،‬رمعاؿنبنیصح‪41 ،‬انبرمع ‪42‬اوردرگیاحصہبرکاؾےسفلتخم‬

‫ادنازںیمقیقحتودقندحثیاکوبثتاتلمےہ۔احصہبرکاؾےنقیقحتدحثیاکاکؾڑبیاجاشفنینےسایکےہ‬
‫۔اسےکےیلاںیھناےنپاناسمدعاحالتےکابووجدوعصںیتباوررفسیکںیتقشمیھبینلیھجڑپںی‬
‫وتاوھنںےناسےسیھبدرغیںیہنایک۔‬
‫دیساناجربنبدبعاہللؓوکایقتمےکروزاظمملےکاصقصیکابتبیسکانولعمؾاحصیبےساکی‬
‫دحثییچنہپ۔اساحصیبےکابرےںیماںیھنرصػاانتولعمؾوہاہکوہاشؾںیمرےتہںیہ۔وہوخدایبؿ‬
‫رکےتںیہہکںیمےناکیاوٹنرخدیااورےنیہمرھبیکاسمتفےکدعباشؾاچنہپوتواہںاجرکولعمؾوہاہک‬
‫‪43‬‬
‫وہاحصیبدبعاہللنباسینؓںیہوتاوھنںےناؿےسولطمہبدحثیینس۔‬
‫دعاتلاحصہبملسموہےنیکوہجےساہجتلاحصہبتحصدحثیںیمرضمںیہنےہ‪،‬ہکبجاعؾ‬
‫راوییکاہجتلاقلبفیعضتےہنکیلاحصہبوچہکندحثیںیمذرہرباربکشیھبوگارہںیہنرکےتےھت‬
‫اسےیلاجربؓےناہجتلراویوکرعفرکےنےکےیلاکیےنیہماکرفسرکےکںیمہہیاوصؽدایہکوہجمؽ‬
‫راوییکرواتیربتعمںیہنےہاتآہکناسیکاہجتلےسرپدہاھٹاجےئ۔‬
‫ایسرطحاوباویبااصنریؓےنہبقعنباعرمؓےسبیعوپیشیکابتبدحثییکقیقحتےک‬
‫ےیلدمےنیےسرصماکرفسایک۔اسںیمبیجعابتہیےہہکاوھنںےنوخدیھبہیدحثیروسؽ‬
‫‪44‬‬
‫اہللﷺےسینسیھت‪،‬نکیلاانیمطؿبلقےکےیلہبقعؓےساسیکقیقحتیک۔‬
‫ذموکرہوگتفگےسواحضوہاتےہہکدوراحصہبرکاؾںیمرضورتزامہنےکاطمقبدقندحثی‬ ‫ا‬
‫وموجداھت۔احصہبریغبقیقحتےکرواتیوبقؽںیہنرکےتےھتاوروہدقندحثیےکےیلوجاوصؽ‬
‫واولسباامعتسؽرکےتےھتہیایھناوصولںےکادتبایئدخواخؽاوراینبدیلکشیھتںیھنجدعبںیم‬
‫دحمنیثےناےنپادواریکرضورتےکاطمقبکحوااضےفےکاسھتدقندحثیےکوقادعیکوصرت‬
‫ںیمدتوینیلکشدی۔‬
‫رکاؾےنوبقؽدحثی‬
‫اہیںںیمہییھبواضتحرکاتولچںہکدیساناوبرکبورمعاوردرگیاحصہب ؓ‬
‫ںیماسباواقتیسکاکیاحصیبیکرواتیوکوبقؽںیہنایکوتاساکہیینعمںیہنےہہکوہاساحصیب‬
‫وکوھجاٹایفیعضایخؽرکےتےھت‪،‬ہکلباؿاکاطمہبلاہشدتاتیمہدحثیےکشیپرظنقیقحتیکرغض‬
‫)‪(82‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ےسوہاتاھتاسیجہکاوبومیسارعشیؓ ےکےصقںیمدیسانرمعؓاکرفامؿزگراےہایرھپاسوہجےسہکںیہک‬
‫احصیبےسرشبیاقتےضےکتحتایسنؿاکدصورہنوہایگوہ۔دلخوؿادحبرفامےتںیہ‪:‬‬
‫دقنیکاستخورپداتخاوردحثیےکوبقؽورداکاسےکاسھترطبدہعاحصہبںیم‬
‫اھتاوردقناکووجدرضورییھباھتویکہکناحصہبرکاؾارگہچاہللاعتیلیکدعتلییکوہج‬
‫ےساعدؽںیہنکیلظفحوطبضاکیدورسا وفصےہسجاکدعاتلںیموکیئدلخ‬
‫ںیہنےہ‪،‬ذہلایسکےنااحدثیایدررںیھکاوریسکےنالھبدںیاوروکیئیسکےسوقی‬
‫‪45‬‬
‫احےظفاکامکلاھت‪،‬انچہچناسببسیکانبرپدقنیک(دوراحصہبںیم)وشنوامنوہیئ۔‬
‫اہشدتامثعؿ‪،‬ہنتفوعضدحثیاوردقندحثی‬
‫رعبوکہیوصختیصاحلصےہہکوہارثکزامہنٔاجتیلہںیمیھبااعشرواکحایتوکدنسےک‬
‫اسھتلقنرکےتےھت ‪،46‬نکیلرواتیدحثیےکآاغزےساسیکاتیمہدودنچوہیئگاوراسیکقیقحت‬
‫امثعؿیکاہشدتےسلبقضعباحصہبرکاؾؓواتنیعباےنپدورےک‬
‫اکہلسلسیھبرشوعوہا۔اریماوملنینم ؓ‬
‫اعۃماانلسیکاقثتہ‪،‬دصاتقواامتناوراالخصےکاٰیلعاقمؾرپافزئوہےنیکانبرپیھبکاھبکراانسداک‬
‫امثعؿےکاسھتیہاہجںاملسمؿتخساالتبوآزامشئاکاکشر‬
‫اامتہؾںیہنرےتھکےھت‪،‬نکیلاہشدت ؓ‬
‫وہےئ‪،‬تلموادحہرفوقںںیممسقنموہیئ‪،‬املسمونںاکایسیساظنؾدرمہربمہوہاوںیہدقندحثیےنیھب‬
‫اینومڑایلاورامتؾاحصہبواتنیعبوصختیصےساانسداکاامتہؾوازتلاؾرکےنےگل۔‬
‫امثعؿےکدعبدقندحثیںیمدشتاکببسہیابتینبہکدبعاہللنبابسوہیدی‪،‬سج‬
‫اہشدت ؓ‬
‫ےناالسؾوکاصقنؿاچنہپےنیکاخرطاالسؾاکاظرہیابلدہاوڑھراھکاھت‪،‬یکوکوششںےساملسمونںےک‬
‫امنیباالتخافتدیپاوہےئاورفلتخمااقتعدیدباعتےنمنجایل۔انبابسےناےنپآپوکبحمیلعوالہ‬
‫تیبےکوطررپاعتمرػرکوارکاملسمونںںیماانپاکیاگلرگوپلیکشتدای۔ہیولگالہتیبیکتبحم‬
‫رکاؾرپرساعؾدیقنترکےت‪،‬اؿرپازلاامتاگلےتاوردیسانیلعؓوکالختفاکالصقحدار‬
‫ےکدررپدہاحصہب ؓ‬
‫رقاردےرکاؿیکاشؿںیمزنیموآامسؿےکالقےبالمےت۔اینپابتوکاتیمہدےنیےکےیلوخد‬
‫اسہتخااحدثیاکاہسراےتیل‪،‬انچہچنانبابسیہوہالہپصخشےہسجےندحثیںیمذکبایبیناکآاغز‬
‫)‪(83‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ایک‪47‬رھپدےتھکییہدےتھکیاسیکذرتیوپریرگؾوجیشےسروسؽاہللﷺ یکرطػنمڑھگت‬
‫رواایتوسنمبرکےنیگل۔‬
‫ہیوہڑکواچسےہہکےسجہعیشیھبمیلسترکےتںیہ۔رشکینبدبعاہللؒ‪،‬ںیھنجضعبےن‬
‫دتعمؽہعیشرقاردایےہ‪48 ،‬رفامےتںیہ‪ :‬ا‬
‫ومح اوا ما ا ا اا تاإ اوارو ض ايض ناوْل يثا ي خ نهاديل "‪49‬ا‬ ‫ا"‬
‫رواضفےکوسارہراویےسملعدحثیےلولویکہکنرواضفدحثیڑھگےتںیہاوراےسدنی‬
‫رقاردےتیںیہ۔‬
‫رعموػدتعمؽہعیشققحمواامؾانباوبدحدیےتہکںیہہکااحدثیاضفلئوانمبقںیمبس‬
‫ےسےلہپوھجیٹرواایتاکآاغز ہعیشیکاجبنےسوہا۔اوھنںےناےنپاامؾ(دیسانیلعؓ)ےکقلعتم‬
‫فلتخمااحدثیڑھگںیسجاکببساؿیکاےنپاخمنیمصےسدعاوتیھت۔بجرکبہی(الہ‬
‫تنس)ےنہعیشاکہیاکؾداھکیوتاوھنںےناؿااحدثیےکاقمےلبںیماےنپاصبحےکےیلااحدثی‬
‫‪50‬‬
‫قیلختںیک۔‬
‫ہعیشیکاابتعںیمدرگیدتبمعرفوقںےنیھبوعضدحثیںیماانپہصحڈاانلرشوع‬
‫رکداینکیلدوراحصہبںیمسجدتبمعرفےقےنااحدثیاسزییکوہرصػہعیشںیہ۔ابسویئںےناس‬
‫وحنمسارمےکآاغزےکےئلاےنپںیئتاحالتوکڑبااسزاگرایخؽایکاھتہکارثکةکراحصہبرکاؾداینےس‬
‫رتصخوہےکچںیہ‪،‬ذہلاںیمہوکیئوپےنھچواالںیہنےہنکیلہیاؿیکاخؾایخیلیھت‪،‬ویکہکنوجاحصہبرکاؾ‬
‫اسوتقایحتےھتوہاالسؾیکافحتظںیمایھنوقنشرپاگزمؿےھتنجرپاوہنںےنروسؽ‬
‫اہللﷺ اورشیپروااکرباحصہبوکاپایاھت‪،‬ذہلااؿےکےئلہینکممہناھتہکوہابسویئںےکاسالہتکخز‬
‫ےنتفرپاخومشامتاشیئےنبرےتہانچہچناوہنںےناؿاحالتںیمافحتظدحثییکذہمداریاس‬
‫ي‬
‫رطحرسااجنؾدیہکذکبرپدازوںیکوکںیششاؿیکوموجدیگںیماناکؾاثتبوہئ۔‬
‫دیسانیلعؓوجاسوتقرسریآراےئالختفرپولجہارفوزےھت‪،‬اوھنںےنوپریوقتےساس‬
‫ہنتفیکخیبینکیک۔اوھنںےناکیوتوعضدحثیےکاسےنتفاوراسامجتعیکاسزشےسولوگں‬
‫وکآاگہایک‪،‬انچہچنگنجنیفصےکومعقرپآپےنرفامای‪:‬‬
 ‫)‪(84‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ا ض اس د و‪،‬ا يا يثا ا يثارس ا‬ ‫"ق ماهللاا يا‬

‫هللاﷺ س و"‪51‬ا‬
‫اہللاںیہنالہکرکے! سکدقررونشامجتعوکاوھنںےنایسہرکدایاورینتکااحدثی‬
‫وبنیﷺوکاگبڑرکرھکدای۔‬
‫دورسااکؾآپےنہیایکہکوجولگآپیکتبحموقلعتےکدوعےداروہےنےکاسھت‬
‫اسھتوعضدحثی‪،‬اولتیہیلع‪،‬نیخیشرپربتاابزیےسیجاغیلرظنایتےکاحلمےھتاؿےکاسھت‬
‫داروریگاکاعمہلمایکاوررھپاؿےکرظنایتےکاطمقبیسکوکالجدای‪،‬یسکوکالجونطرکدایاوریسک‬
‫‪52‬‬
‫وکامسجینزسایکہیبنترکےکوھچڑدای۔‬
‫رسیتااکؾآپےنہیایکہکوبقؽرواتیوبقؽےکےیلدقندحثیوکالزؾرقاردایاورحیحص‬
‫اورطلغااحدثیےکدرایمؿاایتمزدیپارکےنےکےیلاکیومعیماضہطبیھبایبؿرفامای‪:‬‬
‫اهللاا رس اه"‪53‬ا‬ ‫" واوال ساِب اي ر نا د وا ايل ر نا حت نا ناي‬
‫ولوگںےسویہابںیتایبؿرکوںیہنجوہاجےتنوہںاورنجےسوہآانشہنوہں‪،‬وہ‬
‫اںیھنایبؿہنرکو۔ایکمتاچےتہوہہکاہللاوراسےکروسؽاکالٹھجایاجےئ۔‬
‫اامؾذیبہاسارثیکرشتحیرکےتوہےئرمقرطازںیہ‪:‬‬
‫دیسانیلعؓےنرکنمااحدثیوکرواتیرکےنےسڈااٹناور(تحصںیم)وہشمرااحدثیایبؿ‬
‫رکےنرپااھبراےہ۔ہیارثااحدثیرپےنھکےکےیلاکیایعمراوروسکیٹےہہکاضفلئ‪،‬‬
‫اقعدئاورزدہوراققئیکابتبایسیرکنماوروضفؽااحدثیوکایبؿاورالیھپےنےسابزراہ‬
‫‪54‬‬
‫املع‬
‫اجےئنجےسواتیفقراجؽیکرعمتفںیماہمرتےکریغبنکممںیہن۔واہلل‬
‫رکاؾےکاامتجیعرظنےیرپروینشاس‬
‫اسدورںیمدقندحثیےکابرےںیماحصہب ؓ‬
‫ابعسیکدختمںیماحرضوہےئاورابرابر "قَ َ َار ُس ُ ا‬
‫واےعقےسیھبڑپیتےہہکریشبنببعکانب ؓ‬
‫وَّللِ"ےکاافلظےسروسؽاهللﷺیکرطػااحدثیوسنمبرکےکایبؿرکےنےگل‪،‬رگمانب ؓ‬
‫ابعس‬ ‫َّىا‬
‫اؿیکدحثوںیکرطػوکیئوتہجںیہنرفامیئ۔ریشبوکبجعتوہاوتاوھنںےناساکببسوپاھچوتدیسانانب‬
‫ابعسےنرفامای‪:‬‬
‫ؓ‬
‫)‪(85‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫اوَّللِا‪ -‬اهللاا ها س م‪-‬ا‬ ‫ا" إِنَّى ا ُ لَّى ا َ َّىرًاإِذَوا َِ ْ لَ َار ُج ًايَتَ ُ ُ اقَ َ َار ُس ُ َّى‬
‫با َوا َّى اُ َ ا ََلْا‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ِ‬
‫ساوا َّى ْ َ‬
‫باوالَّى ُ‬‫و َْتَ َ َرْهُا َْ َ ُرنَ ا َ ا َ ْ غََْتلَ اإاَْها آ َذونلَ ا ََتَ َّى َار َ‬
‫ف"‪55‬ا‬ ‫نَأْ ُخ ْ ا ِ َ اوالَّى ِساإِ َّىا َ انَتَ ْ ِر ُا‬
‫اکیوہوتقاھتبجمہیسکصخشوکرفامؿروسؽﷺایبؿرکےتوہےئ‬
‫ےتنسوتامہریاگنںیہوفرااسیکرطػاھٹاجںیتاوراےنپاکؿاسرپاگلدےتی‪،‬رھپبج‬
‫ولگایھچربیراہےنلچےگل(وھجیٹیچسرواایتایبؿرکےنےگل)وتابمہولوگں‬
‫ےسرصػویہرواایتےتیلںیہوجمہاچہپےتنںیہ۔‬
‫دیسانانبابعسےکاسرفامؿیکرشتحیںیمومالانریبشادمحامثعینؒرفامےتںیہ‪:‬‬
‫"‪56‬ا‬ ‫" اي و قاومل ر فاو ان رفاو روتاوا ح ا تاوا‬
‫وجااحدثیاجیناچہپینرواایتےکوماقفوہںایاؿںیمتحصیکاشناینںاوراچسیئیکالعامت‬
‫اپیئاجںیئ(ویہمہےتیلںیہ۔)‬
‫اسےصقےسولعمؾوہاتےہہکاحصہبرکاؾاتیعبیکرملسرواتیوکوبقؽںیہن‬
‫ابعسےناتیعبریشبؒےکرباہراتسروسؽاہللﷺےسدحثیایبؿرکےن‬
‫رکےتےھتویکہکندیسانانب ؓ‬
‫یکوہجےساؿیکرواتیوکاقلباانتعءںیہناھجمساوربجاوھنںےنارتعاضایکوتاؿرپواحضرکدایہک‬
‫مہابرعموػرطےقیےسرموی(ابدنس)رواایتیہوبقؽرکےتںیہ۔‬
‫اسدورںیمدقندحثیےکووجداوراسںیمدشتاسواےعقےسیھبایعںوہیتےہہک‬
‫ابعسےن‬
‫ابعسےکاپسدیسانیلعؓےکولصیفںرپلمتشماکیاتکبالیئیئگ۔رضحتاِنب ؓ‬
‫رضحتانب ؓ‬
‫اےسوغرےسڑپاھ‪،‬رھپاکیذراعےکرباربوھچڑرکابیقوکاٹمدایاوررفامای‪:‬‬
‫‪57‬‬
‫یلعےنہیےلصیفںیہنےیکوہںےگاموسااسوصرتںیمہکوہرمگاہوہےئگوہں۔‬
‫ابعسےندقندحثیےکذرےعیےسااحدثیوکوبقؽوردرکےنرپیہ‬
‫دیسانانب ؓ‬
‫اافتکںیہنایکہکلباوھنںےندقندحثیےکےیلاباقدعہاوصؽیھبوعضرفامےئ‪،‬الثماوھنں‬
‫ابعسرفامےتںیہ‪:‬‬
‫ےنتحصدحثیےکےیلراویےکضعباواصػایبؿےیک۔دیسانانب ؓ‬
‫ا" اي با ياوْل يثا اواش خاوملغف ا"‪58‬ا‬
‫زمکوراحےظفےکامکلصخشےسوکیئیھبدحثیہنیھکلاجےئ۔‬
 ‫)‪(86‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫انبابعسؓےکاسرفامؿےسہییھبولعمؾوہاتےہہکوہظرہنتفاوررواتیرکےنںیماستلہ‬
‫ےکدعباعؾوطررپاحصہبرکاؾؓےندحثیایبؿرکےناوردورسوںےسےننسںیمزحؾواایتحطاورقیقحت‬
‫یکروشاایتخررکیلیھت‪،‬اتہکااحدثیاسزیےکےنتفاکاکلمدساببوہےکس۔احصہبرکاؾےکاس‬
‫رطزلمعیکرتامجینرکےتوہےئرعموػاتیعبانبریسنیرفامےتںیہ‪:‬‬
‫تاواْ ِفَْتلَ ُاقَ اُ وا َُّ وااَلَ ا ِر َج اَ ُ ْما ََتَُتْل َُرا‬
‫" ََلاي ُ نُ وايسأَاُ َنا ِ او ِإلسلَ ِدا ََتَ َّى ا قََت ِ‬
‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬
‫‪59‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫إِ َ ا َْه ِ ُّ‬
‫اواسلَّى ا ََتَُت ْ َخ ُ ا َ يثَُت ُ ْما َ يَتُْل َُراإ َ ا َْه ِ اواْ َ ِعا َ َايَتُ ْ َخ ُ ا َ يثَُت ُ ْام" ا‬
‫وہ(احصہبوةکراتنیعب)دنسےکابرےںیمںیہنوپاھچرکےتےھت‪،‬نکیلبج‬
‫امثعؿاک)ہنتفدیپاوہاوتےنہکےگلہکںیمہاینپرواتیےکراوویںےکانؾ‬
‫(اہشدت ؓ‬
‫ایبؿرکو۔انچہچنارگراویالہتنسداھکیئدےتیوتاؿیکدحثیوبقؽرکیلاجیت‬
‫اورارگالہدبتعولعمؾوہےتوتاؿیکرواتیہنیلاجیت۔‬
‫ایسرطحوبقؽرواایتاوردقندحثیںیماحصہبیکاایتحطیکابتباامؾاربامیہیعخنؒ‬
‫(ؾ‪۹۶‬ھ)رفامےتںیہ‪:‬‬
‫‪60‬‬
‫ها إ اه ها إ ا ها" ا‬ ‫"ا ن واإذوا رود وا نايأخ وا اوارج ان ر واإ ا‬
‫"بجوہ(احصہب)یسکآدیمےسدحثیانیلاچےتہوتاسیکامنزاوراسےکریستورکداروکدےتھکی۔"‬
‫ہصقرصتخم‪ :‬دنیورشتعییکافحتظےکےیلدقندحثیےکاعمےلمںیمرہاحصیبےناینپ‬
‫ااطتستعےکاطمقبدقندحثیاکاکؾایکےہ‪،‬ویکہکنوہیقیقحابحمؿروسؽﷺےھت۔وہےسیکربداتش‬
‫رکےتکسےھتہکاؿیکزدنیگںیمرفانیموبنیرپوکیئآچنآےئنکیلاؿںیمےسضعباحصہبےکانؾدقن‬
‫دحثیےکاببںیمزایدہامنایںںیہ۔اامؾانبدعی‪،‬احمکاوراخسویؒ ےناقنداحصہبرکاؾںیم‬
‫دیساناوبرکب‪،‬رمع‪،‬یلع‪،‬زدینباثتب ‪،‬انبرمع ‪،‬انبابعس‪،‬ابعدہنباصتم‪،‬اسننبامکل‪،‬دبعاہللنب‬
‫‪61‬‬
‫السؾاوراعہشئؓوکامشرایکےہ۔‬
‫رسیتیدصیکتدقندحثیےکووجدےکرکنمنییکجکیمہف‬
‫رکنمنیدحثیےکوقبؽوترسیتیدصیرجہیکتدحمنیثےکاپسدقندحثیےکوکیئ‬
‫اوصؽےھتہناسدورںیمدقنراجؽودحثیرپوکیئاقلبدقراکؾوہا‪،‬نکیلمہثحباسقبےساس‬
‫ےجیتنرپےچنہپںیہہکرسیتیدصیوتتہبدوریکابتےہوخدروسؽاہللﷺےکدورںیمملعرجح‬
 ‫)‪(87‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ودعتلیاوردقندحثیاکآاغزوہاکچاھتےسجآپےکدعباحصہبرکاؾےنزمدیرتیقدی۔اوھنںےنہن‬
‫رصػرواۃیکرجحودعتلیاوردقندحثیرپرگاںدقراکؾایکہکلباؿےکاوصؽیھبرمبت‬
‫ےیک۔اہں!اانترضورےہہکدوردتونییکتبسنروسؽاہللﷺاوراحصہبرکاؾےکدورںیمدواابسبیک‬
‫وہجےسدقندحثیرپاکؾدقرےمکوہاےہےسجرکنمنیدحثیاینپجکیمہفیکوہجےسھجمسںیہناپےئ۔‬
‫الہپببس‪ :‬ارگمہاسدورےکاوحاؽوادقاراکاجزئہںیلوتمہرطبقیانسحاس‬
‫ےجیتنرپےتچنہپںیہہکاسدورںیمرجحودعتلیاوردقندحثیںیماحصہبواتنیعبیکعبطآزامیئیکمک‬
‫وہےناکببسہیںیہنےہہکاوھنںےنیسکوکاتیہایاسملعےسےباانتعیئربےتتوہےئرجحودعتلی‬
‫ںیماےنپےصحاکاکؾںیہنایکہکلباساکببسہیےہہکاسدورںیمفیعضاورذکابرواۃیکدعتاددعبےک‬
‫ادوارےکاقمےلبتہبمکیھت۔دعبںیمےسیجےسیجافعضءاورذکابرواۃیکدعتادڑبیتھریہایسرطح‬
‫رواۃرپالکؾاکہلسلسدرازوہاتالچایگ۔اامؾاخسویؒ رفامےتںیہ‪:‬‬
‫رواۃرپاحصہبرکاؾیکاکیامجتعےنالکؾایک‪،‬رھپاتنیعبںیمےسیبعشاورانب‬
‫ریسنیوریغہےناسنفںیمعبط آزامیئیک‪،‬نکیلاتنیعبےناےنپرشیپووبتمنیع‬
‫ںیمافعضءیکتلقیکانبرپراجؽرپلیلقالکؾایکےہویکہکناؿےکارثکااسذتہ‬
‫احصہبےھتوجاعدؽںیہایاتنیعبےھتنجیکارثکتیہقثےہ۔احصہباورةکراتنیعب‬
‫ےکدورںیماحرثاوعر اوراتخمریفقثذکابےسیجااکداکراوییہفیعضےھت۔یلہپ‬
‫دصیےکزگرےنےکدعبدورسیدصیرجہیےک اوالئںیماواسطاتنیعبںیم‬
‫افعضءاکاکیرگوہاھتنجںیمےسارثکتیوکطبضوظفحںیمزمکورییکانبرپفیعض‬
‫رقاردایایگ۔۔۔۔۔اور ‪۱۵۰‬ھےکگلگھببجاتنیعباکآرخیدورآایوتآہمئےک‬
‫‪62‬‬
‫اکیرگوہےنوتقیثوفیعضتاکاکؾ ایک۔‬
‫دورساببس‪:‬دوراحصہبںیمملعرجحودعتلیاوردقندحثیےکےلسلسںیموجاکؾیھبایکایگوہ‬
‫لمکموطررپاحصہبرکاؾےکاحےظفاوراؿیکاےنپالتذمہےکاسھتوگتفگکتدحموداھتاوراحصہبرکاؾےک‬
‫ایبؿرکدہدقندحثیےکاوصؽاباقدعہوطررپرمبتودموؿںیہنےیکےئگےھتویکہکناسوتقکتہی‬
‫اوصؽاےنپاتیسیسدورےسزگررےہےھتاورمہاسابتوکمیلسترکےنںیموکیئابکواعروسحمسںیہن‬
‫رکےتہکادتباءںیمدقندحثیےکاوصؽدموؿںیہنوہےئےھت‪،‬ویکہکندعؾدتونیےسوقادعدقن‬
‫)‪(88‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫اکدعؾووجدالزؾںیہنآاتذہلاہیوکیئاقلبارتعاضابتںیہنےہ۔مہلیصفتےسوطسرابالںیمہیابت‬
‫اثتبرکآےئںیہہکروسؽاہللﷺاوراحصہبےناےنپاےنپادوارںیمدقندحثیرپہنرصػاقلب‬
‫اتسشئاکؾایکےہہکلباسنفےکزرںیاوصؽیھبایبؿےیکںیہ‪،‬نکیلاسوتقکتہیاوصؽاینپ‬
‫اراقتیئانمزؽےطرکرےہےھتاسےیلاحصہبواتنیعبےناںیھندموؿںیہنایک۔‬
‫دورسیابتہیےہہکرہاکؾ‪،‬نفاورملعاکووجدےلہپوہاتےہدعبںیماسےکوقادعووضاطب‬
‫رمبتودموؿےیکاجےتںیہاوروقادعاکدعبںیمرمبتوہاناسملعاینفےکدعؾاکاقتمیضںیہن‬
‫وہات‪،‬الثم‪:‬ملعارعلوضوکبسےسےلہپلیلخنبادمحرفادیہی(ؾ‪۱۷۰:‬ھ)ےندورسیدصیرجہیںیم‬
‫رمبتایک۔ایکاسیکانبرپہیاہکاجاتکسےہہکاجتیلہںیمرعشوہےتیہںیہنےھتایاسےکامتؾااعشر‬
‫اناقلبوبقؽ‪،‬اپہیاابتعرےساسطقاورےبوزؿںیہویکہکناسدورںیمایھبملعارعلوضااجیدیھبںیہن‬
‫وہااھت‪،‬ذہلااؿااعشروکرعوضیکرحبوںرپرپاھکںیہنایگ۔ملعہقفوکےلےیجیل۔اوصؽہقفرپبسےس‬
‫ےلہپاامؾاشیعفؒ(ؾ‪۲۰۴ :‬ھ)ےناتکبیھکل۔یفنحاوصؽہقفوتاسےکیھبدعبدموؿےیکےئگںیہ۔‬
‫ایکاسیکوہجےسہیاہکاجاتکسےہہکاوصؽہقفیکدتونیےسےلہپہقفاکووجدیہںیہناھتایاامؾاوبہفینحؒ‬
‫ےکامتؾیہقفاسملئرمدوداوراوصؽہقفےکالخػںیہویکہکناسوتقکتاوصؽہقفرمبتیہںیہن‬
‫وہےئےھتاامؾاصبحاؿےکاطمقباکؾےسیکرکےتکسںیہ؟‬
‫ااسیںیہناہکاجاتکسویکہکنہیاقونؿایحتےہہکیسکیھبنف‪،‬اکؾایملعاکووجدےلہپوہاتےہ‪،‬‬
‫رھپاساکاوراسےکامرہنیےکاوقاؽاکاجزئہےلرکاؿیکروینشںیماسےکاوصؽرمبتےیکاجےت‬
‫ںیہ‪،‬انچہچنرفادیہیےناجیلہاشرعیاوراسےکامرہنیےکااعشررپےنھکےکاولسبوکدمرظنرھک‬
‫رکملعارعلوضااجیدایک۔ایسرطحاوصؽہقفآہمئاہقفءےکاسملئاذخرکےنےکاولسبوکوحلمظرھک‬
‫رکرمبتےیکےئگ۔ہنیعبایسرطحاحصہبواتنیعبدقندحثیےکےیلوجاولسباایتخررکےتےھتایس‬
‫یکروینشںیمدعبںیمہیاوصؽرمبتےیکےئگ۔‬
‫رھپہییھبتقیقحےہہکضعباوصؽدقندحثیدورسیدصیرجہیںیمرمبتوہےئگ‬
‫ےھتاوراساکرہسااامؾاشیعفؒ(ؾ‪۲۰۴ :‬ھ)ےکرساتجسےہہکاوھنںےناوصؽہقفرپاینپامہیانزاتکب‬
‫‪63‬‬
‫’’ارلاسہل’’ںیمدقندحثیےکاوصولںرپیھباجدنارثحبیکےہ۔‬
 ‫)‪(89‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫وحاہلاجتووحایش‬

‫‪ 1‬رپوزی‪،‬الغؾادمح(رمبت)‪،‬اقمؾدحثی(ومجمہعاضمنیم)‪،‬ولطعاالسؾرٹٹس‪،‬الوہر‪۲۰۰۱،‬ء‪،‬ص‪۶۹:‬۔‪۷۰‬‬
‫‪ 2‬ااضی‪،‬ص‪۷۲:‬۔‪۷۳‬‬
‫ف‪،4/46 :‬ا‬ ‫‪3‬اس ر اوالس ‪،83/4:‬س ر اومل ئ ‪،106/5 :‬اس ر اوال ر‪،11،4/24 :‬اس ر اوأل‬
‫‪2/65:‬‬ ‫س ر اوْلجروت‪،6/49:‬اس ر اواط‬
‫‪،46/3‬ا‬ ‫‪4‬ا مح ا احم ا ا ل ‪،‬ا ا هللااواش ين‪،‬اوملسل ‪،‬ا سس اقرط ‪،‬اوا هر ‪،‬ط‪.‬ن‪:‬‬
‫ا‪،‬ا ا‬ ‫‪،56‬ہیاافلظدنسمادمحںیمںیہہکبجاسیکالصنیحیحصںیمےہ۔دےیھکی ‪:‬اوا خ ري‪،‬احم ا اإ‬
‫اهللااوجل في‪،‬وجل اوا ح ا‪،‬ادورواس اا‪،‬اواري ض‪،‬ا ‪1999‬ا‪،‬ا اوجلل ئز‪ ،‬ا اي ر ا ا‬
‫وال ا‪،‬ح‪،1291 :‬ا س ما اوْلج ج‪،‬ا اوْلس اوا ش ياوال س ري‪،‬اوجل اوا ح ‪،‬ا‬
‫ا ارس ا‬ ‫َّىح ِي ِرا ِ َ اوا‬
‫دورواس ااا لشرا وا زي ‪،‬اواري ض‪،‬ا ‪1998‬اا ‪،‬اومل ‪،‬ا ِاِفاوا ْ‬
‫هللاﷺ‪،‬ح‪4:‬‬
‫‪5‬‬
‫اواس طي‪،‬ا اوارمح ا ا يبا ر‪،‬اج اوا ي ‪،‬احت يراوخل وصا ا ذيباوا ص‪،‬ص‪-8 :‬‬ ‫ُّ‬
‫‪63‬‬
‫اواض َ َف ِ ا َو ِ ْ َِ ِط ِاِف َ‬
‫احتَ ُّ ِ َ ‪،‬ح‪7 :‬‬ ‫اوارَويَِا َ ِ ُّ‬
‫‪6‬ا ح ا س ما‪،‬اومل ‪،‬ا اوالَّىَت ْ ِ ا َ ِ ِّ‬
‫اوْل ِ ِ‬
‫يثا ِ ُ ِّا َ ا َِ َ ‪،‬ح‪5 :‬ا‬ ‫‪7‬‬
‫ا ح ا س ما‪،‬اومل ‪،‬ا اوالَّىَت ْ ِ ا َ ِ َْ‬
‫‪8‬ا سل ا مح ‪497/3:‬ا‬
‫‪،3686‬اوملس روا‬ ‫اوخلَطَّى ِ ‪،‬ح‪:‬‬
‫با ُ َ َرا ْ ِ ْ‬ ‫ِ‬ ‫‪9‬‬
‫ا ح اوا خ ري ‪،‬ا ض ئ اوا ح ‪،‬ا ا َ لَ ق ُ‬
‫ا ح م‪65/3:‬‬
‫با َْ ِ َّى‬
‫اوَّللِا ْ ِ ا ُ َ َرا ْ ِ ْ‬
‫اوخلَطَّى ِ ار اهللاا‬ ‫ِ‬ ‫‪10‬‬
‫ا ح اوا خ ري ‪،‬ا ض ئ اوا ح ‪،‬ا ا َ لَ ق ُ‬
‫ل ‪،‬ح‪3740:‬ا ‪3741‬‬
‫ضَ ِ‪،‬ا َ اإِذَوا َ ِ َما‬
‫‪،‬اوألَقْ ِ‬
‫اا ادو د‪،‬س نا اوألش ثا‪،‬اواسل ‪،‬ادورواس ا‪،‬اواري ض‪،‬ا ‪1999‬ا ْ‬
‫‪11‬‬

‫اواش ِه ِ‪،‬ح‪3609:‬‬
‫وْلَ ِ ُما ِ ْ َ َّى‬
‫ْ‬
‫‪12‬‬
‫اوجلَ ُس ِس‪،‬ح‪ ،3007 :‬ح ا س م‪،‬ا ض ئ اوا ح ‪ ،‬ا ا‬ ‫ْ‬ ‫ا ح اوا خ ري‪،‬اوجل د‪،‬‬
‫ض ئ ا ه ا ر‪،‬ح‪2494:‬‬
‫‪13‬ا سل اوإل اا مح ‪90/4:‬ا‬
 ‫)‪(90‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫‪14‬ااوارت ي‪،‬احم ا ا س ‪،‬اواسل ‪،‬ادورواس اا‪،‬اواري ض‪،‬ا ‪1999‬اا‪،‬اوملل قب‪ َ ،‬ا َ لَ قِ ِ‬

‫با ُ َ ِذا‬
‫ت‪،‬ح‪3790:‬ا‪3791،‬‬ ‫ِ اج ٍ ا زي ِا ِ ا َ ِ ٍ‬
‫ْ َ َ َ َْ ْ‬
‫ِ‬ ‫‪15‬‬
‫اوالَّىِباا َ ًش ا‪،‬ح‪6032 :‬ا‪،‬ا ح ا س م‪،‬اواربا‬ ‫ا ح اوا خ ري‪،‬اوألد ا‪ ،‬ا ََلْايَ ُ ِ ِ ُّ‬
‫وا ‪،‬ا ا ورو ا اي ا حشه‪،‬ح‪2591 :‬‬
‫‪16‬ا ح ا س ما‪،‬واط ‪،‬ا اواْ ُ طََّى َ ُا َ ًَ ا َانََت َف َ َا ََلَ ‪،‬ح‪1480 :‬‬
‫‪17‬ا ح اوا خ ري‪،‬اوألد ا‪،‬ا ا َ ايَ ُ ُنا ِ َ اوا َّى ِّ ا‪،‬ح‪6067 :‬‬
‫اوا ريب‪ ،‬ت‪،‬ا‬ ‫‪18‬اوخلط باوا غ ودي‪،‬ا مح ا ا ي‪ ،‬ا ر‪،‬وا ف ي ا ا ماوار وي ‪،‬دوراوا‬
‫ا ل ن‪1985،‬ا‪،‬ص‪56-55:‬‬
‫‪19‬اوالس ئي‪،‬ا مح ا اش ب‪،‬واسل ‪،‬ادورواس ا‪،‬اواري ض‪،‬ا ‪1999‬ا‪،‬ا ل س اوْلج‪،‬اوا روه ا ا‬
‫واث اومل غ اا حرا‪،‬ح‪2713:‬‬
‫‪20‬ا ح ا س م‪،‬ا اوملس ر ‪ ،‬اج وزاوال اق ئ ا ق و‪،‬ح‪735 :‬‬
‫يا‪،‬احم ا طف ا‪،‬اوا را‪،‬ا ل جاوال ا ل اوحمل نيا‪ ،‬ا‬ ‫‪21‬او‬
‫وا ر‪،‬واس دي ‪1990،‬ا‪،‬ص‪7:‬خم رو‬
‫‪22‬اوْل م‪،‬احم ا ا اهللااوال س ري‪،‬اوملس روا اوا ح حني‪،‬دوراوا باوا ‪،‬ا‬
‫ت‪1990،‬ا‪665/3:‬‬
‫اوا اا وْل م‪،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪23‬اواطربوين‪،‬س نا ا مح ا ا ي ا‪،‬ا اوا سم‪،‬اومل جماوا‬
‫ومل ‪1983،‬اا‪246/1:‬‬
‫‪24‬ا س رواوْل م‪216/1:‬‬
‫اومل رفاا لشرا‬ ‫‪،‬اواض ف ا وملرت ن‪،‬ا‬ ‫‪25‬اوا ورقطّنا‪ ،‬يا ا را‪ ،‬اوْلس‬
‫وا زي ‪،‬واري ض‪1984،‬ا‪،‬ص‪10:‬‬
‫‪،‬ا ت‪،‬ا ل ن‪1998 ،‬ا‪.9/1:‬اسےس‬ ‫‪26‬اوا هِب‪ ،‬حم ا ا مح ‪ ،‬ر اوْلف ظ‪،‬دوراوا باوا‬
‫ا‬ ‫یتلمیتلجابتاؿےسےلہپاامؾاحمکؒ ےنیھبیکےہ۔دےیھکی ‪:‬اوْل م‪،‬احم ا ا اهللا‪،‬اومل خ اإ ا‬
‫وإل ‪،‬ادوراوا ‪،‬و س ل ري ‪،‬ط‪.‬ن‪،.‬ص‪70:‬‬
‫اوجلَ َّى ِ‪،‬ح‪2894 :‬ا‪،‬ا ر اوْلف ظ‪9/1:‬‬
‫اسل ا يبادو د‪،‬اوافروئض‪،‬ا ِاِف ْ‬
‫‪27‬‬

‫آن‪،‬ح‪4986 :‬‬‫‪28‬ا ح اوا خ ري‪،‬ا ض ئ اوا رآن‪،‬ا اَجَْ ِ اواْ ُر ِ‬

‫ْ‬
‫‪29‬ا ر اوْلف ظ‪11/1:‬‬
‫‪30‬اا سل ا مح ‪115/5:‬‬
 ‫)‪(91‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫‪31‬ا ح ا س م‪،‬اوآلدو ‪،‬ا او ِ ْسِْ َ ِون‪،‬ح‪2154:‬‬

‫اسل ا يبادو د‪،‬اوألد ‪،‬ا ا َ ْما َ َّىرٍايُ َسِّ ُم َّى‬
‫اوار ُج ُ ِاِفاو ِ ْسِْ َ ِون‪،‬ح‪5183:‬‬ ‫‪32‬‬

‫اسل ا يبادو د‪،‬اوألد ‪،‬ا ا َ ْما َ َّىرٍايُ َسِّ ُم َّى‬

‫اوار ُج ُ ِاِفاو ِ ْسِْ َ ِون‪،‬ح‪5184:‬‬ ‫‪33‬‬

‫‪34‬ا ح ا س م‪،‬اواط ا‪ ،‬اوملط ا ا انف اَل ا‪،‬ح‪1480 :‬‬

‫‪35‬اوا ي‪،‬ا مح ا اوْلسنيا ا يا ا س ا‪،‬ا ر اواسل ا وآل ر‪،‬دوراوا ي‪ ،‬ب‪1991 ،‬اا‬
‫‪،‬اواس طي‪،‬ا اوارمح ا ا يبا ر‪،‬اج اوا ي ‪،‬ا ريباوارو يا اشرحا ريبا‬ ‫‪ُّ 140/1:‬‬
‫وال و ي‪ ،‬اواري ضاوْل يث ‪،‬اواري ض‪،‬اط‪.‬ن‪.‬ا‪300/1 :‬‬
‫‪36‬اسل ا ىبادو د‪،‬اوا ر‪،‬ا ِاِفاو ِ ْسِ ْغ َف ِر‪،‬ح‪1521 :‬‬
‫‪37‬او ا نا‪،‬حم ا ا نا ا مح ‪،‬ا ا ًباوا ياوا سيت‪،‬اوجملر ني‪،‬دوراوا ي‪،‬ا‬
‫ب‪،‬ط‪.‬نا‪38/1:‬‬
‫فاواْ ِ َ ِس‪،‬ح‪7307 :‬‬ ‫اوارْ ِىا َ َ ُّ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪،‬ا ا َ ايُ ْ َ ُرا ْ اذَ ّا َّى َ‬ ‫اا ا‬ ‫‪38‬ا ح اوا خ ري‪،‬او‬
‫اوازَ ِن‪،‬ح‪2673 :‬‬ ‫َتاِ ِ‬ ‫اوجلَ ْ ِ ا واْ ِف َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ا ح ا س م‪،‬اواْ ْ ِم‪،‬ا َ َارْ ِ اواْ ْ ِما َقََتْضها َظُ ُ ر ْ َ‬
‫‪39‬‬
‫اآخ ِر َّى‬
‫‪40‬‬
‫‪،‬اوْلَ ِّجا‪ ،‬ا ج اط وفاوا دوعا س طها اوْل ئض‪،‬ح‪1328 :‬‬ ‫ا ح ا سم ْ‬
‫‪41‬اسل ا ىبادو د‪،‬اوا ‪،‬ا اواس ا ل او ح‪،‬ح‪777 :‬‬
‫وجلَلَ ئِِز‪ ،‬ا َ ْ‬
‫اوجلَلَ ئِِزا ‪،‬ح‪ ،1323:‬ح ا س م ‪ْ ،‬‬ ‫ض ِ اوَِّ ِع ْ‬ ‫اوجلَلَ ئِِز‪ ،‬ا َ ْ‬
‫‪42‬‬
‫ضِ ا‬ ‫ا ح اوا خ ري ‪ْ ،‬‬
‫وا َّى َِا َ َ ْ‬
‫اوجلَلَ َزِا َوَِّ ِ َ ‪،‬ح‪945:‬‬
‫‪43‬ا سل ا مح ‪495/3 :‬ا‪،‬اواطربوين‪،‬س نا ا مح ا ا ي ‪،‬ا سل اواش ني‪ ،‬سس اوارس ا ‪،‬ا‬
‫ت‪1984،‬اا‪104/1:‬‬
‫‪1988‬اا‬ ‫‪44‬اوْل يا‪ ،‬هللاا اواز ‪،‬ا ا ر‪،‬اوملسل ‪،‬دوراوا باوا ‪ ،‬ت‪،‬اا ل ن‪،‬‬
‫‪91/1:‬‬
‫‪45‬اخبری‪،‬دبعاافغلر‪،‬ڈارٹک‪،‬دہعونباہیمںیمدحمنیث یکدخامت‪،‬رشنایت‪،‬الوہر‪۲۰۱۰،‬ء‪،‬ص‪۵۲۲:‬‬
‫‪46‬اڈارٹکایمظعاانسدےکآاغزیکابتبرفامےتںیہہکلبقازاالسؾبتکوریغہیکرواتیںیمدنسےساشمہباکی‬
‫‪ ’’MISHNA‬ںیمیتلمےہنکیلاےساقلب‬ ‫رطہقیاامعتسؽایکاجاتاھتسجیکاثمؽوہیدیکاتکب’’م‬
‫اامعتسؽ‬ ‫ذرکاتیمہاحلصںیہنیھت۔دوراجتیلہیکرعشواشرعییکرواتیںیمیھبیسکدحکتاانسداک‬
‫يا‬ ‫(و‬ ‫وہاتاھت‪،‬نکیلاسیکاتیمہرصػااحدثیوبنہییکرواتیےکدعباظرہوہرکاینپااہتنوکیچنہپ۔‬
‫‪،‬حم ا طف ‪،‬اوا را‪،‬دروس تا اوْل يثاوال يا ريخا يله‪،‬ومل با‬
‫وإلس ي‪1980،‬ا‪)391/2:‬‬
 ‫)‪(92‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫ت‪،‬ا‬ ‫‪47‬او ا جراوا س ين‪،‬ا مح ا ا يا‪،‬ا اوافض ‪،‬ااس ناومل زون‪ ،‬سس اوأل ياا ط‬
‫ت‪،‬ا‪1986‬اا‪289/3:‬‬
‫‪48‬او ا ‪،‬ا مح ا ا اوْل م‪،‬ا اوا س‪،‬اجم عاواف ى‪،‬دوراوا ‪2005 ،‬اا‪،34/13 :‬ا‬
‫و ا جراوا س ين‪،‬ا مح ا ا يا‪،‬ا اوافض ‪،‬اَّت يباوا يب‪،‬دوراواف ر‪،‬ا‬
‫ت‪1984،‬ا‪336/4:‬ا‬
‫و ا ان ضا اا ه اوار ض‪،‬ا‬ ‫‪49‬اوا هِب‪،‬حم ا ا مح ا ا ث نا‪،‬وملل ا ا ل جاو‬
‫و ا ان اوارج ا‬ ‫وملط اواس ف ‪،‬اوا هر ‪،‬ط‪.‬ن‪ ،‬ص‪،22:‬اوا هِب‪،‬احم ا ا مح ‪ ،‬زوناو‬
‫‪،‬دوراومل ر اا ط ا والشر‪،‬ا ت‪،‬ا‪1963‬اا‪26/1:‬ا‬
‫‪50‬ا ج جاوخلط ب‪،‬احم ‪،‬وا ر‪،‬اواسل اق اوا ي ‪ ،‬ا ه ‪1988 ،‬ا‪،‬ص‪195:‬ا‬
‫‪51‬ا ر اوْلف ظ‪15/1:‬‬
‫اوافر ا‬ ‫ر‪،‬‬ ‫‪52‬اجم عاواف ى ‪،34-33/13:‬ا وْل ويل‪،‬سفرا ا وارمح ‪،‬وا‬
‫وألدي نا ومل وهباواف ري ‪،‬ومل او س ‪،‬ط‪.‬ن‪.‬اص‪-34:‬ا‪35‬‬
‫۔ا ح ا‬ ‫‪53‬ا ر اوْلف ظ‪ 15/1:‬د وا ايل ر ن ےکاافلظےکریغبہیارثحیحصاخبریںیمیھبےہ‬
‫اد َناقََت ْ ٍا‪،‬ح‪128 :‬ا‬ ‫ِ‬
‫اخ َّى ا ِ اْ ْ ِماقََت ْ ً ُ‬
‫ِ‬
‫وا خ ري‪،‬اواْ ْ ِم‪،‬ا ا َ ْ َ‬
‫‪54‬ا ر اوْلف ظ‪16-15/1:‬ا‬
‫اواض َ َف ِ ا َو ِ ْ َِ ِط ِاِف َ‬
‫احتَ ُّ ِ َ ‪،‬رقم‪21 :‬‬ ‫اوارَويَِا َ ِ ُّ‬
‫‪55‬ا ح ا س ما‪،‬اومل ‪،‬ا اوالَّىَت ْ ِ ا َ ِ ِّ‬
‫‪56‬ا ث ينا‪،‬ش ا مح ‪،‬ا اومل ماشرحا ح ا س م‪،‬ادوراإ اوارتو اوا ريبا‪ ،‬ت‪،‬ا‬
‫ا ل ن‪2006،‬اا‪345/1:‬‬
‫اواض َ َف ِ ا َو ِ ْ َِ ِط ِاِف َ‬
‫احتَ ُّ ِ َ ‪،‬رقم‪22 :‬‬ ‫اوارَويَِا َ ِ ُّ‬
‫‪57‬ا ح ا س ما‪،‬اومل ‪،‬ا اوالَّىَت ْ ِ ا َ ِ ِّ‬
‫‪58‬اوا ف ي ا ا ماوار وي ‪،‬ص‪179:‬‬
‫َناو ِإل ْسلَ َدا ِ َ اوا ِّي ِ ‪،‬رقم‪27 :‬‬
‫‪59‬ا ح ا س ما‪،‬اومل ‪،‬ا ِاِفا َّى‬
‫‪60‬او ا يبا ًب‪،‬ا اوارمح ا احم ا اإدري ‪،‬اوجلرحا وا ي ‪،‬دوراإ اوارتو ا‬
‫وا ريب‪ ،‬ت‪1952،‬اا‪16/2:‬ا‬
‫‪61‬او ا ي‪،‬ا هللاا ا يا ا هللاا احم ‪ ،‬ا مح اوجلرج ين‪،‬وا ا ا ف ا‬
‫وارج ‪،‬دوراواف ر‪،‬ا ت‪1988 ،‬اا ‪49-47/1:‬ا‪،‬اوْل م‪،‬احم ا ا اهللا‪،‬ا ا اهللاا‬
‫ا‬ ‫وال س ري‪ ،‬ر ا ااوْل يث‪،‬دوراوا باوا ‪،‬ا ت‪1977،‬اا‪،‬اص‪،99:‬اومل خ اإ ا‬
‫نا اوارج ‪،‬ص‪95-94 :‬ا‬ ‫وإل ‪،‬اص‪،70:‬اواسخ ي‪،‬احم ا ا اوارمح ‪،‬اومل‬
‫)‪(93‬‬ ‫دقن دحیث اک آ اغز وآزاقتء (رصع وبنی تا رصع احصہب)‬ ‫القلم ‪ ---‬جون ‪2015‬ء‬

‫‪،‬ا تا‬ ‫‪62‬اواسخ ي‪،‬احم ا ا اوارمح ‪ ،‬اوملغ ثاشرحا اف اوْل يث‪،‬دوراوا باوا‬
‫‪1403،‬هَتا‪351-350/3:‬‬
‫‪،‬ا ت‪،‬اا ل ن‪،‬ا‬ ‫‪63‬اواش ي‪،‬حم ا اودري ‪،‬اويبا اهللا‪،‬اوارس ا ‪،‬دوراوا باوا‬
‫ط‪.‬ن‪،.‬ص‪389-369:‬‬