UDC 3 YU ISSN 0303— 5077

MA 1 Teorija
I i praksa
1 političkih

RK 1 partija

1 Michael Jager

SIZ Vlast i partije

1 A ntonio Baldassare

AM
1 Političke
1 partije u
1 suvrem enim

US
1 demokraci-
1 jama

VE 1 1 broj

TU 1985.
MARKSIZAM U SVETU, časopis
prevoda iz strane periodike i knjiga

Izdavački savet
dr Vanja Sutlić (predsednik), D a­
vid Atlagić (glavni i odgovorni u red­
nik IC K om unist), dr Dušan D oli-
nar, Damir Grubiša, dr Radivoj
Jovadžić, dr Rade Kalanj, Jovan
Komšić, Lev Kreft, dr Slavko Lu-
kić, dr Milovan Marković, dr Vla­
dim ir Mitkov, Miloš Nikolić (glavni
i odgovorni urednik), Boris N onev-
ski, |dr Kasim Prohićj, Vitomir Su-
darski (direktor NIRO Kom unist),
dr Risto Tutoić, mr August Vrtar,
Vuko Vukadinović, Miodrag Vuković

R edakcija
dr Franc Cengle, dr Božidar D ebe-
njak, dr Vojim ir Franićević, Miloš
Nikolić, Drago Roksandić, dr Vuka-
šin Pavlović, Ljiljana Vuletić

G lavni i odgovorni u rednik

Miloš Nikolić

Urednik
Ljiljana Vuletić

Izbor sačinio
Miloš Nikolić

S ekretar redakcije
Stanislava Petrović

L ektor
Dušan Bošković

O prem a i tehničko u ređenje

Vladana Mrkonja
Miloš Majstorović

Izdavač: NIRO Komunist, Izdavački

centar Komunist, Trg Marksa i En-
g e ls a ll, 11000 Beograd, tel. 334-189.
Časopis izlazi mesečno. Cena poje­
dinog primerka 200 dinara. Dvobroj
400 dinara. Godišnja pretplata 2.200
dinara. Žiro račun: 60801-603-15351.

Štam pa: RO štamparija Budućnost,

Sumadijska 1 2 /N o v i Sad, 1985.
 SADRŽAJ

MA TEORIJA I PR AK SA

RK FOLITICKIH, PARTIJA

SIZ Wieland Elfferding

K LASN A PARTIJA I
HEGEMONIJA . . . 5

AM Michael Jager
VLAST I PARTIJE . 34

UIS Thomas Scheffler

V E KONFLIKT, IDENTI­
TET I PARTIJE: OD­
NOS GRANICA I PO­
LITIKE ....................

TU Antonio Baldassare
POLITIČKE PARTIJE
U SUVREMENIM DE­
UDC 3 M OKRACIJAM A . .
Ytl ISSN 0303— 5077

Joachim Raschke
PARTIJE ZAPADNE
ČASOPIS PREVODA EVROPE .......................... 209
IZ STRANE PERIODIKE
I KNJIGA

GODINA X 1985.
BROJ 1
teorija i praksa
političkih partija
Wieland Elfferding
KLASNA PARTIJA I HEGEMONIJA

Prilog im plicitnoj m arksističkoj teoriji partije

P artije su pastorče m arksizm a. Na sivoj površini
m anjkaj uče političke teorije, one su bijela tačka. To je
u oštrom kontrastu s brojnim političkim debatam a o
obliku i funkciji revolucionarne partije. N ije neosnovano
sum njati da je upravo svenadležnost p artije za politiku
doprinijela nenadležnosti teorije za partiju. U tisućam a
kilogram a knjiga o »-partiji-« ne krije se ni gram teorije.
Zbog toga je možda opravdano da se n ajp rije još jed­
nom pročita M arxa, Engelsa, Lenjina, G ramscija, ne iz­
noseći pred čitaoca gomile tum ačenja i m išljenja o n ji­
ma. S vrha slijedećih razm atranja i razm išljanja isključivo
je u tome d a pomognu povezivanju tem e partije s m ark­
sističkom problem atikom reprodukcije klasnih odnosa i
socijalne revolucije. S tim e je povezano jedno daljnje
ograničenje dometa tog pokušaja: zanim a me samo opća
funkcija i određenje partija. Stoga se m ora zanem ariti
sve poznate diskusije o unutrašnjoj izgradnji i načinu
rad a partija, npr. debate između Lenjina, Rose Luxem ­
burg i Lukacsa. Te debate obično se svrstava pod »teo­
riju partije«. No ovdje je riječ izričito o teoriji partija.
Budući da su »klasici« više pisali o revolucionarnoj par­
tiji nego o partijam a općenito, razlike su i tu većinom
neizbježne. Izbor je, kao i uvijek, subjektivan. Nakon
Gramscija, od 'koga se u teorija p artija može najviše
naučiti, riječ dobiva još i Poulantzas kao predstavnik
jaza između razvijene m arksističke teorije politike i za­
postavljanja tem e partije.

5
1. M arx i Engels: Klasni rascjep i kom unistička perspek­
tiva

Svaki pokušaj da se pobudi privid cjelovite teorije

p artija M arxa i Engelsa onem ogućit će da u često pro­
tu rječn im obratim a otkrijem o spoznaje koje prevazilaze
njihovo doba.1 U m jesto toga, potrebno nam je detaljizi­
rano istraživanje im plicitne koncepcije partija kod M arxa
i Engelsa za koje ovdje mogu dati te k neke poticaje.
Moralo bi se o buhvatiti odnos pojm a p artije i klase, ocjenu
p arlam entarizm a i konstelaciju revolucionarnih pokreta.
Sam i filološki nalazi o »-partiji«/»partijam a« kod M arxa
i Engelsa ne daju potpun odgovor.
U K apitalu M arx dokazuje da se najam ni radnik i
kapitalist u ekonomskoj sferi, bez obzira u kakvom od­
nosu inače bili, nalaze u nepom irljivom proturječju /a n ­
tagonizm u/ : R adnik ne može b ran iti svoj život a da se
neprestano ne odupire neobuzdanoj eksploataciji koju
kapital n ad njim provodi; kapital se ne može reprodu­
cirati, kapitalist ne može sebe reproducirati kao kapitalis­
tu n e n apadajući životne granice radne snage. Analiza
reprodukcije i -dinamike ovog p ro tu rječja na općedru­
štvenoj razini dovodi do teze o sve većoj polarizaciji
d ru štv a na dva tabora: »Sa stalnim opadanjem broja
kapitalističkih m agnata / . . . / raste m asa bede, pritiska,
ropstva, degeneracije i eksploatacije, ali i revolt radničke
klase, koja stalno nabujava i koju sam m ehanizam kapi­
talističkog procesa proizvodnje školuje, u jedinjuje i or-
ganizuje« fD ela, tom 21, str. 762/.
U fragm entu o »klasama« n a k raju trećeg tom a Ka­
pitala M arx se vraća toj perspektivi. Na problem što se
čak u tada najrazvijenijoj kapitalističkoj zemlji, u En­
gleskoj, opća klasna podjela kapitalističkog dru štv a na
najam ni rad, kapital i /k a p ita lističk o / zemljišno vlasni­
štvo »ne ispoljava jasno« /M EW , tom 25, str. 892/, M arx
odgovara parafrazirajući nalaz prvog toma, koji smo up­
ravo citirali.

* F ilozofski rječn ik DDR govori bez rezervi o »Marxovom

učenju o partiji« u kojem je Marx naveo »put i sredstvo s ko­
jim a jedino naučni socijalizam može biti udružen s proletarija­
tom i osposobiti ga da spozna i ostvari svoju historijsku misiju«
(K laus/Buhr 1975, str. 916). Mi znamo da ova alkem ija socijali­
stičkog pokreta ne potječe od Marxa nego od Lenjina koji ju je,
pak, u cjelosti preuzeo od Kautskog. Čitanje Marxa putem Le­
njina zaklanja pogled za ono što se od Marxa može naučiti o
specifično ruskoj situaciji. Usp. veom a kritičku raspravu u član­
ku »Parti« kod Labica/Bensussana 1982. Usp. također von Bey-
me 1966.

6
 Za M arxa je time, nakon dvadeset godina, naučno
dokazana tačnost perspektive socijalne revolucije, kako
ju je on zajedno s Engelsom postavio još u K om unistič­
kom m anifestu. Razvoj buržoaskog društva završava s
»eksproprijacijom malog broja uzurpatora od strane n a­
rodne mase« /D ela, tom 21, str. 673/ — a kao dokaz za
krug koji se zatvara M arx u fusnoti opširno citira Ma­
n ifest iz 1848 /Iste'/.
Jedan mali podražaj može dovesti n a trag problem a
koji su povezani s ovom koncepcijom polarizacije i ras­
cjepa društva: u prvom citatu /D ela, tom, 21, str. 672/
riječ je o radničkoj klasi, u drugom o narodnoj masi koja
će »eksproprirati eksproprijatore«. Za M arxa i Engelsa
ova neizvjesnost ubrzo nestaje je r oni polaze od sve
većeg o kupljanja i homogeniziranja raznih izrabljivanih
i ugnjetavanih klasa oko radničke klase. Klasa i masa
se u ovoj perspektivi podudaraju /usp. npr. M EW, tom,
19, str. 23/.
Ali ako se, kao u stvarnoj povijesti, ne podudaraju,
ako kapitalistički razvitak ne vodi linearnom rascjepu
društva nego do tada neviđenom diferenciranju klasne
stru k tu re — kako u tom slučaju iznova dati koncept re­
volucije? R evolucionarnu p artiju ne bi se moglo napro­
sto uzeti kao jedan »tabor« koji će zbog razvoja socijalne
stru k tu re bez daljnjega im ati većinu. U potreba izraza
»partija« i »klasa« kao tekućih i uglavnom sinonim nih
/usp. npr. MEW, tom 7, str. 401/ postaje problem atična.2
M arx i Engels luče p artiju od klase kao oblika poli­
tičke organizacije klase.3 »O rganiziranje proletera u kla­
su« jest naziv za proletersku p artiju u M anifestu. /»Ovo
organizovanje proletera u klasu, a tim e u političku par­
tiju ...« , Dela, tom 7, str. 387./ Kao što će se odm ah vi­
djeti, tim e je naznačeno suprotno stanovište u odnosu
na klasno-redukcionističku koncepciju p artija u marksiz­
m u: p artija nije »izraz«4 klase, nego se radnici n ajprije
k onstituiraju u klasu tim e što se politički, organiziraju
/vid. Isto/. Ali koji je to problem, koja osobenost buržoa­
skog društva i koji problem revolucije, koji oblik partije
čine nužnim ?
2 Vid. o tome Przeworski 1980, koji s tom problematikom
objašnjava proturječja socijaldemokracija, a posebno njihov pre­
lazak u »narodne stranke«, a dosljedno tome i krizu identiteta
njihovih radnika.
J »Činjenica je da je za njih (za Marxa i Engelsa, autor)
uvijek najprije dolazila klasa, a partija mnogo kasnije« (Mili-
band 1977, str. 120).
4 Usp. npr. K laus/Buhr, str. 911; odgovarajuće Dukšcs 1968,
str. 107, 214.

7
 Ova problem atika je u svojim osnovam a skicirana u
M anifestu i to s nizom, mislim, teorijski podobnih poj­
mova. — Radnici sačinjavaju, pišu M arx i Engels, u
početku »m&su rastu ren u po cijeloj zem lji i rascjepkanu
konkurencijom . M asovnije zbijan je radnika još nije po­
sljedica njihovog vlastitog udruživanja, već posljedica
udruživanja buržoazije koja radi postizanja sopstvenih
političkih ciljeva m ora d a stavi u pokret cio proletarijat
i privrem eno to još može da uradi. Na tom e stupnju,
dakle, p ro letarijat ne vodi borbu protiv svojih n ep rija­
telja, već protiv n ep rijatelja svojih neprijatelja, protiv
ostataka apsolutne m onarhije, protiv zem ljoposjednika,
p rotiv neindustrijske buržoazije, sitne buržoazije. Tako
je cijelo istorijsko k retan je koncentrirano u rukam a b u r­
žoazije; svaka pobjeda koja se tako izvojuje jeste pobjeda
buržoazije.« /D ela, tom 7, str. 386./
Ova analiza kasnije je potvrđena u Kapitalu. Rad­
nici se u početku ne sučeljavaju s kapitalom kao klasa,5
nego svaki zasebno, »izolirano«, kao što je to već rečeno
u M anifestu /Isto, str. 389/. Njihovo povezivanje se uč­
vršćuje putem tuđeg udruživanja preko kapitala /usp.
Dela, tom 21/. Bez »vlastitog udruživanja« radnici su
uvučeni na pogrešne frontove: bore se samo protiv »ne­
p rijate lja svojih neprijatelja«. Radnici tu mogu pobijediti,
ali te pobjede su pobjede buržoazije.
M arx i Engels su form ulirajući ovaj odlom ak oči­
gledno p rije mislili n a odnose u kapitalističkim zem lja­
m a sredinom X IX stoljeća gdje, npr. kao u Njem ačkoj,
buržoaska revolucija još nije bila izvojevana, a radnički
pokret bio sučeljen istodobno s dva protivnika: s vlada­
vinom buržoazije i ancien regimeom . Ali poznavanje stru ­
ktu re tog problem a — integracija radnika putem tu đ tg
podruštvljenja — i dalje je začudo aktuelno, pa čak i
zaoštreno u Kapitalu koji je na teorijski višem stupnju.
J e r tu postaje još jasnije kako je rad n ik s reprodukcijom
svog života vezan reprodukcijom kapitala i da se n aja­
m ni rad i kapital uopšte ne može poim ati odvojeno nego
5 U ovom kontekstu ne mogu se iscrpnije upustiti u proble­
me pojma klase. Marx upotrebljava taj pojam u najmanju ruku
dvoznačno: kao analitički i kao em pirijsko-historijski koncept.
Problem vidim u tom e što se na analitičkoj razini često pret­
postavlja da su individue već povezane i sposobne za djelovanje,
a to — za em pirijsko-historijsku razinu — tek treba analitički
razjasniti. Ali kakvog im a sm isla govoriti o »klasama« na ap ­
straktnoj razini (najamni radnik/kapitalista) ako ne treba im p li­
cirati da se historijsko povezivanje individua zbiva »u suštini«
na bazi tog apstraktnog određenja? Neki autori zbog ovog pro­
blema odriču pojmu klasa svaki prioritet u odnosu na druge kon­
cepte o socijalnim antagonizmima; usp. npr. Mouffe 1982.
samo u uzajam nom konstitudjskom odnosu. Kako, dak­
le, da se radnici izvuku? _
Odgovor M anifesta jednom riječju glasi: udruživa­
njem /asocijacija, politička p artija /. Osnovni problem je
»izolovanje radnika putem konkurencije« /Ista, str. 389/
i stru k tu rn o rasturanje radničkih borbi. »-Potrebna je
m eđutim samo veza, pa da se mnoge lokalne borbe,
koje su svagdje istog karaktera, centralizuju u nacional­
nu, u klasnu borbu.« /Isto, str. 387./
Misao da je potrebna »samo veza« lokalnih borbi
sadrži ključ razum ijevanja Marxovog i Engelsovog kon­
cepta p artije tog vrem ena. Pojedinačne borbe u svojoj
geografskoj i političkoj ograničenosti ne dopuštaju isti­
canje p itanja uređenja i prom jene društvenih odnosa.
Tek sa okupljanjem , povezivanjem tih borbi nastaje n e­
što zajedničko, zajednički protivnik i zajednički cilj. Ni­
šta drugo nije ni ono »političko« koje »dolazi« s povezi­
vanjem pojedinačnih borbi, a ništa drugo ne znači ni
misao o političkom konstituiranju klase: U tom poveza­
nom obliku, u obliku svog vlastitog udruženja, radnici
se s kapitalistim a sučeljavaju u svim pitanjim a, u svim
društvenim oblastim a ističu pitanje općedruštvenih od­
nosa — kao klasa. »Politička partija« predstavlja ovdje
oblik artikulacije u dvostrukom smislu povezivanja i
sporazum ijevanja u n u tar jedne stru k tu rn o rascijepljene
klase.6
Form iranje partije ima — već ovdje bih upozorio
— dvije uzajam no sjedinjene dim enzije: povezivanje
onih ran ije izoliranih i stjecanje općedruštvene /»nacio­
naln e« / dim enzije. Oba su problema u svojoj izgradnji
— također i u perspektivi svoje »razgradnje« — ovisna
jedan o drugom : ukidanje klasnog rascjepa društva i
»odum iranje države«. U obliku partije oba problema
im aju svoje sjecište.
U M anifestu i, kao što smo m aloprije citirali, opet
na kraju prvog tom a Kapitala nalazimo niz form ulacija
koje dovode u kratki spoj homogeniziraj uče i polarizira-
juće djelovanje razvitka kapitalističke industrije sa for­
m iranjem partije i sa mogućnošću socijalne revolucije
/usp. npr. Dela, tom 7, str. 386, 389/: u suštini sam raz­
voj buržoaskog društva udružuje radnike. U toj perspek­
tivi praktički se podudaraju i razvoj klase i partije. Ali
ako se pođe od naučnog i za ekonomsku sferu prezicira-
6 O političko-teorijskom adaptiranju pojma artikulacija vid.
npr. Laclau 1981, posebno str. 207; o upotrebi tog pojma kod
historijske analize odnosa između fašizma i ideologije vid. PIT
1980.

9
nog pojm a klase u K apitalu, onda se klasu i p artiju više
ne može tako jednostavno povezati.
K apital usko veže klase kao antagonističke pozicije
uz proizvodne odnose. Kao »oličenje ekonom skih kate­
gorija« /D ela, tom 21, str. 17/ n ajam n i radnik i kapita­
list sada više nisu samo one historijsko-em pirijske »kla­
se« M anifesta, nego samo u tom ekonom skom pogledu
izdiferencirani aspekti em pirijskih individua ili grupa.
Radnik, posm atran kao n ajam n i radnik, ne sučeljava se
s kapitalistim a kao »klasa«, tj. u sm islu M anifesta isto­
dobno u kulturnom , političkom, religioznom i drugom
pogledu. Ti drugi »identiteti« radnika ukrštavaju se s
njegovom egzistencijom najam nog rad n ik a i povezuju ga
s ostalim individuam a klase /v id . o tom odnosu Laclau
1981, str. 138. i d a lje /. Povezivanje borbi »u nacionalnu,
u klasnu borbu« — upotrebit ćemo kao osnov naučno
usvojeni pojam klase iz K apitala — ne bi dovelo do kla­
sne borbe, pa n iti do klasne partije, nego do prekoračenja
klasnih granica /pukog određenja najam nog ra d n ik a / u
političkoj sferi. »Postati p artija« n e bi bilo identično s
»ostati klasa« nego bi, naprotiv, u izvjesnom sm islu pred­
stavljalo u k idanje egzistencije klasa u m eđuklasnim for­
macijam a koje mogu otvoriti p u t besklasnom društvu.
Ali kakav bi tad a uopće značaj im ao pojam klase
za koncepciju p artije? Izgleda da se m oram o odlučiti.
Ili ćemo se prikloniti velikom show -dow nu povijesti
gdje se sučeljavaju dvije klase, organizirane kao politič­
ki tabori /» p a rtije « / — u tom slučaju ne možemo zadr­
žati pojam klase iz Kapitala /ili bismo ga m orali, što
se u povijesti m arksizm a često dešavalo, tobože dotje­
rati u apsolutni redukcijski pojam koji politiku i ideolo­
giju uvijek već im plicira/. Ili ćemo se odlučiti za pojam
klase u razvijenoj M arxovoj teoriji — u tom slučaju mo­
ram o nap u stiti misao o »klasnoj partiji« i misao o veli­
koj i bici odluke izm eđu dvije klase.7
N ije teško uvidjeti da opredjeljenje kod ovog pitanja
im a za pojam p artije presudne posljedice: da li je p artija
politički oblik u kojem jedna klasa organizira dubokosež-
ni rascjep društva kako bi — putem jedne »bitne od­
luke« — mogla preći u druge dru štv en e odnose? Ili je
partija, naprotiv, prem oštenje i ukidanje klasnom stru k ­
turom utvrđenog rascjepa društva rad i pridobivanja sve
većih m asa mimo klasnih granica za projekt socijalistič­
kog d ruštva? — U toj alternativi ogleda se suprotnost
klasne p artije ili hegem onijalne partije, o čemu će biti
govora u nastavku.
7 Vid. o tome razmatranja Ch. Mouffea 1982, str. 29. i dalje.

10
 M arx i Engels nisu posve previdjeli ovaj problem.
Povezali su ga samo sa zadacim a komunista, a ne s po­
litičkom organizacijom radnika u cijelosti.8 Na posljed­
n jim stranicam a Položaja radničke klase u Engleskoj
Engels nedvojbeno piše da komunizam stoji »-po svom
principu iznad podele društva n a buržoaziju i proleta­
rijat, on priznaje ovu podelu samo u njenom istorijskom
značenju za sadašnjost, ali joj ne priznaje pravo na bu­
dućnost-- /D ela, tom 4, str. 326/.
U tom kontekstu Engels sm atra da Engleskoj p ri­
jeti opasnost nasilnog razvoja revolucije koja bi tada,
slično populističkoj diktaturi. Robespierrea, mogla biti
ugušena državnim udarom /usp. Isto, str. 326/. O grani­
čenost čartista on vidi u tom e što su oni »-čisto proleter­
ski-- i on očekuje da će sve više čartističkih vođa po­
stati komunisti. Cak ako nasilno jačanje suprotnosti izme­
đu buržoazije i proletarijata, »ogorčenje p roletarijata pro­
tiv njegovih ugnjetača-- i predstavlja »najvažniju polugu
započetog radničkog pokreta«, kom unizam će to prevazići
upravo »zato što je on upravo stvar celog čovečanstva a
ne samo radnička« /Isto, str. 326/.9
Ovdje imamo pravac razm išljanja koji je suprotan
tezi o polarizaciji: izdvajanje radnika samo u njihovoj
suprotnosti prem a buržoaziji može dovesti upravo do ne­
uspjeha revolucije jer ih upliće u zastarjele frontove /»bo­
riti se p rotiv neprijatelja svojih neprijatelja--/ ali provocira
treću, »državnu partiju« koja sebi »odozgo« daje ovlašće-
nje da posreduje u sukobu obiju stranaka. /T reću opas­
nost, koja se u daljnjem toku povijesti pokazala isto tako
velikom, Engels ovdje još ne uzima u obzir — opasnost
integracije putem institucionaliziran ja stranačkog sukoba
u parlam entarnoj dem okraciji./ Radi određenja funkcije
partije postavlja se, dakle, pitanje: kako se može isto­
dobno na svim razinam a društvenog života organizirati
svjesnu suprotnost p roletarijata u odnosu na buržoaziju
i priprem iti ukidanje svih klasnih suprotnosti? Oba za­
datka izgledaju nužnim i istovrem eno nespojivim.

' Povezanost koncepta klasne partije i »nadpartijskih« ko­

munista ne vidi von Beyme (1966) koji Marxu i Engelsu predba­
cuje to samo kao nedosljednost. To je zacijelo zbog toga što von
Beyme Marxovu i Engelsovu teoriju partije ispituje prvenstveno
sa stanovišta: monistička ili pluralist'čka koncepcija partija?
* Ovaj način gledanja zadržan je i u kasnijim spisima i na­
učno je utemeljen u K apitalu u analizi razvoja kapitalističke po­
djele rada (radnik kao »djelomični individuum«) i suprotne ten­
dencije (»totalno razvijeni individuum«) koja se, naravno, d o
Marxu, može ostvariti tek nakon što »radnička klasa osvoji poli­
tičku vlast« (usp. MEW, tom 23, str. 512).

11
 Kod ovog p itan ja n a izgled se ja v lja jedna altern ati­
va za određenje p artije koju se često koristilo: klasna ili
masovna, odnosno narodna partija. Ako teorijski uza­
jam no odm jeravam o ta dva pojm a, u vijek se javlja ne­
što nezadovoljavajuće: ili iz određenja p artije n estaju
»dem okratske« i »popularne« tradicije, ili se potiskuje
njen u povezanost s klasam a. Postoji jednostavno rješenje
te dileme: p artija nije n i »klasna partija« u užem smi­
slu, niti »narodna partija« u sm islu egalizacije povezi­
vanja sa socijalnim klasam a, nego je p a rtija praktični
oblik razrješenja tog proturječja. U nastavku ću poku­
šati razra d iti ovu — na p rvi pogled m ožda suviše jed­
nostavnu — misao.
Na ovom m jestu možemo se pozabaviti i pitanjem
form acijske specifičnosti partija. U državam a koje su
prethodile buržoaskom društvu klasna podjela bila je
izravno utem eljena političkim uređenjem : »Osim toga,
u većini istorijskih država d ržavljanim a su priznata p ra­
va u srazm eri s njihovom im ovinom i tim e neposredno
rečeno da je država organizacija im ućne klase za zašti­
tu od klase koja nem a ništa.« /D ela, tom 32, str. 135./
S izdvajanjem specifično ekonom ske sfere izrablji­
vanja iz zdanja političke vladavine u buržoaskom dru ­
štvu /usp. Wood 1982/ iz osnova se m ijenjaju uvjeti
političke reprodukcije klasne vladavine. V ladajuća klasa
više ne vlada zato što »upravlja« /k a o u prirodnom iden­
titetu državne sile i funkcije izrabljivanja još u feuda­
lizm u/, nego zato što u u strojstvu institucionalizirane
»klasne borbe« održava odnos snaga u svoju korist. Polje
te borbe su partije. Radničku p artiju s njenim proturječ­
jem između klasnog određenja i kom unizm a /vid. g o re/
sada možemo pojm iti kao specijalni slučaj općeg p rotu­
rječja oblika partije. I buržoaske p artije nalaze se u di­
lemi jer politički organiziraju jednu klasu, a istovrem e­
no svojom politikom ne sm iju vezivati samo n ju. Ako za
ta dva pravca prakse upotrijebim o pojm ove »autonom ija«
i »hegemonija«, onda možemo reći: autonom ija i hege­
m onija jav ljaju se kod vladajućih klasa i kod radničke
klase kao različit spoj ekonom ije i politike; buržoazija
ima ekonomski utem eljenu autonom iju i, gradeći n a njoj.
može podići svoju hegem oniju; radničkoj klasi tre b a n a j­
prije sam ostalnost političke organizacije i artikulacija
da bi, počevši od toga, mogla graditi svoju hegemoniju.
Oba tipa tih ovisnosti u tem eljuju različite tipove partije.
Kao što bi trebalo biti vidljivo iz prethodno iznese-
nog, za M arxa i Engelsa tri se procesa u suštini odvi­
jaju istovrem eno: asim etrična polarizacija klasnih odno­

12
sa, autonom iziranje radničke klase putem političkog or­
ganiziranja i uopćavanje radničke stvari putem širenja
proletarijata praktički preko cijelog društva /id en titet
klase L m ase/. U stvarnosti se samo drugi proces razvio
do izvjesnog stupnja i samo u pojedinim zemljama: for­
m iranje masovnih radničkih p artija npr. u Njemačkoj i
Rusiji. Da bismo mogli .rasvijetliti taj momenat, moramo
se ukratko .posvetiti Marxovoan i Engelsovom stanovištu
o parlam entarnom putu osvajanja vlasti radnika.
M arx i Engels su sredinom XIX stoljeća proučavali
uv jete neuspjeha revolucija iz 1848. U osnovi, došli su
do uvjeren ja da je vrijem e borbi na barikadam a /usp.
Gramsci, »Bewegungskrieg«, 1980, 272. i d a lje / prošlo
/usp. MEW, tom 22, str. 519. i dalje, gdje Engels 1895.
u predgovoru K lasnim borbama u Francuskoj istražuje
suštinski izm ijenjene vojne uvjete borbe/. Uspjesi rad ­
ničkog pokreta m jere se glasovima birača. M arx i. Engels
savrem enici su osnivanja brojnih radničkih p artija na
K ontinentu. Sve do njihove smrti, dem okratska republika
ostaje za n jih opći oblik »diktature proletarijata« /Isto,
str. 235/. Stoga su od sredine stoljeća pomno posm atra-
li sposobnosti radnika u raznim zem ljam a da se oslobode
potčinjenosti buržoaskim partijam a i osnuju vlastitu,
proletersku p artiju /usp. MEW , tom 2, str. 630. i si.;
MEW, tom 7, str. 248. i si.; MEW, tom 19, str. 227. i dalje/.
Ocjena funkcije parlam entarizm a za opstanak bur-
žoaske vladavine svakako je k rajn je proturječna. U spi­
sima o Francuskoj npr. M arx nalazi da je parlam entarna
dem okracija u oštrom proturječju s kapitalizmom , kao
oblik njegovog prevladavanja u političkoj sferi /usp.
MEW, tom 7, str. 43; MEW, tom 8, str. 122/. No, istodobno
k arakterizira parlam entarnu republiku već kao »nezaobi­
lazni u v je t njihove [buržoaskih partija, autor] zajedničke
vladavine, kao jedini oblik države u kojem njihov opći
klasni interes podvrgava sebi. istodobno zahtjeve njiho­
vih posebnih frakcija kao i sve ostale klase društva«
/M E W , tom 8, str. 177/. U Engelsovom kasnijem spisu o
državi opće pravo glasa figurira konačno kao najm oder­
niji oblik izvršavanja vlasti u kapitalizm u. »I, najzad,
im ućna klasa neposredno vlada putem opšteg prava gla­
sa. Dokle god potlačena klasa — dakle u našem slučaju
p ro letarijat — ne bude još zrela da sama sebe oslobodi,
dotle će ona, u većini, sm atrati postojeći društveni pore­
dak kao jedino moguć, i politički će biti prirepak kapi­
talističke klase, njeno k rajn je lijevo krilo. Ali ukoliko
postaje zrelija da sam a sebe oslobodi, utoliko se ona kon-
stituiše kao posebna partija, bira svoje sopstvene, a ne

13
kapitalističke predstavnike. O pšte pravo glasa je na taj
način m jerilo zrelosti radničke klase. Više od toga ono
ne može i neće nikad biti u današnjoj državi, ali i to je
dovoljno.« I Dela, tom 32, str. 136./
Ove retke Engels piše već pošto je stekao iskustvo
da i kod relativno jakih radničkih pokreta /sindikati,
štrajkaške b o rb e/ politička sam ostalnost često izostaje i
da radnici ostaju pod okriljem liberalnih partija. To is­
kustvo n ije ga, naravno, ponukalo da iznova suštinski
razm otri političke uvjete revolucije. N aprotiv, kao što se
naslućuje iz citiranih redaka, Engels utoliko više računa
na »prirodni proces (kapitalističke proizvodnje« koji će
završiti s udruživanjem i radikaliziiranjem radničke kla­
se.
S današnjeg stanovišta m orat ćemo i ovaj proces,
fo rm iranje velikih radničkih partija, drugačije tum ačiti.
K ada se p artije, kao što je njem ačka socijaldem okracija
od 80-ih godina X IX stoljeća, naziva »klasnim p a rtija ­
ma«, to je uglavnom plod jednog nesporazum a; i to onda
kada se pod tim e m isli da se funkciju u partijskom si­
stem u i način djelovanja /p ro g ra m i oblike p o litik e/ tih
p artija može izvesti iz klasnih određenja. Već sam n a­
ziv, »socijal-dem okracija«, historijski upućuje n a to da
te p artije ne organiziraju svoje članove i birače samo
oko »socijalnih pitanja«, oko rje še n ja radničkog pitanja,
nego istovrem eno i oko neriješenih p itan ja opće dem o­
kracije. Još više: teško d a bi uopće uspjele pridobiti tako
brojne radnike d a se nisu borile za razvoj dem okracije
u Pruskoj, carskoj R usiji itd. O sobitost tog pita p artije
ne može se, dakle, zadovoljavajuće objasniti ni k rilati­
com »politika saveza« ili »klasni savez«. Taj tip p artije
stekao je snagu, naprotiv, tim e što su tu radnici mogli
preći uske granice svog klasnog određenja da budu n a ­
jam ni radnici kapitala, preći te granice u pravcu rje ­
šenja epohalnih pitanja razvoja države i d ru štv a — i
što su mogli povezati /a rtik u lira ti/ m anje-više sve as­
pekte te politike i političke k u ltu re p artije s bivstvova-
njem radnika. S tog aspekta pogrešno je govoriti o klas­
nom karakteru ili klasnoj prirodi tih partija. Riječ je,
naprotiv, o specifičnom u ređenju kulturnih, socijalnih i
političkih elem enata pod dom inacijom klasne pripadnosti.
M arx i Engels, kao i mnogi m arksisti nakon njih,
sm atrali su taj tip p artije općenitim . Nisu uvidjeli da je
možda bio historijski proizvoljno neponovljiva artik u la­
cija »radnika« koja je nekoj organizaciji, artikuliranoj
kao klasna partija, om ogućila da stekne hegem onijalni
položaj m eđu potlačenim slojevim a stanovništva. Taj ob­

14
lik p artije prošao je dvije velike krize: konfrontaciju s
nacionalnim /p rv i svjetski ra t i rascjep radničkog pok­
re ta / i s fašizmom, koji je brutalno pokazao njegove
historijske granice. Treću, možda posljednju krizu tog
tipa radničke masovne p artije proživljavam o danas, kao
što se to vidi u krizi socijaldem okracija i evrokomunistdč-
kih partija.
K lasna artikulacija socijalističkih p artija pokazala se
historijskom kočnicom njihovih hegem onijalnih sposob­
nosti — pogotovo otkako su buržoaske partije reagirale
tako što su se razvile u masovne p artije i reorganizirale
socijalne antagonizm e /nacija, narod, religija itd ./ koje
su radničke p artije odbacile. Zadržavanje perspektive
klasne p artije moralo je rezu ltira ti iluzornim političkim
koncepcijam a tim više jer nije nastupio očekivani pro­
ces polarizacije dru štv a i proletarizacije pretežne mase
stanovništva. Deviza čekanja na veliki show-down po­
vijesti doprinijela je uvlačenju radničke klase u »pogreš­
ne frontove«, njenom »parlam entariziranju«. K lasna per­
spektiva nije dopuštala obradu tih problema. Stoga nije
slučajno što je kritika parlam entarizm a i oblika partije
potekla, doduše, iz radničkog pokreta, ali se tada —
pod posve drugim paradigm am a /podržavljenje nekog
socijalnog pokreta, birokratizacija itd ./ — razvijala izvan
radničkog pokreta, u teorijskim prostorim a političke so­
ciologije.
Nesposobnost m arksizm a da tem u p artije produktiv­
no dalje razvija sigurno je povezana s cijelim kompleks­
om uzroka od kojih ću ovdje navesti još samo dva. Ne­
dovoljna teorijska obrada političkih /n a odgovarajući
način i ideoloških, religioznih itd ./ oblika naspram eko­
nomskih, čega su M arx i Engels bili posve svjesni /vid.
prvo poglavlje u PIT 2 1982/, mogla je doprinijeti instru-
mentalističkom razim enovanju oblika p artije posebnim
oblikom politike u radničkom pokretu. Dok se još za
M arxa i Engelsa p artije moralo poim ati u vezi s razvo­
jem klasnog pokreta, kasnije se, prije svega u kanonizi-
ranom »m arksizm u-lenjinizm u«, taj odnos okrenuo: u
p artiji je već uvijek odlučeno što klasa »hoće« i »treba«.
Taj o b rat čak se još n ap aja viđenjem partije kao »in­
strum enta« klase kojim ona za svoje svrhe suvereno
rukuje. To je veom a strano pojm u »organiziranja pro­
letera u klasu«. Instrum entalizam partije i p artija kao
zam jenik klase zakonito su međusobno povezani. U toj
naizm jeničnosti reprezentiranja i vođenja oblik partije
kao predm et teorijske refleksije se ne spominje. Postaje
svetinjom »m arksističke politike« koja nigdje nije tako

15
pragm atična, tako malo podložna kontroli, kao upravo u
odnosu na svoje vlastite oblike u praksi.
M arx i Engels priprem ili su ovu tendenciju putem
jedne m etodičke nejasnoće. Na razini klasa borili su se
protiv svakog fetišiziranja društvenih odnosa: klasa ne
postoji kao takva, nego samo u odnosu prem a nekoj dru­
goj klasi. P reneseno n a partije, taj postupak bi značio
da ne treba polaziti od genealogije klasa — partija, nego
od p artijsk ih odnosa u političkoj sferi, tj. od uzajam nog
kon stitu iran ja i razvoja partija, od »partijskog sistem a«
/v id . Jag er u ovoj svesci/. U historijskim spisima, npr.
u spisima o Francuskoj, M arx se koleba između ove te­
orijske perspektive i tre tm a n a p artija kao prostog ►►ob­
lika« klasa. Prvo isključuje svaki instrum entalizam jer
p artije ne mogu izgledati kao efekt, rezultat, »izraz« i si.
neke klase, nego samo kao rezu ltat političkih borbi izme­
đu raznih p artija rad i reorganizacije klasa. D ruga teo­
rijska perspektiva — p a rtija kao »oblik« klase — dopu­
šta, m eđutim , nedijalektičko poim anje p artija kao takvih
koje su k o nstituirane već svojim klasnim karakterom i
koje se su čeljavaju već sasvim dovršene.
Sada ću se pozabaviti p itanjim a koja su, polazeći
od M arxa i Engelsa, razvili Lenjin, Gramsri. i P oulant-
zas, a n a k ra ju ću iznijeti rezultate.

2, Lenjin: od klasne prem a m asovnoj partiji

Kod Lenjinove teorije p a rtija m isli se na odnos in ­

telektualaca i radnika, n a »dem okratski centralizam « itd.
Većinu diskusija vodilo se o un u tra šn jim partijskim od­
nosima i jedva da se netko upitao n a kakvom se koncep­
tu p artije tem elje ta in tern a pojedinačna određenja. A
ovdje će b iti riječi samo o tome.
Kako ne bismo o stali vezani istorijski specifičnim
aspektim a Lenjinove koncepcije partije, m oram o čitati
Lenjina tako rekavši preko G ram scija. Za G ram scija je,
što je neke zapanjilo, Lenjin izmislio hegem oniju /u sp .
Gramsci 1971, str. 365/, također i upravo u p itan ju p a r­
tije. Kako to treba razum jeti? Ovaj aspekt Lenjinove
teorije teško je održati zato što su dva p itan ja u povije­
sti recepcije bila m eđusobno na izgled nerješivo poveza­
na: antiekonom izam i uloga in telektualaca u partiji. Me­
đutim , obije ove ideje može se bez daljnjega razraditi
nezavisno jednu od druge.
P resudna m isao u Sta da se radi?, koja tum be okre­
će m arksističku misao, je st da politika nikada ne proiz-

16
lazi naprosto iz klasnog određenja, nego obratno, da se
jedno te isto klasno određenje može artik u lirati s raz­
ličitim, štaviše, međusobno suprotnim politikama. Ova
misao radikalno ru ši predstavu, koju smo u nekim for­
mulacijam a našli i kod M arxa i Engelsa, da će poveziva­
nje i organizacija radnika proizaći man je-više iz toka
ekonomskog razvitka samog kapitalizma. To je kraj sva­
ke iluzije o tome da s razvojem buržoaskog društva na
koncu p artija i klasa postaju istovjetne. P artija i njena
politika tek postaju mogući predm et teorije.
U tom kontekstu ne sm ije se zaboraviti da Lenji-
nova k ritika ekonom izm a u radničkom pokretu nem a
nikakve veze s nekom suprotnošću između ekonom ije i
politike. U Sta da se radi? Lenjin izričito prim ećuje da
naziv »ekonomizam« nije dovoljan za njegove protiv­
nike zato što se oni ne zalažu naprosto za »ekonomsku
borbu«, nego za određenu politiku koja priznaje odre­
đenu ulogu spontanim borbam a kao plodu iskustva o
neposrednim ekonom skim suprotnostim a /vid. Izabrana
dela, tom I, K ultura, Beograd, 1948, str. 197/. Gledano
s tog stanovišta, ekonom ija i politika javljaju se n a te­
orijskom horizontu doista jasno kao različite instance
koje i ne »proizlaze« naprosto »jedna iz druge« n iti se
mogu redu cirati jedna na drugu. O brnuto, politika je ta,
odn. različite, m eđusobno zavađene politike su te koje
opet stv araju različite, suparničke odnose između eko­
nomije, politike, kulture itd. Kako se društvo dijeli na
različite »partije«, kako se frontovi razvijaju, o tom e se
odlučuje politički, svjesno se politički stvara. I razim e-
novanu politiku, tobožnje odricanje od politike, može se
tako pojm iti kao specifičnu politiku. »Govori se mnogo
o spontanosti. Ali spontani razvitak radničkog pokreta
vrši se baš u pravcu njegova potčinjavanja buržoaskoj
ideo lo g iji. . . « /Isto, str. 195./
Ali u kakvoj je vezi to stanovište s idejam a o »he­
gem oniji«? Ono što neku usko klasnu koncepciju poli­
tike sprečava da u revolucionarni pokret uključi najšire
mase, upravo je predstava da je tok politike m anje-više
već unaprijed propisan klasnim kretanjem u ekonomskoj
sferi. U spostavljanje strukturiranog povezivanja u nutar
raznih antikapitalističkih klasa i kretanja pretpostavlja
ona koncepcija politike koja ta različita kretanja poima
kao takva koja su relativno međusobno nezavisna i stoga
na razne načine podobna da ih se kombinira. Tek pod
tim uvjetom moguće je uspostaviti na konsenzusu zasno­
vano rukovođenje i očuvanje sam ostalnosti raznih subje­
kata. Lenjin je zbog specifičnih uvjeta carske Rusije

2 Marksizam u svetu J7
bio posebno prim oran d a stvaranje politike pojm i kao
posebni zadatak koji zahtijeva posebnu teorijsku razra­
du. Zbog tih istih uvjeta prenio je na ruske prilike iz
reform izm om ugrožene njem ačke socijaldem okracije for­
mulu Kautskog o unošenju socijalizma u radnički pokret
putem buržoaskih socijalističkih intelektualaca. O histo­
rijskim granicam a te koncepcije i njenim opasnostim a
mnogo se pisalo i argum ente na ovom m jestu ne treb a
ponavljati /vid. npr. pogl. 2 u P IT 2 1982/. Ovdje je
samo od značaja da altern ativ a svjesnom stv aran ju poli­
tike i hegem onijskoj koncepciji politike n ije »spontano­
st«, kako bi se to moglo pom isliti braneći L enjinovu kon­
cepciju o p artijskim intelektualcim a.
L enjin ne razrješava samo ekonom sko klasno odre­
đenje i politiku, oslobađajući tim e p u t klasno-neredukci-
onističkom istraživanju partija, nego i zaoštrava p rotu­
rječje izm eđu rascjepa i slučajnog rascjepa, koje sam
ran ije zam ijetio kod M arxa i Engelsa.
U vezi s konstituiranjem politike kao autonom nog
polja djelovanja, Lenjin u Sta da se radi? polaže kam en
tem eljac za svoj koncept masovne partije. »Ko obraća
pažnju, pozornost i svest radničke klase isključivo ili
m akar pretežno n a n ju sam u — taj n ije so cijald e m o ­
krat, je r je samo pozna van je radničke klase nerazdvojno
povezano s potpuno jasnim sh vatanjim a ne samo te o ret­
s k ih . .. tačnije bi čak bilo reći: ne toliko teoretskih ko­
liko na iskustvu praktičnog života izgrađenih predstava
o uzajam nom odnosu svih klasa m odernog društva.«
/Isto , str. 221./
P rem a tome, p artija ima funkciju da izvede radnike
preko granica njihovog tek uskog klasno određenog su­
koba s buržoaskim društvom i da ih osposobi u »uzajam ­
nom odnosu svih klasa modernog društva«. Ideal soci­
jaldem okrate, piše Lenjin, ne sm ije biti »sekretar tra -
deuniona, nego narodni tribun« /Isto, str. 230/. On pod­
sjeća svoje p artijske drugove na to da treba da orga­
n iziraju i zborove »koji samo hoće da čuju dem okrata.
J e r n ije socijaldem okrat onaj ko na delu zaboravlja da
,kom unisti pomažu svaki revolucionarni pokret’, da smo
mi zato dužni pred celim narodom izlagati i podvlačiti
opštedem okratske zadatke, ne skrivajući ni za tre n u tak
svoja socijalistička uverenja.« /Isto , str. 232./
Sa svojim zaoštravanjem međuklasnog k arak tera ko­
m unističke politike Lenjin spokojno prihvaća prigovor
da Iskra zataškava klasne proturječnosti i nedovoljno za­
stupa klasne interese radnika /vid. Isto, str. 239. i dalje/.
»A vangarda revolucionarnih snaga moći će danas pos­

18
tati samo p artija koja organizuje doista svenarodna raz-
golićavanja.« /Isto, str. 237./
Druga osnovna misao u Šta da se radi?, koja je isto
tako prevratnička, no koju Lenjin teorijski nije dalje
razradio, jest dakle da se organizacija proleterske poli­
tike sastoji upravo u prekoračenju i probijanju klasnih
određenja. Radnici se mogu osloboditi potčinjenosti bur-
žoaskoj politici samo ako napuste klasno određenje s
kojim su ugrađeni u kapitalizam i pređu na hegemoni-
jalno, socijalističko određenje svoje politike.
Jasno je da sam ovdje neke mom ente akcentirao s
određenom svrhom. Naći. će se, naravno, tisuće citata u
kojima Lenjin ističe klasni k arak ter socijaldem okratske
partije. To je poznato. Tu se, kao ni kod M arxa i Engel­
sa, uopće ne radi o tome da se dade koherentna slika
Lenjinove teorije o partijam a. V aljalo je, naprotiv, n a­
vesti aspekte koji — često nedovoljno osvijetljeni — raz­
vijaju artikulaciju proturječja m arksističkog koncepta
partija i. služe daljnjoj teorijskoj obradi.

3. Gramsci: hegemonijalna partija

Kao i uvijek kod Gramscija, u pogledu onog što sli­

jedi moramo pretpostaviti da vodeći term ini nisu poj­
movno razrađeni, nego da postoje u fragm entarnom ob­
liku. Gramsci nam ne daje dovršenu teoriju o p artija­
ma, nego putokaze koje bi probleme ona trebala da riješi.
Gramsci nalazi konture svog centralnog pojm a he­
gem onije kod Lenjina. Lenjin je sa svojom kritikom
koncepcija »ekonomističke«, odnosno spontane .politike,
izradivši koncept rukovođenja u klasno heterogenom blo­
ku /problem seljaka u R u siji/ i razvivši pojam mase i
vartije mase /u spisu »,Lijevi radikalizam ’, dječija bo­
lest u komunizmu«) zaoštrio proturječje između pojm a
klasne p artije i pojm a politike, ali ga nije i teorijski raz­
riješio. To u još većoj m jeri važi i za Gramscija.
P artija je kod G ram scija centralni političko-historij-
ski pojam s kojim se izvodi problem atika hegemonije.
P artija je oblik u kojem jedna klasa stiče hegemoniju
nad drugim klasama. »Hegemonija« sada znači više od
prostog »rukovođenja«. Hegem onija neke klase izrasta iz
njene sposobnosti da sačini projekt općedruštvenog raz­
vitka u kojem su sve druge klase i svi aspekti društve­
nog života /n ačin proizvodnje, kultura, ideologija itd ./
povezani pod dominacijom interesa vladajuće klase. Sve

19
 što taj p rojekt svjesno suorganizira spada, po G ram sci ju,
u »organsku partiju« vladajuće klase.
. Ajko taj odnos hegem onije i p artije osm otrim o kroz
p itan je kako se proturječje između »autonom iziranja« i
»hegem onijaliziranja« neke klase artik u lira putem p ar­
tije, kod G ram scija će se pokazati paradoksalna koeg­
zistencija dviju u osnovi nepovezanih teorijskih paradig­
mi. Dok još kod Lenjina u većini m jerodavnih tekstova
dom inira aspekt »vlastitog udruživanja« radnika, osloba­
đanja od buržoaske politike i ideologije, kod G ram scija
se perspektiva okreće za 180 stupnjeva: pojam hegemo­
nije dopušta da se nakon »proširenja« /»uopćavanja«
klase na cijelo društvo postavi pitan je o specifičnoj
»kombinaciji« načina proizvodnje, kultura, politika, u
kojoj je hegemoni jalna klasa srasla sa ostalim klasam a i
u kojoj ujedno stiče svoju specifičnu dom inaciju. Hege­
m onija jedne klase zahtijeva u izvjesnom smislu da je
se od samog početka proučava sa natklasnih stanovišta:
ne samo u okvirim a jedne zemlje, nego više od toga, u
okvirim a n jene m eđunarodne uloge; sa »stanovišta siste­
ma« njenog odnosa prem a drugim klasam a, form iranog
u borbam a za prevlast. Pojam hegem onije n e ističe pi­
tan je klasne adekvatnosti neke političke vladavine, nego
pitan je sposobnosti političkog rukovođenja klase.
Zbog toga, po G ram sciju, nem a nikakvog smisla pro­
učavati n eku p artiju kao takvu i kao »izraz« neke klase.
»Ako pretpostavim o da je sve što se čini uvijek nečija
igra, važno je iskušati svaki p u t da bi se vlastitu igru
uspješno igralo — drugim riječim a, na koncu dobilo.«
/G ram sci 1971, str. 154./
A kcija jedne klase kao p artije u v ijek je već u tk a ­
na u akcije ostalih klasa, a p rije svega vladajuće klase.
»A utonomija« klase kao p artije je iluzija. Ono što po­
sto ji i što se m ora istražiti jesu »odnosi snaga«, tj. rela­
tivne sposobnosti klasa da preg ru p ira ju izgradnju druš­
tva, da usklade odnos ekonom ije, politike, kulture sa
svojim razvojnim interesom i upregnu u razv itak ostale
klase.
G ram sci istodobno ne odstupa od pojm a klasne p ar­
tije; n a odgovarajućim m jestim a prim jećuje se kako se
bori sa nekonzistentnim paralelizm om obiju paradigm i:
»Cak ako je svaka p artija izraz neke socijalne grupe, i
to samo jedne socijalne grupe, ipak određene p artije
rep rez en tiraju u određenim danim u vjetim a pojedinu
socijalnu g rupu tačno u onoj m jeri koliko balansiraju i
a rtik u liraju izm eđu interesa svoje grupe i interesa osta­
lih grupa i koliko su u stan ju da putem pristanka /k o n ­
senzusa/ i potpore savezničkih — ako ne čak pristanka
definitivno protivničkih grupa — osiguraju razvoj grupe
koju reprezentiraju.« /Isto, str. 148./
»■Izražavati« jednu klasu i graditi i osiguravati n je­
nu vladavinu putem »-balansiranja« izm eđu klasa, oči­
gledno su nespojivi pojmovi. Ako pođemo do kraja, po­
jam hegemoni jalne partije kod G ram scija je već m inirao
pojam klasne partije. Nalazimo niz form ulacija u stilu
»ne s a m o . . . nego«, koje signaliziraju ovo sm jenjivanje
paradigm i /vid. Isto, str. 227/.
Enorm ni pomak Gramscijevog koncepta partije u
odnosu na njegove preteče bit će možda još jasniji ako
razjasnim o form ulu o »m odem om vladaru«. Gramsci us­
poređuje p artiju u njenoj funkciji s likom suverena pre­
ma državnom pravu apsolutizm a. K arakteriziralo ga je
da je »vladao, ali ne upravljao«. Ta funkcija proizlazi iz
nužnosti da se »balansira« različite interese »koji se bore
protiv prevladavajućeg /a li ne apsolutno jedinog intere­
sa/« /Isto, str. 253/.
Ova funkcija, koja je s »balansom« za p artije ipak
neprecizno dana zato je r se ne »balansira« samo nešto
postojeće nego i stvara nešto novo, nova kom binacija in ­
teresa i puteva razvoja, ova funkcija postaje u buržoa­
skom društvu od većeg značaja utoliko što buržoaska kla­
sa određuje »samu sebe kao organizam u stalnom kre­
tanju« koji je »sposoban da prihvati čitavo društvo; ona
ga prilagođava sebi prem a svom vlastitom kulturnom i
ekonomskom nivou« /Isto, str. 260/. P artije su za buržoa-
sko dru štv o specifični oblik te funkcije. One sadrže u
sebi, po Gramsciju, u izvjesnom smislu perspektivu odu­
m iranja države preuzete od apsolutizm a zato jer partija
»ne samo vlada nego i upravlja«. »Na toj osnovi ne može
se utem eljiti ustavno pravo tradicionalnog tipa je r se ta
osnova nalazi u stalnom kretanju; može se stvoriti samo
sistem principa koji utvrđuju da je cilj države njen vla­
s titi kraj, njen nestanak, drugim riječim a, reap so rp d ja
,societa politica’ u ,societa. civile’«. /Isto, str. 253./
Ne smijemo se zavarati: usporedba s vladarom ne
znači da Gramsci poima partije kroz državu, kao funkci­
je države. O brnuto — partije postaju država /vid. o tome
tezu Michaela Jagera da države treba tre tirati kao im ­
plikacije p a rtija / kada pod »državom« podrazum ijevamo
integralnu državu, dakle, takvu koja obuhvaća societa
civile i societa politica /vid. također str. 267/.
Usporedba partije s »vladarom«, opisivanje koncepta
hegemonije kao »balansiranja« interesa, upućuje n a nuž­
nost da se iznova pozabavimo odnosom klasa i partija.

21
K akvu će ulogu igrati neka klasa u političkim borbam a,
da li će i kako postati hegem onijalna klasa, kako se n je­
no klasno određenje n a razini načina proizvodnje uklapa
u stv aran je jednog »historijskog bloka« — sve to još
n ije dano s njenim klasnim određenjem kao takvim , pa
se, dakle, ni teorijski ne može izvesti. O ovim pitanjim a
odlučuje se, naprotiv, politički, dakle, tokom stvaranja
određene hegem onije. Polazeći od čistog klasnog odre­
đenja može se, prvo, postaviti pitanje da li će ta klasa
sa svog položaja u proizvodnji m aterijalnog života moći
m obilizirati resurse za izgradnju hegem onije i, drugo,
reći da konstrukcija n jene hegem onije m ora biti spojiva
s položajem te klase u vladajućem , odnosno tekućem n a­
činu proizvodnje.
Gramsci neprestano k ruži oko te tačke kada razm a­
tra značaj ekonom ske baze i vođa za izgradnju hege­
monije. »H istorijski .autom atizam ’ određenih prem isa
/egzistenciju određenih objektivnih u v je ta / potenciraju
političke p artije i sposobni ljudi: njihovu odsutnost ili
nesp o so b n o st. . . n eu tralizira sam .autom atizam ’ /k o ji io­
nako nije a u to m a tsk i/; prem ise egzistiraju apstraktno,
ali se konzekvencije ne realiziraju je r nedostaje ljudski
faktor«. Stoga se p a rtije može odrediti tako d a one im aju
zadatak da stvore sposobne vođe . ..« /Isto, str. 191./
U tom kontekstu valja posm atrati i form ulaciju da
su p artije »nom enklature klasa«. Tu form ulaciju često
se uzima kao potvrdu pojm a klasne partije. P rije bi se
moglo pom isliti da G ram sci ironično prenosi nom enkla-
tu rn u praksu K P SSSR-a: P a rtija u nom enklaturi re­
g ru tira svoje kadrove za državne službe i ujedno osigu­
rava svoj utjecaj u državnim aparatim a /vid. Isto, str.
227/. »Klase proizvode partije, a p artije tvore državni i
vladin personal, vođe societa civile i societa politica.«
/Is to ./
Sažimam i nastojim generalizirati. Ako imamo na
um u ono što je kod G ram scija nedosljedni paralelizam
različitih teoretskih jezika, onda moramo raskinuti s
pojmom klasne partije. Ovo, dakako, u perspektivi da
postoji mogućnost da n ajp rije ozbiljno utvrdim o od ka­
kvog su značaja klase za stv aran je partija. P onajprije
se u političkoj raspravi m ora lučiti, s jedne strane, spo-
jivost klasnog određenja /u sm islu kritike političke eko­
nom ije/ s nekim političkim projektom i, s druge strane,
dominaciju klasnog određenja. Npr. m orat ćemo biti u
stan ju da zamislimo neku socijalističku p artiju koja nije
radnička p artija u tradicionalnom smislu /a li n iti socijal­
dem okratska p artija u dosad poznatom sm islu/.

22
 Razrada pojm a hegemonije, kako smo je ovdje na­
značili, razriješila bi antinom iju »autonomije« i »hege­
monije« klase i kritizirala je kao lažnu alternativu. Oslo­
bađanje potlačenih d izrabljivanih klasa od buržoaske he­
gem onije isto je što i njihovo ukidanje kao klasa — na­
im e: kao tih potlačenih i izrabljivanih klasa. Koncepcija
klasne autonom ije pokušava specifičnu historijsku a rtik u ­
laciju »klase« u velikim radničkim masovnim partijam a s
k raja XIX i početka XX stoljeća na neodrživ način za­
držati i u sadašnjosti. To je jedan aspekt krize lijevih
masovnih partija, koju su uočili i kritizirali neki teore-
tirači evrokom unizm a.
Iz ovoga možemo također naučiti da pojam »repre-
zentiranja» u kontekstu G ram scijeve teorije nem a nika­
kvu funkciju. D rugačije i paradoksalno rečeno, partija
može klasu »reprezentirati« samo u onoj m jeri koliko
ona intervenira u kulturam a i politikam a drugih klasa i
reorganizira ih /zajedno s vlastitom 'klasnom kulturom /.
Time je od buržoaske političke filozofije naslijeđeni po­
jam rep rezentiranja doveden kod analize partijskih od­
nosa praktički do apsurda. Ukoliko se kod odnosa klasa i
p artija može govoriti o »reprezentiranju«/ predstavniš­
tvu, ono će biti teorijski podređeni aspekt.
U prvi plan istupa organizirajući i stvaralački aspekt
partija. P artije su za Gramscija, moglo bi se to tako for­
m ulirati, oblici reorganizacije i nove izgradnje postoje­
ćih »kolektiva« s učinkom da se među njim a m ijenja
odnos rukovođenja. Ovaj pravac razm išljanja — od poli­
tike k p artijam a — om ogućuje Gram sciju da istražuje
partije od samog početka prije svih organizacionih i in­
stitucionalnih granica. S tog funkcionalnog aspekta, par­
tija mogu biti isto tako neki veliki list, televizija, nauč­
ni ili ku ltu rni centri kao i ustanovljene institucije koje
odgovaraju pravnim kriterijim a. U nutarnju organizacij­
sku podjelu i institucionalnu oprem ljenost p artija treba,
prem a tome, istraživati uvijek polazeći od tog »širokog«
pojm a partija, a ne obratno /vid. dalje prilog Jag era/.
Za G ram scija slika proleterske masovne partije i
dalje važi /vid. npr. 1971, str. 265/. Metode i »m aterijal«
da se osmisli povezivanje socijalističkog pokreta silno se
razilaze. Nakon G ram scija došlo je do dvije velike pro­
m jene o kojima teorija partija mora voditi računa. To
su: 1. pobjedonosni pohod i kriza socijaldem okratskih
partija poslije drugog svjetskog rata; izazov »novih so­
cijalnih pokreta« i pitanje kako bi m orala izgledati li­
jeva p artija »novog tipa« /vid. npr. Raschke 1983/; 2.
stv aran je buržoaskih masovnih partija kao reakcija na

23
radničke m asovne partije, proširenje hegemonijalnog
kapaciteta tih p artija u odnosu n a period izm eđu dva
ra ta /u sp . npr. CDU/CSU u SR N jem ačkoj/. P itanje
su b jek ata i povezivanja revolucionarnih p artija zahtije­
va novi odgovor.

4. Poulantzas: partije kao disfunkcija

P oulantzas je prvi pokušao, i u tome, ga dosad n it­

ko n ije »nadmašio«, da napiše regionalnu teoriju onog
političkog n a bazi m arksizm a / Politička vlast i društvene
klase/. N jega ponajviše teorijski in teresira istraživanje
države kao »posebnog aparata«, a da pri tom ne zapadne
u fetišiziranje države i politike. Zbog toga i jeste čudno
što p artije u Poulantzasovoj teoriji im aju m arginalan i,
ako uzmemo u obzir posljednju knjigu, sve m anji zna­
čaj.
U Političkoj vlasti i dru štven im klasam a Poulantzas
govori o partijam a u kontekstu bloka vlasti. S tim poj­
mom pokušava riješiti problem kako je moguće pojm iti
državu kao kapitalističku državu, ne uzim ajući je kao
»instrum ent vladajuće klase«. Njegov odgovor glasi: u
kapitalističkoj državi postoji specifični odnos više klasa
ili frakcija klasa. Taj odnos n e treb a shvaćati ni kao
»savez« n iti kao »fuziju« ili »stapanje«, nego kao »pro­
turječno jedinstvo politički vladaj ućih klasa i frakcija u
njihovom odnosu prem a posebnom obliku kapitalističke
države« — upravo kao blok vlasti /1975, str. 234/. Po­
jam bloka vlasti m otiviran je posebnošću kapitalističke
društvene form acije koja organizira »učešće« raznih kla­
sa i grupa u političkoj vladavini. Ovaj se pojam utoliko
nadovezuje n a stariju verziju pojm a hegem onije kao
raščlanjeno jedinstvo vladaj ućih klasa.
Poulantzas sm atra da političke p artije nikako nisu
te koje o rganiziraju blok vlasti. On luči od toga nivo
»političke pozornice« — pojam koji je našao u M arxovim
spisima o Francuskoj — n a kojoj n ije riječ o obliku dr­
žave, nego o obliku režim a. Tu su naseljene političke
p artije. S tim razlikovanjem bloka vlasti i političke po­
zornice P oulantzas nastoji udovoljiti problem u da da­
ni p artijski sistem n ije naprosto odraz konstelacije vla­
daj ućih klasa u političkoj vlasti. To razlikovanje treba
da omogući analizu proturječja, napetosti i pom jeranja
između vladaj ućih klasa i partija.

24
 Poulantzas zamišlja povezanost bloka vlasti, oblika
države i političke pozornice/ partija kao sistem stru k tu r­
nih og ran ičenja: »Blok v la s ti. . . postavlja granice raz­
nim partijskim odnosima . . . Ti odnosi odgovaraju obliku
režim a koji je i sam postavljen u n u tar granica što ih
je nam etnuo oblik države koja odgovara bloku vlasti.«
/Isto, str. 248./
Razne klase mogu preuzeti funkcije n a tim raznim
stru k tu rn im razinam a. Tako, prem a Poulantzasu, neka
klasa može biti hegem onijalna klasa u bloku vlasti, a da
pri tom nije vladajuća klasa na »političkoj pozornici«,
nije upravljačka klasa /P oulantzas kao prim jer navodi
njem ačku buržoaziju pod Bism arckom ./ Od ovih dviju
funkcija treb a pak lučiti državnu klasu koja personalno
zauzima glavne funkcije u državnom ap aratu /tu se Po­
ulantzas poziva n a M arxovu analizu vigovaca kao a ri­
stokratskih predstavnika buržoazije u državnom ap a ra tu /.
Za razliku od sim plificiraj ućih modela reduciranja
ove ili one p artije i ove ili one državne funkcije na od­
ređene klase, model stru k tu rn o izdiferenciranih razina,
koje nisu determ inirane, međusobno povezane, omogu­
ćuje da se provede istraživanje »neistovremenosti« i po-
m jeranja u danom historijskom bloku. Cini mi se da se
teško može zamisliti da neka klasa u uvjetim a razvije­
nih p arlam entarnih država može im ati hegem onijalnu
ulogu (u užem ili širem smislu), a da pri tom ne bude
organizirana u partije. P rim jer njem ačke buržoazije pod
Bismarckom gotovo da i nije podoban da podupre Pou-
lantzasovo stanovište budući da je njegova vlast poči­
vala djelomice na parlam entarnom rascjepu liberala.
U vijek je po srijedi samovoljna odluka gdje posta­
viti fenom en koji tre b a obuhvatiti pojmom partija. Ali
kod Poulantzasa je s ograničenjem »partija« na »politič­
ku pozornicu« i s njihovim odvajanjem od hegemonije
unaprijed program iran relativno podređeni značaj par­
tija. U toj perspektivi treba prije svega postojeće partije
shvatiti još samo kao efekte, a ne više kao organiziraj uće
elem ente stvaranja bloka vlasti i reprodukcije hegemo­
nije. P artije su tako rekavši »silijepa ulica« u Paulantza-
sovoj teorijskoj koncepciji.
To se još bolje vidi u razvijenom stadiju razrade
njegove teorije, u Teoriji države (Poulantzas 1978). Tu
Poulantzas tre tira partije u perspektivi »sloma« parla­
m enta (str. 198) i tradicionalnih m ehanizam a za posti­
zanje konsenzusa. On u biti razvija dvije funkcije partija
u kapitalističkoj državi: 1. P artije postižu kompromis
između raznih frakcija bloka na vlasti i između tog

25
bloka i narodnih masa. Ova se funkcija, sm atra P oulant­
zas, sve više seli u upravu koja je za njega »središnje
m jesto gdje se stv ara n estabilna kom prom isna ravnoteža
u n u ta r bloka na vlasti«. Od etabilirane političke sociolo­
gije Poulantzas preuzim a tezu o sekularnom tren d u pre­
m ještanja težine odlučivanja iz parlam enta u egzekutivu.
Upravo je s time, prem a P oulantzasu, povezano prem je­
štan je hegem onijalnih funkcija iz p a rtija u upravu. 2.
P artije ig raju značajnu ulogu kod legitim iranja vladajuće
politike pred narodnim m asam a preko parlam enta (usp.
str. 203). U onoj m jeri u kojoj parlam ent svoju kontrolnu
funkciju i svoju predstavničku funkciju prepušta egze­
kutivi, legitim irajuća funkcija p artija zapada u krizu.
Poulantzas se ne zaustavlja n a tom e da konstatira
da je došlo do pucanja predstavničkih odnosa izm eđu po­
slanika p artija i onih koji ih opunom oćuju. To je tako
zbog toga što su »pukle predstavničke veze izm eđu po­
slanika i državne uprave« (str. 204). U prava se odvojila
od ran ije postojećih, direktnih mogućnosti u tjecan ja »na­
rodnih predstavnika« koji su tim e postali »pješadija i
m anevarska m asa vlade« (Isto). P o zaključku ova analiza
zapanjujuće sliči onim a koje polaze od »opće krize par­
tija«, kao npr. kod Clausa Offea u SR N jem ačkoj (usp.
Offe 1980). »P artije sada gotovo više i nisu m jesto gdje
se politički form uliraju i prave kom prom isi i savezi n a
osnovu m anje-više preciznih program a i gotovo više i
nisu organizm i koji im aju stv arn e predstavničke odnose
sa društvenim klasama. One su pravo transm isijsko re ­
m enje za odluke egzekutive.« (Isto, str. 211.)
Time što p artije gube funkciju kod prelaska n a »au­
toritarn i etatizam « slabi, naravno, i njihova funkcija le­
gitim iranja. D ržavna uprava sada m ora sve više preuzi­
m ati zadatak m iren ja različitih i suprotnih interesa vla-
dajućih i potčinjenih klasa. Iz toga proizlazi tendencija
da su na upravi » pretjerani zahtjevi«. P otrebna je neka
posrednička instanca koja brine o ujedinjavanju i orga­
niziranju državne uprave kojoj p rijeti opasnost da će
se pod pritiskom suprotnih zahtjeva raspasti. Ovu funkci­
ju izvršava »dom inantna državna partija« (str. 215). Mo­
že je na sm jenu izvršavati neka od p artija n a vlasti.
Poulantzasova analiza završava tim e da defunkcio-
nalizacija p arlam entarnih p artija n a koncu vodi disfunk-
cionalnosti države, prije svega slabljenju njene legitim a­
cije. Zadatke, koje je sama sebi natovarila, ne može oba­
vljati. Napadi narodnih m asa sada su direktni je nego
p rije u p rav ljeni protiv samog državnog ap a ra ta koji tim e
zapada u p erm anentnu »induciranu krizu legitim acije«

26
(vid. str. 226). Tako se na kraju pokazuje stru k tu ra: dr­
žavna uprava — dom inantna državna partija kao nepo­
dobna za izgradnju i reprodukciju hegemonije. P artije
su bile podobni je da izvršavaju tu funkciju, a pri tom
ne bi, kao što se sada dešava, blokirale državni aparat
u pogledu bilo koje dugoročne i program ske politike (usp.
str. 226. i dalje).
Na prvi pogled izgleda teško da pitanja, koja smo
dosad ovdje razvili, povežemo s teorijom Poulantzasa.
Kako se p roturječje između »klasne partije« i »hegemo­
ni jalne partije« javlja u njegovim pojmovima? Jesu li
problemi uopće »prevedivi«? — Ove poteškoće povezane
su osebujnom dijalektikom antietatizm a i centriranošću
P oulantzasove postavke na državu. K orijene etatizm a i
reform izm a u m arksističkoj tradiciji on vidi u tom e što
se uvijek iznova potkradala dihotom ija »države« i »dru­
štva« i tim e identifikacija državne vlasti i državnog apa­
rata (usp. 1978, str. 11. i dalje). Poulantzas, naprotiv,
nastoji da povezanost klasa i države u radikaliziranom
obliku učini osnovom marksističke teorije države. Prem a
tome, državu se mora eksplicirati pojm ovima reproduk­
cije klasa i, obratno, klasu pojmovima njenog konstitui­
ran ja putem države. R ezultat tih nastojanja jest, što
izgleda paradoksalno, da se klasni odnosi i socijalna k re­
tan ja uvijek kreću na »terenu« države i, obratno, da se
država proteže tako rekavši preko cijelog društva. A nti-
etatistički impuls plaća se u teoriji jednim ponovo us­
krsnulim »etatizmom«.
Čini mi se da se u toj dijalektici antietatizm a i teo­
rijskog »obožavanja države« krije razlog što se partije,
povezanost klasa i partijskog sistema, javljaju samo kao
in tern i reprodukcijski problemi države. Izgleda da s ti­
me treba povezati i okolnost da se tezu o »krizi partija«
u smislu kontinuiranog gubitka funkcije u odnosu na
državu može zapanjujuće lako uklopiti u Poulantzasov
teorijski koncept: m ada ta teza većinom prešutno p ret­
postavlja da će nestanak »državnih funkcija« partija
(transm isija, legitim acija itd.) na koncu dovesti i do
njihovog nestanka, ili, drugim riječima, da će ljudi na­
posljetku izgubiti volju da osnivaju partije. P ri tom je
jedan od paradoksa 70-ih i 80-ih godina što tezu o gu­
bitku funkaije p artija prihvaćaju upravo oni slojevi koji
sami stv araju partije, kao npr. stranka zelenih u SR
Njemačkoj.

27
5 . Partije kao »opći artikulatori-«10

Razne nove teorijske orijentacije u m arksizm u im aju

zajedničko polazište u gram šijanskom pitanju konstruk­
cije hegem onije u razvijenim kapitalističkim zem ljam a:
teorija ideologije (usp. PIT 2 1982), teorija države i poli­
tike, teo rija partija. Tek postepeno se uspijeva razna
specifična pitanja pojedinih oblasti selektivno izdvojiti
iz zajedničkog p itan ja što je to što povezuje i stabilizira
zapadna kapitalistička društva. Možda još uvijek nije
jasno da li se kod raznih »škola« radi o različitim pita­
njim a — ili naprosto o teorijski neprorađenom nasljeđu
različitih pojm ovnih filijacija (vid. npr. neproničnost
brojnih upotreba pojm a diskursa u raznim m arksističkim
diskusijama).
Ovdje pokušavam iz konteksta m aterijalističke teo­
rije ideologije razviti specifično partijsko-teorijsko pita­
nje. P ri tom ne mislim da problem atika p artija pred­
stavlja »pododjeljak« problem atike ideologije. Ona se,
naprotiv, razvija u praznom prostoru koji se ukazao kod
odgovara teorije ideologije n a pitanje hegem onije i pri
tom, kako ću ubrzo pokazati, postavlja te o riji onog ideo­
loškog povratna p itan ja i tako je poziva na d aljn ji razvoj.
Teorija ideologije želi da objasni svojevoljno vlastito
uključivanje u antagonističke odnose kapitalističkih dru­
štava (usp. u pogledu onog što slijedi PIT 2 1982, Predgo­
vor). P rem a radnoj definiciji P ro jek ta teorije ideologije,
ona svoj predm et poima kao učinak određenog oblika
podruštvljenja, idejnog tuđeg p odruštvljenja odozgo. Ovo
djeluje u stru k tu ri ideoloških sila u kojim a su antago­
nističke projekcije horizontalnog društvenog u je d in ja­
vanja bile postavljene u vertikalu i pom jerene u jedan
socijalno-transcendentaLni poredak stvari. Oblik ideološ­
kog podruštvljenja odgovara specifično ideološkoj sposob­
nosti djelanja individua (ideološki subjekt-efekt, vid. po­
novo PIT2 1982).
K onfrontirana s historijskim m aterijalom iz ideološ­
kih borbi, ova postavka sa dokazala i ujedno stigla do
svojih granica (vid. H aug 1983). Na slijedećim problem i­
ma mogu pokazati udio teorije p artija :
1) Ako se pođe od neke fiksirane stru k tu re onoga
gore i onoga dolje, teoretičaru se ukrućuje ono što treba
stu d irati upravo u k retan ju : borbe, razlaganje i repro­
dukcija određenih »masa«, naizm jenična uloga koju pri
tom igraju država, partije, crkva itd. Ono što se, da bi
“ Ovaj pojam predložio je C. Cardoso za države Latinske
Amerike: opći artikulatori heterogenih načina proizvodnje.

28
se neku stru k tu ru moglo teorijski odrediti, poima kao
sasvim dovršeno — država, crkva, pravo itd., ideološke
sile — u borbam a se te k konstituira i stalno obnavlja,
odnosno m ijenja. D rugim riječim a, pojmove treba dalje
razviti u toj m jeri tako da oni neće samo omogućiti da
se djelatnosti pokažu kao efekti dane stru k tu re instanci,
nego i sam proces produkcije i reprodukcije »ideoloških
sila«. Tek n a toj osnovi može se tada odrediti različite
stupnjeve »čvrstoće« institucionalizacije i organizacije
»struktura« onog ideološkog. D ržavu kao »prvu ideološ­
ku silu« (Engels) ne sm ije se prem a tom e u teoriji ideo­
logije poim ati samo kao explanans, nego nužno i kao
explikandum , naim e kao rezu ltat borbi. K akav značaj
pripada onda pojm ovima gore/dolje, odnosno horizontal­
no i vertikalno podruštvljenje? O ni naznačavaju samo za
teoniju ideologije interesantnu dim enziju »rezultata« bor­
bi; ukoliko su, međutim , u nekom »veličanju« neposred­
nih oblika podruštvljenja, oni analitički izdvajaju tu di­
m enziju iz jednog složenijeg polja sa stanovištim a koja
nisu zauvijek fiksirana.
2) Pojam »podruštvljenja« naznačava u kontekstu
teorije ideologije interes za specifičnim društvenim od­
nosima u kojim a individue žive u svojoj ukupnosti kao
»nacija«, »narod« itd. U našoj prvoj razradi u Projektu
teorije ideologije (PIT) suprotstavili smo, slijedeći Engel­
sa, »hozirontalne« oblike podruštvljenja (ekonomske, kul­
tu rn e itd.) »vertikalnim «. I to suprotstavljanje pokazuje
se suviše jednostavnim . K ada govorimo o tom e da su
klasni antagonizm i uzrok ideoloških sila, da se ono gore
stvara uz sudjelovanje onog dolje, putem »antagonistič­
ke reklam acije zajednice« (vid. Haug 1983, str. 15), onda
to zvuči tako kao d a će klase kao takve u d u ideološke
borbe. A to je očigledno nerealna apstrakcija. Te borbe
ne vode n i klase (u smislu kritike političke ekonomije)
niti individue kao takve, nego specifično sastavljene i
održavane ljudske mase, »kolektivi« koji se u iborbama
konstituiraju, raspadaju i rep ro d u d raju . K ada Gramsci
kaže da je svaki individuum već član raznih »kolektiva«
(vid. 1971, tsr. 324), onda to pretpostavlja izgradnju tih
kolektiva. Time se približavam o polju partija, odnosno
njihovom prvom, ali svakako još nepotpunom određenju:
p artije u prvom, općenitom smislu, jesu grupe ljudi ko­
ji u određenoj »antagonističkoj reklam aciji« cjeline, »za­
jednice«, nalaze razlog svog povezivanja. Dok teorija
ideologije razm atra taj kontekst pod pitanjem kako se di-
rektno-zajednički o b lid povezivanja prevode u tuđe po­
društvljenje — ili obratno, teorija p artija započinje s pi-

29
tanjem koje se grupe ljudi, zbog čega i protiv čega po­
vezuju. P artije u tom prethodnom sm islu ujedno ozna­
čavaju podijeljeni, savezim a i rascjepim a obilježeni te ­
ren ideološke borbe.
3) Ovo jednostavno određenje još uvijek n e omogu­
ćuje da postavim o granicu izm eđu p artija i ideoloških
sila. I neka crkva tvori određeni »kolektiv« zajedničkih
načina života i stavova prem a drugim »kolektivima«.
Crkva može također u potpunosti p reuzeti funkciju p ar­
tije, dakako, u pravilu sam o onda kada je — kao danas
u Poljskoj — blokirano stvaranje altern ativ n ih politič­
kih p artija (usp. Elfferding 1982). U norm alnom slučaju
zapadnih p arlam entam o-dem okratskih d ržava p artije o r­
ganiziraju ljude tako rekavši n asuprot ideološkim silam a:
socijalne antagonizm e, koje artik u lira ju ideološke sile dr­
žava, religija, pravo dtd., p artije povezuju u, sa svoje
strane, p roturječne diskursne form acije u koje unose
klasne suprotnosti. Ova form ulacija može im ati uporište
i u rezu ltatim a kom parativne sociologije p a rtija prem a
kojoj neki socijalni antagonizam nikada sam ne stvara
partiju , nego p artija uvijek predstavlja organizaciju kon­
stelacije socijalnih suprotnosti (usp. L ipset/R okkan 1967).
D rugim riječim a, specifičnost oblika p artije u buržoa­
skom društvu povezana je, doduše, s reprodukcijom klasa
u političkoj sferi, klasa koje — kako Gram sci kaže —
nisu kao »kaste« zatvorene jedne za druge; ali ta rep ro ­
dukcija poprim a oblik povezivanja/artikulacije klasne
suprotnosti s ostalim — starijim i novonastajućim — soci­
jalnim suprotnostim a kao što su grad-selo, narod-država,
država-crkva itd. P artije treb a na osnovu njihove fu n ­
kcije »općih aritikulatora« razlikovati od ostalih organa
stv aran ja »kolektiva« kao što su npr. crkve. P a rtije su
nadležne za ono »općenito«, ili tačnije, za povezivanje
raznih oblasti i po oblastim a specifičnih socijalnih su­
protnosti u jednu lako upotrebljivu djelatn u cjelinu. P ri­
hvatljivi prigovor da — ostanim o kod našeg prim jera —
i crkve uvijek polažu pravo »na cjelinu«, zaboravlja da
je cjelokupno uređenje ideoloških sila i p artija »samo«
funkcionalno a ne »zakonito«, dakle, prihvatljivi p ri­
govor tre b a da glasi: Funkcionalnost tog »poretka stvari«
ne osvjedočava se u njegovom apriornom prihvaćanju
nego u održanju borbe za taj »poredak« na način da
socijalne suprotnosti ne postanu destruktivne. Funkcio­
naln a »podjela rada« izm eđu crkvi i partija, npr., u po­
gledu pitan ja tko je za što nadležan i što »smije«, postoji
samo u perm anentnom prekoračivanju i sporu oko toga.

30
 U pogledu reprodukcije proizvodnih odnosa partije
izvršavaju dvostruki zadatak: »opću artikulaciju« socijal­
nih antagonizam a koje su na specifičan način artikulirale
ideološke sile i reorganizaciju klasa u tako stvorenim po­
litičkim diskursima.
Što se prvog tiče, p artije se funkcionalno bave pro­
blemom kojii je u teoriji ideologije bio form uliran kao
konkurencija izm eđu ideoloških sila i nužnost sveobuhva­
tne ideologije. U horizontalnom segm entiran ju života pu­
tem ideoloških sila i u uvjetim a njihove uzajam ne kon­
kurencije n e stvara se »hegemonija« spontano, nego ju
se m ora — djelomično protiv otpora tih sila — usposta­
viti.
Što se drugog tiče, p artije rad e na problem u da kla­
sna borba unutar, po oblastim a specifičnih, diskursa ideo­
loških sila »nije dopuštena«, ali se u interesu reproduk­
cije cjelokupnog sistem a m ora moći provoditi. P artije
tvore, kako M ichael Jager form ulira u ovoj svesci, teren
»lim itiranog građanskog rata» u kojem se klase, uz po­
moć klasno oslobođenih diskursa ideoloških sila, rearti-
kuliraju i ujedno razim enuju kao klase. Prethodnu for­
mulaciju ove funkcije p artije našao sam u M arxovim i
Engelsovim proturječnim iskazim a prem a kojim a partije
m oraju biti istovrem eno i klasne partije i oblici transfor­
macije klasnog određenja individua u općedruštveno
djelotvornim orijentacijam a djelanja.
4) Na kraju jedna napom ena o odnosu ovdje tek
grubo skiciranog koncepta partije prem a konceptu Mich-
aela Jagera. Ta završna napom ena ne saopćava nikakav
rezultat, već prije naznačuje u kojem pravcu treba poć:
prilikom tum ačenja odnosa tih dvtiju postavki u njihovej
daljnjoj razradi. Jagerova razm išljanja svode se na to da
osnovni problem socijalističke politike nije »tuđe podru-
štvljenje« nego vlast. Vlast se, po Jageru, može jasno
eksplicirati pojm ovima rascjepa. Revolucionarna teorija,
prem a tome, ako je likako moguće, n e bi se trebala ba­
viti »polarizacijom« (rascjepom) društva i »osvajanjem
kom andnih položaja«, nego ukidanjem svakog rascjepa i
centralizacije vlasti. Ta pojm ovna strategija očigledno je
m otivirana iskustvim a s radničkim partijam a koje su pu­
tem velike polarizacije i osvajanja vlasti postale novi
gospodari um jesto da ukinu odnos upravljača i onih ko­
jim a se upravlja. J a sam, naprotiv, s ponovnim čita­
njem M arxa, Engelsa i drugih došao do zaključka da se
oblik p artije ne može razviti »jednodimenzionalno« u poj­
movima rascjepa, nego da se od početka mora pojmovno
procijeniti jednu drugu dim enziju: kako su to M arx i

31
Engels nazivali — »vlastito udruživanje« (za razliku od
tuđeg udruživanja). Time je naznačena jedna dim enzija
koju se ne može razriješiti pojm ovim a rascjepa, već
koja tako rekavši »stoji vertikalno« n a »horizontalnim «
socijalnim rascjepim a: sam oudruživanje versus tuđeg
u druživanja.11 Ova suprotnost označava jednu dim enziju
borbi koje se n e vode sam o izm eđu p a rtija nego i u n ji­
ma. P ri tom se n e rad i o paralizi sposobnosti djelan ja
zbog rasrijepljenosti, nego o stv ara n ju različitih tipova
kohezije, okupljanja, »povezivanja« — uglavnom n a tlu
jedne te iste partije. S jetim o se p rim jera drugova ili,
s druge strane, Nijemaca. U prvom slučaju, povezivanje
i sposobnost djelan ja tem elje se n a solidarnim odnosim a
članova iste borbene zajednice, u drugom slučaju — na
ko n stitu iran ju idealizirane, realno-im aginam e zajednice
pripadnika iste »domovine«.
U oblilku p a rtije »susreću« se i kom biniraju dva tipa
stru k tu ra : rascjep (klasni rascjep, rodovski rascjep itd.,
ukratko, socijalni antagonizm i) i ono ideološko i borbe
oko toga. Stoga m i za sada izgleda razum nijim da se p ar­
tije ne određuje, kao što to čini Jager, posve kao feno­
m en rascjepa, nego da ih se proučava kao oblik organiza­
cije p ro tu rječja izm eđu »rascjepa« i »povezanosti«, izme­
đu klasne polarizacije i hegem onije. M islim d a se n a taj
način može lakše riješiti i problem kako je moguće in ­
tegracijske L revolucionarne p artije u njihovoj različito­
sti načelno pojm iti istim pojm ovim a. U Jagerovoj po­
stavci jav lja se problem d a se revolucionarnu p artiju , pa­
radoksalno, m ora shvaćati kao rascjep koji je ukidanje
svih rascjepa. Po m om shvaćanju, trebalo bi p rih v a titi da
i revolucionarna p artija predstavlja »partiju«, dakle »ras-
cjep«; revolucionarna je u tom e što specifičnu artik u la­
ciju raznih socijalnih antagonizam a sa suprotnošću »tuđe
udruživan je /v la stito udruživanje« pom jera u prilog ovom
drugom.

(Wieland Elfferding, »Klassenpartei und

Hegemonie«, A rgum en t AS 91, Berlin,
1983, str. 7—35)

Preveo Srdan Joka

“ Da bi se spriječilo nesporazum da se kod ovog para poj­

mova radi o norm ativno-utopijskim stavovim a, treba reći da
on samo podržava razlikovanje koje za vrijem e borbi prave sami
sudionici borbi i koje označava njihovu unutarnju borbu za
uključivanje ili istupanje iz vladajućeg uređenja. Vid. o tom e i
Elfferding 1983.

32
LITERATURA

Beyme, K. von, 1966: članak »Politische Parteien« u: K em ig,

C. D. (izd.), M arxismus im S ystem vergleich, Freiburg.
Elfferding, W., 1982: »Thesen zu Polen«, Das A rgum ent, br. 132,
str. 234. i dalje; isti, 1983: »The Actuality of the Wither­
ing- Away-of-the-State-T hesis«, u: R ethinking Marx, poseb­
na sveska A rgum enta AS 109 (objavljeno u septembru
1983).
Gramsci, A., 1971: Selections from the Prison Notebooks. Izdavač
i prevodilac Qu. Hoare i G. N. Smith. London.
Isti, 1977: Note sul M achiavelli, sulla politica e sullo Stato m o­
derno. Nuova edizione sulla base dell’ edizione critica a
cura di V. Gerratana (Torino 1975). Roma.
Isti, 1980: Zur Politik, Geschichte und K ultur. Frankfurt am
Main.
Haug, W. F., 1983: »Ideological Powers and the Antagonistic
Reclamation of Community. Towards a Better Understand­
ing of ’Ideological Class Struggle’«, u: R ethinking Ideology,
posebna sveska A rgum enta AS 84, str. 9—20.
Labica, G. i G. Bensussan (izd.), 1982: Dictionnaire critique du
M arxisme. Paris (objavljeno na njemačkom kao K ritisches
W orterbuch des M arxismus u izdanju A rgum enta, 1. tom
oktobar 1983).
Laclau, E., 1981: P olitik und Ideologie im M arxismus. K apitalis-
m us — Faschismus — Populism us. Berlin.
Lenjin, V. I., 1960. i kasnije: W erke u 40 tomova, Berlin/DDR.
Lipset, S. i S. Rokkan, 1967: »Cleavage Structures, Party Sys­
tems and Voter Alignments«, u: Dies (izd.), P arty S ys­
tem s and V oter Alignm ents. N ew York.
Lukacs, G., 1968: Geschichte und K lassenbew usstsein, W erke,
Friihschriften II, tom 2, N euw ied/B erlin.
Marx, K. i F. Engels; 1959. i kasnije: W erke, Berlin/DDR.
Miliband, R., 1977: M arxism and Politics. Oxford.
Mouffe, Ch., 1982: »Arbeiterklasse, Hegemonie und Sozialismus«,
u: Neue soziale B ewegungen und M arxismus. Posebna sve­
ska A rgum enta AS 78, Berlin, str. 23. i dalje.
Offe, C., 1980: »Am Staat vorbei ?« (intervju), Das A rgum ent, br.
124, str. 809—821.
PIT = Projekt teorije ideologije 1982, 2. izdanje: Theorien iiber
Ideologie. Posebna sveska A rgum enta AS 40. Berlin.
Isto, 1980: Faschismus und Ideologie. Tom 1 — posebna sveska
A rgum enta AS 60. Tom 2 — posebna sveska Argum enta
AS 62, Berlin.
Poulantzas, N., 1975, 2. izdanje: Politische M acht und gesellschaft-
liche Klassen. K onigstein/Taunus.
Isti, 1978: Staatstheorie, Hamburg.
Isti, 1982: »Dđe Krise der Parteien«, u: W iderspruch, br. 4 (novem­
bar 1982) (iz: Le M onde D iplom atique 1979), str. 5— 10.
Przeworski, A., 1980: »Social Democracy as a Historical Pheno­
menon«, N ew L eft R eview , br. 122.
Raschke, J., 1983: »Jenseits der Volkspartei«, Das Argum ent, br.
137, str. 54—65.
Wood, E. M., 1982: »Die Trennung von Okonomie und Politik«,
Das A rgum ent, br. 131, str. 4—23.

3 Marksizam u svetu 33
Michael Jager

VLAST I PARTIJE

Predgovor
Teorijska skica partije, koju ovdje n am jeravam iz­
ložiti, jest privrem eni konačni rezu ltat rad a sa ovako
postavljenim problem om : »-Politička teo rija tre b a ( . . )
da pokaže da se vladavina p artija bazira n a kapitalistič­
kim proizvodnim odnosim a i da reproducira te odnose,
iako p artije u načelu nisu nikakvi bezsubjektni .instru­
m en ti’ buržoazije.-« (Jager 1979, str. 54.) P rethodila je
spoznaja da se ono, što su m arksistički klasici nazvali »dik­
tatu ro m buržoazije«, n e može održati niti s ukazivanjem na
zbivanja u stražnjim m inistarskim odajam a, niti se pre­
težno ekonomski o rijen tiran im stru k tu rn im analizam a
tip a »izvoda države«: U prvom slučaju — zanem aruje
se problem pristanka masa uz buržoasku politiku, dakle,
problem »buržoaske hegemonije«, a u drugom slučaju —
mase se kao politički d jelatne subjekte ne uzim a dovolj­
no ozbiljno i ne objašnjava »sprem nost i sposobnost za
vladanje« (str. 53). Tako su se p artije — u najširem
smislu, dakle, uključujući njihove birače a m enadžere
vlade odnosno uprave — doimale kao tvorevine koje na
izgled kao u nekom sabirnom ogledalu okupljaju, šta-
više subjekatski »utjelovljuju« vladavinu, buržoasku po­
litiku i pristanak onih kojim a se vlada uz tu politiku.
Osnov rješenja problema je glasio: »Ekonomske stru k tu ­
re nastav ljaju se politički u .razvijenijoj’ s tru k tu ri tim e
što potčinjene klase uzajam no upravljaju jedne s dru­

34
gima, uvijek u načelu s odobrenjem buržoazije« (str. 56).
►►Uzajamno upravljanje« bilo je sinonim za sistem zava­
đenih buržoaskih partija (u funkcionalnom smislu) koje
su istodobno bile partije samih potčinjenih (u sm islu su­
bjektivnog ►►nosilaštva«). Pretpostavio sam, dakle, da su
potčinjeni istodobno počinioci i žrtve svog ugnjetavanja
i potom se upitao zašto je to tako i kako se to može
prom ijeniti.
Radeći n a ovoj postavci naišao sam na dva za m ene
neočekivana razvitka. Prvo, sve više i više razvija se
dvostruki smisao te istovrem eno funkcionalističke i sub-
jektivističke strategije rješen ja problem a. Postavka je
postala ’dvodjelna’: Pokazalo se (u skladu s velikim d i­
jelom postojeće litera tu re o partijam a) da je neophodno
način djelovanja partije poim ati n a bazi funkcija partij­
skog sistem a; n ajp rije objasniti ovo drugo, zatim prvo.
U tom kontekstu m oja prvotna n am jera (vid. i Jager
1980a) da m ehaniku partije shvatim o putem studija n a ­
stanka pojedinih p artija postala je bespredm etnom . D ru­
go, sistem ►►uzajamnog upravljanja« potčinjenih izgledao
mi je sve više kao čisti iznimni slučaj jedne mnogo op­
ćenitije strukture, stru ktu re rascjepa koju susrećemo
svuda gdje je u igri »vlast«. Napokon sam dospio do
pretpostavke da se »vlast« m ora d efinirati putem pojm a
rascjepa. Pošto sam tako proširio horizont problema, uo­
čio sam nedovoljni, suviše .radonalistački’ k arak ter mog
prvobitnog tum ačenja »uzajam nog upravljanja« koje je
glasilo da individue, koje stvaraju partije, nem aju na
raspolaganju nikakvu analizu stvarnosti koja bi svojom
»prihvatljivošću« prevazilazila njihov p artijski program
(1979, str. 56).
Iz iznesenog proizlazi da će ova skica im ati slijedeći
tok: 1) rasprava o fenom enu »vlasti«, zanem arujući u
početku neko posebno područje prim jene, dakle, zane­
m arujući također fenom en partijskog sistem a; 2) funkcio­
nalna analiza partijskog sistem a; 3) analiza funkcija po­
jedinačne partije; 4) nastanak novih p artija u kontekstu
prom jene partijskih sistem a. — Posljednji dijelovi dani
su samo u tezama.

35
1. OSNOVI VLASTI

1 .1 . K oncepti vlasti

1. 1. 1. V last — prazni pojam ?

A vksentjev se obratio Sljapnikovu koji je
sjedio u njegovoj blizini: »Uzmete li vlast,
mase će poći s vama.-« Odgovarajući su­
sjedu u istom tonu, Sljapnikov je pred­
ložio da se vlast najprije položi na stol
predsjedništva.
Trocki, P o vijest ruske revolucije

Pod vlašću se podrazum ijevalo štošta i još se to

čini. To n ije čudno je r sam a riječ etim ološki potječe od
magh, »moći, biti kadar--*, od glagola sa zamislivo širo­
kim horizontom značenja gdje » vlast- izgleda možda
naprosto kao »sposobnost nešto učiniti-. M ora se dodati
da taj pojam oduvijek označava jedan socijalni odnos,
sposobnost učiniti nešto sa drugim ili pro tiv drugih ljudi
(u arhaičnim vrem enim a prije: duša). I konačno, »vlast-
je uvijek važila kao nešto zagonetno ili kao nešto n ajb a­
nalnije. Ista n it proteže se od vlasti arhaičnog čarobnja­
ka pa sve do K afkinog odlom ka u kojem netko na pi­
ta n je otkud m u vlast (koju je d rugi spoznao, »što do
sada mnogima n ije uspjelo-, ali on osjeća »već n jenu
p rijetn ju — više od toga danas ona još n ije zbog tvog
sam osvladavanja — kao nešto neodoljivo-) odgovara up u ­
ćujući n a svoje dvije nepodnošljive žene. D obrodušnost
onih politologa koji su, također početkom stoljeća, tako
rekavši nam igujući prigovarali norm ativnoj politologiji
da se u stvarnosti ipak svuda rad i sam o o vlasti (»reali­
stični o b ra t- Schum petera, vid. npr. W iesendahl 1980,
str. 81) predstavlja onog drugog.
'Ostanimo ipak kod političke teorije. M ada se »pita­
n je v lasti- ovdje uvijek razm atra u kontekstu problem a
političke vladavine, područje značenja pojm a »vlast- ipak
je i dalje nepregledno. Steven Lukes je nedavno na Kon­
gresu njem ačkih sociologa razlučio tri podvrste teorije
vlasti koje zaista im aju malo toga zajedničkog. P rem a
shvaćanju Cicerona, Justinijana, M ontesquieua, Burkea,
Hum boldta i u naše vrijem e H anah A rendt i Talcotta
Parsonsa vlast je konsenzualni i kooperativni fenom en,
riječim a ovih posljednjih, »generalizirani kapacitet nekog
* Naravno, u njemaćkom jeziku; inače die Macht = vlast;
ali i: moć, sila; stoga su neka variran ja u prevodu nužna, vid.
npr. 1.2.2. — Prim . prev.

36
socijalnog sistem a d a nešto provede u interesu zajednič­
kih ciljeva« (1958, str. 206). P rem a jednom drugom shva­
ćanju, čijim klasikom možemo sm atrati Thom asa Ho-
bbesa, koje se, m eđutim , i sam o opet račva, v la stim a veze
s h ijerarhijom i vladavinom i izgleda kao nam eti vlasti.
P ri tom se jedni — Lukes navodi Lenskog i P arkina —
ograničavaju na opisivanje neravnoteža vlasti i n a prou­
čavanje njihovih posljedica; polaze od toga da su m eđu
onim a koji djelu ju različito raspodijeljene sposobnosti da
se nešto »-učini«, da se pribave resursi. D rugi poim aju
vlast »-kao kontrolu« (Lukes 1982, str. 146). Te teoretiča­
re zanim aju situacije u kojim a onaj m anje m oćni nije
m anje moćan od samog početka, nego to te k postaje s
akcijom onog moćnijeg, odnosno s kruženjem ili djelat­
nim u krštanjem u kojem se moćni i. nem oćni nalaze. Lu­
kes ističe M axa W ebera, M arxa i Foucaulta.
O vdje nije riječ o tom e d a se postavi pogrešno (zato
što je esencijalističko) pitanje »-što je vlast u stvari«. Um­
jesto toga, tre b a da odlučimo o kojem ćemo od navedenih
fenom ena raspravljati, te da obrazložim o zašto to nazi­
vam o »-vlašću«. U osnovi uzevši, i sam i teoretičari kao
Lensky i P arkin kažu da oni ne govore o vlasti, nego o
nečem drugom — o biti moćniji. Kako to m ogu jedno
bez drugog, to je njihov problem. Nelogično je ipak iden­
tificirati ta dva pojma, kao što je to učinio Hobbes s
nepojm ljivom form ulacijom da vlast »naprosto n ije ni­
šta drugo nego višak vlasti jednog u odnosu n a drugog«
(vid. Lukes 1982, str. 137). I teoretičari konsenzusa go­
vore m anje o vlasti nego o tom e kako se vlast »udružu­
je« ili »prenosi«. Zar vlast »naprosto nije ništa drugo«
nego udruživanje vlasti? Oba shvaćanja im aju smisla
vjerovatno samo ako im se podm etne neizričiti pojam
»vlasti« koji im a isto značenje kao i ona »sposobnost da
se nešto učini«. Ali taj pojam je prazan. Čini m i se iz­
lišnim da teorije o raspodjeli ili kom binaciji takvih spo­
sobnosti nudim kao teorije o posebnom fenom enu zva­
nom »vlast«. Shvaćanje »vlasti kao kontrole« izgleda mi,
naprotiv, podobnim da ga se poveže s nečim specifičnim ;
ono preostaje kao jedina postavka koju tre b a dalje p ra­
titi. Nastanak nam eta vlasti, iz jednog posebnog, ograni­
čenog konteksta djelanja, koji bi kao takav bio kontekst
vlasti, ili drugim riječim a: vlast kao posebni recipročni
odnos izm eđu onih koji djeluju, čija »sposobnost za vla­
st«, ukoliko postoji, nije sposobnost činjenja općenito,
nego činjenja u tom posebnom odnosu — te k to im a smi­
sla.

37
 Dakle, pitanje kojem se tre b a u nastavku posvetiti
glasi: O kakvom se odnosu ovdje radi; pod kojim u v je ti­
m a nastupa, do kakvih posljedica dolazi? M ožda: Kakvo
mu je porijeklo? Ova pitan ja potvrđuju zagonetnost fe­
nom ena vlasti. Svatko zna da biti moćniji nije nešto što
bi općenito bilo samo po sebi posve razum ljivo. Sada
je CDU moćnija, zašto uskoro to opet ne bi bila SPD?
Vlast ipak ne m ora biti. prirodna činjenica m akar je
definirali tako da ona to postaje (pri čemu se, naravno,
postavlja p itanje koji m otiv rukovodi strategiju defini­
cije). Što me uči iskustvo svakodnevnice? K ada zajedno
sa svojom prijateljicom prelistavam više rječnika je r tr a ­
žimo o dređeni pojam i zajedno ga brže nalazim o, to je
jedna stvar. Možda se o značenju pojm a nećem o slagati.
Možda se ja u abecedi bolje snalazim od nje, ili ona od
mene. K ada ona sam a prelistava rječnike zato što sam
n a n ju prenio te re t dokaza, ili kada ih ja sam p relista­
vam dok se ona nećka da nam skuha ručak što sam ja
predložio, ili kada ih zajedno prelistavam o i ja pri tom
kažem: »Izgleda da im aš malo iskustva u listanju rječ­
nika«, to je d ruga stvar. Tko hoće može obje situacije
pojm iti kao situacije »vlasti«, ali tada po cijenu nazna­
čene opasnosti banaliziran ja. Moguće je i shvaćanje da
vlast postoji tek onda kada svojoj p rijateljici »dolazim
s bičem«. Jasno je, m eđutim , da se druga situacija razli­
kuje od prve, te nadalje, da pored prim jera za drugu si­
tuaciju stvarno im a p rim jera i za prvu. U tom smislu
p itanje »univerzalnosti« vlasti ostaje otvoreno. Lako poj­
m ljiva pretpostavka da ona p rva situacija može biti ug­
rađena u sveobuhvatnu situaciju vlasti ili iz n je »pot-
jecati« ;n išta ne m ijenja n a stvari. P ita n je ostaje potpuno
otvoreno i u tom sm islu da bi se moglo pokazati nužnim
osporiti ga u cijelosti. Moglo bi npr. biti da su situacije
bez vlasti samo u m ikrooblasti društvenog djelanja sve
do »svijeta života« — gdje možda značenje pojm a zahtijeva
investiciju, ali ne odluku o odgovarajućem stan ju stvari
— moguće, ili štaviše, kao »rezervati za oporavak« n e­
ophodne, dok u m akrooblasti, u društvenom »sistemu«,
bez vlasti n e ide. To pretpostavlja H aberm as kojeg to
samo srazm jem o užasava je r on preuzim a Parsonsov ko­
operativni, utješni pojam vlasti (vid. 1981, str. 295. i
dalje).

1. 1. 2. D efinicije vlasti od Hobbesa do D eutscha

M aloprije polovično navedeni citat Hobbesa glasi u cje-
losti ovako: »Zato što vlast jednog čovjeka om eta vlast d ru ­
gog čovjeka ili joj se suprotstavlja, vlast naprosto nije n i­

38
 šta drugo nego višak vlasti jednog u odnosu na drugog«.
Nelogičnost glavne rečenice, o kojoj je bilo govora, još se
i povećava sa sporednom rečenicom koja je obrazlaže. Ka­
da se dva čovjeka »-ometaju«, iz toga još ne proizlazi da će
jedan na koncu postati nadm oćan. K ada se dvojica duela-
n ata uzajam no ustrijele, čija je vlast veća, tko je utoliko
»moćan«? N ijedan od obojice. Ali to ne znači da se nije
odvijala borba za vlast. To takođe ne znači da bi Hobb-
esova rečenica bila bez daljnjega besmislena. Moramo je
lišiti njen e logične figuracije, nezgrapno racionaliziraj u-
ćeg »zato . . . što« i »jednako je« da bismo sačuvali jed­
nostavnu istinitu jezgru. Postoji višak vlasti, postoji osim
toga om etanje, suprotstavljanje, borba za vlast i postoji
ono što Hobbes naziva »vlašću jednog čovjeka«, mada
je povezanost tih elem enata složenija nego što to Hobbes
sugerira. Naše osnovno pitanje glasilo je koji odnos mo­
žemo sm atrati odnosom vlasti, za razliku od odnosa biti
m oćniji i za razliku od »činiti« koje se te k u tom odnosu
može rep rezen tirati kao »vlast jednog čovjeka«. U pravo
svojom nelogičnošću, koja disocira ove aspekte, Hobbes
nam krči pu t prem a odgovoru. Odnos vlasti, uzet za
sebe, bio hi odnos onoga »nasuprot«.
Do istog odgovora vodi analiza im plicitnog pojma
vlasti kod M arxa i Engelsa. U m jesto opširnog prikaza
stanja stvari, za što ovdje nem a m jesta, valja samo u p u ­
titi na s tru k tu ru Engelsove definicije države (usp. inače
Jag er 1983. ,i Elfferding u ovoj svesci). Ona glasi: D r­
žava »priznaje da se to društvo zaplelo u nerazrešivu
protivrečnost sa sam im sobom«, država je »neophodna
sila koja treba da ( . . . ) ublažava konflikt« — klasa —
»da ga drži u okviru granica .poretka’« (Dela, tom 32,
str. 134). D efinicija ne govori o »konfliktu« i »protivreč-
nosti« općenito, nego o određenom konfliktu, o »jednoj«
proturječnosti društva sa sam im sobom. M ada često ci­
tirana, vjerovatno zbog toga gotovo nikada nije razm a­
tran a sa stanovišta teorije odnosa vlasti općenito. Ali
kako to ako bi odnos vlasti »suprotnih ekonom skih in ­
teresa« (Isto) bio paradigm atski upravo putem spome­
nutog onog »nasuprot«? Ne, kako bi se moglo pomisliti,
putem njegovog povezivanja s »vlašću« države. Zamisao
da je samo država »vlast«, klasna borba naprotiv »eko­
nomija«, iz ove definicije proizlazi isto tako malo kao i
iz ostalih .iskaza M arxa i Engelsa — u K om unističkom
m anifestu oni pišu da je svaka klasna borba politička
borba (Dela, tom 7). Ali zar aspekt vlasti te borbe nije
upravo u tom e što se ona vodi za državu? Ne, je r tada
se državu s njene strane ne bi sm jelo tum ačiti pozivaju­

39
ći se n a tu borbu. D alje ćemo dospjeti samo ako samu
borbu shvatim o kao aspekt vlasti u klasnoj borbi. Vlast
države m ora tada važiti kao posebna dim enzija vlasti
koja stu p a u odnos s jednom drugom, i to osnovnijom
dim enzijom vlasti. J e r kaže se, ona se putem klasne bor­
be n e može uzdići n iti tu borbu ukinuti, nego je može
sam o »■ublažavati«. Iz toga proizlazi da te o riju vlasti,
o rijen tiran u n a Engelsa, upravo ne bi trebalo bazirati
na državi, iako bi je do n je trebalo dovesti.
Engels govori o pro tu rječju d ru štv a »sa sam im so­
bom«. Ovaj izraz veže »vlast« uz problem atiku subjekta,
subjekta u najopćenitijem sm islu, tj. bivstvujućeg čiji
identitet, za razliku od svojstava, d u prom jeni zbivanja os­
ta je sačuvan. K lasna borba kreće se u okvirim a čije je
samoodržavanje za one koji se bore pod znakom pitanja:
čak ako se pitanje ospori (društvo »raspadne«), nikad
n ije tako jednostavno »odvojiti« se, eventualno još u
nekom »odnosu«. Štaviše, upravo zato što postoji neki
razlog da se ostane zajedno, ta suprotnost dovodi do
borbe. A spekt »samoodržanja« v aljat će kasnije još
podrobnije objasniti. U svakom slučaju, ova konstelacija
svojstvena je i poim anju vlasti M axa W ebera i Foucaulta,
o čemu će još biti govora. Nazivam je konstelacijom
rascjepa i vidim u njoj specifični objekt te o rija vlasti.
S tru k tu rn i uzorak ideje da se državu m odelira kao
pokušaj u kidanja jednog pro tu rječja lako ćemo naći u
Hegelovoj dijalektici. Kako kod Engelsa taj pokušaj ne
uspijeva, moralo bi se, naravno, nakon razm atra n ja stru k ­
tu rn ih posljedica, odbaciti veći dio toga uzorka. Ipak.
ukoliko je dopušteno vlast i konstelaciju rascjepa uzeti
kao sinonime, onda Hegelova dijalektika p ro tu rječja iz­
gleda kao univerzalna filozofija vlasti i u njoj bi se
m oralo moći steći bezbrojne im plicitne spoznaje ne to ­
liko, kako je vjerovao m ladi M arx, u »sam ostvaranju čo­
vjeka putem njegovog rada« koliko u genealogiji vlasti.
To što Hegel, doduše, dopušta da se p ro tu rječje pojavi
samo u srednjem stadiju povijesti razvoja »duha«, na
stu p n ju razilaženja, ali ga tam o veliča u doslovnom smi­
slu kao prirodnu činjenicu i osim toga kao nužnu pre­
d igru pom irenja, čini njegovu argum entaciju apologijom.
Tvrdnja logike suštine da se razlika izm eđu konačnih
stvari zaoštrava (!) nužno u »suštinsku« razliku i da to
p redstavlja proturječje (1966, str. 62), štaviše: »samo
ukoliko nešto u sebi samom ima proturječje, ono se kre­
će, im a poticaj i djelatnost« (str. 58), dakle, ta tv rd n ja
n e objašnjava se, m eđutim , nijednim m jestom Hegelove
filozofije, nego se kao pretpostavka šulja, uostalom da­

40
kako — što u jednom svijetu koji provodi vlast ne može
biti teško — ’dokazana’ s tisućam a prim jera. Tada bi
vlast i život bili nedjeljivo isprepleteni. Budući da je
Hegelova filozofija filozofija svijesti a ne još volje, 'apo­
logeti ka vlasti ostaje skrivena. Nietzsche otkriva karte.
Foucaultova koncepcija vlasti pozvat će se n a njega; u
kojoj m jeri, to ostaje nejasno budući da Foucault, kao
što ćemo vidjeti, izvjesne osnovne pojmove ne ekspli­
cira. Z aratustra u svakom slučaju govori: »Tamo gdje
nađoh život, nađoh volju za vlašću« (1967, str. 622). Fi­
lozofija svijesti je kao »volja za istinom« postala podo-
djeljak vlasti (usp. str. 621. i dalje). I u tom pojm u
vlasti nalazim o kao definirajući mom ent borbu: »Sto god
stvorio i m a kako to ljubio, ubrzo m oram biti protivnik
tome i mojoj ljubavi: tako hoće m oja volja« (str. 602).
Nietzscheovu problem atiku može se opisati kao pokušaj
pravljenja razlike između takvog oveličanog protivništva
koje u k ljučuje volju za sam oprevladavanjem (prema
»natčovjeku«) — »dakle i najveći se žrtvuje i radi vlasti
ulaže — život« (Isto) — i volju za sam ouništenjem (za
»dekadencijom«) koje iskorištavaju do bezum lja om raže­
ni »svećenici«. To je pokušaj koji teško možemo nazvati
sretn im pošto pročitam o: »Cak možda ako čovječanstvo
ne propadne zbog neke strasti, propast će zbog neke sla­
bosti. Sto nam je draže? To je glavno pitanje. Želimo li
njegov kraj u v atri i svjetlosti ili u pijesku?« (Jutarnja
rum en, § 429.) Ovo »glavno pitanje« postavljaju sebi i
vladajuće klase u fikciji H. E. R ichtera i odgovaraju na
nj priprem ajući sam oubojstvo čovječanstva u atomskom
ratu.
D efinicija vlasti Maxa W ebera također se kreće na
razini »volje«: »Vlast je svaka šansa provođenja vlastite
volje u nekom socijalnom odnosu, pa i protiv otpora,
bez obzira na čemu ta šansa počiva« (1956, str. 38). I
ovdje je borba bitni definirajući elem ent vlasti jer tako
treb a »zvati neki socijalni odnos utoliko što je djelan je
orijentirano nam jerom provođenja vlastite volje protiv
otpora jednog ili više partnera« (str. 27). Pojam vlasti
razlikuje se od pojm a borbe suštinski samo u jednom e:
onaj koji »ima« vlast ne m ora h tjeti slam anje otpora
drugoga, štaviše, ukoliko je do toga došlo, ipak to ne
mora prim ijetiti. Ovo diferenciranje vodi dailje i ne treba
ga napustiti. Od m anjeg su značaja, naprotiv, dvije druge
razlike. Jednom , to je okolnost da bi se provođenje vla­
stite volje moglo qua definitionem nazvati »vlašću« i
onda kada uopće nem a otpora (»pa i« protiv otpora).
Tada se, konzekventno, više ne bi sm jelo govoriti ni o

41
»provođenju« volje, a »vlast« bi značila »činiti«, ne u
nekom odnosu vlasti, nego mnogo n esp ed fičn ije u nekom
»socijalnom odnosu« pod kojim W eber podrazum ijeva
»razum om uzajam no podešeno i tim e o rijentirano pona­
šanje nekolicine« (str. 19), dakle, prim jerice, i zajedničko
prelistavanje rječnika. Ovaj pojam vlasti već sam odba­
cio kao prazan. D rugi put, u borbi postoji samo nam jera
provesti vlastitu volju, dok je odnos vlasti definiran šan­
som stvarnog provođenja volje. Razlika izm eđu želje i
stvarnosti nesum njivo je značajna. Samo što W eber ta ­
kođer kaže — i to isto tako treba zadržati — d a borba­
m a ne može biti kraja: »Pacifističko u ređ en je najstrože
opservancije može uvijek reg u lirati samo sredstva borbe,
objekte borbe i pravac borbe u sm islu isključivanja n e­
kih od n jih« (str. 28); uvijek će biti bar jedan »izbor
šansi da se živi i preživi« (Isto). Ono što on poim a kao
vlast bila bi stoga tek privrem ena m eđuigra u borba­
ma, šansa provesti vlastitu volju, prije nego što zatim
opet drugi nadvlada ili se provede neka druga volja. Ali
zašto pojmom »vlasti« častiti taj m om ent koji iščezava,
a n e njegovu propast i razlaganje do tem elja?
M eđutim, budući da je W eberu stalo do sociologije
vladavine i da pojam vlasti razm atra sam o sa stanovišta
da li je podoban za njeno definiranje, ovo pitanje njem u
se ne nam eće. Sam a vlast, kako je on shvaća, suviše
je ►►amorfna« (str. 38) za definiciju vladavine, a još više
bi to bilo upućivanje n a beskonačnost b o r b i. . . »Socio­
loški pojam .vladavine’ m ora stoga biti precizan« i ne
treba p red stavljati šansu provođenja vlastite volje nego
neke naredbe (nalaženja pokoravanja naredbi) (Isto). Ali
prelaz od vlasti na naredbu mnogo je više od »preciz-
iranja«. Tu se selektivno izdvaja jedan elem ent definici­
je vlasti, nadvladavanje u borbi, zatim uprošćava u
svojoj dim enziji relativne trajnosti, dakle, oduzim a se
borbi i tako pravi predm etom analize. Na isti način kako
se ono trajno tem atizira kao jezička igra, isto tako pa­
d aju i prethodne odluke. Doduše, n aređivanje i pokora­
vanje nesum njivo su karakteristična jezička igra vlasti
i nečega u čemu se ispoljava »volja« (ciljem rukovođena
nam jera). Ali i iskaz i tv rd n ju može se analizirati kao
’igre vlasti’, što filozofija nakon N ietzschea i čini i što
ne bi loše pristajalo ni sociologiji. (Za H aberm asa su u
svakom slučaju »perlokucijski akti« — vulgo: jezička
sredstva koja se upotrebljava radi obm ane — igre vlas­
ti; ali s tim e nije svršeno.) Osim toga, uopće n ije dokaza­
no da se svaka volja m ora m anifestirati u nekoj jezič-
koj igri vlasti. Naime, i u pitanju se ispoljava neka ci­

42
ljem rukovođena nam jera i ako između pitanja i naredbe
ima neke razlike (što je, dakako, upravo »sociološki«
k rajn je dvojbeno), onda je ona u tom e što nam jera pi­
tan ja nije ta da joj se valja »pokoriti«; naprotiv, treb a
je moći u danom slučaju odbaciti s razlozim a, u zajed­
ničku korist onog tko pita i onog tko odgovara. — Sve
u svemu, prethodne odluke idu za tim da razlog borbe
vladavine bilo prešu te bilo ovjekovječe.
Gotovo da nećemo ništa dobiti proučavanjem poli­
tološke literatu re o vlasti koja se nado vezu je na W ebe-
rovu definiciju vlasti. U form alnim analizam a vlasti, koje
su nakon pedesetih godina proveli autori kao što su Dahl
(1957), M arch (1957), D eutch (1966) i drugi, ta je defini­
cija, doduše, m nogostruko izdiferencirana, čak modifici­
rana, ali n jene prem ise ostaju pri tom nedirnute. Dakle,
A im a šansu da provede svoju volju protiv B. Ali u
odnosu n a koja područja, ili možda na svim? I kojim
m jerilim a m jereno? Konačno, koliko su visoki »troško­
vi«? Posljednje pitanje, koje postavlja Deutsch, u sva­
kom je slučaju važno. On pretpostavlja da nem a samo
A šansu da provede svoju volju protiv B, nego istovre­
m eno (na jednom te istom području, m jereno istim m je­
rilim a) i B svoju volju proti.v A. Dakle, iskaz: A je stvar­
no nadvladao B m ora se precizirati u tom pravcu da
je A više nadvladao B nego što je to B učinio s A; pro­
m jena n am etnuta B veća je od prom jene n am etnute A;
A ne raspolaže potpuno vlašću, nego samo »neto vla­
šću«. Ovim preciziranjem još se više relativizira zna­
čenje privrem enog provođenja neke n am jere u odnosu
na njen osnov u borbi.
U tom pogledu sličan je domet Bachracha/Baratza
(1963) koji svoj koncept vlasti definiraju u tri poteza:
Odnos vlasti predleži kada 1. postoji sukob interesa iz­
među A i B, 2. B popušta željam a A i 3. B popušta iz
strah a da će njegov gubitak vrijednosti u slučaju odbi­
ja n ja biti veći nego u slučaju popuštanja. Ovdje još
samo nedostaje izolacija prvog poteza, zasnovana na spo­
znaji da drugi potez već raspravlja o odnosu biti moćniji.
Ono što odlikuje kako Deutschov tako i B achrachov/
B aratzov pristup problem u i što treb a zadržati jest prije
svega okolnost da kod njih borba između A i B prestaje
biti samo ’vanjska’ borba, tako kao da bi se neki soci­
jalni odnos, koii je pogodio klin razdora, ipak sastojao
od polova koji b i m eđusobno bili saglasni. K oncept neto
vlasti im plicira da se rascjep A i B dalje razvija u ras­
cjep A u sebi sam om i rascjep B u sebi samom, uvijek
zavisno od troškova i koristi.

43
 Konačno, non-decision-koncept B achracha/B aratza
izgleda m i značajnim je r opisuje situaciju u kojoj A
nadvladava B a to n e prim jećuju ni A n i B. To ću dalje
u tek stu iznova form ulirati m ojim vlastitim pojm ovima
(usp. B ach rach/B aratz 1970, str. 44).

1. 1. 3. Foucaultova koncepcija vlasti

K oncepti vlasti, o kojim a smo do sada raspravljali,
im aju k arak ter uzgrednih napom ena u drugačije orijen­
tiran im teorijskim strategijam a ili su se razvili iz takvih
napom ena; samo su im plicitni ili im aju status nedefini­
ran ih osnovnih pojm ova. Foucaultov koncept vlasti je
sasvim druge v rste i stoga o njem u tre b a i rasp rav ljati
na drugi način; ne kao o m ogućem fundusu krilatica.
Treba ga izložiti i im anentno k ritizirati, s jedne strane,
jer u n jem u vidim najplodnije polazište za d aljn ja teo­
rijsk a razm išljanja o vlasti i, s d ruge strane, je r omogu­
ćuje da se precizira problem izlaska iz vlasti.
Dok W eber borbu i vladavinu i tim više borbu i
pravno legitim iranu vladavinu razdvaja, Foucault, n a­
protiv, zahtijeva da se »model prava« zam ijeni »stra­
teškim modelom«: »zato što je jedna od tem eljnih zna­
čajki zapadnih društava u tom e da su se odnosi snaga,
koji su svoj glavni izraz dugo vrem ena nalazili u ratu,
u svim oblicim a rata, malo-pom alo sm jestili u poredak
političke vlasti« (1977, str. 124). U jednoj recenziji Fou-
caulta Deleuze form ulira još jasnije: Zakon je »isto tako
malo stan je m ira koliko re z u lta t dobivenog ra ta ( . . . ) :
On je sam ra t i strateg ija tog ra ta u punom zam ahu«
(1975, str. 109). Ovo stanovište, baš kao i Engelsovo,
preporučuje da se državu ne poim a kao elem entarni oblik
vlasti, nego prije kao n je n kom pleksni rezultat i da je
se stoga u analizi zapostavi. Zato ovdje, drugačije nego
kod Engelsa, ispod razine d ržave nem am o šta da radim o
s bilo kakvom konstelacijom ra ta u uobičajenom smislu
riječi, naim e, s velikim vojskam a; F oucault naglašava
da vlast »ne« počiva »na općem tlu globalnog razdvaja­
nja«, nego da dolazi »odozdo«: »M ora se p rije poći od
toga da m nogostruki odnosi snaga, koji se izgrađuju i
djeluju u proizvodnim aparatim a, u porodicama, u po­
jedinim grupam a i institucijam a, služe kao baza za da­
lekosežne rascjepe koji se provlače cijelim tijelom dru­
štva. Ovi tad a tvore veliku liniju sile koja osujećuje i
povezuje lokalne konfrontacije — ali, obratno, kod ovih
može izazvati i nove raspodjele, ujednačavanja, homo-
geniziranja, serijalizacije i konvergencije« (1977, str. 15).

44
 Foucaultova definicija vlasti je zbog tog pretežnog
interesa za »najfinije očice m reže vlasti« (1978a, str. 31)
čisto nom inalistička: »Vlast je naziv koji se daje jednoj
kompleksnoj strateškoj situaciji u društvu« (1977, str.
144); pod vlašću stoga tre b a »ponajprije podrazum ijevati:
mnoštvo odnosa snaga ( . . . ) ; uporišta koja ti odnosi sna­
ga nalaze jedni u drugim a ( . . . ) — ili pom jeranja i pro­
tu rječja koja ih m eđusobno izoliraju; i konačno strategije
s kojim a počinju djelovati ( . . . ) « (str. 113. i dalje). P re­
m a tom načinu gledanja, država počiva »na institucional­
noj integraciji« takvih odnosa snaga koje se naziva i
»odnosima vlasti«; s druge strane, »strateško kodiranje
tačaka otpora može dovesti do revolucije« (str. 118. i
dalje).
Šum a vlasti u kojoj prijeti opasnost da ćemo vidjeti
još samo drveće; pri čemu razgovor o drveću nesum njivo
n ije zločin. No ra d i se ipak o određenoj šumi u koioj
naročito cvatu francuska semiologija i Nietzscheova fi­
lozofija o volji za vlašću. Samo ako Foucaultovu koncep­
ciju identificiram o (barem) na tim razinam a, možemo
osnovano suditi o njenoj prihvatljivosti. Pristanim o, da­
kle, neka izgleda da se naše razm išljanje privrem eno
udaljava od »pitanja vlasti«. — O bjekt Foucaultovih r e ­
fleksija o vlasti su dispozitivi; to su »strategije o odno­
sima snaga koje podupiru tipove znanja i sam e u njim a
nalaze uporište« (1978a, str. 123). Foucaultova metoda
istraživanja »tipova znanja« jest analiza diskursa. Tom
metodom m oram o se ponajprije zabaviti je r proizlazi da
je ona mnogo više nego puko sredstvo za osvjetljavanje
značajne oblasti dispozitiva. Foucault nije razvio pojam
dispozitiva i potom postavio pitanje diskursa, nego ob­
ratno, postavio je pitanje diskursa, naišao na granice i
pokušao preći preko n jih uvođenjem pojm a dispozi.tiva.
I još više: analiza diskursa pokazat će se paradigmom
analize dispozitiva, tj. u obilju analize naći ćemo iste
»strukture«. U kratko, ključ za Foucaultovu koncepciju
vlasti je njegova koncepcija diskursa. Zatim , drugo, kon­
cepcija diskursa — i već stoga isto tako i koncepcija
vlasti — za Foucaulta je medij u kojem on obrađuje
N ietzscheovu problem atiku. Nietzsche je već bio osporio
razliku izm eđu strem ljenja ka spoznaji i strem ljenja ka
vlasti n a kojoj se nakon Platona tem eljila evropska kon­
cepcija »istine« (pa i F rancis Bacon, utoliko što za njega
znanje u tem eljuje moć, a ne dolazi prije nje). Foucault
razvija tu tem u tim e što povijest »volje za istinom« n a­
kon »velikog Platonovog povlačenja granice« između isti­
nitog i lažnog poima kao povijest diskursa. Sam pojam

45
diskursa u svom specifičnom obličju, koje m u daje Fo­
ucault, izgleda da polazi od N ietzscheove tem atike slu­
čaja. (»To m i je sam o tvoja čistota« — govori Z aratu-
stra, sasvim drugačije od K anta, »nebu iznad« sebe —
»što n e postoji nikakav vječni pauk razum a i njegove
mreže, što si m i ti plesni podij za božanske slučajeve,
što si mi ti božanski stol za božanske kocke i kockare!«
[Vid. o tom e Foucaultov napis o Niezscheu, 1978b, str.
83. i dalje.]) Dok se opći pojam diskursa kod semiolo-
gije možda može d efin irati s Laclauom kao naziv za
»svaki sistem odnosa izm eđu objekata koji svoje pojm o­
ve povezuje u sm isaone odnose (tj. k onstituira kontekst
ne-nužnih relacija)« (Laclau 1982, str. 12), za Foucaulta
je on specifični in stru m en t putem kojeg, mogli bismo
približno reći, tre b a pojm iti znanje n a razini njegovog
stvarnog postojanja, a ne m anje-više skrivenog smisla,
na razini njegove stv arn e slučajne raspodjele u vrem e­
nu, a ne u u n ap rijed pretpostavljenom kontinuitetu i,
konačno, izbjegavajući m itove o prijeklu i subjektivnoj
stvaralačkoj snazi. S trategija rje še n ja im a, m eđutim , još
specifičnije izvore: Foucaultov predm et su diskursi koji
se gru p iraju oko francuske revolucije.
U kojoj m jeri Foucaultova analiza diskursa nam eće
tem u vlasti? U dvostrukom pogledu, tako rekavši u jed­
noj »dobroj« i jednoj »zloćudnoj« perspektivi. S jedne
strane, budući da se bori protiv navedenih m itova, po­
kazuje se u neku ru k u kao metodološko anticipiranje
oslobođenja. Ddskurse, npr. diskurs m edicine nakon XVIII
stoljeća, tem atizira se u svom njihovom obilju; ne traži
se njihovu »logiku«, nego njihov »zakon rasipanja« (usp.
npr. 1981, str. 156. i dalje); njihovo jedinstvo n ije u is­
tosm jernom uključivanju elem enata diskursa, u igri iden­
tifikacije i isključivanja, nego u »koegzistenciji« različi­
toga (str. 170) — u jedinstvu »odozdo«, u ustrojstvu ko­
m une znanja. Diskurs je npr. »neka cjelina u kojoj ra ­
sipanje subjekta [koji u diskursu govori, autor] i njegov
diskontinuitet sa sam im sobom m ogu odlučivati« (str.
82); za njega je neka »grupa pojm ova koji su čak dispa­
ratni« specifična (str. 88), a n jena generacijska pravila
ipak tvore »potpuno opisdvi sistem « (str. 92) itd. S druge
strane, u onoj m jeri u kojoj pokušava dokazati te postu­
late jedinstva, Foucault sve više zapada u jednu »zlo­
ćudnu« perspektivu. To nim alo n e čudi je r stvarni dis­
kursi, koji su predm et njegove refleksije, predstavljaju
sve drugo nego diskurse oslobođene spontanosti. Problem
je u tome što n i najlješpe »rasipanje« ne usrećuje kada
je istovjetno s rastapanjem , razlaganjem , ako se ne po­

46
 kaže kako se njegovi elem enti okupljaju u serije, kako
stv araju besprisilno jedinstvo. Foucault bi u stvari mo­
rao praviti oštru razliku odgovarajući na dva pitanja:
prvo, koji oblik jedinstva diskursim a daje njihov realni
kontekst vlasti (npr. klinika) i, drugo, može li se na dis­
kursim a ujedno pokazati i jedan drugi oblik jedinstva
(»jedinstvo u rasipanju«) na način da se diskurse u cje­
lini poima kao »taloženje« suprotstavljenih tipova jedin­
stva? Ono što Foucault stvarno čini jeste slijedeće: on
razlikuje četiri s tru k tu rn e razine diskursa, naim e — gru­
bo pojednostavljeno — razinu objekata koji se pojavlju­
ju u diskursu, razinu mogućih načina subjektivnog izra­
žavanja, razinu (»pojmovnog«) prostora za diskursu im a­
nentne strategije spoznaje d, konačno, razinu »strateškog
izbora« koji će u njem u stvarno uslijediti. Proizlazi da
prve tr i razine prikazuju m ehanizam »rasipanja«, »dis­
perzije« — što su riječi koje Foucault neprestano ponav­
lja. Č etvrta razina pokazuje jedan sasvim drugi m eha­
nizam — rascjep. U datom tre n u tk u postoji ili »strateški
izbor« koji s diskurzivnog prostora spoznaje lišava druge
mogućeg izbora, ili očigledna borba izm eđu dva m eđu­
sobno isključujuća izbora koje se ipak može obrazlagati
»zakonima disperzije« diskursa (str. 96. i dalje). M eđu­
tim, četvrta razina je upravo neposredna razina egzisten­
cije diskursa (usp. paralelnost »strateškog izbora« i »me-
terijaln e egzistencije« iskaza, str. 153). Sto to znači za
pitanje jedinstva diskursa? Ne glasi li. vjerovatni odgovor
da diskurs u danom tre n u tk u postaje jedinstveno egzisti­
rajući diskurs upravo tim e što se u »strateškom izboru«
nam eće tem a identiteta i isključenja, dok bi, kad se to
ne bi dogodilo, »disperzija« elem enata diskursa bila o tp ri­
like toliko jedinstvena koliko i eksplozija rasprskavajuće
bombe— čija im anentna generacijska pravila nesum njivo
tvore »potpuno opisavi sistem «? Foucaultova tvrdnja da
je jedinstvo diskursa u zajedničkom djelovanju svih če-
triju razina diskursa, da se konstituira kako ’odozdo’ (s
im plicitnih razina rasipanja) tako i ’odozgo’ (s egzistira-
juće razine rascjepa) (str. 106. i dalje), ne osvrće se na
ovo p itanje budući da om ogućuje tum ačenje kako su r a ­
zine rasipanja »m aterijal«, a rascjep »princip oblika«
(ugnjetavanje se, naravno, neće odvijati u praznom pro­
storu). Okolnost d a se s vrem enom ujedinjujuće »stra­
teške izbore« diskursa može opet in terp retirati kao mo­
m ente koji podliježu zakonu rasipanja, isto tako ne p ru ­
ža nikakvu u tjeh u (a ta interpretacija, usput prim ijećeno,
izgleda m i čak dvojbenom : n a razini diskurzivne egzi­
stencije k o n tinuitet rascjepa vlasti u vrem enu im a začu­

47
đujuće velik dom et; misli se npr. n a upornost aristote-
lovskih d platonovskih paradigm i u predgaliiejskoj fizici).
U Foucaultovoj analizi diskursa nedostaje pitanje
da li bi neki diskurs, kad n e bi m orao b iti »strateški
izabran-«, ip ak bio sposoban da egzistira. U natoč tome,
analiza se nastavlja. M etodički postupak — koji polazi
od N ietzscheove problem atike slučaja — naim e poim ati
stan ja stvari prije svega kao rasu ta, um jesto već aprior­
nog pretp o stavljanja kontinuiteta, predstavlja, nezavisno
od p itan ja jedinstva, n apredak u dezideologiziranju. U
našem kontekstu, to om ogućuje da koncept rascjepa do­
nekle dehegelijaniziram o. Kod Hegela, koji gaji sve one
iluzije p rotiv kojih se F oucault bori, rascjepu prethodi
jedinstvo; ono je stupanj diferencije koji se razvija u
razilaženje. Foucault, naprotiv, izvodi rascjep iz disperzi­
je. Taj postupak sugerira zam isao da rascjep n ije razi­
laženje nego — udvajanje; d a n ije odstupanje od reda
nego — njegov elem entarni oblik. Idući korak bila bi
nužna pretpostavka da sve ono što se doim a kao prevla­
davanje rascjepa, bilo da je to država, pravo, psihički
identitet, logična konzistentnost, u samoj stvarnosti ne
može biti ništa drugo doli rascjep, možda sam o složenije
prirode. To bi možda moglo b iti netaono kada bi ti redovi
bili plod prorade i razrješenja problem atike rascjepa.
U svakom slučaju, preduhitrili je nisu.
Razm otrim o sam a teorijske ko nzekvencije o vlasti
koje sam Foucault izvodi iz svoje analize diskursa.
Nakon govora o »P oretku diskursa-« (1979), koji se
često apostrofiralo kao prom jenu njegove koncepcije, Fo­
ucault se više posvećuje pitan ju nediskurzivnih djelat­
nosti koje određuju diskurs i njim e su određene i koje
bi mogle prije svega rasv ijetliti posebno kontekst »stra­
teškog izbora-« za koji se već u prikazu analize diskursa
kaže da tu djelu ju institucije koje diskursu daju stabil­
nost i ponovljivost (str. 149. i dalje). Radilo se o prom je­
ni ili ne, tu je u svakom slučaju trebalo otkloniti jedan
ned o statak u istraživanju je r je ona če tv rta razina dis­
kursa bila jedina o kojoj je F oucault govorio samo po­
stu lati vno, dok su ostali dijelovi njegovog prikaza bili
odraz prethodne prorade m aterijala. U onoj m jeri u ko­
joj Foucault analizira i m aterijale za »strateški izbor-«
(Bentham ov panoptikum , seksualnost), njegova analiza
diskursa m ijenja se u »otvorenu« analizu vlasti. — Ali
otkud teoretičar kao što je F oucault crpe pretpostavke,
nove ili tradicionalne, o institucijam a i vlasti? (Usp. u
tom kontekstu kritiku Lecourta, 1975.) P roučava li poli­
tičku nau k u ? To očigledno dijelom čini, ali samo da bi

48
k ritizirao »juridičku koncepciju vlasti« (1977, str. 102) i
suprotstavio joj koncepciju koju se može sm atrati ‘p rim ­
jenom istog strukturnog jezgra koje već vodi analizu di­
skursa.
Pročitajm o još jednom uvodno citirane izvode Fou-
caulta o vlasti. Bez obzira radilo se o diskursim a ili dis-
pozitivima vlasti, uvijek nalazim o »dolje« silno m noštvo
elem enata, ovdje »iskaza«, tam o »odnosa snaga«, i »gore«
velike zaključke koji idu logikom rascjepa; u oba slu­
čaja zovu se »strategije«. Novi kontekst diskusije ipak
je uzrokovao da se stru k tu rn o utem eljena suprotnost iz­
m eđu logike rascjepa često i jasno ističe: je r u odnosu
n a već postojeće teorije sada izgleda kao da je to oso-
bitnost Foucaulta što on prati »m ikrofiziku« vlasti a ne
velike linije. A pitanje da li je razoreno jedinstvo spo­
sobno d a egzistira, sada se bar javlja u diskusijama,
m ada su Foucaultovi odgovori više neodređeni.
»P itate se«, kaže on studentim a, »da li jedno cijelo
društvo s tako razorenim i divergentnim i nediskurziv-
nim iskustvim a može živjeti. Ja, naprotiv, vjerujem da
upravo id eja ,zajedničkog d ru štv a’ spada u utopije ( . . . )
Treba se n ad a ti da više neće biti nečega što sliči zajed­
ničkom društvu« (1978b, str. 126). Sada se snage raza­
ran ja bore »prividno« [!] nepovezano: sistem, o kojem je
riječ, i vlast koja se u njem u izvršava, d aju borbi njeno
jedinstvo« (str. 125).
Ako n a polju vlasti n ije moguće ništa drugo nego
rato v ati protiv »sistema«, po m ogućnosti u »disperziv-
nim«, pokretnim form acijam a detalja (dakle, tako rekav­
ši pribjegavajući specifičnoj strateg iji Napoleona, čime
se zanosio već Nietzsche), onda je vlast neizbježna. To
u stv ari naglašava Foucault, a im a i drugih razloga.
Pod »vlašću« on uopće ne pozdrazum ijeva konstelaciju
rascjepa, nego kompleks detalja, ukupnost »odnosa sna­
ga« . . . Što je u stv ari »odnos snaga«? Budući da Fou­
cault govori i o »lokalnim konfrontacijam a« (vidi gore),
to je zacijelo odnos u kojem se snage m eđusobno odbija­
ju, dakle, prevedeno u moje pojmove, to je odnos ras­
cjepa. Ali takav u kojem se »snage« cijepaju. Kad na
taj način pristajem o na jedan teorijski osnovni pojam
koji označava i rascjep i »snagu«, m oram o zacijelo p ri­
hv atiti da rascjep presta je te k tam o gdje prestaje snaga,
tj. u sm rti. V jerovatno samo pojm ovna kontam inacija
— 'koja ničim nije utem eljena — objašnjava Foucaultovu
tajanstvenu napom enu da je vlast »produktivna« (1978a,
str. 35). R ippel/M iinkel prim jećuju d a se s njom Fou­
cault »još više priključuje N ietzscheu« (1982, str. 21). U
4 Marksizam u svetu 4g
stvari, izgleda tako kao da F oucault ra d i s pojm om snage
koju je Deleuze 1962. eksplicirao u svojoj značajnoj knji­
zi N ietzsche i filozofija: »Svaka snaga je prisvajanje,
svladavanje, iskorištavanje nekog kvantum a realiteta«
(Deleuze 1976, str. 7), dakle, eo ipso fenom en vlasti. De­
leuze pokušava istodobno pokazati da se vlast, koju Nie­
tzsche veliča, može poim ati kao fenom en »diferencije«
um jesto 'kao fenom en rascjepa (str. 10. i dalje), ali taj
pokušaj ostaje jalov (vid. o tom e i Descombes 1981, str.
184. i dalje) i tako n a koncu ip a k stižem o do H egela čija
form ulacija »produktivnosti vlasti« ostaje n ajjasn ija —
živo je samo ono što je p ro tu rje č n o . . .
U kontam inaciju se nećem o upuštati, no nam eće se
jedno drugo zapažanje: »M ikrofiziku« i »m akrofiziku«
vlasti može se specificirati n a osnovu istog svojstva; po­
stoje »globalna razdvajanja« i »lokalne konfrontacije«;
dakle, postoje svuda rascjepi: iznova se susrećem o s kon­
stelacijom rascjepa kao stvarnim predm etom teorije vla­
sti.
Tu se nam eće p itan je povezanosti oblika Foucaultove
teo rije i sadržaja njegovih zaključaka. U sporedba s ob­
likom teo rije i zaključcim a M arxa baca više svjetla iako
je predm et tih teorija različit. Dok F oucault strik tn o iz­
bjegava da svoje misli izlaže tako da n a početku bude
jednostavni model, kojeg potom postepeno čini sve slo­
ženijim, sve dok na k raju čitalac n e b ude u stan ju da
sagleda kom pleksnu s tru k tu ru »rasipanja« — a ja tv r ­
dim da bi ih se bez daljnjega moglo tako izložiti da se
na početku nalaze upravo osnovi rascjepa, M arxova m e­
toda, koja je n a taj način razrađena, proizlazi upravo iz
kritike jednog oblika te o rije koji stv ari uzim a onako
kompleksno kako se one pokazuju. Jer, što su konzekven-
cije tog oblika teorije, upotrijebljenog nipr. rad i tum ače­
n ja kapitalističkog robnog društva? Možemo zam isliti kak­
vu bi politiku M arx predložio da je to društvo poimao i
izlagao izravno kao »disperziju odnosa vrijednosti«. Te­
ško da bi uputio n a uklanjanje kapitalističkog zakona
vrijednosti, baš kao što n i F oucault n e upućuje na ukla­
n ja n je vlasti: naim e, ne bi mogao izolirati specifični
predm et tog zakona i suditi o njegovoj historijskoj rela­
tivnosti, baš kao što n i u Foucaultovom pristupu n ije m o­
guće pitan je koji kontekst pretpostavlja stru k tu ra ras­
cjepa vlasti i d a li je historijski uvjetovan ili ne. M arx
bi prije, kao njegovi socijalističko-rikardovskd protivnici
a la Proudhon, protiv kojih je napisan K apital, težio
n e-kapitalističkom kodiranju odnosa v rije d n o s ti. . .

50
 Od slijedećih Foucaultovih misli ne odstupam . Prvo,
od već spom enute da rascjep nije »-razilaženje« nego ele­
m entarna stru k tu ra reda. Drugo, da egzistira u polju
razorenih detalja čije relacije i svojstva odlučuju o oso-
benosti strategija (koje p ak o njim a povratno odlučuju)
koje ih o b jedinjuju; u svakom slučaju, ne sm ijem o se
ograničiti, na globalno posm atranje vlasti.
R aspravu o dosadašnjoj m arksističkoj adaptaciji Fo-
ucaultove analize m oram odložiti za kasnije. Ovdje samo
toliko: 1. Laclauovo pitanje »-kakav posebni sistem stavo­
va ( . . . ) koji tvore (m oraju tvoriti) sadržaje nekog di­
skursa kako bi. nastala sm isaona diferencija koju ozna­
čavamo pojm om antagonizm a« (1981, str. 177), vodi pre-
ciziranju mog pojm a rascjepa: «D iskurzivna konstruk­
cija antagonizm a pretpostavlja konstrukciju niza ekvi­
valencija putem kojih se dezartikulira vladajuća vlast i
njen i različiti m om enti koji — kao objekti diskursa —
sada p red stavljaju m om ent negacije« (str. 180). »S druge
stran e i pozitivni pol, osporena zajednica, također se po­
činje organizirati kao skup pozitivnih ekvivalencija« (str.
182). Dok je rascjep, kao što rekosmo, elem entarni p rin­
cip reda, ovdje vidimo posljedicu ili »nutrinu« tog r e ­
da: niveliran je, homogeniziranje (razlike i koegzsistencije
reducira se na »ekvivalenciju«). Laclau se potom bavi
taloženjem i prikrivanjem antagonizm a (to ću u nastav­
ku i ja činiti na drugi način) i traži puteve d a bi ga
oslobodio; veliča ga nazivajući ga »populističkim prolo­
mom« (str. 182) (što ja, kao što će se vidjeti, nipošto ne
činim). 2. Izgleda m i da su Pecheux i Poulantzas u svo­
joj tren u tn o j orijentaciji n a »m ikrofizikalnu«, odnosno
»makrofizikalnu« stran u vlasti otišli suviše daleko, da
su izgubili iz vida pitanje uzajam ne uvjetovanosti obiju
razina. — Tako neuhvatljiv, kakvim ga prikazuje Pe­
cheux, politički diskurs razvijenog kapitalizm a ipak mo­
žda još nije, tako »dez-orijentiran», bez prethodno u tv r­
đenih granica, neprestano pom jerajući tačke potčinja-
vanja i o tp o r a . . . (1983, str. 385). »Ne postoji ,igra svih
igara’« (Isto). Zar ne postoji povezivanje tačaka vlasti u
velike strategije? — K od Poulantzasa, naprotiv, izgleda
mi da on još uvijek potcjenjuje prisustvo tih tačaka u
strategijam a. To počinje s izborom predm eta istraživa­
nja: u središtu Poulantzasovog interesa nalazi se homo-
genizirajuće pravo — rascjep p artije navodno postaje sve
b ez n ačajn iji. .. (usp. Poulantzas 1978).

51
1. 2. S tru ktu re vlasti

1. 2. 1. V last a sam oodržanje

Tu se za obilježavanje jednog trenutka

priprema razlog suprotnosti, mukotrpno,
da bismo ga vidjeli; jer, s nama su vrlo
jasni.
R ilke

Kod Engelsa se društvo bori »sa sam im sobom«, W e­

b er tem atizira borbu »u jednom socijalnom odnosu«,
Foucaultov »strateški izbor« je st ta k av koji je u n u ta r
diskursa, k asnije dispozitiva. Mi smo borbu reducirali na
jednostavnu stru k tu ru onoga »nasuprot«. Ali n e dovodi
svaka suprotnost do borbe. Da bismo objasnili što je
rascjep, treba nam također jednostavni pojam m jesta
borbe; pojam sam oodržanja.
U kojim se najjednostavnijim kontekstim a može ra ­
zumno govoriti o v la sti i sam oodržanju? U Engelsovoj
definiciji države spom enuti kontekst klasa bio bi sigurno
suviše paušalan; i izm eđu individua iste klase postoje
odnosi vlasti. W eberov »socijalni odnos« izgleda priklad­
nijim . Iz daljnjeg razvoja njegovog koncepta vlasti kod
D eutscha i B achracha/B aratza valjalo bi svakako zaklju­
čiti da se socijalni odnos prem ješta u individuum ; ovaj,
m eđutim , u svakom slučaju ostaje pretpostavljen kao
»socijalni«. »Vlast« ili »volju za vlast« ne trebam o uzi­
m ati kao biološko stanje.
To je nerazum no već zbog toga je r bi se inače, što
se lako može pokazati, vlast i silu m oralo poistovjetiti,
a to n e bi nikam o vodilo. Mnoga otkrića o prirodi vlasti
— od Mao Tse Tunga do Eliasa C anettija — dostižu svoj
v rhunac u spoznaji da vlast »potječe« iz sile i d a je sila
»prisutna« u vlasti, ali tim e n e kažu što je ona sama. To
se svodi n a to d a se n a silu jedino upozorava (ili ap e­
lira), možda zato što vlast slovi kao bezopasno »činje­
nje«. P ri tom bi sila bila upravo ono p rotiv čega ništa
ne govori k ada sa vlašću — u sm islu rascjepa — ne bi
bila povezana. U pravo to pokazuje »čista sila« životinja.
Biološka sila je uvijek nužna obrana, protiv koje ništa
ne govori. N ijedna životinja, koja se bori protiv druge
životinje, n e griješi u jednoj stvari, naim e, da je druga
životinja izvor stvarne opasnosti za realizaciju vlastitih
nagonskih m ehanizam a, izvor kojeg objektivno, ukoliko
je to uopće moguće, treba ukloniti jedino prim jenom
sile.

52
 Pod »nužnom obranom « shvaćam svako postupanje
koje o tklanja n ek i nedostatak u potrebam a, u krajnjoj lini­
ji sm rt, putem koji je stečen filogenetski bez alternative;
dakle, ne samo otpor gazele lavovima, nego i napad lavova
na gazelu. K ada se tokom evolucije radi otklanjanja nedos­
tatak a u potrebam a azdiferenci/raju duže priprem ne aktiv­
nosti, n a koncu čak životinjska »mladež«, koja uvježbava
povezivanje takvih aktivnosti, kad npr. m lade mačke idu
»iz igre« u lov na miševe, čak i kad nisu gladne, onda i
to služi »nužnoj obrani«. U ljudskoj povijesti predostrož-
nost ide još dalje; proizvodi se (tako koncepcija Holz-
kam p-Osterkam pa, usp. 1975). Dakle, na nasljeđe »svire­
pih mačaka« ne mogu se pozivati m učitelji, nego proiz­
vođači.
Sila iz nužne obrane postoji, naravno, i u ljudskoj
povijesti. Ali, kao što znamo, postoji i d ruga sila radi
čijeg je tum ačenja Nietzsche u svojoj kritici m orala ne­
osnovano postulirao biološko uživanje u svireposti. Tek
s to m silom nam eće se problem vlasti. Sto se u njoj
p ridružuje biološkom zadovoljavanju potreba?
»F rustracija dovodi do agresije«, slušamo kako go­
vori psihologija koja svoje generalizacije s osobitom na-
klonošću crpe iz eksperim enata sa životinjam a. Pošto ta
metoda stavlja životinje u situacije koje u stv ari mogu
zadesiti samo ljude, n je n i rezultati m ogu dati objašnje­
n ja — ne o životinjam a, već o ljudim a. U jednom od
tih pokusa n ajp rije je jedan a potom su d va štakora izlože­
na izvoru opasnosti koji ne spada u prirodni ibiotop te živo­
tinje, pa za nj priroda stoga nije n i izgradila specifične
obram bene m ehanizm e: Muči ih se stru jn im udarim a i
oni n e mogu umaći. Š takor koji je tom e sam izložen,
zapada u neku vrstu ludila. Dva štakora, koji su zajedno,
napadaju jedan drugoga i. mogu u istoj m jeri stabilizi­
ra ti svoje u n u ta rn je stanje. V jerujem da to pokazuje
osnovnu situaciju vlasti. Prvo, izvor opasnosti ne može
se identificirati, bez obzira iz kojih razloga; stoga se, s
jedne strane, izvor opasnosti može nesm etano razvijati i
eventualno me uništiti i, s druge strane, postajem voljno
i djelatno nesposoban i postoji opasnost da se »rastro-
jim« a da pri tom djelovanje izvora opasnosti (koji je
objektivno možda te k neznatno opasan) više uopće nije
potrebno. (Samo je drugi problem specifičan za vlast
jer prvi može nastupiti kao naličje nužne obrane i. u
situacijam a čiste sile.) Drugo, na tu osnovnu situaciju
logika vlasti reagira tako što pom jera izvor opasnosti:
nespoznatu opasnost zam jenjuje izm išljeni neprijatelj.
Time što sam stvorio poziciju neprijatelja, mogu se odu­

53
p rijeti vrtlogu sam orastrojstva (iako se možda usprkos
tom e n e m ogu sačuvati od vanjskog uništenja), tj. sa­
mog sam sebe identificirao. Treće, nem oguće je stvoriti
tu poziciju n eprijatelja, koji se razlikuje od stvarnog iz­
vora opasnosti, a ne postati pri tom n ep rijatelj samom
sebi — sam oidentifikacija je samorascjep. J e r ja trebam
tog n ep rijatelja (kao intim nu viziju mog ugrožavanja), on
je m oja brana od difuznog vrtloga. Ako je srušim , bit
ću opet isto onako nezaštićen kao prije. A ipak m oram
baš to učiniti. Sa u n u tra šn jim n ep rijatelje m mogao bih
sklopiti m ir samo kad bih znao u čemu je stv arn a opas­
nost, kad bih b ar za n ju znao.
Da bismo sasvim razum jeli ovu misao, pretpostavi­
mo da je neki neuhvatljivi izvor opasnosti takvog svojstva
da samo štakora A izlaže opasnosti ludila, dok štakor B
ostaje na nj im un. U tom slučaju A će nap asti B-a, dok
se B sam od sebe ne b i borio ali se m ora braniti. Budući
da opasnost za B-a n ije neki n euhvatljivi izvor nego je
to A, d a li se B zbog situacije borbe uopće cijepa? Da,
čak više nego A; je r za B-a je A postao n euhvatljivi
izvor; B je odjednom žigosan kao n ep rijatelj i ne zna
zbog čega; nem a čak ni A-ov bol kao izvor poticaja,
stoga se koleba izm eđu toga da se bori i ne bori dok je
A odlučan da se bori. N adalje, može li se u slučaju B-o-
vog rascjepa uopće govoriti o nekom pom jeranju opas­
nosti? Bez svake sum nje, je r u krajnjoj lin iji B-a ne
ugrožava A, nego A-ov poticaj, tako da bi za B-a di­
rek tn i p u t da skrši A -ovu vlast bio u u k lanjanju tog
izvora opasnosti (radi u k la n jan ja A-ove sile možda ima
drugih d irektnih puteva). Ovaj slučaj pokazuje, m eđutim ,
da se čak i onom, koji bi im ao sposobnost da izravno
prilazi opasnosti (u čemu bi možda bio njegov »im uni­
tet«), može nam etnuti to pom jeranje borbe.
N ije teško raza b rati zašto su takve situacije za ljude
općenite, dok za životinje, unatoč pokusu, m ogu biti za­
nem arene. Kad su životinje stalno izložene opasnostim a
koje su isto tako nepodobne da ih se identificira koliko
i neizbježne, tada se, općenito govoreći, pokreću zakoni
evolucije: Jedna vrsta propada, druga stupa možda na
njeno mjesto, potječući od onih 'koji su im ali najveću
moć prilagođavanja. Neku danu vrstu m ora se i može
d efinirati upravo apstrahirajući takve opasnosti. O brnuto
je kod čovjeka, čiji se »biotop« stalno m ijenja zato što
on proizvodi. Već Zbog toga što je odnos proizvoda i
sirovine tako teško shvatiti, o čemu svjedoče već m agija
i sada ekološka debata, svakodnevnica čovjeka jest da
se stalno dešava nešto neočekivano. Razvoj proizvodnih

54
snaga već je odavno pretekao ljudska biološka čula. Ali
kada se situacije, koje se možda mogu pojm iti samo
snagom apstrakcije, pokušava reproducirati u čulnoj spo­
znaji, nem inovno se ja v lja ju rascijepljene slike. (Ovo m i
izgleda suštinom Holzkampove teorije opažanja, usp.
1973.) Kolodvor, telefon i drugi plodovi industrijaliza­
cije potiču očevice njihove pojave, npr. B audelairea i
Prousta, da posegnu za n ajstarijim mitovim a; a što je
m it stariji, tim su nedvosm islenije im plikacije n ep rija­
teljstv a i svireposti. Usprkos svemu, zbog neprisnosti
koju su sam i skrivili, ljudi, bar za sada, evoluciono ne
propadaju.
Opća definicija vlasti mogla bi glasiti: V last je stru ­
k tura posebne vrste borbi, naim e takvih u kojim a ne-
razrješiva nerazgovjetnost opasnosti borcima nam eće
problem identiteta; ona je ono što borci u takvoj
situaciji im pliciraju svojim djelovanjem , naim e rascjep
prem a van i prem a u n u tra (izm išljavanje n ep rijatelja
i/ili samo identifikacija kao neprijatelj evog neprijatelja).
Ova dvostruka stru k tu ra , kao što smo ran ije dokazali,
n ije nikakvo »-razdvajanje«, nego prva, elem entarna stru ­
k tu ra red a koja, sve dok je stv arn i izvor opasnosti ne­
dostupan — ili također: sve dok općenito ne zavlada
raspoloženje da tre b a »-računati s nepoznatim «, a k tom e
i sposobnost da se u slučaju nužde p atn ji kaže »da« —
im a samo altern ativ u ludila. P ri čemu je jedna stvar
ja sn a > možda m oje u n u ta rn je stan je m ogu stabilizirati
putem izm išljan ja neprijatelja, ali vanjsko ugrožavanje
tim e je još poraslo; dok se branim od intim nog n ep rija­
telja anonim na opasnost djeluje i dalje; vodim, ne zna­
jući to, r a t n a dvije fronte.

1. 2. 2. Vlast, moćnije, najm oćnije

K ada se dvojica bore i u igri nije (samo) sila —

uzeta za sebe, vanjsko oštećenje tijela o čijoj sposobno­
sti odlučuju fizička snaga organa i m ehanička »produ­
ženih organa« — nego (i) vlast, onda se, prem a definiciji,
susrećemo sa u sebi rascijepljenim borcima. Koji od njih
jest ili koji će postati onaj m oćniji? S pozicije D eutscha i
B achracha/B aratza, ali u mnogo općenitijem smislu,
pretpostavljam da je to onaj m anje rascijepljeni, tj. onaj
čije su n am jere spram danog predm eta borbe m anje
proturječne, bez obzira iz kojih razloga. (O tom e što se
u jednom takvom slučaju zove »proturječnim «, odlučuje
diskurs boraca; diskurs u Foucaultovom smislu, koji uop­

55
 će može egzistirati samo tako d a se u njem u »strateški
izbori.« uzajam no isključuju.) Predstavim o sebi legendu o
Solomonovom sudu (1. K raljevi 3, 16—28), bez Solomo-
na, ali s m ačevim a u rukam a prave d lažne m ajke. Sada
se više ne rad i o pitanju zašto se obe bore za dijete
nego o p itan ju zašto bi pobijedila lažna m ajka, inače
ženski Don Juan, koja p ristaje n a sm rt djeteta. Ona je
m anje rascijepljena od prave: njoj je stalo do d jeteta
samo kao do vlasništva, a prava m ajk a želi osim toga
da d ijete živi. Tko je u stan ju d a uzajam no izigra ove
nam jere i p ri tom se sam n e ra stije p i — i tu priča do­
biva veliku dubinu: da je u danom slučaju Solom on
udario, da li bi u nj im ali povjerenja? — taj je pobjed­
nik. Hegelova priča o »gospodaru i sluzi« slično je saz­
dana. P rvi samo želi da bude sam ostalan. D rugi osim
toga i da živi. Budući d a se tu ne upliće nikakav »Solo­
mon«, gospodar doduše može n a jp rije provesti svoju vo­
lju protiv otpora, ali odm ah zatim odnos rascjepa se
preokreće. Gospodar želi uživati i stoga treb a kako ob­
je k t pohlepe, tako i slugu koji ga p riprem a; a sluga sa
svoje stran e gospodara ne treba.
P ri svem u tom e m oram o stalno p aziti n a razliku
između v lasti i sile. Hegelov model pretpostavlja nasilnu
borbu, u kojoj o pobjedi odlučuje nešto drugo nego sila.
To drugo nazivam vlašću. Tim e se im plicitno pretpostav­
lja nasilnu borbu s jednakim sredstvim a sile. Ako za­
mislimo da borac, koji samo želi da bude samostalan,
stoji tu golih ruku, dok je drugi, doduše, kolebljiv ali
im a pušku — tad a je teško predskazati pobjedu. Ako su
obojica jednako odlučni ili neodlučni, pobijedit će, n a ­
ravno, onaj naoružani.
W eberova definicija onoga biti m oćniji govorila je
o provođenju vlastite volje, pa i protiv otpora, »bez ob­
zira na čemu ta šansa počiva«. Ali jedno važi za sve te
»bez obzira« — slučajeve, naim e da je onaj nem oćniji
rastijep ljen iji od onog moćnijeg; stoga to spada u defi­
niciju. Čak onaj čija je vlast posredno u posjedovanju
puške, nadvladava njom e neposredno samo zato što onog
nemoćnog cijepa n a liniji »pare ili život« (ako se um je­
sto toga radi o posjedovanju sredstava za proizvodnju,
to glasi »radnu snagu ili život«.) To je strategija rascjepa
koja (u oba slučaja) ne funkcionira uvijek zato je r ne
čuvaju svi napadnuti svoj život po svaku cijenu i zato
je r svaki napadač n ije im un n a iskoristivi sam orascjep
samo zbog toga što posjeduje »oružje«. (Važno učenje za
revolucije.)

56
 Iz ovih razm išljanja proizlazi da netko može »biti
moćniji« (ili nem oćniji) ne prim jećujući to uopće. J er
radi toga što je netko u odnosu na dani objekt m anje
rascijepljen nego netko drugi, uopće ne treba diskurzivi-
rati taj o b jekt kao objekt borbe — a pogotovo ne stv ar­
no »oružje«. Ta'kav objekt netko može uvijek »uzeti«,
dok drugi »oko njega kruže« i stalno ga izbjegavaju. Ta­
ko je izvjesna vrsta »proleterskih intelektualaca« rascije-
pljena u pogledu znanja zato što ne mogu ukloniti i ne
žele zaoštriti »diobu na fizički i um ni rad«. To im a za
posljedicu da velike dijelove znanja bez borbe prepuštaju
svojim protivnicim a, ne usvajaju ga, ne prim jenjuju.
S tv arn a borba pri svem u tom e uopće se ne odvija, ali
posljedice su silne. Ili: mnogi am erički m uškarci pretpo­
stav ljaju tip M arilyn Monroe, dok am eričke žene vjero-
vatno p retpostavljaju m uškarce koji njih pretpostavlja­
ju. »Zbog toga« neki m uškarci im aju m erak na neke že­
ne sa silikonskim um ecim a u p rs im a . . . Cak i ako u
snu ne žele tjelesno sakaćenje žena i ako ih čak ni ne
prim jećuju, činjenica je da su u pogledu fizičkog izgle­
da m anje nego žene rascijepljeni u bivstvo van je i bivstvo-
vanje za druge. Oni, dakle, jesu u položaju onog moćnijeg
i zbog toga profitiraju. Možda se granica odgovornosti
kreće duž p itan ja da li se svjesno ili nesvjesno profitira.
U ig ri vlasti sudjeluju, m eđutim , oba slučaja.
Od n jih treba razlikovati treći slučaj kada se, da bi
se pobijedilo, ,■i zaziva rascjep. Tako između nam jere »ima­
ti svoje dijete« i nam jere «im ati ga živog« nem a po sebi
proturječja, gotovo n i razlike; a kada se ta m ajušna di­
ferencija razvija u suprotnost, to nije snagom Hegelove
dijalektike bića, nego zato što je proizvodi Solomonov
mač. Tako bi Solomon, koji. po svemu sudeći ne pati
tako mnogo zbog moguće sm rti djeteta, bio moćniji od
m ajke čak i onda kada inače, kao vladar, ne bi bio onaj
najm oćniji.
Pređim o sada na pitanje vladavine i onoga biti-naj-
-m oćniji. S tru k tu ra Solomonove odluke, koju smo do
sada apstrahirali, ili bolje rečeno, način njenog ostvare­
n ja je egzemplaran. K arakterizira ga oštra prekretnica:
u početku se kralj priprem a da dijete rasiječe. To bi mo­
gla učiniti i lažna m ajka kad ne bi bilo legitimnog mo­
nopola sile države. Tada bi ona bila ona m oćnija. Ali
kralj potom povlači mač; njegova se uloga odvaja od
uloge lažne m ajke; na kraju tog svirepog puta nalazi se,
iznenađujuće, dobro. Solomon dem onstrira dvije spo­
sobnosti koje vjerovatno obije kvalificiraju za vladanje:
sposobnost da izazove rascjep (ne cijepajući pri tom sa­

57
mog sebe) i sposobnost da istovrem eno bude n a obije
stran e jednog borbenog fronta; da s lažnom m ajkom su­
d jeluje u p riprem anju ubojstva, s pravom m ajkom da
dijeli ljubav prem a djetetu; da jednu raskrinka, drugu
prestraši. Divide et im pera.
K onstelaciju, koja se ovdje pokazuje, nazivam ras­
cjepom drugog stupnja ili stru ktu ro m pom jeranja vlasti.
Moglo bi se govoriti i o »stru k tu ri biti-naj -^moćnij i«.
U svakom slučaju svjesno n e govorim o s tru k tu ri vlada­
vine i to upravo zato što slijedim W eberovu definiciju
vladavine. Ako vladavina znači šansu steći pokoravanje
nekoj naredbi, onda vladavina i biti-naj-m oćniji nipošto
nisu isto. Steći pokoravanje mogao bi i netko tko n iti
cijepa n iti zatiče rascjep. O brnuto, onaj tko je »najm oć­
niji« tim e je doduše često najviše osposobljen da vlada.
Ali ne uvijek: može se desiti d a za vladanje n ije »spo­
soban« je r im a nešto važnije da r a d i . . . Ili d a hi njegov
pokušaj da vlada doveo u p itan je njegovu v la s t. . . Da
se zadovoljava tim e da cijepa i uzajam no izigrava, dok
jedan d rugi pored njega stiče pokornost m ada istodobno
nije najm oćniji: zato što su njegove naredbe rascijeplje-
n e . . . (slučaj klase kapitalista).
Posm atrano čisto form alno, ta konstelacija ne posto­
ji ni u čem drugom nego u taloženju dvaju rascjepa.
D vijem a zaraćenim p artija m a pristupa treća (pri tom ne
igra nikakvu ulogu da li se form ira od n jih sam ih ali do­
lazi izvana) koja se bori protiv borbe i p ri tom rascjep
još jednom cijepa (koji je, kao što smo rekli, po m oguć­
nosti sam a izazvala; no može ga i zateći). Cim, dakle,
jedna »partija« ne cijepa jednu nego dvije druge, koje
se istodobno i m eđusobno cijepaju, i p ri tom ostaje kon-
zistentna »partija«, predleži »rascjep drugog stupnja«.
Engelsova teorija države ovu misao najjednostavnije
zorno predočava. Klase se bore oružjem i postoji opas­
nost da će uništiti društvo. Tada se form ira jedna p ar­
tija koja, s ciljem ili izgovorom da želi sačuvati jedin­
stvo društva, oduzim a oružje od oba tabora, dakle, osu-
jećuje njihovu borbu na liniji; cijepa uništavalačka sred­
stva versus neuništavalačkih; čime borba, naravno, ne
p restaje ni n a prvoj n iti na drugoj razini rascjepa. P u ­
tem ovog »prim jera« državu se s Engelsom generalno
može poimati kao takvo zbivanje kada se n a rascjep dru­
štva u neprijateljske tabore reag ira rascjepom tog
rascicna. naim e otcjeplieniem onih elem enata sukoba
koji bi, da im je ostavljeno n a volju, mogli dovesti do
potpunog raspada, tj. do sam ouništenja društva. D rugim
riječim a, tu protivništvo p artija biva prikriveno protiv-

58
ništvom između oblasti reda — p ri čemu uvijek valja
isticati da se rad i o određenom redu, redu rascjepa —
i oblasti nereda koja usprkos tome neizbježno postoji,
m ada ograničena, ali ograničavajući ujedno i sam a ob­
last reda. (Usp. Jag er 1983, str. 134. i dalje.) Uostalom,
to je zbivanje koje se svakodnevno reproducira; sjetim o
se samo rascjepničke uloge sudske presude u borbi protiv
poletne piste Zapad.
O pitan ju države ne može se i ne treba dalje disku­
tirati na ovdje izabranoj form alnoj, apstraktnoj razini.
Samo ra d i razjašn jen ja pojm ova valja još dopuniti: Iako
bi možda im alo sm isla poim ati državu zajedno s Maxom
Weberom kao odnos vladavine (1956, str. 1043) — dok
je Engels, što sada možemo reći, određuje samo kao od­
nos vlasti — njen je značaj za političke borbe ipak prije
u tome što je ona odnos vlasti, tačnije: »integracija od­
nosa vlasti«. Ali u tom pogledu nećemo stići daleko ako
je definiram o redukcionistički putem njenog specifičnog
sredstva fizičkog nasilja, kao da se radi o tom e da se u
borbam a znade da je doista država ta kojoj smo potči-
njeni iz nedokučivih razloga. Antonio Gramsci je taj koji
je pokazao da država, pošto je iscrpla svoja sredstva
sile, još nipošto nije poražena. S druge strane, definicija
putem odnosa vlasti možda je suviše m aglovita: »odnose
b iti-naj-m oćniji« trebalo bi posm atrati specifičnije. A
definicija da je država u m edij vladavine prevedena in­
tegracija svih odnosa biti-naj-m oćniji (tj. svih u d ru ­
štvu rasu tih tačaka koje se stru k tu rira ju s rascjepom d ru ­
gog stupnja), bila bi također suviše općenita već zato što
zapostavlja pitanje kapitala. Ipak, dalje bi nas moglo
odvesti pitanje koji je kriterij jedinstva rasipanja onog
među sekundarnim rascjepim a koji je historijski odre­
đenu državu preveo u m edij vladavine. Svi ostali sekun­
darni rascjepi bili bi ili potencijalna uporišta te države
u društvu, ili, uporišta strategije alternativne države.
Kada bi istodobno postojala neka apsolutno nedržavna
strategija, ona bi se m orala oslanjati na nešto drugo a
ne n a sekundarne rascjepe.
Radi daljnjeg pojašnjenja, »rascjep drugog stupnja«
povezali smo s pojm ovima vertikalnosti, centralnosti,
pom jeranja i reda.
Među najinteresantnije oblasti prim jene pojm a »ras­
cjep drugog stupnja« spada stvarno država. Država, kao
i druge ideološke sile, izgleda u uobičajenoj predstavi
topološki kao »gore«, tako da P rojekt teorije ideologije
definira ideologiju upravo kao »podruštvljenje odozgo«
(PIT2 1982, str, 181). Ali izraz »gore« n ije samo čisto

59
m etaforički — vladine klupe već odavno nisu tako uz­
višene kao npr. restoran n a F un k tu rm u — već bi, šta-
više, treb alo istražiti kako uopće dolazi do te m etafore.
Zato što su sinovi m anji od očeva? Zato što oni niskog
položaja pred gospodom o baraju pogled? Ili zato što
državu, idealistički brkajući geom etriju i stvarnost, po­
im am o kao aksiom koji im a još samo izvode izvan sebe,
ispod sebe, kao v rh piram ide? U svakom slučaju, ta m e­
tafo ra pokazuje možda priviđenja sudionika igre vlasti,
ali n e n jen u s tru k tu ru (vid. tako đer H olzkamp 1983).
Stvarno je opravdani je o crtati državu kao centar.
Oni koji se bore protiv borbe postavljaju se u svakom
pogledu »-između-« boraca, tako kao što prerušeni Sieg­
fried stavlja svoj sveti pocinčani m ač izm eđu sebe i B ru-
nhilde; i kada država s tru k tu rira čitav prostor takvih
borba, onda to čini tim e što štiti sve linije fronte borbi
kako bi mogla reći svoju u v ijek jednostavnu riječ po­
m irenja; u tom e se sastoji n je n a »-integracija odnosa vla­
sti«. (Sastoji se, drugim riječim a, u rascjepu p artije i
njegovom »ublaživanju«). M eđutim , i u takovom načinu
gledanja oma nešto netačno zato je r nije n ajp rije centri­
ran rascjep drugog nego već rascjep prvog stupnja, samo
što je tu centar tako rekavši prazan: to je praznina bor­
bene fronte koju neprestano zauzim aju obije zaraćene
strane. Za rascjep drugog stupnja specifično je samo to
da centar kao takav postaje m anifestan.
Ako se odnose vlasti može putem centralnosti oka­
rak terizirati isto tako općenito kao putem rascjepa, nije
li onda pogrešno definirati vlast samo putem rascjepa?
N ije: pojam rascjepa je tem eljniji je r samo on omogu­
ćuje da se suoči razlika izm eđu »latentne« i »m anifest­
ne« centralnosti, dok obratno, pojam centralnosti ne vodi
pojm u rascjepa niti razlikovanju dvaju stupnjeva ras­
cjepa.
I pom jeranje je obilježje rascjepa i prvog i drugog
stu p n ja koje postaje m anifestno tek kod ovog posljed­
njeg. »Od samog početka« borbe, koje poimamo kao bor­
be za »vlast«, nisu up rav ljen e protiv stvarnog izvora
opasnosti. Ali kod rascjepa drugog stu p n ja n e pom jera
se samo stv arn i izvor opasnosti nego i znani objekt bor­
be i sam o se stoga javlja pom jeranje boraca. (Što ne
znači da »smisao« toga m ora biti shvaćen). U načelu,
pom jeranje može poprim iti tri oblika: 1. Borite se za ne­
što drugo! (Npr. ne za sadržaj odluka o investicijam a,
nego za p itanja raspodjele koja iz n jih proizlaze; ne za
nastanjivanje praznih stavova, nego za kodiranje ju ri-
stičkih simbola u kojim a se oni pojavljuju; ne za pitanje

60
stacdoniranja raketa, protiv čega je u SR Njemačkoj ve­
ćina, nego za p artijsk e povlastice i kandidate za kance­
lara.) 2. Borite se krišom ! (Slučaj mladog S partanca koji
svog n eprijatelja, vuka, skriva pod ruho zato što zakon
ne dopušta druženje s vukovim a; ali iborba se nastavlja
pod r u h o m .. . ) 3. Borite se kasnije! (N apuštanje 'kuća
da, ali »ne u sadašnjem trenutku«! Ponovni prijedlog
odluke o B rokdorfu za deset godina! O dluka o stacioni­
ran ju rak eta te k n a idućem partijskom kongresu! Staci-
oniranje rak eta tre b a n ajp rije odgoditi!)
Takva pom jeranja možda ne trp e svi pasivno, ali ako
samo neki dopuste da ih se »pomjeri« — rascijepljeni su
6Vi.
Napokon, rascjep drugog stu p n ja čini m anifestnim
učinak rascjepa u pogledu reda, učinak koji već po sebi
pripada rascjepu prvog stupnja. Potiskivanje borbe koje
ju prigušuje po m ogućnosti do nevidljivosti; centar kao
orijentaciona tačka, bilo u prostoru, bilo u vrem enu
(»početak« je vrem enski centar n a koji se veže svako
drugo vrijem e; K laus H einrich je upozorio da je u n a j­
starijim evropskim jezicim a za početak i vladavinu po­
stojala sam o jedna riječ [1981, str. 39]); — to shvaćam o
kao red. N aprotiv, rascjep (prvog stupnja) obično se po­
im a kao nered. Samo u otvorenom ratu, u m entalitetu
vojnika koji razlikuje protivnika u sportu od opasnosti
poplave boljševizma, može se pokazati skrivena istina
da je -sam rascjep odnosna tačka reda. Postavlja se,
m eđutim , p itanje ne stv ara li rascjep drugog stupnja čak
više nereda nego onaj prvog stupnja, je r ako jedna od
borbi predstavlja nezavisni izvor opasnosti, moglo bi se
desiti da će taj izvor kum ulirati tim više što se duže od­
gađa bilo kakvu pro tu m jeru ; u jednom tren u tk u mogao
bi postati tako velik da šaljive igre rascjepa na njega
ne djeluju. Ovo p itan je postavlja se posebno zbog toga
što i oni, koji bi izvoru opasnosti mogli direktno prići,
m oraju prvo proći kroz dani raste r rascjepa. N ajprije
će biti nužno latentnu .borbu svesti na m anifestnu, tj.
um jesto protiv borbe, boriti se protiv potiskivanja borbe
i tim e » p artiju reda« ponovo pretvoriti u proizvođače
agresivne slike neprijatelja, što ona u osnovi jest; čak
ako to i uspije i ako čak okončamo s posljedicama, v r i­
jem e je protraćeno.

1. 2. 3. Da li je vlast neizbježna?
Što se može učiniti protiv vlasti? O tom e se n a ov­
dje danom nivou apstrakcije može malo reći. Možda i n e­

61
m a sm isla pitanje postaviti tako općenito. No pod p re t­
postavkom da slijedim o ovdje iznesenu definiciju vlasti,
moguće je navesti neke k riterije koji osiguravaju p rih ­
vatljive odgovore:
1. Borba protiv onog najm oćnijeg n e utječe n a egzi­
stenciju onog biti moćniji, borba p rotiv onog m oćnijeg
n e u tječe n a egzistenciju vlasti. (U sprkos spoznaji, če­
sto neće 'biti moguće tu utjecati.) O brnuto, tre b a očeki­
v ati da će se, sve dotle dok postoji pozitiv vlasti, kom pa­
rativ i su p erlativ vlasti u v ijek reproducirati. S druge
strane, stvarno još nikada n ije naveden neki prihvatljivi
razlog za p retpostavku da se »vlasti ne može izbjeći«.
2. Pozitiv vlasti, gdje god s tru k tu rira neko stanje
stvari, biva uklonjen upravo u onoj m jeri kako se ras-
-cjepljuje, uz pretpostavku da se istovrem eno s uklanja­
n jem red a kao rascjepa stvara alternativa reda za tad a
ponovo slobodno »rasute« elem ente. Ovaj proces nazi­
vam razvlašćenjem . Možemo ga zam isliti čak i kod iz­
vora opasnosti koji ostaju jednaki; u svakom slučaju, još
nije dokazano n i to da su p om jeranje i potiskivanje p ri­
rodno svojstvo ljudi. S d ruge strane, moglo bi se te k n e­
stanak, odnosno dovođenje-do-uništenja izvora opasno­
sti sm atrati presudnim probojom n a putu u k la n jan ja vla­
sti koja bi tada tako rekavši rad ila n a prazno.
3. Bez obzira u čemu se sastojao »izvor opasnosti«
(upotrebljavam ovaj izraz čisto nom inalistički: u danom
tre n u tk u postojat će cijela m reža većih i m anjih »opa­
snosti« različite stru k tu re , koje pospješuju rascjep i koje
su različite za razne individue, grupe i veće političke
jedinke; neke će se moći identificirati, a neke ne; no
moguće je zam isliti da su neke naročito teške za naro­
čito m nogobrojne i da dh se može identificirati, tako da
može postojati šansa d a ih se b a r savlada i tim e rak
rascjepa reducira na »dobroćudne otekline«), moći ćemo
mu se suprotstaviti, u postojećoj situaciji vlasti, u vijek
samo posredno preko vlašću induciranih pom jeranja.
P retpostavim o da nam je uspjelo da u nekom načinu
proizvodnje utvrdim o sm rtonosno žarište opasnosti. Taj
način proizvodnje neće nam se nigdje suprotstaviti u
čisto ekonomsko »po sebi«, izvan shem a red a i tim e iz­
van vlasti; pojavit će se u njim a i nigdje drugdje. Jedna
je stv ar pokušati dokazati da je »vlast« ili izvjesni kvan­
tum vlasti posljedica određenih ekonom skih struktura.
Druga je stvar djelovati pro tiv tog konteksta. D jelan je
je s p itanjem vlasti uvijek neposredno konfrontirano.
4. Sve strategije razvlašćenja im at će jednu stv ar
zajedničku: O rijen tirat će se n a to da stanem o n a obije
stran e jednog fro n ta (otcjepljenje) i budem o protiv obije
strane (pozivanje n a stvarne izvore opasnosti) i da poku­
šamo izazvati »-jedinstvo u razaranju« (alternativu reda).
P ri tom se m ora voditi računa o tom e da se ta obiljež­
ja dade m eđusobno odvojiti. S trategije razvlašćenja mo­
gu se prom etnuti u strategije produbljenja rascjepa prvog
stu p n ja (kada je postignuto samo »razaranje« ali nikakvo
jedinstvo, tada raste samo pritisak rascjepa od strane
etablirane vlasti) ili drugog stu p n ja (kada se problem a­
tiku »razaranja« sasvim zapostavlja, tada preostaje u put-
stvo za djelovanje za takve koji hoće da postanu »naj­
moćniji«). U spješna strategija razvlašćenja m ora sadrža­
vati ono što Foucault opisuje kao »kodiranje tačaka o t­
pora«; u ovdje preziciranom sm islu: uspostavu odnosa
koegzistencije izm eđu svih društvenih m ikrooblasti u ko­
jim a se, obećavajući uspjeh, nastoji realizirati red u ra ­
zaranju (ne-centralistički red, red usprkos odustajanju
od pom jeranja i potiskivanja).

2. INTEGRACIJSKA FUNKCIJA PARTIJA

Predgovor

Kako slijedi iz pretpostavki prethodnog poglavlja,

prikaz ad ekvatne teorijske postavke partije zahtijeva
prethodno proučavanje isto tako razine »lokalnih kon-
frontacija» koje se pokazuju »relevantnim za partiju«,
kao i razine »strateškog povezivanja«, naim e uočljivih
»velikih« partijskih form acija. Sam prikaz trebao bi im a­
ti svoj vlastiti redosljed koji se takvim proučavanjem ne
može unap rijed predskazati, no svakako bi u svakom od
njegovih odlom aka bile p risutne obije razine u svom pro­
žim anju i uzajam nom djelovanju. — Od tog stadija te­
orijske razrade ja sam, međutim , veom a daleko. N aredno
izlaganje bazira se samo na prvom, skrom nom koraku
koji se sastojao u proradi dijelova teorijske litera tu re o
partijam a koji su m i se činili relevantnim ; a ta litera tu ra
je pretežno jednostrano o rijentirana na »makrofiziku«.
Sliku, koju ćemo vidjeti n a idućim stranicam a, već se
zbog toga može sm atrati samo m eđurezultatom koji će
se uključivanjem postojećih »mdkrofizikalnih« analiza,
kao i onih koje tre b a te k razviti, vjerovatno znatno iz­
m ijeniti. Ipak je zasigurno bilo opravdano dati tu sliku
jer ona stv ara barem prvi, nedefinitivni prostor za pi­
tanja za takve analize, i to tim e što na maikrotvorevini
»partija« .ističe onu značajku rascjepa koja bi mogla biti

63
istodobno odnosna tačka i rezu ltan ta m ikrotvorevine ko­
ju treb a analizirati. Općenito govoreći, moj pristup, n a­
glašavajući fenom en rascjepa, ističe prigovor u odnosu
n a dvije međusobno povezane tendencije u lite ra tu ri o
partijam a: prigovara tendenciji koja u »-nadmetanju p a r­
tija« vidi neku vrstu kolektivnog procesa spoznaje u ko­
jem se putem stv ara n ja zaoštrenih v a rija n ti odluke do­
b ro prip rem a iznalaženje odluke, te istovrem eno nem oć­
noj p rotu tendenciji koja, u želji da izbjegne ideologiju
kolektivnog procesa spoznaje, osporava u cijelosti egzi­
stenciju različitih v arijan ti i »-konkurencije«. — N ajzna­
čajniji au to ri za moj pokušaj su, s jedne strane, M arx,
G ramsci, Foucault i, s d ruge strane, Lipset, Rokkan, So-
rauf, Sartori. Moj rad se sastojao u tom e da ove autore
(pored ostalih) rein terp retiram sa stanovišta pretpostavki
vlasti. Moja m etoda izlaganja orijentirana je prem a M arx-
ovoj — »uspon od apstraktnog p rem a konikretnom«: n a­
stojim d a fenom en partije, koji je i na malkrorazini
p rije svega zbunjujuće kompleksan, n e razlažem klasifi­
cirajući ga u dijelove, d a ga također ne posm atram in-
d uktivistički kao krunisan je em pirijskih pojedinačnih
generalizacija (tako rek av ši kao neki »susret treće v r­
ste« koji, m eđutim , brojni politolozi očigledno zbilja oče­
kuju) i da ga isto tako pragm atički ne razvodnim u
»mrežu teo rijskih problem a«; nastojim ga, naprotiv, ra­
sta viti u razine m odela koje se podižu jedna na drugoj.
T um ačenje pojedinih aspekata fenom ena p artija tada
svakako polazi od p itan ja na kojoj razini ono tre b a uop­
će da uslijedi.
Ali zašto m akrofiziku oblika p a rtije tem atizirati kao
»integracijsku funkciju partija«? Prvo, zato što v je ru ­
jem da se najprije m ora razjasn iti funkciju oblika par­
tije kako b i se potom moglo osnovano rasp rav ljati o n je ­
nim organizacijskim varijantam a, načinim a postanka,
procesima razvoja i obraosu postupanja. Na slijedećim
stranicam a nalaze se stoga izvodi o ovim drugim aspek­
tim a samo u tezama, s tim e što su teze izvedene iz funk­
cionalne analize. Drugo, zato što »integracija« s pozicija
pretpostavki vlasti izgleda kao oznaka za ono specifično
interesan tn o u obliku partije. P aradoks »konkurencije
partija«: 'borbom osigurati jedinstvo? (Ili u stvarnosti ne­
ma uopće nikakve borbe?) »Integracija« nam služi samo
kao odgovarajući zbirni pojam za fu n k cije oblika p artije ;
za svaku pojedinu fu n k ciju treba te k pitati. Ponajprije
će valjati objasniti na čem u treba »integrirati« (što osi­
gurati). Treće, posljednjih godina m nogo se govorilo o
»prestanku funkcije partija«. N akon uspona »zelenih«

64
 isto tako glasno se govori o prestanku funkcija narodnih
partija. Ta m išljenja su u ponečem nejasna; riječ je o
ne jasnoći koja se ponekad tiče već pojm a funkcije kao
takvog; stoga počinjem s raspravom upravo o pojm u
funkcije. Za u nastavku razvijene funkcije partijskog
sistem a i p artija važi da se one mogu »izgubiti« samo
po cijenu ukidanja kapitalističke društvene formacije.
Cini mi se da bez takve teorijske paradigm e i pristupa
(tj. bez ozbiljnog odnosnog problema) nem a puno smisla
baviti se uopće pojm om funkcija.
Način izražavanja u slijedećem, drugom poglavlju
jako se razlikuje od onog u prvom. S jedne strane, to
je zbog isključivo politološkog studijskog m aterijala iz­
nad kojeg se u pisanju teško uzdići, a s druge strane,
zbog toga što je prvo poglavlje napisano godinu dana
nakon drugog (mada je u osnovnim idejam a koncipirano
istovrem eno kada i prvo). Nisam pokušao izgladiti ovu
diskrepanciju.

2. 1. Integracija kao »funkcija«

R asprostranjeno postojanje pojm ova funkcije i fun-

kcionalističkih teorija u naukam a o društvu ne- sm ije
stvoriti privid da upravo u kontekstu teorije partija
nem a uopće jedinstva u tome što su »funkcije«. Elm ar
W iesendahl je nedavno, nakon što je pregledao desetak
autora, konstatirao d a je ta kategorija, s jedne strane,
povezana s »idejnim sadržajim a kao što su izvršavanje,
konzekvencija a učina'k«, upravo m eđu istraživačim a p ar­
tija, ali, s druge strane, da se »široko p rim jenjuje u
smislu zadatka, svrhe, cilja, aktivnosti, obrasca postupa­
nja ili načina djelanja« (1980, str. 186). Zbog tako mnogo
nejasnoće kosi se sa općom zapoviješću da treba lučiti
norme, zakone i s tv arn a postupanja. Da bismo izbjegli
takva prožimanja, u nastavku se oslanjam na takve defi­
nicije funkcije koje su, koliko god je to moguće, bliske m a­
tem atičkom pojm u funkcije — koji označava relaciju pres-
likanja u kojoj svakom elem entu skupa M tačno odgovara
jedan elem ent skupa N. Tako npr. D eutsch (1976, str.
183) poima funkcije kao »učinke jednog prooesa n a dru­
ge procese ili strukture«. U marksističkoj litera tu ri n a­
lazimo npr. kod B lankea/Jurgensa/K astendiecka (1975)
im pliciran isti pojam funkcije. Ti aaitori pišu npr. da se
»izvršna funkcija« kapitalističke države ostvaruje tim e
što provođenje zakona vrijednosti konstituira provođe­
nje zakona prava (str. 421). Funktionalno-am alitička m e-

5 Marksizam u svetu 05
toda vidi se po tom e što se 1) dvije oblasti razlikuje,
ovdje ekonom iju i državu, 2) jedna od oblasti, ovdje eko­
nomska, važi kao polazište (oblast argum enta, skup pra-
slike) i 3) izm eđu svakog pojedinog elem enta obiju obla­
s ti uspostavlja stabilna veza, polazeći od pretpostavke
da elem ent iz skupa praslike može egzistirati samo uz
istovrem eno postojanje pridruženog elem enta iz skupa
slike. Ova m etoda razlikuje se od m atem atičke u dva
pravca. Prvo, pretpostavka »istovrem enog postojanja«
svodi se kod m atem atičkog pojm a funkcije n a trivijalnost
da je elem ent iz M elem ent funkcije samo onda kada
m u se prem a pravilim a pridružuje jedan elem ent iz N,
što n aravno n e znači da n i inače m atem atski ne »egzi­
stira«; dok pojam funkcije kod B la n k ea/Ju rg en sa/K a s-
tendiecka, naprotiv, znači da elem ent M egzistira samo
onda ako je elem ent funkcije. Drugo, svi politološki au ­
to ri p o tcjenjuju m atem atičko pravilo po kojem elem entu
M treba tačno d a odgovara jedan elem ent N. — J a se,
dakle, pozivam n a tu osnovu i govorim o B-u kao »funk­
ciji«, recim o funkciji partije, onda kada želim reći da je
B fu n k cija u odnosu na A , da je B puko sredstvo kojim
se na A »cilja«, odnosno A -u »služi« i da je B n užni
u v je t za A.
Dok prvo i treće značenje, uzeta za sebe, mogu ka­
rak terizirati i pojam zakona je r izražavaju jedan čisto
form alni odnos im plikacije (A im plicira B), drugo zna­
čenje, koje k onstatira B-ovu o rijen taciju n a cilj, može se
p recizirati vjerovatno samo sistem sko-teorijski, što su
au to ri kao Deutsch, Naschold (1972) i drugi i pokušavali.
Za m oje potrebe gornja form ulacija ipak je dovoljno
precizna. D ostaje da se funkcije ne razgraniči samo od
zakona, nego i od norm i i obrazaca postupanja. N orma
govori što tre b a d a egzistira, obrazac postupanja opisuje
pravilnost onog što egzistira. A gornja form ulacija ne
iskazuje n išta ni o postojanju n iti o tre b an ju . J a mogu
n pr. B označiti kao »funkciju«, ne da bi, recimo, ute­
m eljio postojanje, nego »propast«, odnosno »nepostanak«
A-a, tim e što ukazujem n a »iščezavanje«, odnosno »ne-
-ispoljavanje« B«a; a pri tom ne igra nikakvu ulogu da
li B-ovo »iščezavanje« pozdravljam ili zbog njega ža­
lim. F unkcija je u neku ru k u »potrebni zakon«, potre­
ban U relaciji prem a prem isam a koje pak sam e nisu »po­
trebne«. Ona ne kaže što je st ili m ora biti, nego što »bi
m oralo biti«.
N astavak je posvećen integracijskoj funkciji parti­
ja. Piri tom ću, u skladu s pretpostavkam a vlasti, »inte­
graciju« poim ati kao efek t s tru k tu ra rascjepa, kao po­
stoj anje-u -redu-rase jepa. Zatim se n ajp rije postavlja pi­
tanje tko je ili što u odnosu n a partijski rascjep (na
sistem partija koje su u »konkurenciji-«) »onaj moćniji«,
na čemu se integrira. Ali ako smo identificirali »odnosni
problem« (W iesendahl 1980, str. 191), tada možemo, po­
vratno, tek navesti koja obilježja p artija jesu ili bi bila
»funkcionalna«. — Zamislivo je, m ada ne vjerovatno, da
neka analiza pokaže da p artije nem aju uopće nikakva
»funkcionalna« obilježja u odnosu n a pretpostavljeno pi­
tanje cilja. To bi npr. bio slučaj kada ibd one, doduše
postupale integrirajući, ali bi p ri tom željeni efekt vlasti
nastupio i bez tog postupanja, tj. i pri nekom drugom
postupanju, postupanju neke institucije koja nije p artij­
ski sistem. S druge strane, ta institucija, ukoliko im a
ona »funkcionalna« obilježja, proizvest će stvarno onaj
efekt vlasti samo u onoj m jeri u kojoj postoji stvarno
integracijsko postupanje koje instituciju i njene »funkci­
je« realizira. V jerovatno u zbilji nećemo naići n iti na
jedan od ta dva ekstrem a, n i na integracijsko postupanje
bez integracijske funkcije, niti na integracijsku funkciju
bez integracijskog postupanja, ali ćemo kod realizacije
funkcija naći m anje ili više funkcionalne načine postupa­
nja i oni su tada — n e funkcije, je r one ne egzistiraju
izvan načina postupanja — ti koj:i m anje ili više pro­
izvode efekt vlasti. Cime se pak stv ara ju načini postu­
panja, to je drugo pitanje; no u svakom slučaju ne pu­
tem funkcija. Sto su oni uopće, to je također drugo pi­
tan je; u svakom slučaju, ne poznajemo ih kada poznaje­
mo samo funkcije; moramo, naprotiv, poznavati i pred­
m et čiji otpor postupanje u skladu s funkcijom, tj. s
željenim efektom vlasti, slama.
U funkdonalno«analitičltim modelima p artije govori
se npr. o tom e da partije agregiraju interese kako bi
rasteretile proces državnog odlučivanja. Cak ako pretpo­
stavim o da je ovaj funkcionalno-analitički iskaz tačan,
iz njega se ipak ne razabire: da li se proces državnog
odlučivanja rasterećuje; kako postupaju partije koje ag­
reg iraju interese; zašto tako postupaju; postoji li agre-
g a d ja in teresa?

2. 2. Integracijska funkcija partijskog sistem a

P itanje u odnosu na šta partije integriraju, izgleda,

s obzirom na nivo diskusije u litera tu ri o partijam a, kao
da samo nudi odgovor budući da oni autori, koji u sve­
mu pretpostavljaju da se fu n k d ja p artije sastoji u in­

67
tegriranju, također gotovo autom atski prihvaćaju da je
država ta kojoj se tim e omogućuje opstanak. Ako, n a­
protiv, pretpostavim o neki drugi »odnosni problem«,
npr. stjecanje v lasti p artijskih vođa, provođenje in te re ­
sa odozdo, rješen je konflikta, onda p redm et diskusije
nije više integracijska funkcija koja nas ovdje zanima,
nego se postulira druge funkcije, npr. m aksim iranje gla­
sova ili participaciju. P redstava da partije, doduše, stv ar­
no integ riraju, no ipak sa efektom političke reproduk­
cije kapitalističkog načina proizvodnja, ušla je u tu kon­
stelaciju pretpostavki utoliko što se opstanak države —
šire: razdvajanje države i društva, javne i priv a tn e sfere
— proglašava upravo glavnim uvjetom te političke re ­
produkcije; p artije su nužni i »poslužujući« u v je t dr­
žave, država je sa svoje stran e isto ta k av u v je t ekono­
m ije; a teorijska posljedica je st da se autori, koji tako
arg u m en tiraju, u svom neposrednom raspravljanju o fu ­
n kcijam a partije zapanjujuće m alo razlikuju od onih au ­
tora za koje je opstanak države posljednje teorijsko po­
lazište.
Neću se povesti za tom metodom, nego ću pokušati
u čiti od »državom fiksiranih« teoretičara integracije. Ia­
ko će značenje države kao cilja integracije v aljati rela­
tivizirati, ip ak je znatan doprinos Lipseta, S artorija i
drugih u osvjetljavanju u vjeta integracije koje partijski
sistem stv ara ili bi m orao stvoriti. A n ared n a razm atra­
n ja posebno će olakšati okolnost d a se u toj tradiciji o
u vjetim a in tegracije razm išljalo odvojeno od dvopartij-
skog ili višepartijskog sistem a. P ri tom prihvaćam p re t­
postavke o dvopartijskom sistem u sam o uz ogradu da
taj sistem tre tiram kao apstraktni m odel koji omogućava
da se osnovne značajke p artijskih sistem a lakše analizira
nego kad bismo se sm jesta upustili u posm atranje stv ar­
nog obilja zaraćenih partija. To će se pokazati tačnim
kod određenja »odnosnog problem a« partijsk ih sistem a.

2. 2. 1. D vopartijski model

2. 2. 1. 1. Pitanje cilja, unutarnje granice i »početak«

oblika partije

T vrdnja da p artije im aju funkciju da osiguraju op­

stanak države — bez obzira kako zasebno shvaćali taj
c ilj: kao persistenciju sistem a usprkos perm anentnom
dovođenju u pitanje (Easton 1965), kao autonom iju poli­
tičkog sistem a (Deutsch 1969), kao sposobnost jednog
 društvenog parcijalnog sistem a da donosi obavezne od­
luke (Luhmanm 1968) ili nekako drugačije — ta tv rd n ja
boluje od toga što bi se uvjete i ono uvjetovano, p artij­
ski sistem, politički sistem, državu, teško moglo čak i
m eđusobno razlikovati bez norm ativneg izobličavanja.
Realmo-historijski razvitak stigao je do tačke »gdje d r­
žava izgleda razjedinjena partijam a, a partije n a mnogo
načina .podržavljene’« (Greven 1977, str. 136). K onstruk­
cija prem a kojoj se p artije razlikuju od države utoliko
što je prem ašuju tim e što m ire državu i društvo, javnu i
p rivatnu sferu, što su »gatekeeper«, što igraju »ulogu
in term edijarnih tam ponsIrih tvorevina« (W iesendahl 1980,
str. 200), također ovdje ne vodi nikud dalje je r razliko­
vanje p artija i »privatnih« individua — to su npr. u
SR Njemačkoj u devet do deset slučajeva birači, većinom
čak birači s »partijskom identifikacijom « (Falter 1977)
— gotovo da i n ije ubjedljivije od razlikovanja partija i
državnog aparata. P rih v atljiv izlaz iz ove trilem e nađen
je onda kada smo pitanje d lja p artija zam ijenili poku­
šajem d a kao »partiju« posm atram o samo ono što se mo­
že razlikovati od nekog pretpostavljenog pojm a navodno
n atp artijsk ih i pretpartdjskih državnih ap a ra ta i građa­
na, odnosno klasnih individua. Tada je per definitionem
istodobno riješeno da je istraživanje p artija sekundarni
posao u usporedbi s teorijom države i možda teorijom
klasne borbe. Ali što sada ponovo opravdava onaj p ret­
postavljeni pojam ?
U svakom slučaju, stvoriti takav pojam nije nipošto
nužno. J e r kao što je moguće »između« države i druš­
tva uočiti partiju, moguće je također »unutar« p artija
uočiti državu i društvo; i dok se u prvom slučaju pred
tragovim a p artije, koje država i društvo na ovaj ili onaj
način ostavljaju i u najudaljenijem kutku, m ora isto
tako zažm iriti kao i istovrem eno u stvrditi da se m jesto
njih vidi nešto drugo, dotle u drugom slučaju ne treba
činiti niti jedno od toga dvoga. U drugom slučaju raz­
liku između državnih aparata, privatne sfere :i posebnih
m edija m irenja analizira se kao funkcionalnu diferenciju
unutar oblika partije. Pojam oblika partije takvim po­
stupkom nipošto n ije lišen sadržaja budući da postoji
bar jedna politički relevantna oblast koja je van doma­
šaja djelanja državnih agenata, društvenih organizacija i
birača: to je oblast djelovanja ekonom ske reprodukcije
kapital-odnosa. Dakle, um jesto da pretpostavim o neki
v anpartijski pojam države i iz njega razvijem o pitanje
cilja partijskog sistem a, možemo od takve pretpostavke
i odustati i pokusno kao pitanje cilja pretpostaviti op­
stanak ne države, isto tako ne države i tim e kapital-od-
nosa, nego opstanak kapital-odnosa.
Iz perspektive za koju su historicizam (u smislu A lt-
hussera 1972) u metodološkom i aM storicitet u k o ncepdj-
skom pogledu neizbježne pogreške — tj. iz jedne n e­
m ar ksističke perspektive — upravo skicirani problem i
ne m oraju, naravno, ibdta bezuvjetni. O savrem enjujući
teo riju može se možda zam isliti metodu koja, analogno
M arxovoj kritici pretpostavke da je kapitalizam u os­
novi započeo sa »batinom-« divljaka, nivelira i političku
n adgradnju kapitalizm a u jednoj općoj te o riji državnosti
koja državu sadašnjosti načelno poistovjećuje sa svim
onim što se u pogledu m ehanizam a političke »centraliza­
cije« može naći u povijesti naroda: tada će biti lako, pa
čak i u tek proteklim stoljećim a, u tv rd iti jedan stadij
evropskog razvitka koji pokazuje jaku državu historijski
prije p artija i potom jednu historijsku konstelaciju u
kojoj su upravo stvorene p artije slabe i zavisne, dok je
država snažna i dom inantna. A n a tlu koncepcije koja,
neom etana sm jenjivanjem društvenih form acija, postuli-
r a univerzalnu tendenciju političke centralizacije — tj.
koja do danas uočljivu tendenciju proteže u budućnost i
stoga također u prošlost — može se s punim pravom tu
historijsku konstelaciju koristiti kao posebni m odel te o rij­
skih razm išljanja o p artiji zato je r u njoj ne djeluje
samo tendencija centralizacije, nego su p artije i država
još uvijek zorno jedno pored drugog, tako da njihov
uzajam ni odnos izgleda izložen opažanju a ne prepušten
apstraktnom m išljenju. U kratko, uvodno opisana trilem a
em pirijskog m iješanja partije, države i društva napaja se
m ašinom vrem ena i riješava u historijskom vraćanju
unatrag. O brazloženje je tada brzo dano. »Možemo upi­
ta ti: Da li je ono prošlo relevantno za današnji dan? Za­
što se vraćati počecima? Odgovor glasi: Prošlost je iz­
vorni izraz (original map), dizajn tem eljitih zidova« (Sar-
to ri 1976, str. 24).
Sad se, naravno, kao iduće, postavlja pitanje koliko
daleko vraćati se »počecima«, a prednost što p artiju i
državu historijski posm atrane možemo stvarno razlikovati
opet p restaje kad naiđem o na »partijske borbe«, npr.
između gvelfa i gdbelina ili čak slučajeve sukoba u an ­
tici, koji se očigledno zbivaju u sadašnjosti neke države,
čije analogiziranje sa današnjom državom, sa stanovišta
teorije partija, ne bi im alo nikakvog učinka. Sartori u
tom kontekstu dokazuje da se pojam p artije ne smije,
kao kod M axa W ebera, poim ati čisto sociološki, nego da
on im plicira određenu političku konstrukciju (str. 24) —

70
 koja je k arakteristična upravo po tom e što oblik p ar­
tije, ovdje prvenstveno jednostavno u smislu otvorenog i
perm anentnog političkog konflikta, uključuje a ne is­
ključuje. Pojam p artije tu je, dakle, sasvim rezerviran
za jedno historijski određeno stanje stvari; a ovo se po­
ima n a klasično historicistički način od »početaka«. P ar­
tijski rascjep, n astavlja Sartori, svuda je pretpostavljao
jedinstvo države, stoga je za vrijem e francuske revolu­
cije bio nezamisliv, a u Engleskoj postao zamisliv tek
nakon okončanja Gloroius revolution. Ali kad je p artij­
ski sistem jednom etabliran, tada za nj postoji, jedan
nepovratni red: »odgovorna« vlada; »realitet« izbora koji
dovode do »odgovarajuće« vlade; i etabliranje p artija
kao jednog supsistem a u političkom sistem u tvorili su
stepenasti slijed (str. 23). Kod takvog logičko-historij-
skog posm atranja sad slijedi još i četvrti stupanj u kojem
pravo glasa n e ostaje naprosto samo »realitet« koji u tje­
če na politiku vlade, nego se uopćava i dovodi do siste­
m a m asovnih partija. Za taj stupanj se kaže da on, do­
duše, modificira p artijski sistem , ali ipak n ije odgovo­
ran za njegovo etabliranje (str. 22). U ovom iskazu poj­
movno se na realističan način poistovećuje partijski
sistem i S artorijevu teoriju prvog stupnja partijskog
sistema. Dakle, početak im a moć definicije. Uostalom,
treba je k ritizirati i zbog njene perspektive. S artori, ta­
kođer fiksiran na državu, stavlja se u položaj parlam en-
taraca koji su već prije općeg prava glasa bili rascijep-
ljeni n a grupe, a nakon uključivanja masa u politiku
m oraju se osim toga još i brinuti da ih mase podrže.
Ovo razm išljanje je pogrešno počevši od svoje prve p re­
mise. Ako je historijski tačno da partijsk i rascjep p ret­
postavlja jedinstvo države, onda je isto tako sistem atski
tačno da jedinstvo određenih država, i to upravo onih
koje su s naučnog i političkog aspekta najinteresantnije,
pretpostavlja p artijski rascjep.
P ri načinu posm atranja koji ni »državu« ni »par­
tije« kao n athistorijsku apstrakciju ne želi opredm etiti,
nego te k u oba sm jera reflektirati historijski određeni
oblik putem kojeg politički m ehanizm i tvore funkcional­
nu vezu s kapitalističkim načinom proizvodnje, čini mi
se da u građenju teorijske koncepcije o partijam a nije
prihvatljivo pribjegavati počecima državno licencirane
konkurencije partija. To je, po mom m išljenju, im pli­
citno pokazala tzv. debata o izvodu države, iako se i tu
pogledi mogu razilaziti. Naime, kod učesnika te debate
često nailazim o na jednu argum entacijsku figuru koju je
možda posebno jasno form ulario Bader (1976, vid. o to-

71
me Jag er 1980b): kaže se da državu kapitalističkog n a ­
čina proizvodnjo konstituiraju prav n i oblik i klasna v la­
davina (moralo bi se u stv ari govoriti o »klasnoj vlasti«,
vid. gore 1. 2. 2.); da se klasna vladavina — kapitalis­
tičke n ad radničkom klasom — provodi u obliku pravne
države; i da ta identifikacija im a svoju ekonom sku bazu
u razvijenom kapitalističkom d ru štv u robne razm jene
čiji su pojedini članovi a p stra k tn i homogeni posjednici
robe i istovrem eno, kao posjednici posve različitih roba,
klasne individue koje se uzajam no izrabljuju. Ali s prav-
no-državnim oblikom — i tu je poen ta — n e može se
opisivati jedno stanje u kojem, s jedne strane, još uopće
nem a općih izbora i, s druge strane, n iti spom ena v rijed ­
nog p roletarijata, dakle, n i pravnog oblika u odnosu na
p ro letarijat, n iti pro le tarijata kao p redm eta klasne vlada­
vine. Kao što se zna i iz historijskog razvoja, nastanak
p ro letarijata i borbam a izvojevano opće pravo glasa m e­
đusobno su izravno ovisni, a budući da je p ro le tarijat s
druge stran e dio kapital-odnosa, bilo bi naprosto apsurd­
no form ulirati te o riju p artija koja se poziva n a kapita­
listički način proizvodnje a svoj pred m et historijski p re t­
postavlja općem pravu glasa.
Ali ako se pojam p artije veže uz pojam općih iz­
bora, onda se opet ja v lja trilem a em pirijskog m iješanja
države, d ruštva i p a rtija je r upravo opće pravo glasa,
kada je k rajn je konzekventno provedeno, čini tenden-
d js k i sve članove d ru štv a individuam a koje se identifi­
ciraju s jednom ili naizm jence s više partija, a sve d r­
žavne agente članovim a p arties-in-office. S takvog sta­
novišta, daMe, i dalje je prisutno p itan je ne bi li možda
bilo razum no da se funkcionalnim odnosnim problemom
p artijskog sistem a proglasi izravno opstanak kapital-od­
nosa, a ne država pom iješana s partijam a.
Činjenica da M ichael G reven (1977) usprkos orijen­
taciji n a onu debatu o izvodu države — posebno na
B la n k ea/Jiirg en sa/ K astendiecka (1975), usprkos uvodno
citiranom opažanju da se p artije i država međusobno
potpuno prožim aju i usprkos, -protiv Foulantzasove teo­
rije države (1974) uperenom , retoričkom pitanju što je ta
država »o kojoj je ovdje riječ »kada se fooikušava iz nje
izdvojiti uloga političkih partija« (str. 139), dakle, činie-
nica da on, usprkos svem u tome, p artije ipak koncipira
samo kao »posebne organe transm isije« izm eđu javne i
p rivatne sfere (str. 130), tako da se i tu državi pripisuje
historijski i teorijski prim at nad partijam a, može se oka­
rak terizirati još samo kao otvoreno proturječje. S jedne
strane, G reven govori o »fikciji rascjepa« izm eđu javne

72
i privatne sfere i označava je »logičnim i realnim uvje­
tom egzistencije političkih p a r t ija . . . koje se ubacuju
između artikulacija potreba i interesa stanovništva i
razine političkog odlučivanja« (str. 130). Nema nikakve
sum nje da pri takvom sistem atskom razm išljanju nije
mogao im ati u vidu političko uređenje bez općeg prava
glasa, je r se za takvo uređenje gotovo i ne bi moglo
ustv rd iti da je u njem u rascjep na javnu i privatnu sferu
»fiktivan«. S druge strane, svoja razm išljanja o genezi
države on ne veže uz državu općeg prava glasa nego uz
apsolutističku državu i upozorava da se njen personal
form irao od gradonačelnika i činovnika srednjovjekov­
nih gradova (str. 111. i dalje). Dakle, ne od p artija —
pa i čemu? Na drugom m jestu kaže da nije bilo tako
da su socijalni pokreti form irali partije, partije parla­
m ente i parlam enti države, nego obrnuto (str. 147). Ta­
čno — ali kakve veze im a istraživanje sistem atske po­
vezanosti kapitalističkog načina proizvodnje ;i političkih
oblika sa povijesnim razvojem form iranja parlam enata
od stran e država?
Sad ću stvarno pokušati da bez okolišanja preko
države, za koju se pretpostavlja da je vanpartijska, fun-
kdonaiistički povežem partijski sistem i reprodukciju
kapital-odnosa. P ri tom, u skladu s pretpostavkam a M ar-
xove ekonom ske teorije i s pretpostavkam a vlasti, po­
lazim od prem ise d a su za opstanak kapital-odnosa dje­
latnosti državnog personala od m anjeg značaja nego iz ­
vjesne nedjelatnosti radničke klase koje su u prvom redu
efekt ekonom skih zakona i u drugom redu efekt rascjepa
i pom jeranja vlasti koje organizira partijski sistem. Iz
toga treba izvući dva zaključka: prvo, da državni apa­
rat, koji stvarno postoji pored »posebnih organizacija
transm isije«, treb a analizirati tek nakon partijskog sis­
tem a; i drugo, d a analiza partijskog sistem a m ora u ovom
samom dokazati apstraktni oblik začetka države.

2. 2. 1. 2. Zaštita kapital-odnosa — elem entarna fu n k ci­

ja partijskog sistem a i njena nesvojevoljna realizacija
p u tem radničkog pokreta

Elem entarna funkcija partijskog sistema, u kojem

razne p artije konkuriraju za vlast i utjecaj u državi,
jest zaštita kapital-odnosa. Budući da radnička klasa kao
» u n u tarn ji potčinjeni« i tradicionalne klase i slojevi kao
»vanjski potčinjeni« kapital-odnosa m oraju pod njim
trpjeti, dakle, suprotstavljati mu ako ne svoj »interes«

73
a ono svakako svoju agresiju, te budući da istovrem eno
kao sudionici partijskog sitem a čine njegovu ugnjetavač-
ku većinu, to uopće nije m ala stvar. M arx je u tom e vidio
»■veliko proturječje« buržoasko-dem okratskog ustava:
»■Klasama, čije društveno ropstvo tre b a da ovjekovje­
či, p roletarijatu, seljacim a, sitnoj buržoaziji, on daje s
općim pravom glasa političku vlast / . . . / N jenu politič­
ku vladavinu [političku vladavinu buržoazije, autor] sa­
bija u dem okratske uvjete koji u svakom tre n u tk u mo­
gu d o p rin ijeti pobjedi neprijateljsikih klasa i dovesti u pi­
ta n je osnove samog buržoa&kog društva« (MEW, tom 7,
str. 43). Ovo proturječje je već odavno riješeno i uvjeti
njegovog razrješen ja su očigledni Funkcionalno je p ar­
tijsk i sistem to d a 1. sam odestruktivne tendencije, koje
oslobađa kapital-odnos, n e usm jerava protiv kapital-od­
nosa i da ih 2. um jesto protiv njega usm jerava protiv
nečeg drugog. On, dakle, tre b a trajno organizirati odvo­
đenje političke agresije, a to se najjednostavnije postiže
putem rascjepa društva u dvije partije koje se m eđuso­
bno bore, pri čemu, m eđutim , kapital-odnos nije pred-
m et borbe. (Kapital-odnos shvaćam ovdje u strogo n a ­
učnom smislu, ta k o da taj pojam n e uključuje sam o rad ­
ničku klasu i buržoaziju kao dvije grupe ljudi koji uza­
jam no »-antagonistički« postupaju, nego još prije eko­
nom sku s tru k tu ru koja stv ara antagonizam , tj. m ehani­
zam p risvajanja viška v rijednosti i kao osnovnu dim en­
ziju u n jem u sadrži kapitalistički zakon vrijednosti.)
Ukoliko je takav rascjep uopće moguć, ta d a je već do­
statan za reprodukciju d ru štv en e vlasti kapitalističke kla­
se. J e r toj je vlasti u načelu stalo sam o do toga da osi­
gura »nesm etano funkcioniranje tržišta«; pripadni po­
litički interes n ije određeno djelan je, nego određeno ne-
djelanje, neuplitanje ako n e u razvoj a ono svakako u
egzistenciju tržišnog zbivanja.
S ovim tum ačenjem ne osporava se, naravno, di­
rektno i ind irektno političko utjecanje krupne buržoazije,
nego se p onajprije samo kaže kojim se ciljem treba r u ­
kovoditi da bi bilo funkcionalno. U tom smislu Gramsci
piše da je interes buržoazije »određena ravnoteža« koju
ona održava »tim e što sa svojim sredstvim a naizm jence«
podržava »ovu ili onu p artiju n a postojećoj političkoj
šahovskoj ploči, osim pojedine antagonističke partije«
(1967, str. 307). Ja idem još dalje i, nadovezujući se na
teoriju S teina Rokkana, u nastavku ću pokazati da je
za održanje te ravnoteže prilično beznačajno da li je in ­
teres buržoazije upravljen na to ili ne. Tj. ako buržoa­

74
zija nešto- čini radi toga, onda to neće utem eljiti egzi­
stenciju ravnoteže, nego možda njen konkretni oblik.
Moje tum ačenje isto tako ne znači da radi održanja
kapital-odnosa nije »potrebna« nikakva otvorena sila re ­
presije. Rečeno je samo to da je takva sila nepotrebna
sve dotle dok je etabliran onaj rascjep društva koji de-
tem atizira tem elje načina proizvodnje. Interes spoznaje
tu je o rijen tiran n a integraciju i njene granice, a ne na
teorijski m anje zagonetnu silu. A budući da ja rasprav­
ljam o integraciji, form ulacija »osiguranje .nesmetanog
funkcioniranja trž išta’« odnosi se, dakako, samo na kla­
snu politiku, ne n a »privrednu politiku«, i stoga ne pro­
turječi egzistenciji intervencionističke države koju u kla-
sno-politdčkom kontekstu treb a također gledati kao mo­
m ent tržišta kojem je, kao i svima ostalima, potrebna
zaštita od potencijala agresije koje sam inducira.
K lasičnu teorijsku form ulaciju »pomjerenog« rascje­
pa d ruštva kao u v jeta egzistencije ekonomske klasne vla­
sti kapitala dao je Lipset u svojoj Sociologiji i dem okraciji
(1962). On tu dodjeljuje partijam a zadatak da poravna­
vaju socijalne antagonizm e u političkom sistem u i to
upravo tim e što p artije ne bi. sm jele biti klasne partije,
nego bi morale im ati pristaše u raznim slojevim a (str.
18). N ajpovoljnije bi bilo kad bi postojale uopće samo
dvije partije od kojih bi svaka raspolagala širokom so­
cijalnom -bazom koju čini raznovrsna klijentela (str. 87).
Odvođenje agresije je ta d a zasvagda riješeno. Svatko
tko se identificira s jednom od dviju partija može očeki­
vati da će nakon pobjedničkog okončanja borbe protiv
one druge p artije, tj. nakon stupanja u vladu, n astupiti u
skladu s njegovim željam a poboljšanja vlastitog položaja:
ako se to ne desi, on se može politički opredijeliti za
protivnu stranu; u svakom slučaju, bojište je stalno u
priprem i i »građane seosokoljuje da luče svoju lojalnost
prem a cjelokupnom političkom sistem u od svog stava
prem a pravcim a konkurentske politike« (LiDset/Rokkan
1967, str. 4). D vopartijski sistem im a inače još i daljnji
integracijski efekt da svaka p artija zbog svoje veličine
zajedno s pom jeranjem problem a, na kojem počiva n je­
na egzistencija, sili sve individue koje obuhvaća da se
bore za nešto drugo nego što su njihove potrebe kojih
su one svjesne. P om jeranju problem a, ikoje karakterizira
partijski sistem u cjelini, pridružuje se još jedno pom je­
ran je problem a kod svakog individuum a koji djeluje u
tom sistem u: čine ga p artije koie nisu ništa drugo doli
»konglom erati grupa koje se razlikuju po velikom broju
tem a ali su usprkos tom e ujedinjene u svom još većem

75
n ep rijateljstvu prem a konkurentim a u drugim taborim a«
(str. 6). U slučaju idealnog m odela rad i se o čisto nega­
tivnoj integ raciji koja može funkcionirati sam o onda ka­
da n e postoji baš nijedan individuum koji osjeća da ga
zadovoljava bilo koja akcija bilo koje partije, nego kada
svaki jedino razlikuje »veće zlo od manjeg«. Ta nena-
klonost prem a »većem zlu« inducira naklonost prem a
»m anjem « koja, m eđutim , sa svoje stran e egzistira samo
u tom e što individuum svoje intencije cijepa n a »pro­
vedive« i »neprovedive«, drugim riječim a, što diobu na
javno i privatno doživljava kao realitet svoje vlastit 2
svijesti. Stoga osnovnu funkciju (partijskog sistem a koji
je rasoijepljen po c rti koja leži »pored« diobe na onog eko­
nomski m oćnijeg i potčinjenog nazivam fu n kcijo m pa­
ralize. K ada se n ju uspije realizirati, ta d a će individue
p rih v atiti svojstva kao što su u p rav ljan je izvana, defen­
zivni stav, sam oidentifikacija via agresivno razgraniča­
v an j e i n eiskorjenjiva politička fru stracija i spojit će ih
u k rug d jelovanja koji je u odnosu n a kapital-odnos
krug nedjelovanja.
Sudeći prem a ovom stanju stvari, tv rd n ja d a p a rtij­
ski sistem om ogućuje agregaciju interesa koja olakšava
vladi odlučivanje, izgleda ideološkom. Posebno je n ijan ­
sirano zastupa G abriel Alm and (1960; A lm ond/Pow ell
1966). »A gregacija interesa« označava tu »šire razine
procesa u jed in jav an ia — s tru k tu rira n je glavnih politič­
kih altern ativa« (1960, str. 99) i najbolje potiče dvooar-
ti.jski sistem (1966, str. 103. i dalje). R educiranje svih
m ogućih političkih strateg ija n a jednu jedinu alternativu
olakšava »decision-m aking vlade« (str. 106) i, prem a to ­
me, »u m odernom , razvijenom , dem okratskom politič­
kom sistem u« (1960, str. 40) izgleda naprosto kao zapo­
v ijest optim irane političke racionalnosti.
H istorijski određena konstelacija vlasti u koioj poli­
tički sistem n a opasnost destrukcije što proističe iz klas­
nog antagonizm a odgovara s »oom jerenim « rascjepom ,
lišena je ovdje sve svoje politološki relev an tn e specifič­
nosti i doima se n a konou kao opća ljudska konstelacija
svoznaie. »A gregacija interesa» m ora postojati u tom
činu. Ali zašto u (paradoksalnom obliku rascjepa vlasti, i
k tom e još u takvom koji detem atizira problem koji ie
pokreće? — Kao što ćemo još vidjeti, upravo zato što
se o stv aru je n a paradoksalan način, »agregacija interesa«
nikako ne olakšava poslove vlade.
»Borni ereni« rascjep je, dakle, funkcionalan: ten-
denciiski uzrokuje paralizu svih d ruštvenih individua.
Još u v ijek ne znamo u čemu se sastoji ta j rascjep, isto

76
tako kako može n asta ti i reproducirati se. Iako se ovo
posljednje pitanje više n e tiče funkcije paralize nego
njene realizacije, u nastavku bi trebalo odgovoriti i na
nj je r se radi o osnovnoj funkciji na kojoj se gradi sve
ostalo, a teorija, koja ostavlja otvorenim sam realitet
osnovne funkcije, bila bi suviše platonska. P rije rasprave
tih dvaju pitanja ipak valja dovršiti form alnu analizu
tog rascjepa da bismo saznali koja hi svojstva »morao
im ati« zbog svog funkcionalnog odnosnog problema, bez
obzira u čemu se on ta d a sastojao.
Jezikom pretpostavki vlasti, kod sistem a dviju »kon­
kuriraj u d h « p artija rad i se o strukturi pom jeranja vla­
sti, o lim itiranom građanskom ra tu u kojem tendencijski
sudjeluje čitavo stanovništvo, bez obzira kako ono tada
diferencira posebne uloge p artije — »birači«, članstvo u
partiji u užem smislu, party-in-office — i dijeli se na
njih. Pogledajmo oba rascjepa koji se u tom pom jeranju
talože. P onajprije za rascjep prvog reda, dakle, za borbu
obiju p artija kao takvu, karakteristična je upravo histo­
rijska osobitost ovdje posm atranog političkog sistem a da
rascjep kao takav postaje očevidan. Zaraćenih političkih
gnupa bilo je u svim državam a, a li p rije nego što je
Edm und B urke 1770. mogao lapidarno konstatirati da je
slobodna država sastavljena od p artija (1854, str. 150),
p artijski život u vijek je stajao »prije svega i bezizlazno
u sjenci jednog poroka«, naim e »nesloge koju osuđuje
svaka etika«: »Ako je glavni politički zadatak svake za­
jednice bio da ono proturječno i oprečno poveže u m iro­
ljubivu simbiozu, u stvarnosti je izgledalo da je sve ono
što odstupa od ideala političke sloge upravo suprotstav-
ljeno onome što je poželjno.« (Faul 1964, str. 62.) P ri
tom bi i B urke teško povjerovao da bi organizirana n e­
sloga m asovnih p artija ili p artija pod uvjetom općeg pra­
va glasa mogla »služiti nacionalnom interesu n a osnovu
posebnih principa u pogledu kojih su sve one suglasne«
(Burke 1854, str. 151). A ipak je, usprkos protivljenju ve­
ćine onih koji su o tom e razm išljali, a sigurno nigdje
bez o p iran ja naslijeđenog državnog personala koji je u t­
jelovljivao »univerzalnu tendenciju centralizacije«, došlo
upravo do takve nesloge masa. Očigledno je da u kapi­
talizm u više n e može uspjeti tra jn a m iroljubiva sinteza
umjesto građanskog rata, nego još samo pod u vjetom
građanskog rata; n e više s ciljem njegovog sprečavanja,
nego još samo njegovog ublažavanja. Oblici države, koji
žele zanem ariti ovu determ inantu vlasti iščezavaju prije
i'li kasnije i bivaju zam ijenjeni drugim a. Ali ne samo
nesloga, nego i sloga postaje očevidna n a novi način: d r­

77
žava, drugačije nego još u srednjem vijeku, postaje vid­
ljiva kao posebna stv a r pored stv ari n a koje je u prav­
ljena n jen a aktivnost. Razm otrim o sada taj rascjep dru­
gog reda. On nipošto n e počinje te k kod državnih ap a­
rata, nego leži već u partijskom sistem u kao takvom ,
ukoliko je lim itiran kao iborba koju m eđusobno vode n je ­
gove p artije. K asnije ćemo još vidjeti d a se uopće nije
nužno pozivati n a aktivnost izd iferen d ra n ih državnih
aparata da bismo objasnili egzistenciju tog lim ita. Ali,
obrnuto, pozivat ćemo se n a lim it da bismo objasnili
egzistenciju državnih aparata. D ržava u prvom redu »ni­
je« ništa drugo nego taj lim it, tj. n je n elem entarni, još
neučljivi, ali kao realn a a p s tra k d ja pojm ljivi oblik eg­
zistencije leži u d ife re n d ji između, s jedne strane, raz­
like među uživaocim a i oštećenim a kapital-odnosa i, s
druge strane, »pom jerenog« rascjepa partijskog sistem a.
Ovu ap strakciju politologija obrađuje pod raznim r u ­
brikam a, naročito teo rija pluralizm a, i tu opet posebno
n jen a zapadnonjem ačka v a rijan ta (vid. pregled Zeunera
1976) koja u pogledu »konkurencije« partija, kao i svake
druge političke »konkurendje«, pravi razliku izm eđu ob­
lasti konsenzusa i legitim ne disendje. S m atram da je ta
teorija u suštini sasvim realistična — a ne norm ativna,
m ada njen i predstavnici, analogno A lmondovom tre tm a­
nu » ag reg adje interesa«, historijski određeni oblik po­
m jeran ja vlasti opet prom eću u in stru m en t opće ljudske
političke rad o n aln o sti. K ritičari ovog oblika, kao Schmo-
llinger/Stoss i već Agnoli, zaostaju ponekad za realiz­
mom pluralista kada m isle da, zbog postojanja oblasti
konsenzusa, disencija postaje prividni konflikt. Agnoli
karak terizira sistem konkurirajućih p a rtija upravo kao
»pluralni oblik jedne p a rtije jedinstva« (1968, str. 40),
tako kao da je nesporno da je politički sistem tim sigur­
n iji što m anje nesloge ispoljava u s e b i I to u vrijem e
Velike ko alidje! SchmoUinger i Stoss (1976, str. 77) u
•biti preuzim aju pluralistički pojam konzenzusa kada po­
kazuju kako je u povijesti SR N jem ačke nastao »bazni
konsenzus« » unutar radničke klase i u n u ta r buržoazije,
te k o n a č n o . . . izm eđu obiju klasa«, konsenzus »čiji je
re z u lta t sad ašnja n eznatna so d jaln a i program ska polari­
zacija izm eđu p a rtija m asovne legitim acije« (str. 18). Ali
i oni ipotcjenjuju isto tako veliki značaj kom ponente di­
s e n d je kada ocjenjuju: »Ekonom ska kriza djelovala b i . . .
kao politička kriza tek onda kad bi bazni konsenzus du­
goročno sprečavao ostvarenje interesa platno ovisnih u
odnosu n a k a p ita l...« (str. 148). P olitička kriza n asta t
će d onda kada je p o la rizad ja izm eđu » p artija m asovne

78
legitimacije« suviše malena, tako da se efekt osvješćiva­
nja, koji kod onih pogođenih izaziva ekonomska kriza,
može dovoljno oštro artik u lirati samo izvan oficijelnog
političkog sistem a.
Time što je partijskom sistem u kom ponenta rascjepa
drugog red a im anentna, im plicirana su neka form alna
svojstva u kojim a diferencija između »-pomjerenog« ras­
cjepa i tem eljnog antagonizm a postaje već nešto opilji-
vija. Ponajprije, lim itiranju građanskog ra ta m ora se
odreći svaku nam jeru elim iniranja druge partije. Ali ti­
me se ak ceptira perm anentnost sukoba i postavlja pi­
tanje kako zaraćena m ogu uopće m otivirati svoj rat. Po­
bjeda očito m ora ostati mogućnom, a istodobno ne smije
nikada n astupiti; dakle, m oraju se prilagoditi privrem e­
nim pobjedam a. N adalje, zaraćene partije m oraju u tu
svrhu b iti podjednako jake; pravcu, u kojem se tem eljni
antagonizam može »-pomjeriti«, to nam eće već uske gra­
nice je r to pom jeranje m ora istovrem eno ispunjavati tri
k riterija: dovoljno odstojanje od antagonizm a; sposobnost
da se potencijal agresije ipak veže; i otprilike jednaka
raspodjela potencijala n a dva pola. Konačno, m ora po­
stojati jedna oblast oko koje se vodi borba, a koja pred­
stavlja su p strat privrem enih pobjeda i koju ne smijemo
poim ati kao nešto treće izvan partija, dakle, ne već od
samog početka kao stv arn u državu u koju stupa privre­
m eni pobjednik, nego kao sastavni dio sam ih zaraćenih
partija. Ta diferencija ne sm ije, dakle, biti »ni prevelika
niti prem alena«. M ora biti dovoljno m alena kako bi fun­
kcija paralize mogla biti stvarno realizirana, i to tako
da mase, kao filtar agresije, priznaju liniju rascjepa vla­
sti koja je tim e centar stvarne političke dinam ike. S
druge strane, m ora biti dovoljno velika kako bi na bor­
bene mase djelovala kočeći agresiju. To se može izraziti i
term inom ideološka napetost: ona m ora biti tako velika
da veže postojeću agresiju i tako m alena da ne regre-
sira stupanj red a rascjepa vlasti.
Da se za funkcionalnu nužnost jodnog takvog siste­
ma znalo još prije njegovog postojanja, gotovo da se n it­
ko ne bi ni nadao da će ga moći realizirati. U mjesto to­
ga, u prvim desetljećim a njegovog postojanja bilo je
dosta pokušaja da ga se u n išti je r se vjerovalo da on
m ora potkopati društveno uređenje. V eliku rasp ro stra­
njenost fašističkih, .'klerikalnih i drugih n a pretkapitali-
stičku politiku o rijentiranih v arijan ti korporativnog m i­
šljenja još u periodu izm eđu dva ra ta (usp. K astendieck
1981) može se 'bar djelomično povezati s tim strahova­
njem koje, ako se osvrnem o unatrag, ne upuštajući se

79
još u razloge, izgleda adekvatnim jedino za period krize
svjetskog tržišta i za zem lje koje je ta kriza n ajjače po­
godila. No ta j sistem je usprkos svim strahovanjim a eg­
zistirao, podupirao kapitalističko društveno uređenje i
egzistira još i danas.
K arak ter pom jeranja proiblema, njegova čvrsta jez­
g ra za koju sam do sada iznio sam o form alne u v jete
egzistencije, kao činjenica je apsolutno poznat, sam o što
se to n e sm atra odgovorom n a p itan je o kojem se ovdje
rasp rav lja. G lavna p ro tu rječja društva može se ne samo
u StR N jem ačkoj, kako pišu Schm otlinger i Stoss (1976,
str. 17), s obzirom n a klasnu pripadnost v ezati »-uz s tru ­
kovne grupe »sam ostalni/poljoprivrednici’ i »radnici’-«, i
to n a način da oni statistički tvore doduše u v ijek nejasnu
jezgru polarizacije izm eđu obiju velikih p artija (partija
u dosad pretpostavljenom smislu, dakle, uključujući n ji­
hove »birače« s p artijskom identifikacijom ). Pregled raz­
n ih zapadnoevropskih p a rtijsk ih sistem a (usp. Raschke
1978) pokazuje d a se n a klasnoj razini ta k v a polarizacija
prak tičk i m anje ili više svuda ispoljava, dok ostale linije
rascjepa, kao što je u Zapadnoj N jem ačkoj konfesionalna
šizma, različito prolaze. Lipset i Rokkan naglašavaju tu
činjenicu i protežu je n a cjelokupnu povijest zapadno­
evropskih p artijskih sistem a počevši od uvođenja općeg
prav a glasa: suprotnost radnici — vlasnici objašnjava
»čisto statistički izraženo ( . . . ) b ar u polovini posm atra-
nih slučajeva ( . . . ) prom jenu u raspodjeli glasova birača
kod općeg prava glasa daleko bolje od bdio koje druge
suprotnosti« (1976, str. 46); a n je n teorijski značaj je
čak još veći je r au to ri sasvim općenito tv rd e da je ona
»im ala ten d enciju da partijske sistem e u njihovim os­
novnim stru k tu ra m a m eđusobno približi«, dok su ostale
suprotnosti »generirale nacionalne razvitke s divergent­
nim pravcim a« (str. 35).
To što i Lipset i Rokkan im aju sasvim posebne raz­
loge da, kao Sartori, pojam i m odel partijskog sistem a
usprkos tom e dobiju iz vrem ena prije općeg prava glasa
i djelotvornosti suprotnosti radnici — vlasnici, to je druga
priča. Oni pišu d a d ru g e suprotnosti, koje su prethodile
ovoj, n ajb o lje objašnjavaju razliku izm eđu raznih p ar­
tijskih sistem a, te da ovoj sada ko risti njihov spoznajni
in teres (str. 46). Kao koautor, Lipset je još mogao dodati
da on osim toga, s aspekta stabilnosti sistem a, sm atra
djelotvornost suprotnosti radnici — vlasnici u najm anju
ru ku poželjnom, (vid. gore).
U prividnoj trivijalnosti d a se radnici i »vlasnica«
svuda sučeljavaju, dakle, da se najam ni radnici kapitala

80
i tradicionalni srednji slojevi bore u partijskom sistem u
(ovi posljednji tvore m asu »vlasnika«, um jesto da se za­
jedno bore protiv kapital-odnosa), sastoji se ekonom ski
sadržaj »pom jerenog« racjepa partijskog sistem a. Inače,
ovo pom jeranje m anje se označava a više aktivno pos­
pješuje onom veoma raširenom term inologijom prem a
kojoj se »buržoaziju i sitnu buržoaziju, uključujući se­
ljake, . . . ubuduće označava kao .građanstvo’« (tako Sch-
m ollinger/Stoss 1976, str. 18) — kao da se prirodnost
jednog takvog saveza m ora još sankcionirati i putem
im ena (pred kojim klasne suprotnosti njegovih sastavnih
dijelova postaju zvuk i dim.* Taj naziv nije izum nauče-
njaka, nego k arakterizira glavnu tendenciju dosadašnje
politike radničkog pokreta; O tto Bauer (1970) joj je sa
svojom teorijom »klasne ravnoteže« — ravnoteže na kon­
cu između »građanskih« i radničkih p artija — dao zaci­
jelo naj pretenciozni ju form ulaciju. K ritički prikaz te po­
litike nalazim o kod Rosenberga (1973):
»Klasna svijest, koja je tada ispunjavala industrijsko
radništvo n a evropskom tlu«, tj. za vrijem e faze stvara­
nja njegove partije, »dovela je do toga da su radnici
naročito snažno isticali, svoj posebni položaj i svoju raz­
ličitost prem a svim ostalim strukovnim slojevima. To
je im alo za posljedicu da doduše nijedna socijalistička
p artija sa svojim program om n ije pozljedila seljake ili
zanatlije ili provela bilo kakvu borbu protiv srednjeg
staleža, ali se ipak praktični ra d svake socijalističke p ar­
tije u devedeset devet procenata ograničavao n a indu­
strijsko radništvo. Socijalističke p artije kao radničke
p artije izgledale su srednjim slojevim a kao nešto strano.
Tako je n astala za praktičnu politiku kobna suprotnost
između radničke partije, s jedne strane, i, s druge strane,
svih ostalih p artija koje su se tada ra d i odbijanja soci­
jalizm a okupile kao takozvane građanske partije.« (Ro­
senberg, 1973, str. 247; usp. K aste/R aschke 1977, str. 27.)
A ntonio G ram sci opisuje tu istu politiku kao politi­
ku vladajuće klase: «U novom stoljeću vladajuća klasa
povela je novu politiku, politiku klasnog saveza, stvara­
nja političkog bloka m eđu klasama, što znači politiku
građanske dem okracije. Im ala je izbor: ili dem okracija
orijen tiran a n a selo, što znači savez sa seljacim a J u g a . . .
ili in d u strijski blok kapitalista i radničke klase« (1955,
str. 16).
* Goethe, Faust I, Martin vrt: Osjećanje je sve; ime je zvuk
i dim. — Prim . prev.

6 Marksizam u svetu 81
 Radnici se n a polju partijskog sistem a ne bore pro­
tiv kapital-odnosa i n e protiv kapitalista, nego protiv
»vlasnika«; ne protiv ekonom ske stru k tu re , nego protiv
pravne form e kapital-odnosa koja je, m eđutim , istovre­
m eno p rav n a form a ekonom ije poljoprivrednika i drugih
sam ostalnih. Time je doista položen tem elj za jedan
istin a p ro tu rječni savez s kapitalistim a, je r sve dotle
dok se ne napadne ili m akar samo ne tem atizira sveu­
kupnost zakona vrijednosti, prisv ajan ja viška vrijednosti
i logike akum ulacije, kapitalistička ekonom ija ostaje s
jedne stran e intaktna, a radnici s druge stran e bez plo­
dova te ekonom ije, u svakom slučaju izm eđu privred­
nih kriza koje se periodički ponavljaju. A kcentuiranje
upravo asp ekta vlasništva — a m i se ovdje ne susrećem o
sa zn an jem iz partijske obuke koje razlikuje vlasništvo
općenito i vlasništvo n ad sredstvim a za proizvodnju, nego
sa sviješću širokih m asa koje svoju rad n u snagu mo­
raju p rodavati zato je r n em aju n i ovo n i ono vlasništvo
— dovodi n a koncu čak do toga da poljoprivredni vlas­
nici mogu očekivati n ajm an ju političku sim patiju, a k ru ­
pna buržoazija najveću, i to zato što ovi prvi im aju n a j­
m anje a ova najviše veze s »napretkom « koji je vidljiv
u radničkoj svakodnevnici. Ova m etoda, boriti se protiv
kapital-odnosa i istovrem eno ne iboriti se, očigledno is­
p unjava k riterije kojim a m jerim o funkcionalno podo­
bni »pom jereni« rascjep; u svakom slučaju izvan eko­
nom ske krize. Ali kako se ta j rascjep ostvaruje i repro­
ducira, to se Rosenbergovim nagađanjim a teško može
dovoljno objasniti. To što su radnici kao stru ko vn i sloj
isticali svoj posebni položaj, ne pruža nam objašnjenje
zbog čega su njihove političke partije slijedile strategiju
koju je G ram sci nazvao »ekonom skonkorporativnom «.
O vdje nam daljnju pomoć pruža te o rija p a rtija Ste-
ina Rokkana. Pokazuje nam da radnička klasa svuda u
kapitalističkoj Evropi nailazi n a p riprem ljenu konstelaci­
ju objekata borbe, čim stu p i u aren u političke vlasti, tj.
p rije svega n a polje partijsk ih rascjepa; nailazi na ob­
je k te borbe koji sa njenom vlastitom ekonom skom eg­
zistencijom i iz toga ap strak tn o izvedivim interesim a per
se n em aju nikakva posla; ali, koji su, naravno, ipak kon­
stitu irali jedan »politički je zik« u kojem je radnička kla­
sa prinuđena da se »izražava«. P rinuda n ije nipošto u
tom e da se »jezik« naprosto preuzm e; može m u se i
o p ira ti i, naprotiv, m alo-pom alo razv ijati v lastiti jezik.
Samo je »nijemost« nem oguća, ili bolje: u takvim prili­
kam a »nijem ost« se sam a od sebe svodi n a preuzim anje
postojećeg »jezika«. P reuzim anje jezika, čini m i se, ka­

82
rakteriziralo je u cijelosti politiku radničkog pokreta.
U tjecajni radnički političari nikada nisu reflektirali svo­
je perm anentno iskustvo da se država kapital-odnosa s
njim a nije sučeljavala ni kao nešto neutralno, tako kao
da uopće ne postoji jedna specifična politička razina,
niti kao predstavništvo kapitalističke klase. Form uliraj­
mo to n a razini političkih vrijednosti. U terenu dr­
žavne ideologije radnički političari nisu vidjeli jedan
specifično kapitalistički sistem vrijednosti, nacija — in­
dividualizam — proizvodni prinaip, na koji se moglo
veoma lako odgovoriti specifično proleterskim sistemom
vrijednosti, internacionalizam — solidarnost — »svako­
me prem a njegovim potrebam a«, nego sistem koji je
stvarno već bio utvrđen u političkom polju, koji je bio
sm iješan od kapitalističkih vrijednosti, gdje se orijen­
tacije n a naciju i V atikan talože, individualizam s ori­
jentacijom n a porodicu itd., ukratko, kao da se tu ne
radi o ideološkoj n ad g rad ji kapital-odnosa, nego o m je­
šavini ili savezu kapitala i tradicionalnih srednjih slo­
jeva. U odnosu na ta j »savez« onaj proleterski sistem
nije bio m ogući »potez« u političkoj »jezičkoj igri«. Mo­
guća reakcija: ne odvojiti se naprosto od tog saveza, tj.
ne zauzeti naprosto još preostali slobodni prostor u po­
litičkom polju nego ta j savez rasturiti — ne odgovoriti
na iskaz sačinjen postojećim jezikom, nego napasti n je­
govu gram atiku, dakle, ta reakcija n ije uslijedila. U m je­
sto toga, radnički političari su ili insistirali n a onom ne­
mogućem »potezu u jezičkoj igri« i tim e se osudili na
političku neutjecajnost (komunistička varijanta), ili ko­
rak po korak usvajali »gram atiku« i »iskazu« kontrirali
»protuiiskaz« (socijaldem okratska varijanta). Ali, to je
značilo da su prihvatili savez »vlasnika« i sebe protu-
artik u lirati kao ne-vlasniike i kapitalističkoj klasi stvorili
mogućnost da iz limitiranog rascjepa vlasti profitira; da
od njega bude zaštićena, a istodobno da u ulozi vlasnika
djeluje protiv radnika, da istodobno u ulozi akum ulacije
djeluje protiv bastiona tradicionalizm a.
Rokkan (Lipset/R okkan 1976) razlikuje četiri velike
linije rascjepa — cleavages — n a osnovu čijeg taloženja
pokušava objasniti obilje sadašnjih zapadnoevropskih par­
tijskih sistema. To su rascjep izm eđu centra i periferije,
između crkve i države, ;između grada i sela i između
»radnika« i »vlasnika«. On sm atra da su historijski n a­
stupali jedan za drugim i da su listom, na ovaj ili onaj
način, bili odraz rigorozne m etode integracije naroda u
političku m ehaniku nacionalne države. Rokkan vjeruje
da je ta j proces u principu zaključen s priznavanjem
rad n ik a kao državljana, tj. s njihovim uspjehom u borbi
za stjecan je općeg prava glasa, i stoga, usprkos nekim
olujnim vjesnicim a iz 50-ih d 60-ih godina — am erički
po k ret za građanska prava, m eđunarodni studentski po­
kret, očekuje da u budućnosti više neće biti tem eljnih
p restru k tu riran ja p artijskih sistem a. M eđutim, od prote­
klih p restru k tu riran ja — čuli smo to već od S artori ja
— posljednje je od najm anjeg značaja. Ako ovu arg u ­
m entaciju oslobodimo od u njoj neprodiskutiranih i već
ran ije kritiziranih prem isa fik sira n ja državom , m etodo­
loškog historizm a i koncepcijskog ahistorizm a, možemo
je rein te rp re tira ti n a slijedeći način:
1. Za p artijsk i sistem , koji odgovara razvijenom ka­
pitalizm u, k arakteristična je linija rascjepa koju im plici­
ra četvrti cleavage. U spješna borba rad n ik a za opće p ra­
vo glasa nije kraj povijesti »m oderne nacionalne države«,
nego početak povijesti specifično kapitalističke države.
Ta povijest je u pogledu partijskog sistem a u tom e što
radnička klasa — determ inirana ekonom skim zakonim a i
logikama v lasti koji djeluju u njenoj sadašnjosti — hi­
storijsku pretpostavku prva tri cleavages prorađuje, u je ­
dinjuje, čini predm etom svoje konfrontacije.
2. Općenito važi d a se ni razvoj p artijsk ih sistem a
ne može izvesti iz nekog sam okretanja povijesti države
ili čak iz neke m etafizičke »tendencije centralizacije«,
nego da je rezu ltat »povijesti klasnih borbi«. Ako je to
tako, onda ne tre b a očekivati da je razvitak partijskih
sistem a zaključen s učlanjivanjem radničke klase u n a­
cionalnu državu; tada se m oram o, naprotiv, u p itati ka­
kve će posljedice iz stupanja platno ovisnih srednjih
slojeva u politiku proizaći za ustrojstvo p artijskih si­
stem a (i kakve su možda u posljednjih dvadeset godina
već nastupile). — Č etvrti cleavage je te slojeve kao ne-
-vlasndke politički udružio s najam nim radnicim a kapi­
tala, ali ipak n ije nipošto jasno da li će oni, neprestano
rastući, i bivajući ekonom ski sve značajniji, tra jn o odbi­
ja ti da se a rtik u liraju putem vlastitog petog cleavagea.
Isto tako n ije jasno da li b i ta k av cleavage »tendenciju
centralizacije« nastavio ili preokrenuo. (Ovo ću pitanje
za duže vrem ena odložiti kako bih n ajp rije analizirao
četvrtim cleavageom obilježeni sistem kao adekvatnu po­
litičku n ad gradnju kapital-odnosa i njegove ekonom ije.)
Na koncu treba, štaviše, prosuditi ne b i li se peti clea­
vage u danom slučaju moglo ili moralo izvesti već iz
političke nadgradnje kapital-odnosa.
S ažet ću sve što je do sada izneseno. Osnovna fu n ­
kcija partijskog sistem a u razvijenim kapitalističkim ze­

84
 m ljam a jest zaštita kapital-odnosa. Dana je onda kada
je d ruštvo rascijepljano u dvije p a rtije koje se bore, ali
ne zbog kapital-odnosa koji u krajnjoj liniji uzrokuje
njihovu agresiju koja ih tje ra u borbu. Kod predm eta
borbe m ora se rad iti o pom jeranju problem a koje poziva
na prikazivanje agresije i ujedno je, stabilizirajući si­
stem, d rži u uskim granicam a. Pom jeranje problem a
djeluje kod zaraćenih individua kao paraliza zato jer
one m oraju razlikovati provedive i neprovedive intencije
i na koncu su okupirane samo tim e da otklone »veće
zlo«. Kako borba .partija ne bi ugrozila red sistem a, ona
ne sm ije nikada dovesti do potpune pobjede, nego uvi­
jek samo do privrem enih; to s njene stran e im plicira
nužnost približno jednako snažnih p artija i jedne oblasti
oko koje se vodi borba, koja im je im anentna i koja
predstavlja su p strat privrem enih pobjeda. Ovi elem enti
lim itiranja partijske borbe jesu zam etak države.
P artijsk i sistem te vnste n e bi bio samo funkciona­
lan; on stv arno i postoji; ne zato što bi ga instalirali
socijalni inženjeri ili neko »predstavništvo kapitalističke
klase«, nego zato što radnički, pokret nije uspio da za
svoje ekonom ske interese nađe adekvatan politički »pre-
vod«, tako da niti n ije im ao nikakvu šansu da um akne
gravitacijskom polju navedenih stru k tu ra vlasti. Govo­
reći term inim a teorije djelan ja, specifično kapitalistički
partijski sistem nije stvorio nitko drugi doli sam rad ­
nički pokret. Izborio je opće pravo glasa; u izbornim
borbam a n ije vidio n a suprotnoj stran i »kapital«, nego
utjelovljenje deavages centar /p e riferija, d rž a v a / crkva
i grad/selo; na tu historijsku pretpostavku reagirao je
kvazi o piranjem nasum ce, definirao sebe kao ne-vlas­
nike, a one historijski zatečene kao vlasnike i također
stvarno uzrokovao njihovo u jedinjavanje pod rubrikom
»građanstva«; i tim e stvorio partijski sistem u kojem se
ne vodi borba, recimo, oko kapital-odnosa, nego u ko­
jem se u su štin i sučeljavaju najam ni radnici kapitala i
tradicionalni srednji slojevi.
Da bismo izbjegli nesporazum e, valja još jednom n a­
glasiti da ovim pretpostavkam a treba naznačiti samo
aspekt stru kture vlasti u partijskim sistem im a i njiho­
vom integracijskom djelovanju. I daLje stoji da je zna­
čaj te razine sekundaran u odnosu n a determ inacijsku
snagu ekonom skih zakona. To im a npr. slijedeće konze-
ikvencije. Govorio sam o tom e da je funkcionalni partijski
sustem povezan s jednom prem a gore i prem a dolje ogra­
ničenom lozom ideološke napetosti. Nisam, m eđutim , htio
ustvrditi da je ta napetost posljedica karakteristike n e­

85
 milog protivnika, dakle, recim o starih srednjih slojeva
iz perspektive platno ovisnih, a ne posljedica ekonom­
skih frikcija kojim a su izloženi i sam i platno ovisni,
nego d a jeste posljedica ekonom skih frikcija, a li da te
frikcije dolaze do svijesti i bivaju raspravljene, da se te
napetosti »doživljava« kao napetosti s protivničkom p ar­
tijom . Ali ako je to tako, onda te n apetosti neće biti
konstantne, nego će u doba ekonom skih kriza rasti, a
sasvim je neizvjesno neće li ta d a prekoračiti funkcional­
nu dozu napetosti. Na ovu problem atiku vraćam se
u ru b rici o »funkciji krize« partijskog sistem a. N adalje,
pokazao sam da p artijsk i sistem već sadrži začetak dr­
žave, dakle, da je pretpostavljen zasebnim državnim apa­
ratim a. (Tada se stvarno vidjelo da p artijsk i sistem —
koji je za kapital-odnos funkcionalan, koji ga politički
reproducira i koji je karakterističan po četvrtom clea-
vageu — n ije postavila »država« koja je, štaviše, pri
tom e m orala p retrp jeti jednu o sjetljivu prom jenu obli­
ka, nego naprotiv akcija radničkog pokreta i otpor pro-
topartija.) Ali to, naravno, n e znači da su partijski si­
stem i pretpostavljeni fu n kcija m a kapitalističke države u
smislu »izvoda države«. O tom e što p artija radi kada
postane party-in-office još n ije bilo govora. To, dakako,
znači da n ijedna institucija, pa n i državna, ne egzistira
već zbog toga što je funkcionalna i da državne in stitu ­
cije egzistiraju s funkcijam a kapitala sam o pod uvjetom
(i da tada m ogu realizirati svoje državne funkcije) kada
istodobno, odnosno u sistem atskom sm islu »prije« egzi­
stira p artijski sistem koji realizira partijske funkcije,
počevši s osnovnom funkcijom paralize koja štiti kapi­
tal-odnos.
Upravo izložena teorijska postavka, ukoliko pred­
stavlja funkcionalnu analizu, važi i za partijski sistem
SAD. Tamo je, dakako, »funkcija paralize« realizirana
drugačije nego u Evropi zato što su historijske pretpo­
stavke bile drugačije. J a uopće n e razm atram am eričke
posebnosti i ograničavam se n a napom enu d a bi to raz­
m atran je moralo početi pitanjem zašto se, u vrijem e
kada je u Evropi nastao po četvrtom cleavageu karakte­
ristični p artijski sistem , radničkoj klasi u SAD nije čak
postavio ni »zadatak« da kao radnička klasa zauzme ne­
ko m jesto u političkom prostoru. S m atram , naim e, da bi
se i tu oblik integracije radničke klase m oralo tum ačiti
u prvom redu njenom vlastitom akcijom . Ta akcija sa­
stojala se u vlastitom rascjepu prem a etničkim stanovi­
štim a — u produbljivanju do rascjepa početne situacije
etničkog diferenciranja koje je, izm eđu ostalog, bilo uv­

86
jetovano i useljavanjem — um jesto u povlačenju linije
rascjepa između sebe i ostalih prem a ekonomskim stano­
vištima.

2. 2. 1. 3. D voznačnost pojm a izbora

Tokom prikaza funkcije paralize već sam u više

n av rata posegnuo za egzistencijom općih izbora. Moglo
bi stoga izgledati da je ona za tum ačenje posebnosti
specifično kapitalističke države značajnija i osnovnija,
pa stoga i kod sistem atike izlaganja prioritetnija od eg­
zistencije »pom jeranja« klasnog antagonizm a na razinu
partijske borbe. J a sam, m eđutim , nastojao da osnovnu
funkciju partijskog sistem a ne form uliram pozivajući se
na pojam izbora, nego n aprotiv samo uz pomoć pretpo­
stavki vlasti, kao funkciju čiji je cilj »-limitiranje gra­
đanskog rata«, iako sam istovrem eno ustvrdio d a p artij­
ski sistem čija nas funkcionalnost zanima, pretpostavlja
egzistenciju općeg prava glasa. Ovu m etodu može se n aj­
prije metodološki obrazložiti kao takvu koja nije djelat-
no-teorijska nego strukturno-teorijska. U njoj nem a ni­
kakvog proturječja kada se ispostavi da m ehanizam iz­
bora u v ijek već egzistira kao konstitutivno svojstvo po­
litičkog sistem a koja tre b a analizirati i da je ta egzisten­
cija teo rijsk i uvijek već predm nijevana, »-pretpostavlje­
na«, ali da istovrem eno u određenoj etapi analize o
njem u još ne može biti govora, d a ga teorijski još ne
treba »postaviti« je r postoje drugi mehanizm i koji im aju
jednostavniju stru k tu ru od njega i n a kojim a se gradi
njegova vlastita, složenija stru k tu ra (usp. M arxova raz­
m išljanja u «Metodi političke ekonomije«, Grundrisse,
str. 21. d dalje). Što se izbora tiče, teorijska (konstelacija
još se više kom plicira zbog toga što nije riječ o bilo
kojem svojstvu sistem a, nego o takvom čije je stvaranje
tek pokrenulo sistem. Ali ni to ništa ne utječe na okol­
nost da izbori nisu nužno ono prvo na strukturnoj razini
već samo zato što su to n a historijskoj razini.
Moja m etoda ima, osim toga, koncepcijski razlog što
ni ovdje, kao ni. ranije kod fenom ena kao što su »agre­
gacija interesa«, »konsenzus« itd., ne želim zapasti u na­
ivno nepovdjesno m išljenje. U tradicionalnoj funkcional­
noj analizi partijskih sistem a njihovo svojstvo da borbe
vode kao izborne borbe jest, dakako, funkcionalno svoj­
stvo uopće i sklopka svih funkcija koje se partijskom
sistemu općenito pripisuju. Funkcija reg ru tiran ja elite
— realizira se putem izbora; funkcija legitim iranja dr­

87
žave — putem izbora; funkcija reproduciran ja altern a­
tiv a k oje o ptim ira kapacitet odlučivanja države — putem
izbora. Pozivanje n a izbore izgleda ovdje upravo kao
naličje uvodno k ritizirane pretpostavke da cilj funkcija
partijskog sistem a je st opstanak države. Izbori su, u od­
nosu n a tako definirane funkcije, vid realizacije. Ne re ­
aliziraju li se one prije putem gore obrađenog »pom je-
ra n ja problem a« partijskog sistem a koje je, priznajem o,
narav n o ap stra k tn a predstava — to p itan je se ne po­
stavlja. Da li su izbori općenito ti koji uspostavljaju tu
funkcionalnu vezu, ili izbori koje provodi i form alno
karak terizira radnička klasa? Zacijelo, ipak ovo drugo:
izbori kojim a prethodi klasni sukob, tj. u kojim a se kre­
će klasni sukob. A li u tom slučaju izbori nem aju n ik a­
kvu tem eljnu nego sam o povrem enu ulogu pri osigura­
van ju stabilnosti ne sam o sistem a političke vladavine
nego i stabilnosti kapitala. U kratko, funkciju legitim i­
ra n ja države ne ispunjavaju sam o izbori, nego n a kritizi­
ra n i način i njihova teorijska artikulacija. Uostalom, zna
se d a izbori, zavisno o historijsk im i društvenim p rili­
kam a, mogu služiti i posve drugim funkcijam a. Mogu
biti predigra otvorenog i nelim itiranog građanskog ra ta
ili, obratno, javiti se u d ru štv im a bez tendencije samo­
u n išten ja koja ne znaju n i za klase n iti za državu.
Izbori zbilja nisu u zrok što je klasni antagonizam
pom jeren u p artijsk i sistem , već obratno, to pom jeranje
— okolnost d a se ibore platno ovisni i »vlasnici« — jest
uzrok što se borbe može voditi kao izborne 'borbe. R anije
je rečeno da partijskim sistem om stvoreno pom jeranje
predstavlja a p stra k tn i začetak države. O vdje možemo
poći dalje i reći da su izborne borbe prvi stvarni oblik
tog pom jeranja: one pretpostavljaju izričitu konvenciju
zaraćenih p artija koja njihov sukob toliko ograničava da
svaka p artija im a uvijek otvorenu m ogućnost privrem ene
pobjede, što pak sam o po sebi opet pretpostavlja da
n ijedna p artija ne pridaje p redm etu borbe »apsolutan«
značaj. Jezgro takve konvencije je zajednička volja da
se n e dopusti d a o pobjedi odlučuje oružje nego broj p ar­
tijsk ih individua.
Pojam »lim itiranje građanskog rata« kao najopćeni­
tija značajka svojstava k o ja realiziraju funkciju paralize,
potvrđen je i obuhvaćen pojm om »borbe u obliku iz­
borne borbe«. Ali ne i zam ijenjen: posve su zamislivi
partijski sistem i koji štite kapital-odnos bez izbora, li­
m itirajući građanski r a t n a drug i način. Takvi sistem i
bili bi, dakako, k rajn je labilni i zacijelo sposobni te k za
k ratk o trajn u egzistenciju. Ali njim a se ne bi moglo
 predskazati ni najm anji stupanj egzistencije kada u n ji­
ma ne bi trebalo biti ne samo izbora nego ni »pom jera-
nja« klasnog antagonizm a koje stvara sistem suprotnih,
bilo neform alnih, »m rtvački zanijem jelih« ili »zabranje­
nih« partija. A važi obrnuto: u » norm alnim « periodim a
dem okracije koja reproducira kapital-odnos odvija se
»izbam a borba« koju se može okarakterizirati kao »limi­
tiran je građanskog rata«. Ali u tom karakterizirani u ne
treba historijski uopćavati: zamislivi. su i drugi eko-
nomsko-politički sistem i, a dijelom već i postoje, u koji­
ma se odvijaju izbori bez postojanja tendencija građan­
skog ra ta i njihovog ispoljavanja u njim a u slabijem
vidu.
Stoga je nužno navesti koja se sasvim određena zbi­
vanja obuhvaća varljivim natpovijesnim pojmom »izbo­
ra« — ili čak radi izbjegavanja ideologije stvoriti za
»izbore« novi pojam — da bi se moglo reći da se fun­
kcija legitim iranja države ili neka druga realizira putem
»izbora«. Npr. već je n a sadašnjoj visokoj razini ap ­
strakcije — gdje još ne pretpostavljam o zasebne državne
aparate i gdje argum entiram o u kontekstu nerealistič­
nog dvopartijskog modela — jasno da pod uvjetom ka­
pital-odnosa izbori, koji bi bili općenito odlučivanje
prema racionalnim stanovištim a o svim problem atičnim
stvarim a koje se tiču zajednice, ne bi realizirali nikakve
sistemu im anentne funkcije. (Zamislimo kako bi to iz­
gledalo: in stitucija »izbora«, koju su ustanovili odvažni
diskurzivni analitičari, u kojoj se u istom tre n u tk u glasa
o čitavom skupu najznačajnijih pitanja /pošto su masovni
mediji iz svih uglova društva, opširno koliko god treba,
ali istovrem eno i sa čitavim instrum entarijem podesnog
sažimanja, sakupili i priprem ili in fo rm aciju /: 1. o sta-
cioniranju raketa, 2. o sm anjivanju socijale . . . ) N apro­
tiv, pod term inom »izbori« treba da poimamo proces
odlučivanja u kojem je b aratan je sa problem atičnim
stvarim a — n a m an je-više nestv aran način — vezano
uz prem isu da se u svakom slučaju mora održati uvijek
vlastita p artijska egzistencija koja sa svoje strane upu­
ćuje n a prem isu nedodirljivosti kapital-odnosa; proces
odlučivanja koji se iz tog razloga ne vodi u cijeloj za­
jednici, nego samo u »Oblasti oko koje se vodi borba«,
tj. u »sredini« rascjepa vlasti u kojoj se kreću zaraćene
partije. Takvi izbori, a ne bilo koji, jesu funkcionalni.
Ovdje postaje također jasno zbog čega Almondova
►►agregacija interesa« ne olakšava poslove vlade. Postoje
dvije mogućnosti:
 Ili se o dvijaju racionalni, spoznajom o rijen tiran i iz­
bori bez tem eljnog rascjepa vlasti. U tom slučaju može
se zam isliti da na koncu n asta je jedna altern ativ a od­
luke; oina će stvarno stv o riti optim alne u v jete za dobru
odluku, sam o što će ova biti up rav ljen a protiv historijski
određene države koju A lm ond pretpostavlja. Osim toga,
u tom slučaju čak je dvojbeno n e 'bi li možda, zavisno o
stan ju stvari, p riprem anje odluke putem tr i v arijan te
bilo isto tako povoljno kao neka drugi pu ta putem dvije.
Ili se o dvijaju nam a povjereni, n a racjepu vlasti ba­
zirani izbori. U tom slučaju pom anjkanje racionalnosti,
koje je karakteristično već za izbore, sa sigurnošću će
se pren ijeti d na altern ativ u odluke koju oni stvaraju;
upravo u situacijam a gdje je opstanak države koju Al­
m ond pretp ostavlja stv arn o u p itan ju , ova altern ativ a
neće stvoriti optim alne u v je te za odluku — održanje
svagdašnje p artijske egzistencije i vlastita logika proble­
m atičnog stanja stvari se razilaze — i u sm jerit će se,
dakle, također protiv te države.

2. 2. 1. 4. D aljnje ko n stitu tivn e fu n k cije partijskog si­

stem a: podjela na sfere i podržavljenje

Prelazeći sada još ukratko n a d aljn je konstitutivne

funkcije partijskog sistem a, o stat ću p ri tom e da, osim
»pom jeranja problem a« i izbora obilježenih tim pom je-
ranjem , ne pretpostavim nikakva funkcionalna svojstva.
Radi se, dakle, samo o povezivanju d aljn jih funkcional­
nih ciljeva s ovim već navedenim svojstvim a. K orak p re­
ma razm atranju daljnjih svojstava učinjen je te k pošto
se s analize partijskog sistem a pređe n a analizu partije.
Još jednom ću posegnuti za »diskusijom o izvodu
države« (npr. B ader 1976, Blanke/Jiirgens/K astendieck
1975, Kostede 1976). Ona je pokazala da kapitalistički
način proizvodnje ne može egzistirati bez zasebne izvr­
šne vlasti, bez »države«, i bez diobe n a javnu i p rivatnu
sferu (o tome posebno G reven 1977). No, budući da sam
ja u mom kontekstu vezao p artijsk i sistem uz kapitali­
stički način proizvodnje, sada ga također m oram vezati
uz one političke oblike čija »nužnost« proizlazi izravno
iz egzistencije tog načina proizvodnje. P ri tom je. ako
postavimo pitanje konstitutivnih funkcija partijskog si­
stem a, već dovoljno da se bez daljnjeg diferenciranja
pozovemo samo na egzistenciju zasebne države i diobu
na sfere. Naime, čim jednom ti oblici budu utem eljeni,
n jihova bliža teorijska analiza podudarat će se s anali­

90
zom partijskog sistem a; funkcije partijskog sistem a i
funkcije tih oblika tada su iste, s Obzirom na reproduk­
ciju kapital-odnosa, i to iz jednostavnog razloga što smo
od početka pretpostavljali da se dioba na javnu i pri­
vatnu sferu skupa s oblicim a koji ju konstituiraju odvija
u partijskom sistem u, da nije ništa drugo doli taj si­
stem. Govoriti i dalje specifično o funkcijam a partijskog
sistema treb a stoga još samo zato je r je upravo zbog
tog iden titeta bilo nejasno kako usprkos tom e može doći
do tog diferenciranja.
U tu svrhu dovoljno je da nastavim o analizu izbora.
Upravo su oni ti koji izazivaju sferno-diobeni efekt i
time još više guibe sličnost s nathistorijskim ili racio­
nalnom odlukom orijentiranim pojmom izbora uopće.
Posebna je značajka tih izbora, a ne nešto što se samo
po sebi razum ije, .da oni funkcioniraju kao tačka pres­
jeka između takvih koji samo »hoće« ali ne »djeluju«
— osim tim e što glasaju — i takvih koji »djeluju« ali
prema »volji« onih. Uostalom, moguće je ono bitno u
takvom postupku form ulirati bez izraza kao što su »vo­
lja« i »reprezentativno djelovanje«. Riječ je o tom e da
prvi rascjep izm eđu obiju p a rtija našeg modela biva
dopunjen, pokriven s drugim rascjepom, tako da ne po­
stoje samo dvije partije, nego i u n u ta r svake partije
dva odjeljenja p artijsk ih individua; izbori su tačka sa­
bijan ja koja o djeljenja drži na okupu, sprečava njihovo
razilaženje. S obzirom da takvo okupljanje konstituiraju
volja i »reprezentiranje«, dakle, jednakost ili sličnost
volje u oba odjeljenja, oni su istodobno objašnjeni u kon­
tekstu funkcije paralize, i u sadašnjem kontekstu mo­
žemo ih zapostaviti. Okolnost da individue partije A u
velikoj većini ne biraju predstavnike partije B i ob­
ratno, dok individue »oblasti oko koje se vodi borba«
mogu učiniti bilo prvo bilo drugo, jest banalna i sa »vo­
ljom« individua im a veze samo utoliko što je ova još
prije svakog udvajanja u predstavnike i zastupljene de­
finirana i utvrđena putem negativnog razgraničenja od
protivničke p a rtije i radi. toga se nim alo ne m ijenja. P re-
ostaje još samo da se to udvajanje kao takvo realizira
u obliku sabijan ja vlasti, a to je upravo sferno-diobena
funkcija izbora: tim e što partijske individue daju svoj
glas, tj. tim e što obije partije biraju obije partije tek se
uopće stv ara ono udvajanje, a zbog svog tautološkog
karaktera stvara se istodobno kao lim itirani rascjep.
Ovu problem atiku previđa G reven koji polazi od
funkcionalne nužnosti sfem e podjele za reprodukciju
kapital-odnosa, ali praktički preskače pitanje kako izgle­

91
 d a funkcionalno svojstvo koje se odnosi n a taj cilj, da
bi odm ah odgovorio n a pitan je kako se može opet p re­
m ostiti sam u podjelu n a sfere za koju se -pretpostavlja
da egzistira. Tada tu p artijsk i sistem izgleda kao »po­
sebni medij . . . transm isije« (1977, str. 130). — Još je
fataln ije što G reven obrađuje rascjep sfera kao nešto
nevažno čemu ne prethodi n ikakav prvi rascjep, u sva­
kom slučaju ne tako da bi u ovom kontekstu bio v ri­
jedan spomena. On sm atra da b i s ukidanjem podjele
na sfere odm ah zasjala »direktna dem okracija« u kojoj
bi » artikulacija potreba i interesa stanovništva« bila
neposredno povezana «s razinom političkog odlučivanja«,
pa se stoga odluke o oblasti proizvodnje i odluke o ob­
lasti reprodukcije više n e b i razilazile (Isto). Iz mog
istraživanja proizlazi, naprotiv, da bd te k ta d a postala
vidljiva bit problem a, naim e, »pom jereni rascjep« p ar­
tijskog sistem a što ga s tv ara to sirom ašno i zainteresi­
rano stanovništvo. I još više: čini m i se gotovo nezam i­
slivim da bi u razvijenom kapitalizm u uopće m ogla po­
stojati podjela n a sfere bez tem eljnog prvog rascjepa.
D rugim riječim a, to znači da država, koja reproducira
kapital-odnos, ne postoji više kao p rijašn je države um je­
sto građanskog rata, nego sam o pod uvjetom njegove
lim itirane d aljnje egzistencije.
Zbog n euvažavanja prvog rascjepa G reven također
p ripisuje legitim irajući učinak izbora njihovim a p stra k t­
nim pravilim a — po čemu se on ne razlikuje mnogo od
ran ije kritiziranih teoretičara — um jesto njihovom »sa­
držaju« da predstavljaju oblik k retan ja za održanje ne­
gativnog partijskog identiteta. »Taj postupak« izazvat će
» društvenu svijest o sudjelovanju u stvarnosti stvaranja«;
p rije svega zbog njihove »velike općenitosti« zbog koje
birači v je ru ju da je u načelu sve u njihovoj dispoziciji,
a da državi samo preostaje izvršavanje pojedinosti (str.
160. i dalje). Zanim alo bi m e postoji li m akar jedan
jedini birač koji će zbog toga to vjerovati.
Od funkoije podjele na sfere, čiji je cilj da p artijski
sistem još jednom dodatno, pored njegovog hrizontalnog
rasojepa, ras cijepi đ na javnu i p riv a tn u oblast, razliku­
jem fu n k cije podržavljenja čiji je cilj d a podjelu na
sfere tobože prim ijene na određena stanja stvari iz kojih
se konstituira državna izvršna vlast. P ri tom m oram o
im ati na um u da je svako podržavljenje neke m aterije,
neke institucije, neke djelatnosti istodobno, s druge stra­
ne, svođenje p ri tom rascijepljenih m om enata n a ono puko
društveno. Riječ je o najopćenitijim značajkam a egzisten­

92
 cije države, o subjektivitetu, prostoru djelovanja i vre­
menskom potencijalu.
1. Ono što se u lite ra tu ri naziva »funkcijom izbora
elite«, to pribavlja državi n je n personal i tim e, prije
svega, osnov egzistencije. Postoje samo dvije vrste osoba,
javne i p rivatne osobe. A li i jedni i drugi ostaju p artij­
ske individue. O slanjajući se na jedan izraz iz P rojekta
teorije ideologije (21982, str. 118. i dalje; 1980, str. 10),
nazivam to fu n kcijo m subjekcije koju im a partijski si­
stem.
2. »Agregacija interesa« i »reduciranje alternativa«
ne optim iraju, doduše, racionalnost državnog odlučivanja
(vid. gore), no dosta je značajno d a određuju prostor
koji definira moguće odluke, tj. one koje partijski sistem
dopušta. I ova funkcija, za koju predlažem naziv fu n k ci­
ja kom petencije (usp. opet Projekt teorije ideologije
1980, str. 10), ostvaruje se n a račun društva koje zaosta­
je. Naime, ono što država u n u ta r svog prostora čini m a­
terijalom odlučivanja, to se izuzim a iz kom petencije pri­
vatnog, to stvara njegovu inkom petenciju (pri čemu ta
inkom petencija nije nepostojeća, nego postojeća i »ne­
dopuštena« sposobnost odlučivanja). Ali ono što država
ne čini m aterijom odlučivanja zato jer se nalazi izvan
prostora njenog djelovanja, isto je tako izuzeto iz kom­
petencije privatnog je r su obije strane, kao sastavni di­
jelovi partijskog sistem a, podložne funkciji paralize.
3. Konačno, država dobiva »legitim aciju« s tra ja ­
njem. Pod »legitimacijom« shvaćam ovdje okolnost da
već personalno postojeća država, koja već koristi svoju
kom petenciju odlučivanja i b arata njom e, biva potvrđe­
na putem (ponovljenih) izbora — pri čemu je svejedno
da li u form i učvršćenja ili slabljenja partije vlade. To
je kod partijskog sistem a fu n kcija proste reprodukcije
kojoj kasnije, al-i na osnovu modela složenijeg nego što
je to dvopartijski, treba dodati i funkciju krize kojoj
je cilj »proširena reprodukcija«. Funkcija proste repro­
dukcije pada n a račun privatnog utoliko što sve ono, što
državi pomaže da uspostavi identitet i red, istodobno
na stvari privatnog doprinosi brkanju potreba i politič­
kih ciljeva.
O ovim funkcijam a podržavljenja neću raspravljati
u pojedinostim a i zasebno ih diferencirati, nego ću uka­
zati na neke koncepcijske (konzekvenćije na koje one za­
jedno upućuju. Prvo, potvrđuju m oju uvodnu konstata­
ciju d a je besmisleno pretpostavljati p retpartijski i van-
partijskd postojeću — ne samo tako »funkcionalno nuž­
nu« — državu ukoliko želimo dobiti te o riju o poveza­
nosti kapitalističkog načina proizvodnje i partijskog
načina proizvodnje i partijskog sistem a. Država, o ko­
joj tre b a govoriti u ovom kontekstu, egzistira samo pu­
tem partijskog sistem a, otud dobiva personal, prostor i
v rijem e djelovanja. Neobično je što n a taj zaključak
u pućuje u stv ari već tradicionalna form ulacija p artijskih
funkcija kao što su reg ru tiran je elite, reduciranje alter­
nativ a itd., a što se on ipak n e uspijeva nositi sa kon­
cepti jskim prem ještanjem problem atike p artija u epohu
apsolutizm a. Drugo, sada izgleda još prihvatljivijom
pretpostavka da je ostvarivost navedenih funkcija uglav­
nom posljedica realiteta pom jerenog partijskog rascjepa,
dok egzistencija izbora im a doduše konstitutivnu, ali
samo povrem enu ulogu da taj rascjep tobože samo p ri­
kaže. Npr. ono što državi pomaže da ostvari prostu re ­
produkciju nisu izbori općenito, nego nužnost izabrati
»•manje zlo«. Treće, obrnuto valja cijeniti okolnost da su
izbori funkcionalno svojstvo partijskog sistem a u odnosu
na njegove sveukupne konstitutivne funkcije; ne samo
u odnosu n a funkcije podržavljenja nego i funkciju
podjele n a sfere i funkciju paralize. Ta okolnost oprav­
dava m etodu da postojanje izbora učinim o historijski
krij eri j em ukoliko želimo d efinirati »-partijski sistem «
kao ob jek t naše spoznaje.
Do d aljn jih saznanja o funkcijam a partijskog sistem a
možemo doći samo preko p itan ja u kojoj se m jeri p ret­
postavke stabilnosti dvopartijskog m odela mogu prenijeti
n a realn e v išepartijske sistem e (vid. o tom e i A lem ann
1975). N užnost takvog prelaska im plicirana je uostalom
već s ran ijim razm atran jem funkcije paralize. Tamo je,
prilikom rein terp retacije teorije p artija Štedna Rokkana,
rečeno da se realizacija pom jerenog rascjepa specifično
kapitalističkog partijskog sistem a, u sm islu četvrtog cle­
avages, odvija putem akcije radničke klase koja historij­
sku pretpostavku prva tri cleavages prorađuje, ujedi­
nju je, čini predm etom svoje konfrontacije. Ta akcija je u
toku. Posm atram o li sam o n jenu opću tendenciju, dobit
ćemo dvopartijski model. Uzmemo li pak n jen vlastiti
sadržaj, u granicam a u kojim a se može p ojm iti Rokk-
anovim k ategorijam a cleavagea, približit ćemo se kon­
k retnosti postojećih višepartijskih sistem a.
S voju postavku dalje ću razv ijati samo u obliku teza
jer d alje od toga još n ije dospjela.

94
2. 2. 2. V išepartijski sistem
(1) Model odnosa izm eđu dvopartijskog i višepartij-
skog sistem a može se uspostaviti pod dvije prem ise. Prvo,
nadovezujući se n a Roldkanovu teoriju, višepartijski si­
stem može se zamisliti kao taloženje više dvopartijskih
sistema. P ri tom se pretpostavlja da svaki cleavage dje­
luje form irajući p artije n a isti način kao četvrti koji
smo gore izložili. O štećeni ekstrem u n u ta r suprotnosti
cleavagea artik u lira se sam kao takav i poim a sve snage
koje se inače još nalaze u političkoj eri kao povlašćeni
ekstrem u n u ta r iste suprotnosti. Iz toga bi proizašle če­
tiri p artije; tu pridolaze još stanovišta diferenciranja, po­
sebno pitanje partijskog saveza i mogućih stapanja koja,
međutim , ništa ne utječu na mogućnost modela odnosa.
Drugo, pretpostavljam da maksimumom i minimumom
obilježeni ukupni iznos »ideološke napetosti«, u kojem
je bilo riječi u vezi s dvopartijskim modelom, ostaje
konstantan bez obzira n a broj p artija. Budući da sam
tu napetost objašnjavao »pom jeranjem problema«, koje
stvara partijski sistem , i tim e teorijom cleavages, ta
je pretpostavka stvarno prihvatljiva, sve dok se ne upi­
tamo kako .partijski sistem i reagiraju na zaoštravanje
ekonom sko-političkih kriza.
(2) U skladu s ovim dvijem a pretpostavkam a dola­
zimo do dvije modifikacije dvopartijskog modela. Prvo,
postaje opravdano razlikovati dvije vrste partijske borbe
koje S artori naziva centrifugalnim i centripetalnim nad­
m etanjem (profiliranje p artija na periferiji, odnosno u
centru sistema). Kod dvopartijskog sistem a oba pojm a
nem aju nikakvog sm isla je r ovdje centrifugalno nad­
m etanje tautološki slijedi dz neegzistencije, centripetal­
no nadm etanje tautološki iz egzistencije pretpostavki
modela. Ali kod' višepartijskog sistem a obje su vrste
nadm etanja moguće, uz pretpostavku da nastupaju isto­
vremeno, tako da veća napetost, koju izaziva »centrifu­
galna partija«, biva .poravnata m anjom napetošću jedne
kompenzirajuće »centripetalne partije« i relativno m a­
lom veličinom »centrifugalne partije«. To dovodi do dru­
gog mom enta: sada se može stvoriti pojam »ideološke
napetosti izm eđu dvije i dvije partije«. On bi naznača-
vao napetost između dvije partije pod pretpostavkom
da je iznos ukupne napetosti sistem a upravo onoliki ko­
liki bi bio kod funkcionalnog dvopartijskog sistema.
Riječ bi bila o funkciji »diferencije pom jeranja proble­
ma«, i to diferencije četvrtim cleavageom obilježenog

95
 partijskog sistem a, s jedne strane, i b roja p artija u tom
sistem u, s druge strane.
(3) Sva svojstva dvopartijskog sistem a djeluju u ne­
znatno m odificiranom obliku i u višepartijskom sistem u.
Individue se i dalje identificiraju s »vlastitom « partijom
putem razgraničenja od drugih partija, dakle, negativno;
m ogućnost pozitivne identifikacije s »vlastitom « partijom
b it će nešto veća, ali se zato, obrnuto, sm anjuje njihova
šansa d a privrem eno pobijede; ukratko, funkcija paralize
djeluje, u odnosu n a dvije i dvije partije, n a nešto sla­
biji način, no u principu se ne m ijenja.
Ako, prim jerice, pretpostavim o da postoji jedna p ar­
tija »četvrtog cleavagea« i tr i obične partije, p artija
periferije, p artija crkve i p a rtija sela, onda će se ta
konstelacija razlikovati od dvopartijskog sistem a, u ko­
jem su ove tri p artije okupljene u jednu, po tom e što
se npr. između p artije periferije i p artije crkve javlja
doza ideološke napetosti koje u dvopartijskom sistem u
nem a (naprosto kao naličje okolnosti da se oba tem eljna
cleavages u svijesti individua-sudionika m eđusobno to­
liko razd v ajaju da nisu u stanju da ih artik u liraju u
jednoj p artiji); ta doza napetosti m ora tada, u skladu s
pretpostavkom , b iti povučena s linije fronte izm eđu sve
tri p a rtije i p artije »četvrtog cleavagea«. U vjeti reali­
zacije funkcije podržavljenja su nešto teži je r slabije
funkcionira »reduciranje alternativa«, no to se poravna­
va tim e što je lakše realizirati funkciju reprodukcije
je r se pojedinačnu partiju, koja izlazi n a ponovne izbo­
re, može u m anjoj m jeri učiniti odgovornom za državne
poslove.
(4) Kao novi politički oblici stv ara ju se p artija sre­
d ine i prividno antagonistička partija. P artija sredine
je moguće »utjelovljenje« oblasti oko koje se vodi borba
koju smo im ali u dvopartijskom m odelu; u njoj se talože
razn i cleavages za koje inače u sistem u istodobno po­
stoje d odvojene partije, i to tako da se svaka od tih
p artija može s njom udružiti i tim e izvojevati privrem e­
nu pobjedu nad ostalim a. P rividno antagonističku p ar­
tiju karak terizira to da ona vodi centrifugalno nadm e­
tanje, ali pri tom ipak ne povećava dozu ukupne nape­
tosti sistema. Smisao te konstrukcije pokazat će se tek u
idućem o d jeljku; no ipak se već ovdje može konstatirati
da je stvarno antagonistička p artija za višepartijski si­
stem isto toliko disfunkcionalna kao i za dvopartijski
sistem (suprotno S arto ri.jevoj pretpostavci) zato je r su
dezintegrirani opasni p er se, a ne tek svojom ibrojnošću.
To možda prem ašuje horizont spoznaje specijalista za
hegemoniju (koji dezintegraciju svode na neodgovaraju­
će korištenje prava glasa, um jesto na odgovarajući ras­
kid s pom jeranjim a problema), ali zato ustavna zaštita
to itekako dobro shvaća.
(5) P rethodne teze proizlaze u velikoj m jeri iz rein­
terpretacije S artorijeve teorije koju sam kombinirao s
Rokkanovom teorijom cleavages (koju Sartori odbacuje).
Iz te kombinacije slijedi glavna k ritik a S artorija: pogreš­
no je broj partija, odnosno tim e inducirano »fragm enti-
ranje« partijskog sistem a uvoditi kao nezavisnu i ideolo­
šku distancu između partija, kao povrem enu varijablu,
i na osnovu toga zaključivati o sojstvim a partijskog si­
stema. Na bazi teorije cleavages vidi se da iz broja p ar­
tija, u pogledu šansi stabilnosti i integracije, ne proiz­
lazi baš ništa, ni per se niti u vezi s ideološkom distan­
com. Sto se tiče ove posljednje, nećemo biti u stanju
da shvatim o upravo reakciju partijskog sistem a na krize
— a S artoriju je prvenstveno do toga stalo — ako, kao
on, stvorim o samo pojam ideološke distance između dvi­
je i dvije partije; moramo ga, naprotiv, svesti na pojam
ideološke »ukupne napetosti« partijskog sistema. A i
zbog toga je nem inovno da se poslužimo teorijom clea­
vages i da je čitamo kao teoriju »pom jeranja problema«
koje stv ara partijski sistem.

2. 2. 3. Izgradnja »blokova«

(1) Nije nipošto slučajno što se u litera tu ri dvopar-

tijski model često ne uzim a kao model nego kao osobeni
realitet i uspoređuje s višepartijskim sistem ima, čak po
cijenu norm ativnog izobličavanja koncepcija koje tako
nastaju, 'baš kao što, obratno, isto tako nije nipošto slu­
čajno d a S artori iz broja p artija izvodi zaključke o uv­
jetim a stabilnosti partijskih sistem a. Mada su oba p ri­
stupa s aspekta m ojih pretpostavki pogrešna, im ade či­
njenica n a koje se uvijek možemo pozivati. Uzrok toj
pom etnji jest u tom e što je »dvije partije ili više p arti­
ja« u krajnjoj liniji kriva alternativa. Tako funkcija
paralize, koju sam prikazao u n u ta r dvopartijskog mode­
la, stvarno nije uopće posljedica pretpostavljan ja dviju
partija nego jednog rascjepa. Ako sad u jednom više­
partijskom sistem u ima, doduše, više rascjepa ali samo
jedan glavni rascjep, to se opet svodi na onu istu funk­
ciju paralize, ali smo zbog razlikovanja rascjepa i glav­
nog rascjepa prim orani da tu alternativu napustim o i
potražim o novi teorijski teren. Iz broja p artija stvarno
7 Marksizam u svetu
se više n išta ne može zaključiti o stabilnosti partijskog
sistem a, ali po svem u sudeći može dz broja »grupacija
partija«. Ako npr. postoje tr i otprilike podjednako veli­
ke grupacije koje nisu sprem ne da se međusobno u d ru ­
že, tada više nisu moguće n i privrem ene pobjede i tim e
dolazi do pucanja cijelog sistem a; ako postoje dvije ta ­
kve grupacije, tada u inače neizm ijenjenim uvjetim a ne
dolazi do takvog ugrožavanja. A li pojam »grupacije«
upućuje o pet na novi teorijski teren.
(2) S p osm atranja p a rtija m oram o preći i n a pos-
m a tran je blokova u koje se p artije okupljaju ili, isprav-
ndje, čija su osnova. Sistem blokova može se definirati
kao oblik u kojem je partijski sistem podređen četvrtom
cleavageu kao liniji svog glavnog rascjepa. P određenost
se može načelno ispoljiti u tri oblika (radi jednostavnosti,
zanem arit ću pitanje »oblasti oko koje se vodi borba«):
a) općenito postoje još sam o dv ije partije, tj. p artije i
blokovi se podudaraju (i stoga izgleda kao d a egzistira
realn i dvopartijski sistem koji kao partijski sistem uz­
ro k u je uočljiva svojstva stabilnosti); b) radnička p artija
tvori jed an blok, a postoji, i suprotni blok koji se sastoji
od više p artija ; i c) s obije stran e linije glavnog rascjepa
postoji više partija. Da bi se došlo do ovih zaključaka,
treb a samo Rokkanov iskaz d a četvrti cleavage ujedna­
čava partijske sisteme, dok tri starija cleavages uglavnom
o b jašnjavaju njihovu diferenciju, p retvoriti iz historij­
skog u sistem atski iskaz. U biti, tek se na osnovu toga
može naučno zastupati gornju tv rd n ju da radnička klasa
pro rađ u je i u je d in ju je historijsku pretpostavku cleava­
ges koji su joj prethodili i da »opća tendencija« te akcije
o pravdava razm atra n je dvopartijskog modela. Taj iskaz
o tendenciji dobiva em pirijski smisao te k pojm om siste­
m a blokova. (Sm atram o d a se kod funkcionalne sposob­
nosti ra d i o sistem u dvaju blokova s proizvoljno velikim
p artijam a, za koji se u v ijek može reći da su u jednom
bloku n ad zastupljeni tradicionalni sred n ji slojevi, u d ru ­
gom n ajam ni radnici kapitala.)
(3) Sistem dvaju blokova ne tre b a b rk ati sa siste­
mom vlade i opozicije, blokove sa »-koalicijama«. D je­
latnošću vlade ili opozicije n e stv ara se blok, nego ob­
ratno, djelatnost vlade ili opozicije stvara se — i to
nipošto u svakom slučaju — putem bloka. Da blok i
koalicija nisu jedno te isto i da je blok tem eljniji feno­
m en, najbolje se vidi po kriznim vrem enim a tam o gdje
postoje tr i bloka, a upravo zbog toga nije potrebna p ar­
lam entarna vlada i, prem a tome, n i opozicija.
 (4) Iz pojm a sistem a dvaju blokova može se izvesti
npr. slijedeće konzekvencije.
a) O stanimo kod pitanja vlade i opozicije: može
se desiti da vlada samo jedan dio, npr. jedna partija
jednog bloka, i pri tom se oslanja na trpeljenje cijelog
bloka; da vlada jedna p artija centra, jednom uz pomoć
jednog, drugi pu t uz pomoć drugog bloka. V aljalo bi
istražiti u vjete stabilnosti koji su svaki puta drugačiji.
Jasno je otprve da m anjinske vlade ne stupaju nužno s
m anjom stabilnošću (sjetimo se prvog slučaja), a većin­
ske vlade nužno s većom stabilnošću (sjetimo se drugog
slučaja).
b) Sada će biti jasno kako funkcioniraju prividno
antagonističke partije. Pretpostavim o da postoji jedna
p artija koja ne sudjeluje u »pom jeranju problema« par­
tijskog sistem a, ali je ipak jednom od oba bloka bliža
nego drugom i u svakom slučaju želi spriječiti da taj
drugi blok izvojuje privrem enu pobjedu. Tada ta partija
ne postupa nim alo drugačije od svakog zasebnog indivi­
duum a koji je obuzet realizacijom funkcije paralize, a
razlika je možda samo u tome što je put u paraliziranju
te p artije na određeni način, koji se razlikuje od opće­
nito uobičajenog puta, ritualiziran. U svakom slučaju,
odbijanje p artije da artik u lira politiku paraliziranja,
kom penzira se i poništava njenom konstitutivnom ulo­
gom u jednom od oba bloka, a cijeli postupak samo de­
m onstrira d a je sistem blokova a n e partijski sistem od­
nosa razina funkcije paralize.
c) Dosadašnja razm išljanja o »ideološkoj napetosti«
sada se može rezim irati: ako posm atram o dva sistem a
blokova s konstantnom ukupnom napetošću, uočit ćemo
odnos indirektne proporcionalnosti izm eđu napetosti koja
dijeli po dvije partije različitih blokova i napetosti koja
dijeli po dvije p artije istog bloka. Iz toga proizlazi da
je pod inače istim uvjetim a ideološka napetost na liniji
glavnog rascjepa partijskog sistem a — n a liniji koja je
određena četvrtim cleavageom — tim veća što je m anje
p artija u sistem u.

2. 2. 4. Funkcija krize i sistem triju blokova

(1) P artijski sistem nije samo sredstvo za zaštitu i

tim e održanje kapital-odnosa, nego zajedno sa svojim
derivatim a i jedini postojeći oblik kretanja za perm a­
nentno rješavanje navirućih političkih problema, bez
obzira u čemu se oni sastojali. Tradicionalna teorija par­
tija uzima to u obzir pod nazivim a kao što su »razvojna
funkcija« ili »inovacijska funkcija« partijskog sistem a
(Lowi, Lehm bruch): p artijsk i sistem uspijeva se prilago­
d iti novonastalim problem im a n a taj način što ti pro­
blemi, kada ih p artija vlade n e može ili neće riješiti,
postaju je ftin a poluga osvajanja vlasti za p artiju opozi­
cije tim e što ona u »oblasti oko koje se vodi borba« sku­
plja poene prezentirajući prijedlog adekvatnog rješenja.
Ova teza je posve nerealna. Počiva n a pogrešnoj pretpo­
stavci da su p artije neispisani listovi koje ne karak teri­
zira n išta drugo doli ap stra k tn a želja pobijediti protivnu
p artiju i k oji stoga prihvaćaju sva sredstva, možda čak
i prom jenu načina proizvodnje. Ako, naprotiv, posm at-
ram o stv arn e p artije koje djeluju u partijskom sistem u
obilježenom četvrtim cleavageom, onda je jasno da medu
onim n avirućim problem im a koji zahtijevaju političku
inovaciju tre b a razlikovati dvije različite vrste, naim e
takve čije adekvatno rješen je reproducira četvrti clea­
vage i takve, koji u n u ta r četvrtog cleavagea, nisu rješivi
— kod kojih, dakle, razm išljanje Lowija, Lehm brucha i
d ru g ih zakazuje, a koje se ili može riješiti i ujedno im ­
plicirati peti cleavage (tj. okončati nam a poznati partijski
sistem ) ili pak ostaju u stan ju nerješivosti i spojivi su
n a jedan način, koji još treb a istražiti, s daljnjom egzi­
stencijom dom inirajuće uloge četvrtog cleavagea. (Ovo
razlikovanje ne tre b a b rk ati s razlikovanjem position is­
sues i valence issues: ove pojm ove koristi se tako da se
oba m ora poim ati kao tak v e koji reproduciraju sistem
četvrtog cleavagea.) V rste problem a, koje ja sam razli­
kujem , nazivam »norm alnim «, odnosno »revolucionar­
nim « issues, a n ared n a razm atra n ja odnose se samo na
ove posljednje. (Analiza »norm alnih« issues i njihove re ­
p roduktivne uloge dovela bi do diferenciranja koncepta
»privrem enih pobjeda«.) P itanje, dakle, glasi: Što može
postojeći, četvrtim celavageom obilježeni p artijsk i sistem
učiniti za svoju reprodukciju kada egzistira »revolucio­
narni« issue? O dgovor: Može pokušati realizirati svoju
funkciju krize.
(2) Form alno gledano, pretpostavljeni p artijsk i sistem
zapada u krizu onda kada korisni m aksim um ideološke
napetosti biva prekoračen. Budući da sam ovu napetost
sveo n a pom jeranje problem a koje je uzrokovano p ar­
tijskim sistemom, a pom jeranje problem a n a odstojanje
koje postoji izm eđu dom inirajućeg cleavagea i tem atizi-
ra n ja kapital-odnosa, lako je pretpostaviti da će taj m a­
ksimum biti n ajp rije prekoračen kad nastupe ekonom ske
krize zato je r one radničku klasu ili n jene dijelove n a j­

100
prije upozoravaju na štetne posljedice kapital-odnosa i
zato je r se ovdje rad i o gubicima koji, jednom uočeni,
oslobađaju daleko više agresije od gubitaka koje paušal­
no uzrokuju »vlasnici«. Ova pretpostavka b it će od kori­
sti ipak tek ako lučimo, s jedne strane, dva param etra
ekonomske krize i, s druge strane, stru k tu ru ekonomske
krize i razinu njenog uočavanja. (Ova pretpostavka, uo­
stalom, ne znači da se m aksim um ideološke napetosti ne
bi moglo prekoračiti i na drugi način; to b i se moglo
istražiti i teorijski iskazati. No ovdje naznačeni način po
sebi je već dovoljno konzekventan). Što se tiče param e­
tara krize, ovdje razlikujem samo konjunkturne krize (re­
cesija i teške krize svjetskog tržišta) i kontinuiranu ten­
denciju pada profitne stope. Zanem arivši ovo drugo, za
funkciju krize kod partijskog sistem a trebalo bi reći
da ona služi održanju sistem a za neko vrijem e, naim e do
ponovnog n astupa visoke konjunkture, usprkos poviše­
noj napetosti. Ako ipak pridodamo i pad profitne stope,
onda moramo zaključiti d a funkcija, koja služi tom oilju,
na izvjesnoj tački sistem u više neće k oristiti zato jer će
se prije ili kasnije aktuelni nastu p krize i stupanj raz­
voja pada profitne stope međusobno povezati n a taj n a­
čin da ponovni nastup visoke konjunkture više neće biti
moguć; vrijem e tokom kojeg održanje sistem a uspijeva,
usprkos krizi, tada će postati obična predigra, uvod u
vrijem e u kojem više održanje ne uspijeva. (Polazeći
od M arxove teorije o prolaznom karakteru kapitalizma,
ja naprosto pretpostavljam da ne postoje i ne mogu po­
stojati funkcije partijskog sistem a putem kojih taj sistem
može još u tom vrem enu reproducirati sebe i tim e sam
kapital-odnos.) T vrdnja da se kod nastupa krize povećava
ideološka napetost još ništa ne govori o obliku u kojem
6e napetost sabija. A to je te k razina n a kojoj sistem
biva realno ugrožen. P itanje »oblika« identificiram s gore
raspravljenim pitanjem o issues i form uliram ga obrat­
no: tv rd n ja da određeni issue ,ima reproduktivni karak­
te r i da jedan drugi pri konzekventnom razvoju njego­
vih tendencija dovodi do im p lid ra n ja petog cleavagea,
ne govori ništa o ideološkoj napetosti koja je i u jed­
nom i u drugom slučaju m aterijalizirana u issueu. Može
se, dakle, zamisliti slučaj da se u vrem enu povišene ideo­
loške napetosti, raspolaže samo takvim issues kao tačka-
ma kristalizacije koji tendiraju reprodukciji četvrtog cle­
avagea; također i slučaj da egzistira »revolucionarni« is­
sue, ali ne kriza, tako da zbog toga ne dolazi do im plici-
ran ja petog cleavagea. Na toj razini možemo cilj funkci­
je .krize .pojmiti još konkretni je. Cilj je za neko vrijem e,

101
usprkos povišenoj ideološkoj napetosti, držati u grani­
cama ili čaik isključiti opasnost koja proizlazi iz eventual­
ne egzistencije »revolucionarnih« issues. Ta opasnost je
u mogućem nastanku petog cleavagea, tim e u n astan ­
ku taloženja dvaju cleavage-sistem a, tim e u nastanku
sistem a triju blokova, koji bi funkcija paralize sa svim
njegovim derivatim a učinila bespredm etnim .
(3) Funkcionalno svojstvo, koje odgovara tom cilju,
treb a za dvopartijski i višepartijski sistem različito raz­
viti. M oja osnovna pretpostavka glasi: kad je već u krizi
prekoračen m aksim um u kupne doze funkcionalne ideo­
loške napetosti, mora se, a pod povoljnim okolnostima —
kad kriza n e tra je suviše dugo — i može se b ar sprije­
čiti prekoračenjem m aksim um a ideološke napetosti iz­
m eđu dvije ii dvije partije. Taj m aksim um je pod »nor­
m alnim « okolnostim a postignut kada se po četvrtom cle-
avageu dopuštena i pospješena napetost sabire u jednu
jedinu lin iju rascjepa, tj. kada egzistira čisti dvopartijski
sistem. Zbog toga se ovu osnovnu pretpostavku može
dobro obrazložiti ako posegnem o za dvopartijskim m ode­
lom. Iz njegovih u v je ta proizlazi da je svako prekora­
čenje m aksim um a napetosti istovjetno sa korakom prem a
ponovnom prihvaćanju lim itiranja p artijske borbe, tj.
pom jeranja problem a uzrokovanog partijskim sistemom,
tj. integracijske snage četvrtog cleavagea. A li tim ostaje
otvorenom m ogućnost da se u krizi »suvišna« doza n a ­
petosti prem jesti n a jedno m jesto partijskog sistem a gdje
već postojeća napetost još n ije dosegla m aksim um n a­
petosti. E fekt bi bio da se labilnost sistem a donekle širi,
ali ne p rodubljuje; od svih mogućih šteta (koje bi se
»za neko vrijem e« moglo prihvatiti) jedna n e bi nastu­
pila, naim e prestanak dom inacije četvrtog cleavagea.
Pretpostavim o n ajp rije da je prije nastupa krize eg­
zistirao dvopartijski sistem . Tada postoji samo jedna
m ogućnost za održavanje m aksim um a napetosti između
dvije i dvije partije, naim e da se dvopartijski sistem
pretvori u višepartijski i pri tom e osigura da nijedna
od tri ili više p artija n ije situirana izvana sistem a dvaju
blokova. To je slučaj za koji se može reći da je za n je ­
govo (približno) isticanje zaslužna S artorijeva teorija;
S arto ri piše da u 'krizi višepartijski sistem nudi »survival
solution« (strogo uzevši, taj iskaz je svakako u svojoj
paušalnosti iz više razloga postavljen naopako). No mo­
guće je d a je već prije .početka krize egzistirao višepar-
tijs'ki sistem ; tada postoje tri mogućnosti održanja tog
maksimuma. Prvo, sistem se može rascijeoiti u još više
p artija nego što ih već sadrži; drugo, obratno, može doći

102
 do okupljanja, najviše u tri partije; treće, sistem može u
svojoj s tru k tu ri ostati posve neizm ijenjen, s jedinom raz­
likom da na liniji njegovog glavnog rascjepa ideološka
napetost dosiže m aksim alnu vrijednost, što pretpostav­
ljamo nije bio slučaj u »normalnim « vrem enim a; to važi
uvijek pod pretpostavkom da sve partije ostaju u siste­
mu dvaju blokova. — Razmotrimo taj proces i na razina
issues, i to jedino za dvopartijske sisteme. Pretpostavlja­
mo, dakle, da egzistira »revolucionarni« issue u kojem
se zgušnjava povišena ideološka napetost; budući da taj
issue ukazuje na im plikacije petog cleavagea, s njegovom
egzistencijom dana je mogućnost trećeg bloka; takav tre ­
ći iblok, ukoliko stvarno nastane, bio bi istovjetan trećoj
partiji koja istupa iz sistem a dvaju blokova. Da bi to
onemogućio, sistem dvaju blokova može pokušati rascije-
piti sebe samog na taj način da treću p artiju izgradi u
sebi i ograniči je s toliko ideološke napetosti da bi se
potencijalni pristaše treće partije izvan oba bloka možda
smirili, a-li u najm anju ru k u rascijepili. P ri torn se im a­
nentnu treću p artiju može izgraditi samo rein terp retira-
njem »revolucionarnog« issuea u »normalni«, tj. njego­
vim rascjepom. Nadalje, im anentna treća p a rtija nastaje
na dva naičina. Ili je ustrojena prije nego što egzistira
izvan dva bloka, dakle, profdlaktički, ili se pokušava tre ­
ću p artiju koja je nastala izvan blokova v ratiti u sistem
dvaju blokova: učiniti je (prije svega) prividno antagoni­
stičkom partijom .
(4) P rethodne napom ene o realizaciji funkcije krize
putem sistem a dvaju blokova ne znače da se eventualna
uspješna integracija postiže prije svjesnim djelanjem
nego prostim djelovanjem stru k tu ra vlasti, a .pogotovo
ne prije djelanjem p artija dvaju blokova nego djelanjem
snaga potencijalnog trećeg bloka. (»D jelatno-teorijska«
form ulacija tih napom ena sasvim je m etaforička.) Na­
protiv, ja štaviše polazim od toga da rješenje pitanja
integracije uglavnom, na razini djelovanja, ovisi o djelo­
vanju snaga potencijalnog trećeg bloka (analogno mojoj
pretpostavki da se četvrtim cleavageom obilježeni p artij­
ski sistem m ora tum ačiti uglavnom akcijom onih koji su
u situaciji njegovog nastanka djelovali opoziciono); da te
snage snagam a sistem a dvaju blokova tek stvara — ili
ne stv ara — pretpostavka za reaktivne strategije rein te­
gracije. Dakako, snage potencijalnog trećeg bloka mogu
sa svoje strane djelovati samo u prostoru koji je određen
ekonomskim zakonima i. stru k tu ram a političke vlasti (npr.
stupnjem razvoja povijesti akum ulacije kapitala i odno­
som ekonomskih snaga klasa, kao i vrstom i stabilnošću

103
pretpostavljenog partijskog sistem a) i koji dopušta do­
duše nova, možda »revolucionarna«, ali ipak nikada pro­
izvoljna zbivanja.
(5) U situacijam a »revolucionarne« krize razvija se
ja z izm eđu vlasti i spoznaje; u njem u se k rije razlog
konstatiranog »preim ućstva djelovanja« snaga potencijal­
nog trećeg bloka. Ne jav lja se, doduše, za snage sistem a
dvaju blokova: za n jih opasnost trećeg bloka predstavlja
samo .povod d a utv rd e postojeće stru k tu re vlasti, a to
što one to čine, sam o je naličje njihove nem oći d a ak-
cep tiraju nespojivost »revolucionarnog« issuea, koji je u
takvoj situaciji predm et rasprave, sa prostorom četvrtog
cleavagea za rješen je problem a, tj. da če tv rti cleavage
uopće ne pojm e kao prostor i granicu moguće spoznaje
i stoga ga, zavisno od okolnosti, i napuste. O brnuto,
sam a egzistencija snaga potencijalnog trećeg bloka ne bi
mogla n išta objasniti kad se ne bi pretpostavljalo da
one taj issue a rtik u liraju n e sam o s aspekta vlasti nego
s aspekta rješen ja problem a, tj. spoznaje.
P itan je je, naravno, d a li ta n ajp rije možda parcijal­
n a em ancipacija spoznaje od vlasti ostaje prolazna, tako
da samo realizira funkciju p re stru k tu rira n ja sistem a dva­
ju blokova i potom nestaje ili postaje perm anentna i
širi se. N ačelno postoje tr i mogućnosti: a) »revolucio­
narni« issue artik u lira jedna nova p artija koja se ipak
n e razv ija u treći blok nego se vraća u sistem dvaju blo­
kova. b) Nova p artija razvija se u treći blok, a treći
blok uobličava se u uje d in je n ju dvaju blokova u jedan
blok, tj. on sam postaje drugi blok. U tom slučaju za­
držane su sve funkcije sistem a dvaju blokova koji štiti
kapital-odnos. To se može desiti kada nova p artija pro­
vede peti cleavage koji »pom jeranje problem a« stvoreno
četvrtim cleavageom zam jenjuje nekim drugim , c) Nova
p artija razv ija se u treći blok, a treći blok se razlikuje
od postojećih po tom e što on ne stvara samo novi cle­
avage, nego cleavage bez »pom jeranja problema«. Samo
kod ove treće m ogućnosti jaz izm eđu vlasti i spoznaje,
koji se zbiva u krizi sistem a dvaju blokova, bio bi više
nego m am ac kojim vlast potiče svoje v lastite žrtve na
proširenu reprodukciju njen ih stru k tu ra .
S druge strane, m ora se zaključiti: kada se kriza
vlasti sastoji u oslobađanju spoznaje, tada također još u
vrem enim a stabilnosti vlasti postoji spoznaja, i to ve­
zana; tad a se već i ta vrem ena m ora opisati kao odre­
đeni odnos vlasti i spoznaje (što sam ja im plicitno i
učinio npr. kod tum ačenja izbora kao »reduciranja al­
ternativa«, s osnove da se partijska identifikacija m ora

104
potvrditi u nutar raste ra rascpeja postavljenog četvrtim
cleavageom). Nisu, datkle, u pravu oni koji u stavu »re­
alizma« tvrde da onaj, kome je u sferi politike stalo dc
spoznaje umjesto do vlasti, nije shvatio o čemu se radi
(Luhmann).

2. 3. Integracijska funkcija pojedinačne partije

2. 3. 1. Odnos partijskog sistem a i partije u

funkcionalnoj analizi

(1) U narednom poglavlju ne nastojim form irati si­

stem opisnih pojmova radi razum ijevanja stvarnih p ar­
tija, nego pojm iti partijske funkcije ili funkcionalnu
p artiju — p artiju kakva »bi m orala biti«. Zbog toga
slijedeća razm atranja ne konkuriraju opisnim modelima
kao što su modeli S oraufa i C rottyja (Sorauf 1967, 1968;
C rotty 1970/1971) u kojim a neku ulogu igra, izm eđu os­
talog, i obilježenost partije utjecajim a sredine — soci-
jalno-ekonom skim faktorim a i prom jenam a, stavovima,
institucionalnim faktorim a. N aprotiv, ja naprosto p ret­
postavljam d a sredina čini partiju funkcionalno sposob­
nom i, obratno, d a aktivnost partije ulazi u realizaciju
partijskih funkcija. Onda nam preostaje da razm otrim o
pitanje koja organizaciona i strateška svojstva partija
m ora ispoljavati da bi postojala šansa za realizaciju fun­
kcionalnih ciljeva partijskog sistema.
(2) Na ovo pi'tanje već je implicitno, ali istovremeno
i samo apstraktno, odgovoreno u poglavlju o funkcijam a
partijskog sistema'. Sve funkcionalne ciljeve tamo se mo­
glo povezati s jednim funkcionalnim svojstvom, naime s
održavanjem općih izbora. Otud preporuka da se »partiju«
poima jednostavno kao proizvođača tog svojstva; kao gru ­
pu ljudi koja organizira izbore, obraća se »biračima«, želi
biti birana. Taj način gledanja stvarno susrećemo u ve­
ćini »minrimailindih definicija« partije (vid. npr. Riggs 1968,
str. 580; Janda 1970„ s!tr. 83; Sartori 1977, str. 64). Me­
đutim, već se pokazalo d a je pojam izbora per se suviše
nejasan d a ibi n a ,taj način mogao poslužiti kao fiksna
tačka: u njim a su dani aspekti vlasti i spoznaje i oni ne
organizuju samo reprezentiranje individua (podjelu na
afere), nego :i njihovu -paralizu; sve to m anifestira se n a j­
kasnije u kriizd partijskog sistem a koju tradicionalna lite­
ratura, dakako, ne obraduje. Ono što važi za izibore, važi
i za »birače« i »izabrano«. Stoga pojam p artije kao m je­
sta organiziranja ilžbora može važiti samo kao najapstra-
ktn iji model, čija analiza upućuje na neke tem eljne zna-

105
ča'jke funkcionalne partije, koji se potom m ora napustiti,
tj. konflaetizuraiti. (Tu je riječ o p a rtiji koja funkciju pa­
ralize realizira sam o tim e što realizira funkciju podjele
na sfere i kod koje se ne ja v lja ju svojstva koja su pose­
bno vezana uz funkciljSu paralize; o p artiji koja pu'tem iz­
bora paralizira »birača« i tim e eo ipso partijskog indivi­
duum a i napokon klasnog individuum a.)
i(3) Iako je ova tro stru k a identifikacija ipak suviše
ap strak tn a d a bi ma koncu kod n je mogao ostati, ona sve­
jedno m ark ira jedan stupanj komkretdzacije u odnosu na
gornja razm atran ja partžjlskog sistem a. Tamo je bilo go­
vora samo o izborim a i 'time o vertikalnom razdvajanju
p artija u jedinu javniu i jiednru p rivatnu oblast. Sada se
razlik u je »birače«, »izabrane« i priređivače izbora, dakle,
ono razdvajajuće dopunjuje se »posebnim medijem pos­
redovanja«. (Dakako, već odavno nem a više nikakvog raz­
loga takm ičiti se s drugim teorijam a u tome d a se savez
priređivača izbora poim a kao »partijli«, npr. kao da su
»birači« n eka stran a rasa s kojom se »partija« povrem e­
no sučeljava.)
Jednostavnosti radi, nastavljam s dvopartijskim mo­
d e lo m — pretpostavljam , dakle, p artiju koja organizira p ri­
bližno 50°/o »birača« i u principu je u svako doba u stanjti
izvojevatd, odnosno privrem eno potvrditi pobjede.

2. 3. 2: Integracija »birača«

(1) P artija, ko ja paralizira »birača«, ipak ne sm ije

b iti obično biračko udruženje, obični ured za novačenje,
pa n i kandidirana ap strak tn a »grupa čiji su članovi volj­
n i m eđusobno suglasno surađivati u konkurentskoj borbi
za političku vlast« (Schumpeter). N aprotiv, partija mora
biti u s'tanjlu d a izborne borbe vodi .tako da zahtjevi i
im plikacije funkcije paralize počnu djelovati. To znači u
n ajm anju ru k u 1dvoje. Prvo, ciljevi i m etode izborne bor­
be m oraju b iti a priori povezani s artikulacijom potreba
polovine postojećeg stanovništva koje treb a da fungira
kao »birači«. P rem a tome, ne bi im alo nikakve koristi
kad b i dva »ureda za novačenje« sm islila bilo kakvu po­
litičku suprotnost, idealistički se nadajlući d a će je sta­
novništvo p rih v atiti kao svoju vlastitu. Priređivačim a iz­
bora trelba, dakle, »nos« za vjerovatne konfrontacije u
elekciji, pri čemu se on'i susreću s problemom d a su, kao
»birači«, d efinirane d ruštvene individue njim a donekle
qua definitdone tu đ e i nedostižne. O vu posljednju okol­
nost m ože se djelomično sm anjiti na osnovu izbornog is­
traživanja i ispitivanja m išljenja; ali budlući' d a birač i

106
ovdje, kao i kod1izbora, odgovara samo na prethodno po­
stavljena pitanja, i dalje je p risutna opasna nejasnoća u
pogledu njegovih vlastitih intencija i potencijala djelo­
vanja, a tim e i u pogledu njegovog budtućeg pos'tupka na
izborima. Ukratko, p a rtija se m ora izgraditi kao pretho­
dno stabilizirana 'harmonija izbornih borbi i birača, a ne
samo kao u druženje izbornih boraca. Drugo, ona također
mora izgraditi sponu koja povezuje biračko udruženje i
»partiju u državnom aparatu«. Naime, izborne borce ne
bi realizirale funkciju paralize n i u slučaju kada bi se
pokazalo — a pokazalo bi se — da one uopće nim alo ne
utječu n a sastav i politiku vlade.
(2) Teoriju organizacije partije, naime teoriju koja
se oslanja samo n a funkcionalno svojstvo izbora, shvaća­
jući p ri tom birače, priređivače izbora i izabrane kao di­
jelove partijske organizacije, form ulirao je Sorauf (1967).
On razlikuje parity in 'the electorate (loyalists), organiza­
tion proper (aetiviits) i party in office (office-holders).
Ovoj postavki (u okvirim a sadlašnjeg stupnja modela) va­
lja jedino zam jeriti što ona podjelu p a rtije na tri dijela
opisuje kao obično diferenciranje, kao ravnodušni para­
lelizam, dok se u stvari rad i o rezultatu rascjepa vlasti.
No, u svakom slučaju, ta postavka ima veću vrijednost
od onih — po W iesendahlu (1980) pod nazivom »paradi­
gma konkurencije« sažetih — postavki koje partiju iden­
tificiraju s organization proper i dosljedno tom e dolaze
do nerealne pretpostavke o slobodnom prostoru izbornih
strategija. Naime, ako na pitanje partije kao subjekta iz­
bornih strategija odgovorimo u smislu Sonaufa, onda čak
ni čista »strategija m aksim iranja glasova« nikada ne može
učiniti n išta drugo dcli u »oblasti oko koje se vodi borba«
dopustiti da partijski id en titet ustukne pred ciljem m aksi­
m iranja; ali »oblast oko koje se vodi borba« ionako nije
ono m jesto gdje prestaje partijski identitet.
(3) K ao rezultat rascjepa vlasti ne m anifestira se
samo odnos priređivača izbora i »birača« (ovdje funkcija
podjele na sfere postaje općenito najstvarnija), nego i
odnos organization proper i party in office. P arty in of­
fice zauzima položaje u državi, ali tu zatiče »državne fu n ­
kcije« koje m ora realizirati. U nam jeri da to čini, ona
će m orati .parcijalno prekoračiti »volju birača« na koju
apelira organization proper. Moći će je prekoračiti samo
onoliko koliko to dopušta partijski sistem (vid. gore funk­
ciju kompetencije), a stvarno čak još m anje zato jer se
partijski identitet, zbog opasnosti poništenja funkcije pa­
ralize. ne sm ije stav iti n a kocku. Dakle, akcija party in
office silom sm anjuje suprotnost partija i tim e uzrokuje
novu, unutarparfi'jsku suprotnost. (Ovu problem atiku ob­

107
rad u ju Raschke, G reven i drugi pojm ovim a kao što su
selekcijska ili upravljačka fiuinkcija partilje, uz napom enu
da te funkcije iziskuju — k ao vid' kompenzacije — funk­
ciju legitim acije. P retpostavke ovih autora ipak su djelo­
mice veoma nerealne i teorijski nepotrebne. Oni griješe
precjenjujući opasnost koja proizlazi iz rascjepa između
»volje birača« ,i p arty in office zato jer, s jedne strane,
zanem aruju da je »volja birača« pretežno negativno odre­
đena (razgraničenje od p rotivne partije) i, s druge Stra­
ne, bez osnova pretpostavljaju da p arty in office, zavisno
od okolnosti, ne išpoljava nikakav partijski identitet. Kad
bi to bilo tačno, tada se uopće ne bi moglo ni zamisliti
»funkcijlu legitim acije« koja bi spasila sis'tem od' kolapsa.
(Kod m ojih pretpostavki funkcija »legitimacije«, tj.
proste reprodukcije, m anifestira se tako d a organization
proper u p arty in th e electorate m ora pokušati dokazati
d a u isto-tako-kao, što je karakteristikum p arty in office
zbog njenog parcijalnog laviranja između partija, ipak i
dalje d jelu je ili-ili obiju p artija ; uspije li to dokazati, ta­
d a će loyalists vjerovatno podleći funkciji paralize. To
nije težak zadatak zato što je organization proper, n a ko­
joj je te ret dokaza), u pravilu u pravu. Samo kada dođe
do krize, taj dokaz nužno neće u sp jeti zato je r tada »bi­
rači« nalaze da n e postoji sam o jedan, nego dva ili-ili.
>(4) Zbog funkcije krize ne uspijeva m odćl integra­
cije »birača«. Cak i kad se u kritičnoj situaciji ne obra­
zuje treći blok, ili- prije nego što se obrazuje, ona će se
m anifestirati bar u fenom enu uzdržavanja od izbora, tj.
u svakom slu čaju neki će skinuti masku- običnih »birača«.
A nebirača se neće ponovo učiniti »biračem« tim e što se
i d alje vodi izborne borbe iz kojih je on upravo istupio.
Al'i, budući da u takvoj situaciji svakako .postoji- opasnost
trećeg -bloka, m oram o pretpostaviti da funkcionalna p ar­
tija ima svojstva koja joj u slučaju potrebe omogućuju
sam orascjep (u okvirim a prelaska iz dvopartijskog u vi-
šepartijski sistem). Inicijativa — m jerodavno procjenji­
vanje i sam ostalnost — koja u tu svrhu mora- kod jednog
dijeila organization p roper bezuvjetno postojati, n e bi se
mogla, nikada obrazovati, n i kada bi organization proper
bila samo neka vrsta u reda za novačenje, niti kada, osim
putem ispitivanja m išljenja, odnosno slanja elite, ne bi
više dolazila u dodir sa Oba preostala sastavna dijela o r­
ganizacije partije.
(5) Što se više partijski sistem sastoji od p artija koje
im aju sva navedena funkcionalna svojstva — koje, d a­
kle, n e vode samo izborne borbe, nego već u- izbornoj
borbi 'izražavaju opcije svojih loyalists; čiji office-holders
ne gube p artijski identitet; čirji su activits sposobni za

108
partijski rascjep — 'tim p rije 'će te partije moći uspješno
raditi na integracija. P artijski sistem bez takvih partija
nije u dovoljnoj m jeri funkcionalno sposoban. Ali to, n a­
ravno, n e znalci da ne mogu postojati pojedinačne partije
koje nem aju sva ta svojstva, a pogotovo da ne može pos­
tojati dijeli- p artijsk i sistem s partijam a ove druge vrste;
to samo znači da se u takvom slučaju sm anjuje integra­
cijski kapacitet sistema, odnosno partije. Stoga nije n i­
pošto slučajno što se npr. u pogledu SAD istovrem eno
govori da je utjecaj p artija na djelanje vlade malen i da
iz partijskog sistem a izvire relativno m ala snaga integra­
cije (što već tre b a pripisati velikom broju nebirača). To
ima svoje naličje da mora b iti integracijskih sistem a ko­
ji poravnavanju slabost kapaciteta partijskog sistem a; ili
sistema prim jene sile; ili d a slabost partijskog sistem a
upućuje na labilnost prilika vlasti. Ali čak ni sistem sa­
stavljen od partija, koje im aju sva navedena funkdonalna
svojstva, n e bi bio još dovoljno funkcionalno sposoban sve
dotle doik vjerujem o d a se ta svojstva izgrađuju samo
kao posljedica izbornih borbi, susretanja activits i »bi­
rača«. Ovdje m anje nailazimo na granice određenog tipa
p artije (npr. »partija birača versus partija članova«) nego
na granice jednog teorijskog modela u kojem se ne uzi­
ma u obzir da su »birači« partijske individue.

2. 3. 3. Integracija partijskog individuum a

<1) Okolnost da Sorautfovi loyalists, »stalni birači«,

od izbora do izbora b iraju istu- partiju, tre b a svesti n a to
da se oni osjećaju vezanim tom -partijom i između izbo­
ra; njihova uloga »birača« samo je jedan posebni aspekt u
široj činjenici njihove partijske individualnosti. (Isto važi
m utatis m utandis za »prom jenljive birače« kod kojih se
samo jasnije m anifestira d a je partijska- individualnost
istovjetna individualnosti partijskog sistema.) Riječ je ne­
sumnjivo o najvažnijem aspektu: partijske individue mo­
gu između izbora m isliti i raditi šta hoće, stabilnost po­
litičkog sistem a n e ovisi o tome nego samo o njihovom
glasanju, uz pretpostavku da to glasanje reproducira si­
stem d v aju blokova. Stoga je glasanje za određenu p arti­
ju k riterij p itanja kojoj partiji individuum »pripada«. (Da
li je i gdje je organiziran, stoga je m anje važno. Npr.
člana DKP, koji- redovno glasa za SPD je r podliježe funk­
ciji paralize, svaćam kao socijaldemokratskog člana p ar­
tije.) Ali upravo zato je potrebno pomnije istražiti o čemu
glasanje sa svoje strane ovisi, um jesto samo pozivati se
na same izborne borbe.

109
 P artijsk u individualnost valja općenito poim ati kao
određenim cleavageom orijentirano m išljenje i djelanje,
a u n u ta r toga i izborno djelanje. K onstantnost partijske
individualnosti znači d a svaki član lančano izdvojenih is­
sues individuum u uvijek iznova reproducira ta j cleavage.
Kadla je to Slučaj, onda će uslijediti glasanje u okvirim a
sistem a dvaju blokova. Ali n e postoje samo ove dvije m o­
gućnosti da 'issue ili sam o od sebe preporuča reprodukci­
ju cleavagea tako upečatljivo da su izborne borbe dovo­
ljne da ono blisko učine realnim , ili obratno, da preporu­
ča im plikacije novog cleavagea koji se potom ni u izbor­
noj borbi više n e m ože zaustaviti; postoji i oblast s tra ­
teških i organizacionih stvari puitem koje partija izm eđu
izbornih borbi sistem atski i aktivno predupređuje, odno­
sno radi protiv opasnosti pojave ili »revolucionarnog«
razvoja im plikativnih issues. Poim anje odgovarajućih fu n ­
kcionalnih svojstava p artije je st predm et ovog poglavlja.
S ovog novog aspekta n ije više svrsishodno razliko­
vati »izabrane«, »birače« i »priređivače izbora« (kao što
tak o đ er nestaju paradoksi ovog stu p n ja razvoja m odela:
npr. hegem onija »birača« i »priređivača izbora« izgleda
m anje zagonetnom kada se pođe od toga da su i jedni i
d ru g i p artijsk e individue iste partije). Sada, naprotiv, raz­
likujem partiju-u-državnom aparatu, eksplicitnu partij­
sku organizaciju (koja nije samo izborne udruženje nego
i »u druženje izm eđu izbora«) i anonim nu partiju. To su
samo dalje razrađeni već postojeći pojm ovi. Sada izabrano
stanovište priprem anja i reprodukcije sistem u im anentnog
glasanja istovremene' zahtijeva novi pojam im plicitne
partijske organizacije. Pod tim podrazum ijevam organi­
zaciju koja ne vod'i izborne borbe i čak ne nastupa kao
pairtijlska organizacijla, ali ipak sistem atski i konstitutivno
sudjeluje u reprodukciji glasanja za određenu p artiju
(npr. sindikati, kaito'l'ička crkva). Značaj ovog pojm a vidi
se već po tom e što u Zapadhoj Evropi nijednoj partiji,
koja se oslanja na takve organizacije, n ije nikada uspjelo
dla postane p a rtija s velikim brojem glasova n a izborima.
(2) K ao »udruženje izm eđu izbora«, eksplicitme p a r­
tijsk e ind'ividtue provode jedinu strategiju sa ciljem da
djielanje 1 m išljenje anonim nih p artijskih individua ori­
je n tira ju n a predviđeno glasanje, odnosno d a postave g ra­
nice tamo gdje p rijeti odstupanje od te orijentacije; d a­
kle, eksplicitne p artijske individue n e organiziraju sam o
izborne 'borbe, nego — u m jeri u kojoj im je to dostupno
— vode računa i o tom e da svim ostalim kontekstim a
dljelovanja dom inira Stanovište izbornih borbi, da se na
te kontekste gleda iz te perspektive. D jelanje i m išljenje
anonim nih dos'tupni su, dakako, tek tamo, odnosno tek

110
onda kad napuste anonim nost i postanu vidljivi kao stra­
teški predm et za one eksplicitne, što je načelno moguće
samo na dvojak način: ukoliko su anonim ni organizirani
u im plicitnoj partijskoj organizaciji i ukoliko se »bore«.
Na1 to se odnose dvije izbom o-perspektrvne strategije,
koje pridolaze strategiji m aksim iranja glasova u nepo­
srednoj izbornoj borbi, a koje nazivam performaeijskom ,
odnosno vraćajućom strategijom . Per form acijska strate­
gija polazi od im plicitnih partijskih organizacija i sastoji
se u perm anentnom provođenju kolektivnih aktivnosti
koje su u m anjoj m jeri deavageom orijentirana adaptaci­
ja issuea nego što to one kroz sebe same »pokazuju«.
P rim jer su štrajkovi koje se zaoštrava- samo tako dhgo
dok ne bude ugrožena social-liberalna vlada; ili odlasci
u crkvu; također večeri koje se provodi pred televizorom
(pri čemu televizija, naravno, nije nikakva im plicitna or­
ganizacija neke zasebne partije, u svakom slučaju ne u
SR Njemačkoj, nego cijelog, četvrtim celavageom obilje­
ženog partijskog sistema). Takve perform acije može se
također nazvati im plicitnim i suprotstaviti im izborni čin
kao jedinu eksplicitnu partijsku perform aciju. S te s tra ­
ne ižboma borba, ukoliko se odnosi na- »stalne birače«,
sastoji se u eksplikaciji im plicitnih perform acijskih ak ­
tivnosti anonim nih od strane eksplicitnih partijskih in­
dividua.1(O pojm u »perform acija« vid. Projekt teorije i-
deologije 1980.)
Vraćajuća strategija odnosi se na takve adaptacije
issuea koje su vidljivo izbile iz upravo navedenog i.m-
plicitno^performaci-jskog konteksta tako da se javlja opa­
snost nastanka1 novog cleavagea: odnosi se na »»borbe«.
Sastoji se u tome dla se te »borbe«, -bez obzira koliko
one odstupale od1 perform acija im plicitnih partijskih or­
ganizacija, u svakom slučaju veže s eksplicitnom per-
formacijom izbornog djelovanja, u sm islu sistem a dvaju
blokova, tj. da se u- njim a realizira funkciju paralize.
Sredstvo: rascjep issuea, koji potiče erupciju, prem a m je­
rilu izbornog djelovanja/. Može se desiti da su se »borbe«
već zgusnule u nove im plicitne organizacije, pri čemu je,
međutim , još uvijek nejasno d a li će iz toga n astati i
jedna nova ekspliicitna partijska organizacija; tada vra-
ćajuča- strategija m ora nastojati da nove im plicitne p ar­
tijske organizacije pridruži staroj eksplicitnoj. Konačno,
novu eksplicitnu p artijsk u organizaciju još uvijek se mo­
že v ratiti u stari sistem dvajlu blokova. (Obije ove strate­
gije možemo obuhvatiti nazivom strategije rascjepa is­
suea. P ri tom se jednom radi o issues koji su političkom
diskursu im anentni, a drugi pult o issues koji su izvan
disfcursa ali su ipak uočljivi s njegovog stanovišta.) In-

111
tervencdja eksplicitnog n a anonim nog partijskog indivi­
duum a ima, dlakle, bilhno veći dom et od intervencije »pri­
ređivača izbora« n a »birače«.
Ipak, i ovdje postoji jedan faktor nesigurnosti koji
se n e može reducirati: p rije nego što se anonim ni počne
uočljivo »boriti« — uočljivo za ekspldcitnog, tj. n a način
koji je sličan njegovim stra'tegijam a — uvijek se već ne­
što prethodno desilo, već se razvilo nešto što se u odre­
đenim prilikam a više n e može zadržati vnaćajućom s tra ­
tegijom koja stiže tobože uvijek »prekasno«. P roblem is­
p itivanja m išljenja iz modela birača, naim e da se ne mo­
že o bjasniti kako bi pitali sami ispitanici, tim e je pom je-
ren ali ne i riješen.
(3) Iz svega rečenog proizlazi za organizaciju ekspli-
ci'tne p artije da je ona tim »funkcionalnija« što im a više
pododjeljenja za g rupe članova koje mogu in tervenirati u
im plicitnim partijskim organizacijam a i »borbama«. D alj­
n ja funkcionalna obilježja organizacije razabiru se iz od­
nosa eksplicitne p artije prem a p artiji u državnom ap ara­
tu. Kao što smo već kazali, office-holders m oraju, dodu­
še, d o izvjesnog stupnja odstupati od partijskog identi­
teta, ali ga ipak bezuvjetno ispoljavati je r bi inače sistem
izbornih borbi doživio slom. To ne znači ništa drugo doli
da mora postojati unutarpartijska dem okracija i ujedno
da je ona, zanem arivši jedan nepovredivi m inim um , mo­
guća samo u izobličenom obliku. N epovredivi m inim um
je u tom e što politika p artije u državnom ap aratu mora
više sličiti suština »program a« te p a rtije nego »progra­
mu« protivne partije, pri čem u pod »suštinom program a«
mislim n a one dijelove zvanilčnih partijskih objava u ko-
jiirnia je artikulirana partijsko-konstitutivna cleavage-ori-
jentacija. Osnovni oibl'ik nužnog izobličenja je st u tome
što se u praksi svake p artije sistem a dvaju blokova poli­
tika office-holders a ne izvodi iz »program a«, nego obra­
tno, »program « iz politike office-holdersa (koji su i sami
ograničeni u upravo navedenom smislu). Institucionalni
m ediji izobličavanja dem okracije su npr. un u tarp artijsk i
rascjep issuea, strateg ije vrem enskog pom jeranja (na
koncu: db idućih izbora, kada je šansa za realizaciju fun­
kcije paralize optim alna) i razne strateg ije ponovnog
p retv aran ja ekspJicitnih u anonim ne p artijske individue.
M eđu ove posljednje spada prešutkivanje issues, provo­
kacija istupa p artije (što može biti opasno sam o u k riz­
nim vrem enim a) i drugo. Ali n ije samo nužno izobličavati
dem okraciju, nego n i izobličavanje ne sm ije ići predaleko
je r se inače onem ogućava realizacija onih p artijsk ih funk­
cija koje se odnose n a sposobnost razvoja. G ornji m ini­
m um dem okracije n e bi čak dostajao d a se zajam či p ri-

112
lagođavanje p artije reproduktivnim , ali ipak novim is­
sues putem »program skih skokova«; naime, to može us­
pjeti sam o kada u im plicitnim partijskim organizacijam a
i »borbama« angažirani partijiski članovi mogu svoje is­
kustvo stvarno un ijeti u proces unutarpartdjskog odluči­
vanja. I obratno, n ajp rije se putem procesa odlučivanja
moraju osposobiti, tj. dovoljno osam ostaliti da bi uopće
mogli steći ta iskustva. Stvarno je čak još potrebnije os­
posobljavati članove — a tom e doprinosi organizacija pro­
cesa odlučivanja — d a nose partijski rascjep, tj. poduzmu
i institucionalno realiziraju »program ski skok« koji ostaje
un u tar bloka, ali izvodi se iz partije.

2. 4. Partijski sistem i integracija klasnog

individuum a

(1) Kao Što im a situacija u kojim a postaje dvojbeno

da li će partijski sistem moći integrirati partijske indivi­
due jedtnostavno tim e što im se obraća kao »biračima«,
isto tako ima- i situacija u kojim a apel partijskim indivi­
duam a ne može biti dovoljan da obuhvati klasne indivi­
due — najobičnije to se dešava onda kada se klasna stru ­
ktura snažno mijenjai, dok shem e partijske individualno­
sti ostaju iste. Npr. četvrti cleavage, skupa sa svim svo­
jim oblicima p artijske individualnosti, postao bi ništavan
kad više ne bi bilo starih srednjih slojeva i sitnih vlas­
nika, nego kad bi postojali, s jledine strane, još samo jako
centralizirani i koncentrirani krupni kapital ii, s druge
strane, najam ni radnici kapitala. Od ovog možda nereal­
nog očekivanja (koje je gajio M arx; usp. MEW, tom 23,
str. 790. i dalje) mnogo je važnija pojava jedne nove kla­
se u sadašnjosti — novih, platno ovisnih, pretežno kao
»državni agenti« zaposlenih srednjih slojeva. (Usvajam
detfilnicijlu klase iz Projekta klasne analize, usp. npr. 1976,
ali n e i stanovišta P rojekta o nastanku i razvoju »klasne
svijesti«.) P itanje kako četvrtim cleavageom obilježeni
partijski sistem »izlazi n a kraj« s tom novom klasom
treba obrađivati kao posebno pitanje, koje se javlja pored
svega što je do sada rečeno, prije svega zato što taj sistem
u fazi svog nas'tanka i ru'tininanja očigledno nije bio kro­
jen prem a toj klasi. Brojčano i po ekonomskom značaju
marginalna, mogla je biti transportirana zajedno s osta­
lima kao privjesak sistem a pod rubrikom bilo »platno
ovisnih«, bilo »prosvjetnih građana«, dok je kritična ta ­
čka sistem a um jesto toga ležala kod m arginaliziranih n a­
jam nih rad nika kapitala (usp. npr. ulogu KPD nakon
1930. kao p artije nezaposlenih). Danas, međutim , već či-

8 Marksizam u svetu 113

sta ekonomska analiza pokazuje da su platno ovisni sre­
d n ji slojevi toliko značajhi da se m ora razm otriti m ogu­
ćnost da bi oni m ogli ig ra ti neku ulogu u stv ara n ju petog
d eavagea; što uključuje i mogućnost da se u izmijenjenoj
ekonomskoj, i političkoj situaciji m ijenjaju i m ogućnosti
djelovanja maiqginalizilranih radhika.
N ajp rije ću navesti neke indicije za m ogućnost petog
cleavagea uslijed politike platno ovisnih srednjih slojeva,
a potom ću pokušati precizirati altern ativ e mogućeg raz­
v oja i, n a konou, pod1 čisto hipotetskom pretpostavkom
d a su p latno ovisni sred n ji slojevi stvarno sprem ni pro­
m ijen iti partijski sistem u sm islu petog cleavagea, naz­
n ačiti historijsku rekonstrukciju njihovog dosadašnjeg po­
litičkog razvoja, kao i n a tom e zasnovana očekivanja u
pogledu budućnosti. Treći korak opravdan jie zato što p r ­
va dva u svakom slbčajtu pokazuju da bi mogućnost pe­
tog cleavagea putem platno ovisnih srednjih slojeva mo­
rala postojećim snagama sistem a dvaju blokova izgledati
veom a realnom i, pretpostavivši funkcionalna svojstva, od­
ređ iv ati njihovo političko d jelanje: susrećem o se s onom
hipotetskom pretpostavkom fiksne odnosne tačke koja
nam važi kao najteži' kam en kušnje radi prosuđivanja tog
djellanja.
i(2) U političkoj nauci već se više od jednog desetlje­
ća proučava i raspravlja o egzistenciji jedne »Nove poli­
tik e « kao o kam enu kušnje i eventualnoj p rijetn ji nasli­
jeđenom p artijskom sistem u, m ada ju se svuda ne dovodi
u vezu s porastom platno ovisnih srednjih slojeva i iako
diskusija većinom okreće leđa teo riji Steina R okkana p re ­
m a kojoj, naravno, ne bi sm jelo n i 'biti Nove politike koja
snažno d je lu je n a p artijsk i sistem . U svakom slučaju, ta
d iskusija kulm inirala je u tezi da se partijske sistem e u
novije v rijem e više n e Ibi moglo .poimati preko jednodi­
m enzionalne shem e desno-lijevo, nego jedino kao dvodd-
m enzionalnl p rostor (B am es/K aase 1979), p ri čemu she­
m u desno-lijevo, sadiržaijho vezanu u z suprotnost im u­
ćnih i1sirom ašnih, kao dimenzijfu S tare politike, križa ona
dim enzija Nove politike za koju se iznose najrazličitija
tum ačenja i operacionalizacije — što mojom term inologi­
jom n e znači ništa dlrugo doli da- je Nova politika poten­
cijalni p e ti cleavage i d a četvrtim cleavageom obilježeni
p artijsk i sistem (ne p er se, ali pod uvjetom ekonom ske
krize) p rijeti opasnošću sistem a triju blokova. N ajpoznati­
je tum ačenje Nove politike potječe od Ingleharta (1977)
koji ko n statira sve veći značaj »postm aterijalističkih« in­
teresa, shvačajlući pod tim interese za kvaziidejnim v ri­
jednostim a kao što s u m ir i red, politička participacija
rad i sebe sam e i pravo n a slobodno izražavanje m išljenja;

114
dok povećanje m aterijalnog blagostanja kao povod za po­
litički angažm an stupa iu pozadinu. Dosta su raširene i
dijagnoze jače »dssue-orijenitacije« birača i sve slabijeg
klasnog postupanja (Pappi 1973, K lingem ann 1973) koje
su za SAD bile prihvaćene već za 50-e godine — B urn­
ham (1967) npr. govori o raspadiu New«dteal-koalicije i po­
tiskivanju pokroviteljske politike od' strane ideološki o ri­
jentirane politike — a u posljednje se vrijem e dovode u
vezu p rije svega sa suprotnošću ekoloških issues prem a
naslijeđenoj politici rasta (npr. Biirk'lin 1981). Sve češća
operacionalizacija Nove politike naglašava stav antiesta-
blishm enta (M iBer/Levitin 1976, B am es/K aase 1979), pod
čim se n e misli samo n a interese za participacijom opće­
nito, nego i za »nekonvencionalnom« participacijom (Klin-
gem ann/P appi 1972).
O kretanje prem a Novoj politici izgleda neposredno
kao generacijski efek t (Inglehait 1971, H ildebrandt/D al-
ton 1977), no ipak je p itan je dla li njen uspjeh upućuje u
krajnjoj lin iji na kHasncnstruktume prom jene. Na pove­
zanost razvoja Nove politike s jačanjiem platno ovisnih
srednjih slojeva upućuju npr. Feist/LLepeLt (1976): po­
rast »perifernih birača«, koji ne pokazuju- partijsku iden­
tifikaciju m eđu postojećim partijama-, i to upravo među
platno ovisnim srednjim slojevim a oni kom entiraju tako
da će se oni o rijen tirati »prem a jednom klasno neza­
visnom »potrošačkom ponašanjU’«. Ni -crkve n i sindikati
kao »najznačajniji tradicionalni1 duhovni tvorci« nisu do­
sad stekli nad njim a neki veći utjecaj. Tu se uklapa Pap-
pijeva tv rd n ja (1977) da su se platno ovisni srednji slo­
jevi priključili social-liberalnom bloku m anje zbog pro-
sindikalnog nego zlbog anticrkvenog stava, ukoliko su to
učinili.
Kod ovih nalaza dvije stvari izgledaju m i osobito
zanimljivim. Prvo, i Stein Rokkan upućuje na issue-ori-
jentaciju (mada s drugim pojmovima) uvijek tam o gdlje
se rad i o n astanku jednog novog cleavagea-: predstavnici
crkve, kapitalisti, radiniici također su se stalno, n a vidlji­
voj razini čak često pretežno, politički borili za statusna
pitanja, a n e neposredno za ekonomska- — radnici za opće
pravo glasa, kapitalisti protiv statusnih povlastica po ro­
đenju. Sučeljavanje m aterijalne i issue-orijentacije moglo
bi stoga dovesti do zablude i sakriti stvarnu suprotnost
između reproduktivne i im plikativne issue-orijentacije (u
smislu izvoda .pod 2. 2. 4. i 2. 3. 3). Na sličan način zablu­
du bi tada stvarali i pojmovi kao klasno postupanje ili
klasno nezavisno potrošačko ponašanje, koji se u- biti od­
nose n a kategorije sam opoim anja iz četvrtim eleavageom
obilježenog partijskog sistem a; budući d a »objektivnog«

115
Masnog postupanja (bez »pomjeranja«) u dosadašnjem
partijskom sistem u n ijć uopće bilo, sasvim je nejasno da
li će se s tim e povezano postupanje Nove politike svesti
n a veću a!ld manjlu klasnu ovisnost. Drugo, konstatirani
stav antiestablishm enta upućuje na to da je za nosioce
Nove politike vlast centralni predm et svijesti o proble­
mu, što je — ukoliko platno ovisne srednje slojeve m o­
žemo sm atrati tim nosiocim a — zbog centralnog značaja
»državnih agenata« m eđu njim a vrijedno pom ena (o tom e
još kasnije).
(3) K lasni položaj novih, platno ovisnih srednjih slo­
jeva sastoji se u tom e što oni žive od izvedenih prihoda
i pretežno su zaposleni .u državnim aparatim a. Iz toga i
iz gore navedenih nalaza može se izvesti posve suprotne
prognoze o njihovom budućem političkom postupanju. S
jedine strane, gornji stav antiestablishm enta moglo bi se
generalizirati. To b r trebalo in te rp re tira ti tako d a platno
ovisni sred n ji slojevi, ukoliko su »državni agenti«, u sta­
ju protiv svojih vlastitih u v jeta rada, slično kao što je
radnička klasa' načinila poprištem borbe svoje radno m je­
sto, tvornicu. S druge strane, m eđutim , djelatnost u d r ­
žavnim aparatim a ukazuje p rije svega na sklonost prem a
etatizm u (ovdje: v je ra d a se dru štv en e problem e može
riješiti irrtervecirjKwn postojeće države).
Ovu dim enziju negiraju oni koji zastupaju stav o sa­
vezu ob iju glavnih frakcija radničke klase. Etatistički
»državni agenti« mogu sa »jezgrom radništva« obrazovati
in d u strijsk i blok protiv m arginaliziranih radnika, ali i po
svaku cijenu učiniti izbjegavanje nezaposlenosti glavnim
sadržajem svoje politike i konačno pokušati voditi poli­
tik u p rotiv čitave radničke klase. Kod »anarhističke« va ­
rijante moguće je zam isliti savez sa m arginaliziran ima
protiv jezgre radništva, savez sa čitavom radničkom kla­
som i pokušaj- vođena politike bez radničke klase. — To
su p rije svega ap strak tn e m ogućnosti. S ada se postavlja
p itan je u kojem 'bi se od ovih slučajeva moglo govoriti o
podobnoj bazi za im plikaciju petog cleavagea. M islim da
je dlana samo kod »anarhističke« varijante, i to ukoliko
se oslanja na radiničku klasu, odnosno n je n m arginalizi­
ran i dio. »Etatističke« m ogućnosti kreću se u potpunosti
u shem i četvrtog cleavagea: prvi slučaj tvori ekstrem ko­
jem se strategija social-liberalnog korporativizm a ten-
dencijski približava (usp. Ja g e r 1980c); treći slučaj je p ri­
vidno sjecište sadlašnje neoliberalne politike više kon­
zervativnih p artija i vlada; dok oba ova slučaja em pirij­
ski u p ućuju na politiku s ove ili s one stran e linije glav­
nog rascjepa u četvrtim oteavageom obilježenom p a rtij­
skom sistem u, drugi slučaj podsjeća, s jedne strane, na

116
 glavnu tendenciju či'tave povijesti tog partijskog sistem a
— na pokušaj radničkih partija da štete kapitalizm a i po­
sebno nezaposlenost kom penziraju etatizm om ( podržav­
ljenjem posljedica problema), a, s druge strane, na zag­
robni život tog partijskog sistem a u realnom socijalizmu.
Naprotiv, iz »anarhističkog« saveza platno ovisnih sred­
njih slojeva i radhičke klase mogla bi n astati realna al­
ternativa pos'toječim političkim strategijam a, koja bi bila
u stanju d a dovede u pitanje (karakteristično »pom jeranje
problema« postojećeg sistema. Govoreći kategorijam a
Marxove teorije, radilo bi se samo o tom e d a se s tru k tu r­
nu povezanost zakona vrijednosti, prisvajanja viška vri­
jednosti i logike akum ulacije, s jedne strane, i kapitali­
stičke funkcije države, s druge strane, dočeka i obuhvati
jednom političkom strategijom ; to n e bi bila strategija
koju bi se moglo povezati s četvrtim cleavageom. Ako s
tog aspekta posmatramo snage Nove politike, onda je tu
kritika zakona vrijedhosti, logike akum ulacije i funkcije
dtžave ujedno već artikulirana. (Teorijski značaj M ar­
xove form ulacije zakona vrijednosti je st u tom e što ona
dokazuje dla se sve kategorije i zakoni kapitalističkog bo­
gatstva baziraju na iluziji omnipotenlcije ekonomije u
odnosu n a p rirodh — .usp. npr. Bischoff 1973; M arx tim e
ne k ritizira samo kapitalističku klasu, nego i Gotski pro­
gram SPD u kojem se kaže da je rad izvor sveg bogat­
stva [MEW, tom 19, str. 15]. Ono što Novoj politici za
sada ipak nedostaje, jiest strateški analogon za konstitu­
tivnog člana one stru k tu rn e cjeline, tj. politika koja ne
povezuje samo borbu protiv u ništavanja prirode, fetišizi-
ranja rasta i »establishmenta«, nego također i na pod­
ručju samog društvenog rada pokazuje jednu alternati­
vu; dakle, politika u kojoj se d sa stanovišta radničkih in ­
teresa vodi borba protiv kapitalističke organizacije rada.
<4) Ako prihvatim o da je .upravo skicirana stra'tegija
doista prividno sjecište razvoja značajnih dijelova platno
ovisnih srednjih slojeva, 'tada bi se njihovu povijest mo­
glo rek o n struirati na s lje d e ć i način. Po S'teinu Rokkanu,
konstatirana konstantnost nacionalnih partijskih sistem a
od početka stoljeća do otprilike 1960. godine jest poslje­
dica toga da je, s jedhe strane, opće pravo glasa već iz­
boreno, dakle, također već e ta b lira n a linija glavnog ras­
cjepa koju stv ara četvrti cleavage, a, s dinuge s'trane, da
se plaltno ovisni srednji slojevi još nisu približili »kritičnoj
granici« svoje političke djelotvornosti (u SAD: do otpri­
like 1950). U tom periodu radnički se pokret sa svojom
etatističkom (socijaJino-držarvnom) strategijom rješavanja
problema sam u velikom obim u pobrinuo za rađanje te
klase. Oko I960. V mnogim zapadnoevropskim zemljama

117
ona postaje povod za iznuđene m odifikacije partijskog si­
stem a, tako u SR N jemačkoj gdje SPD, im ajući nju u
vidu, prip rem a razvoj u n arodnu p artiju (vid'. K aste/R as-
chke 1976); u Finskoj gdje broj p a rtija raste (Pesonen/
Ramitala 1978, 144); u Nizozemskoj gdje od 1958. partijski
sistem zapada .u krizu zato je r se koalicije više ne mogu
sporazum jeti o issues i je r postoji nezadovoljstvo »nejas-
nošćux< parlam entarnog zastupanja: u Francuskoj gdje n a­
kon nastanka P ete republike počinje razvoj političkih
duibs kojih im a čak i u M itterandovoj socijalističkoj paT-
tiji srednjih slojeva; u Italiji gdje se uvodi politika cen-
tro-sinistra, itd. Ekonom ska pozadina je uglavnom prela­
zak s k vantitativnog n a kvalitativni ra s t u razvijenim k a ­
pitalističkim zemljama, koji sa sobom nosi jedan novi
stupanj: državnog intervencionizm a i proširenja funkcija
države; radničke p artije to često politički tematiziraj.u,
ne apelirajući p ri tom samo na svijest platno ovisnih
srednjih slojeva i povećavajući tim e još više njihov zna­
čaj. Sada m ožemo razlučiti razne faze političke artik u la­
cije sredlnjiih slojeva. Od samog početka p itan ja političke
organikacijie im ajh za n jih neku ulogui, ali oni ipak n a ­
stu p aju p rije svega kao im anentni predstavnik postojećih
norm i i pro tive se njihovom kršenju, tako u am eričkom
pokretu za civil rights. U ranim 60-im godinam a politika
obrazovanja je centralni issue: tim e što ga artikulirajiu,
oni samo provode politiku, radničkog pokreta. Druga faza
počinje s m eđunarodnim studentskim pokretom u kojem
je issue obrazovanja još samo m om ent jedne grupe zas­
tupničkih issues — npr. antikolonijalizam — koja već
prevazilazi postojeći partijski sistem , ali svakako ne do­
vodi db opozicione artikulacije n a njegovoj vlastitoj ra ­
zini. Ova faza nastupa u treniultku kada se prvi puta na­
kon drugog svjetskog r a ta javljaju krizne pojave u kapi­
talističkoj ekonom iji i n je n etatistički m ehanizam kom ­
penzacije. Treća faZa počinje sredinom sedam desetih go­
din a i razvija se paralelno u svjetsku privrednu krizu.
Sada se protest prvi pulta artik u lira pomoću issues koji
su isto tako općedrtuštveno značajni kao što su i povezani
s izvjesnom pom etnjom i koji istodobno n e dovode u pi­
ta n je samo praksu nego i ideologiju p artije četvrtog cle­
avagea; npr. zaštita okoline i, konačno, ratn a opasnost —
im p lika tivn i i »sam odoživljeni« issues. Osim toga, po prvi
p u ta k ritik a etatizm a postaje masovnom tendencijom koja
se ispoljava npr. u narušenom odnosu prem a obliku p ar­
tije. Postoji m noštvo zasebnih »socijalnih .pokreta« čija
povezanost n ije sam o u počecima rađanjia alternativnih
p artija — s kojeg stanovišta organiteacione m reže pokre­
ta kao što su građanske inicijative, m reže samopomoći itd.

118
 mogu izgledati kao im plicitne partijske organizacije —
nego sada već i u tom e d a se svaki pokret u ovom ili
onom obliku bori protiv (umjesto za) vlasti (sve do vlasti
u odnosu između m uškarca i žene).
lAiko pretpostavim o da će se objektivna kriza kapi­
talističke ekonom ije i kapitalističkog etatizm a kontinui­
rano i dalje zaoštravati, onda izgleda posve realnom »opa­
snost« da će u četvrtoj fazi politička sam osvijest i proboj-
nost avangarde platino ovisnih srednjih slojeva još više
porasti, tako d a će oni im plikativni karakter svojih već
sada postojećih issues i stvarno realizirati etabliranjem
petog cleavagea. Radi toga bi njihova Nova politika mo­
rala, dakako, zračiti i na druge klase, također i n jih poti­
cati na neku Novu politiku. P rva »oblast oko koje se vodi
borba« između n jih i snaga četvrtog cleavagea obuhvaća
»prirodno« m arginalizirane radhike.
(5) Ovdje se ne rad i o pitanju, kako ga postavlja
Bahro (1977), dia li su srednji slojevi politički stvaralački
kao radnici. S adašnji strateški značaj platno ovisnih sred­
njih slojeva proizlazi, naprotiv, iz toga da oni iz perspek­
tive četvrtim deavageom obilježenog partijskog sistem a
iZgledajlu dosta beznačajni, tako da za n jih postoje samo
relativno nespecifični i stoga relativno slabi mehanizm i
integracije. I obratno, .političko oslobođenje od nezaposle­
nosti putem tog sistem a funkcionira tako dobro da prem a
ocjeni istraživača izbora »nezaposlenost, posmatrama kao
opći issu e ,. . . uočljivo n e utječe na stabilno ili prom jen­
ljivo izborno postupanje« (Roth 1977 str. 547) i da sama
nezaposlenost kao objektivna socijalno-strukturna značaj­
ka »ni u jednom jedihom od deset ispitivanja između
1953. i 1980« u SR Njemačkoj n ije signifikantno povezana
sa glasačkom nam jerom (R attinger/P uschner 1981, str.
276). Dakako, kod1 ispitivanja 1976. javlja se jedan »za­
sebni slučaja (str. 277) »da nezaposleni pristaše SPD u
svojoj glasačkoj nam jeri očito n ap u šta ju SPD i okreću
se CDU/CSU«. Jednom riječju, partijski sistem naveliko
sprečava da nezaposlenost postane tema, ipak ne u svim
»zasebnim slučajevima«, da postane uzrokom odstuipaju-
ćeg izbornog postupanja; pri čemu odstupanje u sllučajh
iz 1976. na razini partijskog sistem a još uvijek nije odstu­
panje. To bi se izmijenilo čim bi val protesta nezaposle­
nih išao u prilog nekoj p artiji Nove politike što izgleda
da se djelomice već dogodilo na izborima za zapadnober-
linski poslanički dom 1979. i 1981 (usp. SO ST 1981). Ne
treba' isključiti d a će nezaposlenost pri daljnjem zaoštra­
vanju ekonomske kriZe ponovo kao issue igrati ulogu
faktora koji ugrožava sistem (analogno periodu nakon
1930). Navedene okolnosti preporučuju, m eđutim , da se

119
problem integracije, koji m arginaliziranje prepušta p ar­
tijskom sistem u, n e p rati samo pomoću issues nezaposle­
nosti, nego i pomoću issues Nove politike; ovi m ogu sada
isto tako postati medija artikulacije protesta m arginalizi­
ran ja. P ri tom polazim od osnovne pretpostavke na kojoj
se tem elji cijela postavka teorije p artija : m arginaliziranje
kao ekonom ski detearniinirano, politički putem snaga če­
tv rto g d eav agea proizvedeno stanje stv ari ne postaje per
se problem integracije, nego samo u onoj m jeri koliko se
na političkoj* a p rije svega partijsko-poiitičkoj razini mo­
že »izraziti-«; ali taj »jezik« nem a nikakvu drugu abece­
du osim rep roduktivnih ili im plikativnih issues, onih koji
problem izravno im enuju ili ga pom jeraju.
(M ichael Jager, »Uber Macht und Par-
tertn«, A rgum en t AS 91, Berlin, 1983, str.
37— 121)

Preveo Srđan Joka

LITERATURA

Agnoli, J., 1968: »Die Transform ation der Demokratie«, u: Agnoli,

J/B rucner, P., D ie T ransform ation der D em okratie, Frank­
furt am Main, str. 5—87.
Alem ann, U. von, 1975: »Stabilitat und G leichgewicht als Theore-
me der Parteien — und Parlam entstheonie«, u: PVS 16/1975.
Almond, G., 1960: »Introduction: A Functional Approach to
Comparative Politics«, u: Almond, G/Colem an, J. (izd.),
The Politisc of the D eveloping Areas, Princeton N. J., str.
3—64.
Almond, G. i G. Pow ell 1966: C om parative Politisc. A D evelop­
m en tal Approach, 2. pr. Boston/Toronto.
Althusser, L., 1972: Das K a p ita l lesen, Reinbek.
Bachrach, P. i M. Baratz 1963: »Decisions and Nondecisions: An
Analytical Framework«, u: A PSR.
Bachrach, P. i M. Baratz 1970: P ow er and P overty.
Bader, V., 1976: »Marx’ A nalyse der politischen Struktur der
burgerlichen G esellschaft«, u: Bader, V. i drugi, Einfiihrung
in die G esellschaftstheorie 2, Frankfurt am M ain/N ew
York, str. 321— 417.
Bahro, R., 1977: Die A ltern ative. Zur K r itik des real existieren -
den Sozialism tis, K oln/Frankfurt am Main.
Barnes, S., Kaase, M. i drugi, 1979: Political Action: Maas Par­
ticipation in F ive W estern Democracies, B everly Hills.
Bauer, O., 1970: »Das G leichgewicht der Klassenkrafte«, u: Sand-
kiihler, H.—G ./d e la Vega, R., A ustrom arxism us. Texte
zu »Ideologic und K lassenkam pf«, Frankfurt am M ain/
Wien, str. 79—97.

120
 Blanke, B., Jurgens, U. i H. Kastendieck 1975: K ritik der Poli­
tischen W issenschaft. A nalysen von Politik und Okonomie
in der biirgerlichen Gesellschaft, 2 toma, Frankfurt am
M ain/New York.
Burke, E., 1854: The W orks, London.
Biinklin, w ., 1981: D eterm inanten der V/ahlentscheidung fur die
»Griinen«. Eine explorative A nalyse des griinen Protest-
potentials in der B undesrepublik Deutschland. Materijal
pripremljen za diskusiju u DVPW-radnom kružoku »Par-
teien. Parlamente, Wahlen« u Zap. Berlinu 3/4. aprila 1981.
Burnham, W., 1967: »-Party Systems and the Political Process«,
u: Chambers, W ./Burnham, W. (izd.), The A m erican Party
System s. Stages of Political D evelopm ent, New York/Lon­
don/Toronto, str. 277—307.
Crotty, W., 1970/71: »A Perspective for the Comparative Analys­
is of Political Parties«, u: C om parative P olitical Studies 3.
Dahl, R., 1957: »-The Concept of Power«, u: Behavioral Science.
Deleuze, G., 1975: »Kein Schriftsteller: ein neuer Kartograph«, u:
Deleuze/Foucault, Der Faden ist gerissen, West Berlin 1977.
Deleuze, G., 1976: N ietzsche und die Philosophic, Munchen.
Descombes, V., 1981: Das Selbe und das Andere. Fiinfundvierzig
Jahre Philosophic in Frankreich 1933—1978, Frankfurt am Main.
Deutsch, K., 1966: The N erves of Governm ent, New York.
Deutsch, K., 1969: Politische K ybern etik. M odelle und Perspek-
tiven, Freiburg.
Deutsch, K., 1976: Staat, Regierung, Politik. Eine Einfiihrung in
die W issenschaft der vergleichenden P olitik, Freiburg.
Downs, A., 1957: A n Economic Theory of Democracy, New York.
Easton, D., 1965: A Fram ework for Political A nalysis, 2 pr.,
Englewood Cliffs N. J.
Falter, J., 1977: »Einmal mehr: Lasst sich das Konzept der
Parteiidentifikatfion auf deutsche Verhaltnisse ubertragen?«,
u: PVS 2/3.
Faul, E., 1964: »-Verfemung, Duldung und Anerkennung des Par-
teiw esens in der G eschichte des politischen Denkens«, u:
PVS 5.
Feist, U. i K. Liepelt 1976: »-Machtwechsel in Raten: Das Partei-
ensystem auf dem Weg zur Mitte«. u: Wahlforschung, Son-
den im politischen M arkt, Transfer 2, Opladen.
Foucault, M., 1977: Sexu alitat und W ahrheit, sv. 1, Der W ille zur
Macht, Frankfurt am Main.
Foucault, M., 1978a: D ispositive der Macht. Uber Sexualitat,
W issen und W ahrheit, West Berlin.
Foucault, M., 1978b: Von der Subversion des W issens, Frankfurt
am M ain/Berlin/W ien.
Foucault, M., 1979: Die Ordnung des Disburses, Frankfurt am
Maiin/Berlin/Wien.
Foucault, M., 1981: Archdologie des W issens, Frankfurt am Main.
Gramsci, A., 1955: Die siiditalienische Frage, B eitrage zur Geschi­
chte der Einigung Italiens, Berlin/DDR.
Gramsci, A., 1967: Philosophie der Praxis. Eine A usw ahl (izd.
Chr. Riechers), Frankfurt am Main.
Greven, M., 1977: Parteien und politische Herrschaft. Zur In-
terdependenz von innerparteilicher Ordnung und Demokra-
tie in der BRD, M eisenheim /Glan.

121
Habermas, J., 1981: Theorie des kom m un ikativen H andelns, sv.
2, Frankfurt am Main.
Hegel, G. W. F., 1966: W issenschaft der Logik. Drugi dio, Hamburg.
Heinrich, K., 1981: Tertiu m datur. Eine religionsw issenschaft-
liche Einfiihrung in die Logik. B asel/Frankfurt am Main.
Hildebrandt, K. i R. Dalton 1977: »Die neue Politik«, u: Kasse,
M. (izd.), W ahlsoziologie heute, PVS posebna sveska 2/3,
str. 230—256.
Holzkamp, K., 1973: Sinnliche Erkenntnis, Frankfurt am Main.
Holzakmp, K., 1983: »Base/Superstrueture — A bove/B elow : Spa­
tial Metaphors and th e Theory of Ideology«, u: H anninen/
Paldan (izd.), R ethinking Ideology (AS 84), W est Berlin, str.
20—23.
Holzalkmp-Osterkamp, U., 1975: Grundlagen der psychologischen
M otivationsforschung 1, Frankfurt am Main.
Inglehart, R., 1971: »The S ilent Revolution in Europe? Intergene-
rational Change in Post-Industrial Societies«, APSR LXV,
str. 991—1017.
Inglehart, R., 1977: The S ilent R evolution, Princeton.
Jager, M., 1977: »Von der Staatsa'bleitung zur Theorie der Par-
teien — ein Terrainwechsel im G eiste Antonio Gramscis«,
u: Eurokom m unism us und Theorie der P olitik (AS 44), str.
45—65.
Jager, M., 1980a: »Die Griinen — eine neue ’Partei neuen Typs’?«,
u: Sozialliberalism us Oder rechter Populism us? (AS 51),
str. 166—182.
Jager, M., 1980b: »M arxistische Staatstheorie«, Das A rgum ent,
br. 124.
Jager, M., 1980c: »Okonomie und Politik des sozialliberalen Kor-
poratismus, u: S ozialliberalism us . . .«, isto, str. 110—143.
Jager, M., 1983: »Kommunismus kommt von kommunal. Zum im -
pLiziten M achtbegriff bei Marx«, u: Aktualisierun g M arx'
(AS 100), str. 124— 144.
Janda, K., 1970: A conceptual F ram ew ork for the C om parative
A nalysis of Political Parties. Sage Professional Papers in
C om parative Politics, B everly H ills Ca.
Kastendieok, H., 1981: B eitrage zur aktuellen K orporativism u s
Diskussion, West Berlin (rukopis).
Kostede, N., 1976: »Die neuere marxiistische Diskussion iiber den
biirgerlichen Staat. Einfiihrung — Kritik — Resultate«, u:
G esellschaft. B eitrage zur M arxschen Theorie 8/9, Frank­
furt am Main, str. 150— 196.
Klingemann, R., 1973: »Issue-K om petenz und W ahlenscheidung«,
PCS, br. 14, str. 227—256.
K lingem ann, H. i F. Pappi 1972: Politischer Radikalism us, Miin-
chen/W ien.
Laclau, E., 1981: »Populistischer Bruch und Diskurs«, Politik
und Ideologie im M arxismus, West Berlin, str. 176— 185.
Laclau, E., 1982: »Diskurs, H egemonie und Politik«, u: H aug/E lf-
ferding (izd.), Neue soziale B ewegungen und M arxismus
(AS 78), str. 6—22.
Ladd, E. i C. H adley 1975: Transform ation of the A m erican P arty
System . P olitical Coalitions from the N ew Deal to the
1970's, N ew York.

122
Lecourt, D., 1975: »Uber die Archaologie und das Wissen (Uber
Michel Foucault)«, K ritik der W issenschaftstheorie, West
Berlin.
Lipset, S., 1962: Soziologie und D em okratie, Neuw ied.
Lipset, S. i St. Rokkan 1967: »Cleaivage Structures, Party Systems,
and Voter Alignm ents«, u: isti (izd.), P arty S ystem s and
V oter A lignm ents, New York.
Lowi, Th., 1967: »Toward Funktionalism in Political Science:
The Case of Innovation in Party Systems«, u: Crowe,
B./M axo, C. (izd.), Am erican Political Parties. A System ic
P erspective, New York/Evanston/London, str. 452— 481.
Luhmann, N., 1968: »Soziologie des politischen Systems«, KZffSS
20 (1968), str. 705—733.
Lukes, S., 1982: »Panoptikum. Macht und Herrschaft bei Weber,
Marx, Foucault«, Kursbuch, br. 70, str. 135—148.
March, J., 1957: »Measurement Concepts of the Theory of In­
fluence«, Journal of Politics.
Marx, K.: G rundrisse der K ritik der Politischen Okonomie,
Moskva 1939.
Marx, K. i F. Engels 1959. i dalje: W erke (MEW), Berlin/DDR.
Miller, W. i Th. Levitin 1976: Leadership and Change: Presiden­
tial Elections from 1952 to 1976, Cambridge.
Naschold, F., 1969: S ystem steuerung. Einfiihrung in die m oderne
politische Theorie II, Stuttgart/W est B erlin/K oln/M ainz.
Naschold, F., 1972: »Funktionsanalysen im Regierumgssystem«, u:
Krauch, H. (izd), S ystem analyse in Regierung und V erw al-
tung, Freiburg, str. 97—106.
Nietzsche, F., 1917: W erke in zw ei Bdnden (izd. I. Frenzel), sv.
1. Miinchen.
Pappi, F., 1977: »Parteiensystem und Sozialstruktur in der Bun-
desrepubld'k«, PVS, br. str. 191—213.
Pappti, F., 1977: »Sozialstruktur, gesellschaftliche Wertorientierun-
gen und Wahlabsicht, Ergebnisse eines Zeitvergleichs des
deutschen Elektorats 1953 und 1976«, PVS str. 2/3.
Parsons, T., 1958: »Authority, Legitimation and Political Action«,
u: C. J. Friedrich (iizd.), A uthority, Nomos I, Cambridge
Mass.
Parsons, T., 1963: »On the Concept of Political Power«, Procee­
dings of the A m erican Philosophical Society 1963.
Pecheux, M., 1983: »Ideologie — Festung oder paradoxer Raum?«.
Das A rgum ent br. 193, West Berlin, str. 379—387.
PIT1 1982: P rojekt Ideologie-Theorie: Theorien iiber Ideologie,
Berlin.
PIT 1980: P rojekt Ideologie-Theorie: Faschismus und Ideologie,
2 sveska, West Berlin.
Poulantzas, N., 1974: Politische Macht und gesellschaftliche K las-
sen, Frankfurt am Main.
Poulantzas, N., 1978: Staatstheorie, Hamburg.
PK A 1976: Joachim Bischoff (izd.): Die K lassenstruktur der
Bundesrepublik Deutschland. Ein Handbuch zum sozialen
S ystem der BRD, W est Berlin.
Raschke, J. (izd.), 1978: Die politischen Parteien in West-Europa.
Geschichte — Program m — Praxis. Ein Handbuch, Reinbek
kod Hamburga.

123
Rattiner, H. i W. Puschner 1981: »Okonorme und Politik in der
Bundesrepublik. Eine Aggregatdatenanalyse fur den Zeit-
raum von 1972 bis 1980-«, PVS, br. 3, str. 254—286.
Riggs, F., 1968: »Comparative Politics and the Study of Political
Parties: A Structural Approach-«, u: Orotty, W. (izd.),
A pproaches to the S tu d y of P arty O rganizations, Boston,
str. 45—104.
Rippel, P. i H. Miinkler 1982: »Der Ddskurs und die Macht. Zur
N ietzsche Rezeption des Poststrukturalismus«, PVS, br.
2/1982, str. 115—138.
Rosenberg, A., 1937 (novo izdanje 1962): D em okratie und Sozial-
ismus. Zur politisch en G eschichte der letzten 150 Jahre,
Frankfurt am Main.
Roth, D., 1977: »Okonomische Situation und W ahlverhalten: Das
Betispiel Arbeitslosigkeit«, PVS, br. 18, str. 537—550.
Sartori, G., 1976: P arties and P arty System s. A F ram ew ork for
A nalysis, tom I, Cambridge.
Schoof, P., 1981: »WahlbeteiUgung und Sozialstruktur in der
Bundesrepublik. Eine Aggregatdatenanalyse fiir den Zeit-
raum von 1972 bis 1980 bis 1980«, PVS, br. 3/1981, str.
287—304.
Sorauf, F., 1967: »Political Parties and Political Analysis«, u:
Chambers, W /B em ham , W. flizd.), isto, str. 33—55.
Sorauf, F., 1980: P a rty P olitics in Am erica, drugo izd., Boston.
Schmollinger, H. i R. Stoss 1975/76: »Bundestagswahlen und
soziale Basis politischer Parteien in der Bundesrepublik«,
Prokla, br. 25 i 26.
Theweleit, K., 1980: M dnnerphantasien, ReLnbek kod Hamburga.
Weber, M., 1956: W irtschaft und G esellschaft. G rundriss der
verstehenden Soziologie, prva polusveska, Tubingen.
Wiesendahl, E., 1980: P arteien und Dem okratie. Eine sozilogische
A nalyse paradigm atisch er A n satze der Pa rteiforschung,
Opladen.

124
Thomas Scheffler
KONFLIKT, IDENTITET I PARTIJE:
ODNOS GRANICA I POLITIKE

1. In tem alistički pojam politike i političke granice

U napisu »Obrazovanje država i ustavni razvoj« ob­

javljenom 1962. godine, Otto H intze predbacio je. suvre­
menim političkim teorijam a da zanem aruju »činjenicu
vanjskog obrazovanja država-« i da državu razvijaju go­
tovo isključivo i(z unutardruštvenih prom jena. »Time se
zasebnu državu izdvaja iz političkog konteksta u kojem
se ona obrazovala i posm atra je se kao izolirani objekt,
samu za sebe, n e pitajući nije li njeno svojstvo uvjetova­
no upravo i njenim odnosima prem a njenoj vanjskoj
okolini.« (Hintze 1962, Str. 34.)
U stvarnosti novovijeke klasične teorije države d u ­
guju zahvalnost u velikoj m jeri jednom internalističkom ,
u n u tarn je centriranom pojm u politike. Državu su razvi­
jale naizm jence iz vladareve volje za vladavinom, iz rata
sviju protiv svih, iz oiiganskog jedinstva naroda ili iz
klasne borbe. I s tim u skladu kruže oko kategorija ideo­
loškog podruštvljenja1 »odozdo« ili »odozgo«: oko pozna­
vanja države, društvenog ugovora, organizma, iluzije so­
cijalne države. One n a ikraju krajeva ne utem eljuju ništa
drugo doli suverenitet zasebne države.
M aclver je 1947. s pravom ukazao na paradoks »da
se dogma svedovoljne države pojavila tek ,u novom vije­
ku, kada je uzajam na zavisnost država postala očiglednija
nego ikada prije« (Bracher 1963, str. 126). To još više va­
1 O pojmu »podruštvljenje odozgo«, odnosno »odozdo« vid.
PIT 1979.

125
ži za dovršenje te dogme u principu nacionalne države,
za historijski uspon nacionalističkih m asovnih pokreta —
dakle, što je karakteristično, u epohi besprim jernog in ­
ten ziv iran ja i produbljivanja m eđunarodnih odnosa.
O vaj paradoks m ože se tu m ačiti n a dva načina. S
jedne strane, valja ukazati n a polem ički udarni pravac
samog pojm a suvereniteta koji legitim ira »samodovoljnu«
drtžavu. Revolucije k o je su m eđunarodno etablirale novi
poredak — reform acijski. ratovi, otcjepljenje Nizozemske,
engleski građanski rat, am erički r a t za nezavisnost i fran ­
cuska revolucija — sve one živjele su politički i ideolo­
ški na odbijanju i obrani od prijetećih, vanjskih sila: od
rim skog papizm a, špansko-austrijskog im perija, b ritan ­
ske tiranije, m eđunarodne rojalističke zavjere. Kao što je
p rije svega pokazao Francois F uret (1980) n a prim jeru
francuske revolucije, prisega jednog m eđunarodnog kom ­
plota s demonsko-nepojmljivdlm, om nipotetno-ubikvitet-
nim k arakteristikam a bila je upravo im anentni sastavni
dio revolucionarnog disfcursa: legitim irala je stalno p ri­
zivanje »nacionalnog jedinstva« i obračun s unutrašnjim
»neprijateljim a« tog jedinstva k ao s vanjskim »agenti­
ma«, a isto tako i b ru taln e i to ta lita rn e m etode s kojim a
se pri tom postupalo.
U n u trašnja centriranost movovijekih teorija o drža­
vam a bila je, s druge strane, dire k tn a posljedica njihovog
teorijskog kozm opolitizm a: one su- se borile protiv starog
p oretka u im e »istine« i »prirode« i tim e dospjele na je ­
dan nivo apstrakcije n a kojem se moglo govoriti samo o
jednom , naim e o »određenoj« državi. Problem povlačenja
g ranica izm eđu različitih političkih zajednica, razlikova­
n je izm eđu onog »unutrašnjeg« i onog »vanjskog«, m ora­
li su iZ te perspektive izgledati drugorazrednim — a po­
gotovo onda kad se ,u tra d iciji prosvjetiteljstva polazilo
od stvarnog, neograničenog provođenja univerzalne d ru ­
štvene racionalnosti.
U toj i tradiciji nalazi se n ajp rije i marksizam . Za­
kone funkcioniranja kapitalističke ekonom ije, iz kojih su
kasniji teoretičari »izveli« kapitalističku državu M arx je
analizirao pod teoretskom pretpostavkom da »čitavi svi­
je t trgovine« izgleda »kao je d n a nacija« (M EW , tom 23,
str. 607): K apitalističko društvo proučava se kao svjetsko
društvo. Na toj osnovi možda se može »izvesti« svjetsku
državu, ali nikako nacionalnu državu. Om iljena ekonom ­
ska teorija d a nacionalna država proizlazi iz nužnosti je­
dinstvenog unutarnjeg tržišta, stoga, stoji n a slabim no­
gam a je r više n ije u sitanjU da ekonom ski utem elji dife-
rentijiu specificu nacionale države, naim e njene (nacio­
nalne) granice. To nipošto nije slučajno je r su još 1849.

126
Marx li Engels u K om unističkom m anifestu pošli od toga
da kozmopolitski pojam kapitalizm a postaje vidljiva stva­
rnost (MEW, tom 4, str. 466. i dalje). G ranice između re ­
gija, naroda ili nacionalnih država m oraju stoga izgledati
kao prolazni fenom eni čija povijesno-stvaralačka snaga
sve više opada (M EW , tom 4, str. 479).
XJ stvarnosti nacionalizam se pokazao kao centralna
ideološka snaga 19 . i 20 . stoljeća. Protiv njega revolucio­
narni pokreti nikada nisu im ali trajnog uspjeha — udru­
ženi s njim , postigli su velike uspjehe: u m eđudržavnim
ratovim a proleteri svih zemalja nisu im ali običaj da se
udruižujU, nego su, čim je postalo ozbiljno, radije slušali
zov svojih otadžbina. I Obratno: i ruska revolucija —
ukoliko je ne reduciram o na čuveni »juriš n a Zimski dvo­
rac« — odvijala se 1917 — 1921 . kao oslobodilački ra t pro­
tiv inozemnih intervenciom sta i m orala je još organizi­
rati otpor H itieru u vidU »velikog otadžbinskog rata«. I
druge velike revolucije tog stoljeća — kineska, vijetnam ­
ska, alžirska, 'kubanska, iranska i brojne druge — bile
su u velikoj m jeri oslobodilački ratovi protiv vladavine
»stranih« sila.
Vapaj za »teorijom nacije« (Poulantzas 1978), odno­
sno teorijom nacionalizma (N airn 1977) stoga izgleda hi­
storijski opravdlan i također nije nov. U ovom napisu ja
bih ipak želio dokazati tezu d a se tim e dotaknute probleme
ne može riješiti u jednoj1 zasebnoj »teoriji nacije«, nego
da su ti problem i ujedno problem i teorije onog političkog
i da ih se može dokučiti putem pretpostavke d a se in te­
gracijska funkcija onog političkog u krajnjoj liniji sastoji
u stv aran ju granica izm eđu onog »unutrašnjeg« i onog
»vanjskog«. M oja teza glasi: ono političko n e m ora se te-
m atizirati polazeći od države, nego od borbe, kao osnovna
stru k tu ra svekolikog društvenog života. Država je samo
jedan »nastavak ra ta drugim sredstvim a« je r 'borba eg­
zistira u vijek u n u ta r jednog historijski određenog spleta
m anje ili više institucionaliziranih pravila, opozicija, ci­
ljeva i intepretacija. Pod onim političkim podrazum ije­
vam p rije svega općenito onu dim enziju socijalnog djela-
nja u kojoj neka socijalna jedinka osigurava sebi svoj
specifični id entitet kako bi u svojim konfliktnim situaci­
jam a bila- sposobna da djelluje. Obrazovanje identiteta po­
čiva n a razgraničenjima prem a ostalim socijalnim jedin­
kama. Time je obilježeno mnoštvo konfliktnih linija koje
organizira putem delegirajućeg uključivanja shem e unu-
trašnje-vanjsko kao borbe socijalnih jedinki. Obrazovanje
identiteta' je već stoga uvijek u najširem smislu »obrazo­
vanje partije« i kao takvo je 'karakteristično po sveobu­
hvatnom spletu onih institucionalizacija u kojim a borba

127
svagda egzistira. Porodice, plem ena, religiozne pokrete i
dr. m ora se, baš kao i parlam entarne p artije 20. stoljeća,
istraživati kao fenom ene »partije«.

2. Političke i etničke granice: Od Carla Schm itta

preko M axa W ebera do Fredrika Bartha

O brazovanje g ran ite kao konstdtuemsa onog politi­

čkog, koliko ja znam, po prvi p u t je sistem atski tem atizi-
rano u čuvenoj raspravi Cairfla S chm itta Pojam političkog.
Sdhm itt tu pokušava razviti neinstrum entalističku teoriju
politike koja političko ne rek o n stru ira n i iz države niti
iz određenih subjekata kao što su individue, klase, elite
i si. To se dešava putem struktum o-junkcionalističkog
načina argum entacije (Oelkers 1982, str. 269. i dalje) koji
p ojm u države pretpostavlja pojam političkog (Schmitt
1979, str. 20). P ri tom političko se ne k onstruira kao za­
sebna oblast stv ari (str. 38), nego kao kriterij; kao egzi­
stencijalno lučenje »prijatelja« i »neprijatelja« (str. 26. i
dalje): »Smisao lučenja p rijate lja i nep rijatelja je u tome
da se naznači najekstrem niji stupanj intenziteta poveza­
nosti ili razdvojenosti, asocijacije ili disocijacije« (str. 27).
»Politička suprotnost je najintenzivnija i najekstrem nija
suprotnost, a svaka- konkretna suprotnost je utoliko poli­
tični ja što se više približava najekstrem nijim tačkama,
g ru p iran ju p ri j a' td j -meprij atel j « (str. 30). Prividno sjeciš­
te tog lučenja za Schm itta je »slučaj rata« ; konfrontacija
na život i sm rt između međusobno n eprijateljski bivstvu-
jućiih kolektiva- (str. 27, 33. i dalje, 50). »Politička« je sto­
ga »uvijek ona grupacija koja se orijentira poema slučaju
rata. Ona je stoga uvijek m jerodavna ljudska grupacija«
(str. 39).
Za naš kontekst presudno je, m eđutim , to što Sch-
mitbu n e uspijeva d a dosljedno provede svoj stru k tum o-
-funkcionalistički način argum entacije. J e r »egzistenci­
jalni«, »bistvujiući« fundam ent diobe p rijatelj-neprijatelj,
što Sdhm itt stalno ističe (str. 27. i dalje, 28. d dalje), o t­
kriv a sups'tancijaliistički »prirodnu« koncepciju naroda iz
rom antike. M ada često isitiče d a se svaka suprotnost, pa
i ekonom ska, može razviti u političku (str. 30, 37. i dalje),
za Schm itta su ipak, kao nešto po sebi razum ljivo, upravo
narodi ti koji se običavaju g rupirati u prijatelje i nepri­
jatelje i n esta ju s političke pozornice kad za to postoja­
n je i2 gulbe sposobnost (str. 28. i dalje, 35, 45. i dalje, 50.
i dalje). I država je za njega sam o jedno »posebno udeše-
no stan je nekog naroda, i to u presudnom slučaju m je­
rodavno stanje, i stoga — u odnosu na m noge zamislive

128
individualne i kolektivne statuse — status uopće« (str.
20 ).
Okolnost da je S chm itt (1933) očekivao političko oz­
dravljenje Njem ačke upravo iz »konkretnog, supstanci-
jalnog m išljenja nacionalsocijalističkog pokreta« (str. 42)
koji kao »neprijatelj svakog norm a ti vistdčkog i funkcio-
nalističkog činjenja« njeguje i osigurava »svaku pravu
supstanciju naroda« (str. 32), osvjetljava unutarnju kon-
zekvenciju tog prodora argum entacije: po svojoj strate­
škoj intenciji »konkretni«, »egzistencijalni«, »bivstvujući«
pojam političkog polem izira sa »liberalnim« ustavnim
mišljenjem koje polazi od individuum a, pa je stoga, na­
vodno, apstraktno i stoga nezdravo i po život opasno (str.
22. i dalje), je r u stvarnosti je »stvarna supstancija .lič­
nosti’ . . . u vezanosti narodom i istovrsnosti« (str. 44).
Ovo polemičko suprotstavljanje »konkretnog« i »ap­
straktnog« ustavnog m išljenja moglo je im ati smisla samo
ukoliko se prethodno pretpostavljalo stvarnu egzistenciju
prirodnih životnih jedinki. To je i bio slučaj. Mišljenju,
koje je svoj pojam politike na objašnjeni način dobilo iz
»sfere živog ljudskog bića, ispunjenog organskim, biolo­
škim i nacionalnim različitostim a« (str. 45), moralo je iz­
gledati dosljednim da biološki obojeni pojam istovrsnosti
učini centralnim kriterijem političkog rukovođenja (str.
42. i dalje), a diobu n a one »tuđe vrste» i »iste vrste« cen­
tralnom osnovom diobe na prijatelja i neprijatelja (usp.
str. 5. i dalje, 17, 25).
Schm ittovo vezivanje uz »narod«, »državu« i »slučaj
rata« bilo je u skladu s tadašnjom tradicijom rom anti-
čke kritik e civilizacije koja je u »željeznoj kupelji« pr­
vog svjetskog ra ta vidjela izvor pom lađivanja narodne
zajednice koja je bila izjeđena kapitalizmom . U biti pri
itom se polemiziralo protiv utilitarne osnovne pretpostavke
liberalnih teoretičara državnog ugovora koja je glasila da
se praćenje individualnih interesa i racionalni proračun
onoga što je korisno mogu trajno osigurati podruštvlje-
njem. Ipak, kritika buržoaskog društva, prelaza iz »zajed­
nice« u »društvo«, ovdje je bila n a osebujan način pomje-
rena u jedan diskurs o »ratu« i »miru«: Za mnoge n je­
mačke intelektualke doba mira bilo je isto što i prim at
ekonomije, isto što i mamonizam, egoistična gram zljivost,
ćiftinski m entalitet, obmana, pohlepa i pom am a za uži­
vanjima, otuđenje i m oralna dezintegracija. U ratu je,
naprotiv, izgledalo d;a je nađena ona »apsolutna situacija«
(Simmel 1917, str. 20) koja više n e trp i nikakva kvantita­
tivna stanovišta i koja povezanost između pojedinaca i
cjeline n e uspostavlja »putem podjele rada«, nego »sas­
vim izravno« (str. 11). Tek u ratu — piše npr. M ax Sche-

9 Marksizam u svetu 129

le r (1915) — moguće je »posve prozrijeti egoizmom m ira
u tem eljen u m etafizičku obmanu d a je nacija obični kom ­
pleks odnosa ili m anje ili više vještački povezani kolek­
tiv« (str. 120) i te k tada nacija postaje »potpuno svjesna
svoje egzistencije i svog bića« (str. 119). Svaki ra t je sto­
ga »povratak stvaralačkom počelu iz kojeg je država uo­
pće proizašla« (str. 17), a država k oja vodi ra t je »država
u najvećoj' aktualnosti svog bivstvovanja« (str. 43). Već
M ax W eber em pirijski k ritizira ontološki pojam naroda
iz rom antike. »Objektivna« zajednička obilježja kao što
su rasai, jezik, krvno srodstvo ili religija kao takvi još
nisu djelovali u tom sm islu da stv ara ju zajednicu (Weber
1976, str. 22. i dalje, 234. i <Mje), nego su to eventualno
olakšavali (str. 237). P resudno jte, naprotiv, »rađanje sv­
jesnih suprotnosti p rem a trećem u« (str. 23), odnosno »ne­
k e suprotnc'sti istovrsnih prem a onim a koji su upadljivo
d ru g e vrste« (str. 234). P ri tom nastalu »vjeru u etničko
zajedništvo« može se prvenstveno tum ačiti kao »vješta­
čki« proizvod političkog djelovanja zajednice, kao prim ­
je r »rein terpretacije racionalnih podruštvljenja u lične
odnose zajednice« (str. 237, 240. i dalje). Sa svoje strane,
i vjera u etničko zajedništvo im a politički značaj je r »u
slučaju ra tn e opasnosti izvana ili kada postoji dovoljan
poticaj za v lastitu ratn u aktivnost prem a van, n a toj os­
novi posebno lako rađ a se . . . političko djelovanje zajed­
nice. P otencijalno rasplam savanje volje za političkim d je­
lanjem je prem a tom e . . . jedan od onih realiteta koji se
k rije iza inače sadržajno mnogoznačnog pojm a .plem ena’
i ,n aro d a’« (str. 241).
K ao i kod Schm itta, tako se ipak i kod W ebera radi
o stv ara n ju zajednice, odnosno podruštvljenju »prem a
u n u tra« : svijest o etnopolitičkom zajedništvu označava
kod1 n jih socijalne saveze koji svoju un u trašn ju poveza­
nost osiguravaju putem razgraničenja prem a van. Time
se, doduše, mogu. u dovoljnoj m jeri opisati sam o subjek­
tiv n e d je latn e o rijentacije takvih saveza. P itanje njihove
stru k tu rn e reprodukcije ipak ostaje otvoreno. Budući da
strukturno-funkcionalistička argum entacija Schm itta ne­
m a potrebe d a sebi postavi ovo pitanje,2 te da je ontolo­
ški pojam naroda iz rom antike em pirijski neodrživ, na-
dovezat ću se prije svega na W eberovu napom enu o
»rein terp retaciji racionalnih podruštvljenja u lične odno­
se zajednice«. Ali takva podruštvljenja ne egzistiraju sa­

2 Usp. Schm itt 1979, str. 43: »Političko jedinstvo je upravo

po svojoj prirodi mjerodavno jedinstvo, bez obzira iz kojih snaga
crpe svoje skrivene psihičke motive. Ono egzistira ili ne egzistira.
Kada egzistira, ono je najviše, tj. u odlučujućem slučaju presud­
no jedinstvo.«

130
mo u n u tar dotičnih saveza, nego posredstvom tržišta,
podjele radia i političkih ovisnosti upravo i s onu stran u
i iizmeđu njih.
Ovom činjenicom poslužio se prije svega etnolog
Fredrik B arth (1969) dia bi iznova form ulirao problem
»etničkih granica«. B arth je pri tom ustao protiv — u
modernizirajućim, teorijskim postavkam a veoma rašire­
nog — m išljenja da je održanje etničkih granica uzroko­
vano m anjkavim vanjskim kontaktim a dotičnih etničkih
grupa i da stoga mora prinudno nestati -u 20. stoljeću s
njegovom revolucionarnom ekspanzijom tržišta, birokra­
cija i medijla kom unikacija. Tome se, dokazuje Barth, pro­
tive dva otkrića (str. 9. i dalje): 1. etničke granice i dalje
postoje, m ada ih relativno često prelaze pojedinci ili gru ­
pe, m ijenjajući svoju etničku pripadnost; 2. stabilni, če­
sto živobno važni socijalni odnosi održavaju se preko tih
granica, sili i baziraju često na egzistenciji tih granica.
B arth stoga zaključuje da etnička razlikovanja spadaju u
organ izirajuće osnovne elem ente sveobuhvatnih procesa
interakcije, da ih se stoga može m anje razvijati iz in­
terne povijesti dotičnih grupa doli iz procesa obrazovanja
i održanja granica u interakciji s drugim a.
'Dok kod Schm itta i W ebera grupe stvaraju granice,
dotle kod B artha, obrnuto, granice stvaraju grupe. Etni­
čke granice — za B artha ovdje usporedive sa socijalnim
funkcijam a statusa i spola (str. 17) — mogle bi organizi­
rati odnose kom plem entarnog socijalnog djelovanja (str.
18. i dalje), npr. između nom ada i stalno nastanjenih,
zemljoposjednika i zakupnika, segm entnih i h ijerarh ij­
skih socijalnih struktura. Prom jene etničkog identiteta
individua ili m alih grupa utječu, doduše, na ravnotežu
između takvih sistem a djelovanja, ali ne izravno na same
sisteme djelovanja.
»Komplemetarnost« nije nikakav paralelizam bez n a­
petosti, nego rezultat borbi i odnosa snaga. Radi njene
analize, potrebna je partijsko-teorijska dopuna. Tome ću
se posvetiti prije svega preko prim jera jedne »klasične«
analize: povijesne teorije arapskog političara i historičara
Ibn K halduna (1332— 1406).

3. Borba i politički identitet kod Ibn Khalduna3

Ibn K halduna se u diskusijam a o postanku države

većinom proglašava ocem »teorije osvajanja« koja n a­
stanak države tum ači potčinjavanjem stalno naseljenih
1 Otkako je glavno djelo Ibn Khalduna, M uqaddimahh, iz ­
m eđu 1862. i 1868. postalo pristupno evropskoj publici u fran­

131
 zem ljoradnika od strane nom adskih plem ena (Service
1977, str. 333, 335; Wesel 1982, str. 120). P rotuargum ent
tada glasi d a je nom adizam m lađi od p rvih visokih kul­
tu ra (Muhflimann 1964, str. 248 i dalje; Haberm as 1976,
str. 174).
U stvarnosti, m eđutim , Ibn K haldun uopće nije dao
teoriju porijekla dlržave, nego model reprodukcije politi­
čke vladavine. Dok se u antičkom m odelu polisa, koji je
znatno u tjecao na prem a u n u tra o rijentirane modele po­
litike n a Zapadlu, privredna i politička jedinka u velikoj
m jeri podudaraju, Ibn K haldun polazi od toga da su se
državne jedinke obrazovale u n u ta r mnogo većih, radno-
-ddobenih privrednih cjelina. Ta podjela rad a odvija se
kod1njega u prvom redu izm eđu stalno nastanjenih grad­
skih k ultura, koje su centri državne vladavine, i nezavis­
nih nom adskih plem ena koja m anje-više u velikoj m jeri
nisu pod državnom vladavinom . No nom adi ekonom ski
0 gradbviima zavise više nego gradovi o njim a, i to zato
jer iz gradova dobivaju za život nužna dobra koja su im
svakodnevno potrebna (Ibn K haldun, pogl. II, 28). S druge
strane, zbog svog luksuznog, kom ercijalnog načina života
gradovi nisu sposobni da sami so'bom upravljaju: »Postali
su kao žene i djeca koji ovise o kućedom aćinim a« (II, 5).
Tako su politički upućeni n a nom ade (Gellner 1981a, str.
16. i dalje). Bogatstvo gradova i privlačnost državne vla­
sti koja njenim nosiocima osigurava »tjelesna zadovolj­
stva i duhovne radosti« (III, 1), m otiviraju beduine da
oviadajiu gradovim a. Ali njihova civilizacija korum pira
1 osvajače (II, 17; III, 11— 15). Trgovina, podjela rad a i
izobilje čine gradove središtim a udobnog života, prim ata
m aterijaln ih interesa i egoizma, ukratko: središtim a ko­
rupcije političkih v rlina (II, 4, 5; IV, 11, 18). K orum pirani
osvajači m o ra ju prije ili kasnije biti zam ijenjeni novim,
neistro šen im : nadm oćna građanska civilizacija održava se
p utem stalnih infuzija duha zajedništva koje prim a iz­
vana; privlači ih, s jedne strane, ekonom skim dražim a, a
s druge stran e ih dlomesticira i korum pira.
U tom kontekstu Ibn K haldun razvija teoriju politi­
ke koja državu n e rekonstruira iz aristotelovškog ideala
cuskom prevodu de Slanea, neprestano je bilo predmet novih
recepcija. Njegov utjecaj vidljiv je također u Engelsovoj »Povi­
jesti prakršćanstva« (M E W , tom 22, str. 450), kao i u radovima
F. Ratzela, L. G um plowicza i F. Oppenheimera (usp. posebno
Gumplowlicz 1928). Bibliografski pregled dosadašnje recepcije daje
W. J. Fischel u trećem tomu Rosenthalovog prevoda (str. 485—
521). U pogledu novijih diskusija upućujem prije svega na: A l-
-Azmeh 1981; Baali/W ardi 1981; Cheddadi 1980; G ellner 1981;
Labica 1968; Lacoste 1981; Megherbi 1977; Nassar 1967; von
Sdvers 1968; Talbi 197,3.

132
 samodovoljnosti, nego iz dijalektike identiteta i sposobno­
sti djelovanja u kom plem entarnim odnosima djelovanja.
Za Ibn K halduna borba je osnovna konstanta svakog d ru ­
štva zato jer su ljudi po prirodi agresivni i nepravedni
(I, 1; II, 7; II, 21, 35). Država je nužna da bi borbu re ­
gulirala ograničavajući je i posredujući ,u njoj (I, 1; II,
16; II, 21), ali i sam a može postati stvarnost samo u bor­
bi. Stoga državni au to ritet pretpostavlja vlast, a vlast kod
Ibn K halduna ne ovisi n i o vladarim a niti o idealnim
principima, nego o borbenoj snazi grupa koje (žele) ovla­
dati državom (II, 16; passim). Prostorna ekspanzija države
određena je veličinom grupe koja njom e vlada (III, 7, 8,
46). Za naš kontekst presudno je, međutim, da politička
sposobnost neke grupe kod Ibn K halduna ovisi o kohe­
rentnosti osjećaja: političko djelanje pretpostavlja asa-
biyyu, osjećaj zajedništva. (II, 11, 16, 18; III, 18). Ali
osjećaju zajedništva potreban je jedan određeni diskurs.
G rupa se ne definira kao savez s određenom svrhom, ne­
go putem diskursa krvnog srodstva (II, 8, 11). P ri tom je
od drugorazrednog značaja da li se rad i o stvarnom k rv ­
nom srodstvu je r se i trgovačke i savezničke odnose poi­
m a term inim a srodštva (vid. II, 8, 10, 13; III, 18). Okol­
nost da je diskurs srodstva fiktivan nije odlučujuća, nego
je to činjenica da vjera u nj djeluje tako što utem eljuje
zajedništvo (II, 8). Kao što je to Lindner nedavno pokazao
n a prim jeru srednjevijekovnih nomadskih plemena, »ge­
nealoške« granice plem ena bile su u suštini izraz odnosa
političkih snaga: broj članova nekog plemena mogao je
— srazm jem o vanjskim prijetnjam a i vojnim uspjesim a
— u najkraće vrijem e porasti ili sm anjiti se (Lindner
1982, str. 699. i dalje).
D a bi se postalo državno sposoban, tj. da bi se moglo
politički ovladati i drugim grupam a, Ibn K haldun sm atra
da genealoški osjećaj zajedništva n ije dovoljan. Treba mu
pojačanje puitern religioznog diskursa (II, 26, 27; III, 4, 5),
je r samo trainscenden'talni odnos spram boga može ujedi­
niti ljude. Naime, kada su njihova srca, umjesto tome,
sklona svijetu, tada dolazi do zavisti ili sukoba interesa
(III, 4). Religiozni pokreti su, doduše, nemoćni kada se
realno-politički n e mogu oslanjati na osjećaj zajedništva
neke grupe (III, 6), ali i obratno, s prestankom religiozne
legitimacije gubi se i hegemonija grupe. Ona se tada po­
novo svodi na snagu svog vlastitog osjećaja zajedništva i
izložena je konkurenciji grupa sa sličnim ili jačim osjeća­
jem zajtedniš'tva (III, 5).
Politička sposobnost konstituira se, dakle, kod Ibn
K halduna u diskursim a koji utem eljuju ograničenu nese­
bičnost: pozivanje na krv prevladava individualne inte­

133
rese u prilog grupe — pozivanje n a boga prevladava
individualne i grupne egoizme u prilog društva. Sada je
vidljivo kako je kod Ib n K halduna prevladavanje koris-
toljlulblja funkcionalno vezano uz određeni oblik borbe,
naim e uz rat. »Osjećaj zajedništva« je kod njega u biti
ratnička kategorija: označava sprem nost boriti se i um ri­
je ti jedan za drugoga (III, 1), i to sa svrhom napada i
obrane, tj. vojnog provođenja vlastitih ciljeva (II, 18: III,
1, 18). U tom sm islu asabiyya je vezana određenim m ilieu-
om. N ajsnažnija je pod teškim uvjetim a ratničko-nom ad-
skog života. Ukoliko su pustinjska plem ena van dom ašaja
vladavine centralne vlasti, ona se zato m oraju sam a sta­
rati za svojiu obranu i stoga mogu preživjeti samo zahva­
lju ju ći svom osjećajlu zajedništva (II, 5, 7, 27). H rabra su
zato je r su nezavisna (II, 27). Njihova politička sposobnost
u dlržavi zavisi upravo od njihove nezavisnosti od države.
Stoga nam je teško da ih bez daljnjega poim amo kao
partije: » P artije postoje ex definitione samo unutar sa­
veza (političkih ili dirUgih) i u borbi za ovladavanje n ji­
ma.« (Weber 1976, str. 168) Dakle: samo u n u ta r socijalnih
odnosa čija je ».egzistencija’ . . . u cijelosti vezana .posto­
ja n jem ’ jednog vođe i eventualno jednog upravnog štaba«
(str. 26). » Jer p artije upravo im aju cilj da utječu na taj
ap arat i po m ogućnosti da ga sastave od p artijskih prista­
lica« (str. 539). Političke p artije su stoga moguće samo
u n u ta r političkog saveza, dakle, saveza čiji su opstanak i
u ređenja »kontinuirano zajam čeni u n u ta r geografski na-
vedivog područja pultem prim jene i p rijetn je fizičkom p ri­
nudom od’ stran e njegovog upravnog štaba« (str. 29).
M eđutim, ovaj k riterij tek djelom ično važi za nom ad­
ska plem ena Ibn KhaldUna. Ukoliko konkuriraju za d r­
žavnu vlasit, ona nesum njivo m ogu važiti kao političke
p artije. S druge strane, njihova konkurentska sposobnost
ovisi Upravo o njihovoj m ogućnosti d a sebe izuzmu od
državne vladavine: pleme, koje državi plaća poreze, oči­
gledno je već suviše slabo da bi se moglo sam o braniti.
Kako da onda ikada osvoji državnu vlast (II, 18)? Samo
autonom ne, eventualno kao država u državi organizirane
zajednice m ogu u svijetu Ibn K halduna s uspjehom obav­
ljati funkcije partija.
To izgleda paradoksalno je r ljubav prem a nezavis­
nosti osposobljU’j e nom ade za borbu, ali ih diskvalificira
kao nosioce d ržavne vlasti (II, 24—27): oni se ne žele
nikom e pokoriti, čak i m eđusobno ljubom orno brane svoju
autonom iju i skloniji su pljačkaškim pohodim a i anarhis­
tičkoj sam ovolji spram svojih žrtava nego izgradnji sve­
obuhvatnih političkih saveza.

134
 Ovaj paradoks može se riješiti pult em prom jene od­
nosnog okvira. Bedluimi mogu kod Ibn Khaldluina postati
osnivači države samo ako svoje genealoške osjećaje zajed­
ništva povezu s religioznim, osjećajima (II, 26, 27; III, 5).
Ali odnosni okvir (islamske) religije nije pojedinačni poli­
tički savez, nego svijet kao cjelina koji u Svetom ratu
(djihad) treba u smislu Latinskog vjerovanja sukcesivno
uređivati. Budući da islam ne poznaje odvajanje religije
od politike, svako religiozno uređenje ujedno je i poli­
tičko uređenje. A ulpravo tim e što pri tom ekspanzivno
prelaze granice političkih saveza, vjernici se u smislu Ko­
rana uključuju u svijet kao hizb Allah, »P artija boga«.4
I obratno, budući da vjera, kao što smo vidjeli, ne
može uspjeti bez genealoških osjećaja zajedništva (III, 6,
26), isto su tako i sve širi politički savezi vjernika uvijek
prostorno ograničeni, zavisno o brojčanoj snazi vladajućih
srodničkih grupa (III, 8, 46).
S osvajanjem državne vlasti pobjednički rodovski sa­
vez ulazi u kontekst jednog drugog milieua u kojem se
borba odvija u uvjetim a mira. To se razabire već iz pro­
glašene svrhe sam e države, naim e d a ona treba da pacifi­
cira borbu i utem elji m ir (I, 1; III, 10; IV, 2). Borba za
egzistenciju državno uređenog prostora m ora stoga biti
drugačija od borbe u pustinji. O ružana samoobrana us­
tu p a pred robovskim pokoravanjem zakonima i poreskim
nam etim a (II, 6, 18), a ra t biva zam ijenjen poslovnom
konkurencijom , zelienaštvom, krađam a, prevaranta, potroš­
njom radi prestiža i egoističnim zadovoljavanjem ličnih
p rohtjeva (III, 11; IV, 18; V, 13). Ukratko, krvna srodstva
i religije uzmiču pred regim entom koristoljublja.
Ovaj tip borbe uništava ratnu sposobnost učesnika
borbe, potresa političke vrline i potkopava sposobnost
vladavine dinastije (II, 6; III, 11; IV, 18; V, 14). Tome
odgovara razvoj sifaranaka u gradovim a čija asabiyya m a­
n je počiva na krvnom srodstvu nego na mogućnosti boga­
tih porodica da iz sirom ašnijih nižih slojeva regrutiraju
Članove p artija i pristalice (IV, 21). Drugim riječima, radi
se o asabiyyi koja »počiva n a ekonomskom principu po­
nude i potražnje« i koja je odgovarajuće slaba i nepouz­
dana (Megherbi 1977, str. 179).
Za partijsko-teorijisku rekonstrukciju onog političkog
analiza Ibn KhaOđiuina pruža stoga fascinantne osnove: u
njenom središtu — protivno aristotelovskoj tradiciji — ne
nalazi se više pitanje »najbolje« države i ideala autarhije.
N jena razm išljanja kruže, naprotiv, oko problema racio­
4 Koran, sura 5. 57; »Tko Alaha 1 njegove poslanike i vjer­
n ike uzima kao svoje prijatelje, taj pripada partiji Alaha i onima
koji pobjeđuju.« (Usp. također sura 58, 23.)

135
nalne realne politike, i u tom je njena srodnost s M achia-
v e lije m (III, 50; Talbi 1973, str. 41. i dalje). Za razliku
od Mađhiavellija, ona ne polazi od »vladara«: njeno sre­
dište je dijalektika identiteta i d je latn e sposobnosti bor­
benih grupa.
Ova d ijalektika m aterijalizira se ponajprije u odre­
đenim strukturam a diskursa: Ibn Khaldiun pokazuje da
su id en titet i 'borbena snaga neke grupe tim jači što ta
g ru p a sebe u m anjoj m jeri podma isključivo kao savez s
racionalnom svrhom .
T rajn a podruštvljenja uopće se ne može, kao što je
to pokazao p rije svega D uikheim (1977, 1981), tum ačiti
utih'tarističkim m odelim a interesom orijentiranog đjelanja
s određenom svrhom . P resudna su. naprotiv, vezivanja
koja se odnose na društveno kon struirane oblasti stv ar­
nosti koje su, pak, s onu stranu profano-svakodnevnog
dom ašaja članova grupa i stoga također nenapadljive. U
tom smislu, politički re a lite t uvijek ima »transcenden­
talni« odnos. Političke zajednice konstituiraju se diskur­
zivno u odnosu n a nađm oćno-suđbinske »datosti«: slutnje,
božanstva, krv, domovinu, jezik, prirodu i dr.
(Na k arakterističan način to se većinom dešava u ob­
liku prvobitnog m išljenja: egzistencija grupe zasniva se
na porijeklu od nekog pretka, na utem eljenju putem ne­
kog boga i slično. Ovu vrstu odnosa ne treba nipošto tu ­
m ačiti slučajnošću, nego — kao što je to pokazao G iinther
D ux (1982) — racionalno, naim e, na osnovu »univerzal­
nosti subjektivne sheme« in te rp re tira ti kao paradigm u
svagdašnjeg poim anja stvarnosti (str. 96. i dalje), iili jed­
nostavnije, na osnovu navike in terp retirati svijet obje­
kata i zbivanja podjednako pojm ovim a voljno i djelatno
nadarenih subjekata. D ux (str. 92. i dalje) je, nadovezu-
jiuči se na Eriksona, tum ači tezom da je m ajka malog
d je teta priroda, odnosna osoba »prim arni i potpuno do­
m inantni objekt« (str. 94). Subjektivno m išljenje postupa
ex definitdone genetski. To je prvobitno m išljenje (str.
119) koje kauzalne procese tum ači kao djelatnosti, odno­
sno em anacije uzrokuljučih subjekata, subjektivnih sup-
stanci (str. 122. i dalje). Time m itovi o porijeklu postaju
kognitivno naknadno provedivi: »U mitskom m išljenju,
naime, postoji . . . između porijekla i zatečene stvarnosti
jedlan em anacijski odnos koji uzrokuje identitet. Ali to
znači da je porijeklo aktuelno prisutno u sadašnjosti. Ono
je stvarno odredujluća snaga onoga što u sadašnjosti eg­
zistira i traje« (str. 134).
Način djelovanja ovih struktura diskursa kod Ibn
K halduna je, m eđutim , predeterm iniran putem dijalektike
suprotnih tipova borbe (borbe u ra tu versus borbe u m iru)

136
koji se sa svoje strane nalaze u sveobuhvatnom kontekstu
interakcije međusobno povezanih, kom plem entarnih na­
čina proizvodnje: gradisko-komercijalne i nomadske civi­
lizacije.

4. Tradicionalna država i kom unalne partije

Pod političkim podrazum ijevam prije svega općenito

onu dim enziju socijalnog djelanja u kojoj socijalna je ­
dinka osigurava sebi svoj specifični identitet kao jedinka.5
Identitet uvijek počiva na razgraničenjima (usp. Debray
1978, str. 80. i dalje). »Vlastito« im plicira »drugo« i tim e
neki oblik sukoba, odnosno borbe. Svijest o identitetu
stoga je uvijek 'također u najširem smislu »partijska« svi­
jest. Svaki oblik borbe može se analizirati kao oblik po­
društvljenja (Simmel 1968, str. 186. i dalje). Ali zbog toga
treba, kao što ću pokazati, lučiti u kojem se sveobuhvat­
nom političkom kontekstu odigravaju ovi sukobi. Idealno-
-tipski razlikujem prije svega društva bez i društva sa cen­
tralnom političkom ins'tancom. Samo u kontekstu ovih
drugih d ruštava govorim u strogom smislu o partijskim
borbama.
Id en titet neke grupe obrazuje se u sukobima sa d ru ­
gim grupam a i razgraničenjim a od drugih grupa. O bra­
zovanje država počinje tam o gd'je problem održanja gra­
nica kao utem eljitelja identiteta poprim a oblik vlastite
vlasti spram borbenih grupa.
U arhaičnim društvim a vlast predstavnika grupnog
identiteta, poglavica i šamana, zam ijenjena je nizom anti-
hijerarhijskih, egalitam ih protum ehanizam a (Sigrist 1967,
str. 158. i da'lje; Clas'tres 1976; 1977; Service 1977, str.
108. i dalje; Seibel 1978). Tu spadaju vezivanje službe
uz lične sposobnosti, zatim sjednice vijeća, princip prego­
varanja, uskraćivanje poslušnosti, uibojstvo, sum njičenje
zbog čarobnjaštva i prisilna darežljivost. Ovi mehanizm i
mogu, međutim , biti izigrani u onoj m jeri kako nastupa
situacija koja (1) u posebnoj m jeri izaziva grupni identi­
tet i (2) putem koje se ne može u dovoljnoj mjeri ovladati
internim m ehanizm im a grupe. To je ratničko susretanje
sa drugim grupam a. Sve dotle dok rat, što je u prim i­
tivnim društvim a uobičajeno (Lesser 1971; Diamond 1976,
str. 63, 112; Service 1977, str. 91. i dalje), tek rijetk o pre­
lazi granice krvne osvete, ritualiziranih čarki i povrem e­
nih prepada, vođe grupa gotovo da se i ne mogu osamo­
staliti u odnosu n a grupe. To se, međutim, m ijenja s po­

s Usp. Wassner 1979, str. 130. i dalje.

137
javom konkurentskih boribi za životno važne, ograničene
resurse (kao što su zemlja, voda, pašnjaci i dr.), tj. borbi
u kojim a je najjednostavniji oblik rje še n ja — odlazak
slabijih grupa — povezan s takvim štetnim posljedicama
za te grupe da one rad ije ostaju, bore se ili se potči-
njavaju.
T akve konkurentske borbe n astaju u određenim evo-
luciondm situacijam a. Tu spadaju, izm eđu ostalog, sve veći
dem ografski pritisak u atrak tiv n im ekološkim nišama, kao
što su n p r. velike oaze riječnih dolina, a koji je vjero­
vatno pogodovao rađ an ju prvih državnih razvijenih kul­
tu ra u Egiptu, M ezopotamiji, Indiji, K ini i Južnoj Ame­
rici (C am eiro 1973); socijalno opkoljavan je nekog pod­
ručja od s'trane daleko agresivnijih susjeda (Service 1977,
Str. 274, 283) ili uspostavljanje atraktivnih dalekih trgo­
vačkih ru ta, što je npr. pogodovalo obrazovanju država
u crnoj A frici od početka novog vijeka (Coquery-V idro-
vteh 1975; Ludg 1980).
Faze stru k tu rn o intenziviranih eksternih konflikata
pogodovale su n a mnogo načina diferenciranju političkih
h ijerarh ija. Prvo, zato što su- u pravilu dovodile do obra­
zovanja saveza koji su prem ašivali okvire zajednice — i
to, s jed n e strane, putem potčdnjavanja drugih zajednica
(Oppenhedmer 1926; Kaults'ky 1929; D iamond 1976, str. 6.
i dalje) i, s druge strane, putem defenzivno ili ofenzivno
m otiviranog okupljanja više zajednica (Runcim an 1982,
str. 363. i dalje, 373. i dalje). Drugo, zato što u takvim fa­
zama nastaje sve veći potencijal potčinjenih, izbjeglica,
zatvorenika, rastu ren ih m alih grupa većih saveza, osiro­
m ašenih i iskorijenjenih, koji kao zavisni podanici mogu
biti p rim ljeni u d ruge rodovske g ru p e i zbog svog peri­
fernog položaja predstavljati tam o idealni rezervoar za
pokušaje častohlepnih »Big men« da obrazuju ličnu p rat­
nju (Hess 1977, str. 770. i dalje).
N astanak država, koje prem ašuju okvire zajednice,
Stvara jed n u novu, nadređenu razinu političkog identiteta
i interakcije čije predstavnike (ratne aristokrate, kraljeve-
-svećenike i dr.) n ivelirajući protumehanitzmi pojedinih
zajednica više ne mogu izravno kontrolirati — p rije svega
ne tamo gdje, kao u većini slučajeva, novi savez počiva
na podčinjavan jlu jedne zajednice drugoj. S tvaranje poda­
ničke p ratn je utjecajnih poglavara stvara opet ,u suštini
pretpostavke za obrazovanje onog »štaba vladavine« koji
je za Maxa Welbera (1976, str. 26, 122, 549. i dalje) cen­
tralni u vjet djelovanja političke vladavine.
Politički identitet je u arhaičnim grupam a dio vjere
zajednice koja je organizirana putem sakraliziranog dis­
ku rsa krvnog srodstva. Ovaj diskurs n ap aja svoju vlast

136
 iz prvog, fundamenjlalno-prvobitnog iskustva življenja i
vlasti tokom Jjpudske egzistencije; iz dugotrajne, prividno
neizmjenljiive ovisnosti u prim arnoj, porodičnoj socijali­
zaciji. Kao neka vrsta »totalne insti't/ucije« dislkurs srod­
stva regulira interakcije prim itivnih grupacija putem jed­
nog fleksibilnog sistem a uključivanja i iskljlučivanja, unu­
trašnjih i vanjskih granica: između živih i predaka, sta­
rih i mladih, m uškaraca i žena, endogamije i egzogamije,
alijanse i opozicije (Fortes 1969).
S uprotno državnoj jedinki, genealoški osjećaj zajed­
ništva ne ravna se prem a teritorijalnom principu koji se
često tem elji p rije svega samo na dom etu vojno-birokrat-
ske kontrole. Kao što su to pokazale prvenstveno Evans-
-Pritchandove klasične analize N uera (1940) i Sensuija
(1949), političko jedinstvo genealoški organiziranih gru­
pacija ne sm ije se analizirati morfološki, nego kao pro­
lazni model: kao stalni tok kom plem entarnih procesa ras­
cjepa i u d ruživanja u kojim a su m anje rodovske grupe
međusobno u opoziciji, ali se — srazm jem o vanjskom
pritisku — privrem eno okupljaju u šire jedinice protiv
većih grupa.
S uspostavljanjem državno organiziranih društava na­
staju, m eđutim , pored rodbinskih osjećaja zajedništva i
daljnje, posredničke instance nadređenog obrazovanja
identiteta: državne birokracije, klasni sistem s podjelom
rada, razvijene religije i razvijeni jezici. Svi oni stvaraju
novovrsno povlačenje granica koje oktroiraju stare gra­
nice: to su teritorijalne granice izm eđu država, unutar-
državnih upravnih okruga, između kontroliranih područja
i onih na koja se pretendira, centralnih i perifernih pod­
ručja; jurističke granice između prava i m jesnih običaja:
socijalne granice izm eđu klasa, strukovnih Staleža i načina
proizvodnje; religiozne granice između vjernika i nevjer­
nika, ortodoksije i heterodoksije, posvećenih i laika; je ­
zične granice između književnih jezika i narodskih dija­
lekata, pism enih i nepism enih, pisanog i govorenog.
Dok je genealoška (rodovska grupa bila u početku
aultonomna, sada postaje dio širih jedinica koje je silom
uvlače u nova polja djelovanja i u nove granice. Dok su
granice takve grupe prije bile upravo granice njenog
genealoškog principa, sada su možda i naddeterm inirane
provincijom, m jesnim običajnom pravom, klasom, hetero-
doksnom sektom ili dijalektom. Teritorijalnost, pravo, kla­
sna podjela, religija i jezik pokazali su se isto tako i kao
resursi za rascjep subverzivnih osjećanja etničkog zajedni­
štva i za njihovo potčinjavanje logici nadređenog držav­
nog jedinstva. Međutim, budući da se diskurs rodovskog
porijekla tim e istodobno puni teritorijalnim (»domovina«),

139
folklornim, ekonomskim, religioznim i jezičkim elem en­
tima, on iiz njtilh također crpe snagu i sa svoje stran e čini
i'h .tačkama otpora identiteta etničkog zajedništva.6
P olitičko djelanje odvija se stoga u velikoj m jeri kao
»povlađivanje rođaka« u najširem smislu, m ada na iz­
m ijenjenoj osnovi. Počevši od vladajuće dinastije pa sve
do posljednje seoske općine, svuda važi p rim arna lojal­
nost ak tera svojoj Vlastitoj rodbini, podaničkim p ra tn ja ­
ma, plemenima, staležima, »zemljacim a« i lokalnim sve­
cima, Političke stran k e obrazuju se kao rodovske zajed­
nice čija unultam ja koheziona snaga putem povezivanja
s većim (teritorijalnim , religioznim, socijalnim i dr.) za­
jednicam a ne samo što raste nego istodobno dobiva i eks­
panzivni vanjski zadatak: a to je obrana »istinske vjere«
uopće, oslobođenje »domovine«, uspostavljanje »socijalne
pravde« itd.
Ali to znači također da nastanak sveobuhvatnih d r ­
žavnih aparata, religija i klasnih podjela presudno po­
m jera polje političke borbe: od »vanjskopolitičke« borbe
izm eđu suverenih političkih zajednica u borbu partija za­
jednice.'
No tim e se m ijenjaju i odnosi između borbe i vla­
davine: u društvim a bez centralne instance m ehanizm i
borbe upravljeni su protiv učvršćivanja sveobuhvatnih
h ijerarh ija — u »centraliziranim « društvim a pospješuju to
učvršćivanje. U decen'tralizrranom sistem u m alih jedinica
am tihijerarhijski efekt m ogu im ati čak i rascjepi unutar
jedne grupe (Clastres 1977, str. 121. i dalje), budući da
ne dovode do uspostavljanja ugnjetavaokih ili arbitražnih
h ijerarh ija, nego naprosto do oicjepljivanja i do osnivanja
novih grupa. A odnosi izm eđu grupa stv ara ju možda he-
gem onijske težnje, ali nipošto »Levijatana«. Borbe malih
jedinica u društvim a bez centralne instance veoma su da­
leko od toga da bi sličile Hobbesovoj borbi sviju protiv
svih (Manicas 1982, str. 675. i dalje). One, naprotiv, te n ­

4 A. Lean (1971, str. 6. i dalje) je na primjeru židovskog

pitanja pokušao pojmiti ovo uzajam no jačanje klasnog položaja
i etniciteta pomoću pojma »narodne klase«; to je pokušaj koji
se može svesti na nastojanja L. G um plowicza (1883) da državu i
klasnu borbu interpretira kao probleme interne etničke vladavine
i podjele rada; na nastojanja koja su se uvukla i u marksističke
diskusije prije svega, preko kritike Engelsa od strane poznog
Kautskog (1929, str. 81. i dalje). »Upravo zato što su se održali
kao društvena klasa«, piše Lćon, »Zidovi su sačuvali i svoja od­
ređena religiozna, etnička i lingvistička svojstva« (1971, str. 6).
Lćon sebi ne postavlja pitanje nisu li, obratno, i religiozna, et­
nička ii lingvistička svojstva pogodovala koncentraciji etničkih
grupa u određenim privrednim oblastim a i klasnim položajima.

140
 diraju ravnotežom orijentiranim spletovima odnosa (Wa-
terbury 1970, str. 61. i dalje) koji — posredovani putem
politike češćeg m ijenjanja saveznika — sprečavaju pre­
tjeranu koncentraciju vlasti, bez obzira u čijim rukam a,
a održavaju se putem specifičnih mehanizama, prije svega
putem mehanizm a samopomoći. Princip samopomoći —
oko za oko, zub za zub — je st prije svega strukturno-kon-
zervativni princip: načelno je zainteresiran za ponovnu
uspostavu povrijeđenog statusa quo ante. Bori se čak i
protiv principa borbe kao principa u prvom redu m ije­
njanja stru k ture, što predstavlja napad na decent ralistički
status quo.
Tek stv aranje sveobuhvatnih državnih aparata, reli­
gija i klasnih podjela pretvara decentralnost na dvostruki
način u oružje hijerarhije: zbog rascjepkanosti stanovni­
štvo je paralizirano u svom otporu prem a onima koji vla-
d'ajiu, a ovi tu rascjepkanost čak često i vještačfci pojača­
vaju (A brahamian 1974; 1975). »Podijeli!« postaje atribut
od »Vladaj!«. Već je M arx ustvrdio da je ograničenost
azijatskih seoskih zajednica čvrsti »temelj orijentalnog de-
spotizma« (M EW , tom 9, str. 132. i si.), a da su parcelni
seljaci fundam ent bonapartizm a (MEW, tom 8, str. 198. i
dalje). S d ruge strane, m eđutim , potčinjavanje kom unal­
nih jedinica sveobuhvatnom odnosnom tačkom koncentrira
decentralne borbe na zajiedničke objekte i tim e ih orga­
nizira kao političku konkurenciju: za vjeru, državni apa­
rat, trgovinske centre — dakle, za objekte koji upravo
putem borbe, koja se oko njih vodi, stv ara ju zajednički
odnos boraca spram nadređenog jedinstva i tako ih uklju­
čuju u h ijerarhiju. Savrem ena država razlikuje se od tra ­
dicionalne, dakako, tek po veoma ograničenom izvlašćenju
svojih podređenih dijelova od političkih sredstava za pro­
izvodnju :
»Sva državna uređenja može se . . . razvrstati prem a
tome da li počivaju na principu da se onaj štab ljudi —
činovnika ili bez obzira tko to bio — na čijlu poslušnost
moćnik m ora moči računati, nalazi u vlastitom posjedu
■upravnih sredstava, bez obzira sastojala se ona u novcu,
zgradama, ratnom m aterijalu, voznom parku, konjim a ili
nečemu drugom, ili d a li je upravni štab .odvojen’ od up­
ravnih sredstava, u istom sm islu kao što su danas nam ješ­
tenik i proleter .odvojeni’ unutar kapitalističke proizvod­
nje od stvarnih sredstava za proizvodnju« (Weber 1968,
str. 11).
.»Razvoj savrem ene države svuda se pokreće time što
vladar . . . priprem a izvlašćenje .privatnih’ nosilaca uprav­
ne vlasti koji se nalaze pored njega. Cijeli ovaj proces
sasvim je paralelan s razvojem kapitalističke proizvodnje

141
p utem postepenog izvlašćenja sam ostalnih proizvođača«
(str.> 12. i dalje).
Moguća doza tog »izvlašćenja« zavisi m anje od naho­
đenja m oćnika nego od stru k tu rn ih uvjeta djelovanja: (1)
od značaja države za privrednu reprodukciju osnovnih
d ruštvenih jedinica i (2) od dom eta n je n e vojno-birokrat-
ske kontrole.
D irek tn i privredni značaj tradicionalne države bio ie
srazm jem o m alen. K arl A ugust W ittfogel (1977) i, nado-
vezujlući se na njega, Rudolf B ahro (1977) pokušala su,
doduše, hegem oniju dinžave u ranim razvijenim kulturam a
tum ačiti navodnim kauzalnim odnosom između vještačkog
navodnjavanja i državno-birokratskog rad a na koordini­
ran ju . U stvarnosti sax, m eđutim , postrojenja za navodnja­
vanje u odgovarajućim d ruštvim a bila većinom lokalna
m jerila i tehnički nisu treb ala centralnu državu — a tamo,
gdje su bila veća, većinom nisu bila plod genijalnih po­
teza državne birokracije, nego proizvod često stoljetnog
rada lokalnih m alih jedinica (Anderson 1974; str. 491, 518.
528; F em ea 1970; Glick 1970; Leach 1959; Rambo 1977,
str. 183; Service 1977, ste*. 339. i dalje). Za privredu je
država b'ila daleko značajnija kao sila koja je jam čila m ir
i red, osobito ukoliko je bila u stan ju da proizvođače d je ­
lotvorno štiti od pljačkaša i nom ada. No to je bilo pitanje
njenog vojno-birokratskog dometa.
U pravilu prihodi tradicionalne centralne države nisu
dostajaii n i za izdržavanje vlastite birokracije u pokraji­
nam a, n iti za financiranje stajaće vojske većih razm jera.
Niži nivo transportnih sredstava i vojne tehnike također
su onem ogućavali da se neko veće carstvo kontrolira iz
glavnog grada. C entralna d ržava bila je stoga prim orana,
prvo, da vladareva prava d a u zakup ili ih u nekom ob­
liku dodijeli kao leno i, drugo, da pokrajinam a, regijam a,
plem enim a, gradovim a, ceh ovima, vjerskim zajednicam a
i selima, koji su vladaru bili potčinjeni, pTizna veću auto­
nomiju' i samoupravu'. U spješno poslovanje dbržave moglo
se u tim u v jetim a sastojati većinom samo u tom e da d r­
žava u tje ru je danak i poreze i osigurava m inim um un u ­
tarn jeg m ira. U kratko, državna vlast bila je u stvarnosti
državna vrhovna vlast koja je m orala balansirati u veoma
razgranatoj', hijerarh ijsk i stepenastoj m reži samostalnih
»međuvladara« i konkuriraj,ućih središta vlasti, a živjela
je od toga što ih je uzajam no izigravala. Čak i jedan tako
sam ovlasni atrib u t vladavine kao što je naziv »kralj k ra ­
ljeva« pokazuje u stvarnosti m anje despotske svemoći
nego realno političko fragm entiranje (A braham ian 1974,
str. 11).

142
 Pod ovim uvjetim a je također velik dio »umutarpoli-
tičkih« odnosa de facto »vanjskopolitičke« prirode.7 No od
vanjskopolitičkih odnosa predržavnih društava razlikuju
se ipak po svom odnosu spram sveobuhvatnih objekata:
diok je m onopoliziranje političkih i sakralnih položaja ne­
koć bilo uspješno, ciljevi političkih borbi sve više se po­
mjeraju od razaranja prem a kontroli novog monopola (Eli­
as 1969, str. 156), od' borbe protiv prem a borbi za državu.
Ovu problem atiku je nakon početka 40-ih godina n aj­
radikalnije form ulirao britanski antropolog Max Gluck-
man koji je, istražujući razvitak države plemena Zulu,
naišao na to da je ta država znala za pobune radi zamjene
kralja drugim kraljem , »ali ne i za revolucije rad i rušenja
samog kraljevstva i .uspostavljanje bilo koje nove vrste
političke organizacije« (Gluckman 1963, str. 8).
Slična su i Evans-Pritchardova opažanja A nuaka kod
kojih kraljevstvo nije im alo n i ritualnu ni svjetovnu vlast,
nego samo em'blemski karakter. Usprkos tome, između
veoma udaljenih sela stalno su se odvijale borbe upravo
da te embleme, tj. političko jedinstvo zaraćenih grupa nije
bilo ni u čemu drugom e nego u njihovoj borbi za kraljev­
ske embleme (str. 16). U svjetlu tih i drugih zapažanja,
može se i građanske ratove u Zulu-državi interpretirati
prije kao elem ente uspostavljanja jedinstva »koje borci
unose u borbu za kraljevstvo, um jesto u borbu za neza­
visnost od njega« (str. 17), s tim e što je narod te elem ente
mogao istovrem eno koristiti i da bi bolje kontrolirao vla­
dare (str. 13. i dalje):
M eđutim, i tamo gdje se prvenstveno ne radi o mono­
poliziranju centralne vlasti, nego o autonom iji i nezavis­
nosti od nje, odnosna tačka je ista. Po mogućnosti neo­
graničena, suverena kontrola vlastitih resursa, »teritor-
jalna vlast«, presudna je pretpostavka u borbi za vlast.
Tako npr. vladavina Hafošburgovaca Svetim Rimskim Car­
stvom Njemačkog Naroda n ije živjela samo od toga što
su znatni dijelovi njene vlastite te ritorijalne vlasti bili iz­
van granica samog carstva. Nezavisnost nomada u odnosu
na državu bila je za Ibn K halduna značajna pretpostavka
njihove vladarske sposobnosti. Cak i u nutar državno
kontroliranih prostora borba za lokalnu autonom iju imala
je višestruko samo funkciju da izgradi položaj mjesnih
uglednika u okvirim a njihovog posredničkog m jesta iz­
m eđu centralne države i mjesnog stanovništva, tj. da iz­

7 Još u drugoj polovini 19. stoljeća vlada Osmanskog Carstva

saobraćala je sa organiziranim religioznim zajednicama svojih
podanika (sa miletim a) preko m inistarstva van jskih poslova
(Davidson 1977, str. 37).

143
gradi položaj iz kojeg oni crpu svoju vlastitu vlast (Hou-
ran i 1981).
D ok je »decentralnost« p rim itivnih društava bila uv­
je t nj'ihove slobode i jednakosti, sada se u kom binaciji s
iradicionalno-državnim etatizm om p retv ara u elem ent
ovjekovječenja državne vladavine. D ecentralnost suvere­
n ih jed in k i promeće se u kom unalnu rascjepkanost pot-
činjenih, statusom quo orijentirana politika balansiranja
prom eće se u zajedničku konkurenciju koja čak ni tamo,
gdje se artik u lira kao socijalni otpor, n e dovodi do pro­
m jene sistem a, nego do razm jene nadređenih osoba (We­
b er 1976, str. 131) i tim e ujedno u političkom m išljenju
blokira podjelu n a m aterijalna i personalna pitanja. Sa
sve većim hijerarhiziram jem uređenja koje prem ašuje ok­
vire zajednice raste i značaj personalnog pitanja i, obrat­
no, gubi se u n utrašnja jednakost između stranaka koje
ko n k u riraju za odgovarajuće položaje. K om unalna p a rtij­
ska borba je stoga velikim dijelom i personalna: »poslan­
stvo« i (u danom slučaju harizm atski) »vođa« nedjeljivo
su međusobno povezani.

5. Proizvodnja »politike« i »naroda«: o razvoju

savrem ene države

D ržave Evrope također su nasta'le pukim proširiva­

njem vanjskopolitičkih granica zasebnih političkih jedi­
nica: putem osvajanja, brakova radi nasljedstva, federa­
cija i dr. (Elias 1969, str. 123. i dalje.) S avrem enim drža­
vam a postale su tek u onoj m jeri kako ih je razvitak
kapitalističkog svjetskog sistem a (W allerstein 1974) ospo­
sobljavao da u ran ije neslućenim razm jerim a sve više
šire svoje unutarnje granice i tim e trajn o isključuju ko-
m unalno-centrifugalne tendencije: sve šira tržišta, im ućno
građanstvo, enorm ni profiti iz prekom orske trgovine i u
pogledh troškova intenzivne prom jene u vojnoj tehnici
opskrbljivali su centralnu državu nužnim sredstvim a za
financiranje sve veće birokracije, stajaće vojske i ratne
industrije, što joj je om ogućavalo da društveni u n utarnji
prostor stalno efektivno kontrolira i, štaviše, da ga sve
više i oblikuje. U onoj m jeri kako je pri tom slabila po­
litička autonom ija lokalnih i sta'leških p artik u la m ih vlasti,
također su i odnosi države spram njenih podređenih d ije­
lova gubili svoju »vanjskopolitičku« dim enziju, U nutar-
d ruštvena konsolidacija državne vlasti dovela je do diobe
n a jedan »unutarnjepolitički« i jedan »vanjskopolitički«
p rostor i tim e istovrem eno stvorila tem elje tom e politič­
kom prostoru pridruženog, m eđunarodnog sistem a država

144
čija je logika sa svoje strane naddeterm inirala društvene
borbe (Scheffler 1980a, str. 822. i dalje).
S rednji vijek u biti nije znao za jasne političke gra­
nice. Političkim prostorom vladalo je heterogeno mnoštvo
rodbinskih, vojnih, teritorijalnih, državnih, pravnih, etnič­
kih, religioznih i korporativnih principa podjele, povla­
čenja granica i suprotnosti koji su se uzajamno mogli do­
voditi u pitanje, negirati, cijepati ili pojačavati. To je
važilo čak i za državiu. N jene teritorijalne granice bile su
određene jedino Stvarnim dometom njene fizičke prinude.
Širile su se i smanjivale zajedino s tim dometom. Njene
legitimne granice ravnale su se, naprotiv, prem a rodbin­
skim i religioznim principim a: univerzalnost političkih ru ­
kovodećih ideja — obnova Rimskog Carstva, odnosno po­
litičkog jedinstva kršćanstva — legitim irala je careve,
kraljeve i pape d!a se neprestano jedni drugim a upliću u
vladarske poslove — a veoma razgranati rodbinski odnosi
omogućavali su gotovo svakom kneževskom rodu da ima
nasljedne, a tim e 1 vladarske zahtjeve i u dtrugim drža­
vama. Ukratko, dok država, s jedne strane, počiva upravo
na teritorijalnosti i principu podjele.® morala je svoje te­
rito rijaln e granice opravdavati još i načelim a koja terito­
* Usp. Sim mel, 1968, str. 512—513: »Prelazak iz prvobitne,
na krvnom i plemenskom srodstvu utem eljene, organizacije grupe
u mehaničku, racionalnu, u većoj mjeri političku organizaciju —
često se opisuje time da je podjela grupe uslijedila prema pros­
tornim principima. Za to se bori upravo državna jedinka. Opas­
nost rodbinske organizacije je za državu upravo u ravnodušno­
sti njenog principa prema prostornom odnosu. Rodbinska poveza­
nost je po svom motivu posve natprostoma i stoga sadrži za
teritorijalno utem eljeno državno jedinstvo nešto neuhvatljivo.
Politička organizacija, koja je ustrojena na rodbinskom principu,
mora se raspasti čim znatnije poraste, zato jer svaki od njenih
nižih dijelova u sebi imade suviše čvrstu, organsku, u odnosu
na zajedničku zemlju suviše nezavisnu sponu. Interes državnog
jedinstva zahtijeva, naprotiv, da podređene grupe, ukoliko su po­
litički djelatne, budu obrazovane prema jednom indiferentnom
principu koji je već stoga m anje ekskluzivan od srodničkog prin­
cipa. Jer budući da se država jednako izdiže iznad svih svojih ele­
menata, distance između njih, posebno ako su natpersonalni, mo­
raju biti nekako ograničene; apsolutnost uzajamnog isključenja,
koja je svojstvena principu krvnog srodstva, kolidira sa relativ-
nošću uzajamnog položaja svih državnih elemenata nasuprot kojih
kao ono jedino apsolutno stoji upravo država. Ovim zahtjevima
najbolje odgovara organizacija države na mjesno ograničene okru-
ge. Od tih okruga ne treba očekivati otpor interesima zajednice
koji proističe iz partikulardstičkih nagona samoodržanja srod-
mićki ujedinjenih grupa. Oni omogućuju ili čine nužnim političko
ujedinjavanje elemenata genetski i kvalitativno različite vrste
koji se makar samo lokalno dodiruju. Ukratko, prostor kao os-
nov organizacija posjeduje onu nepristranost i ravnomjernost
postupanja koja ga čini podobnim da bude korelat državne vlasti
s njenim isto takvim postupanjem spram svih njenih subjekata.«

10 Marksizam u svetu
rijalno-politički princip višestruko negiraju, kao što su to
pokazalli bezibrojmi ratovi zbog nasljedstva i vjerski ratovi.
N jen terito rijalni suverenitet bio je ugrožen zbog religioz­
nog, odnosno rodbinsko-dlnas'tijskog karak tera stranaka
koje su se za nj borile. Domes*ticiranje tih načela, njihovo
podvrgavanje prim a'tu države, pretpostavljalo je najprije
stv aran je specifično državnog razum a, »državnog rezona«,
iz i prem a religioznim zahtjevim a za istinom i genealoš­
kim obavezama. Ovaj proces odvija se prije svega i n aj­
dosljednije u Zapadnoj Evropi.
U zapadnom kršćanstvu već se, doduše, ran o form i­
rala tendencija duhovne i svjetovne vlasti. M eđutim, bu-
dhći da se, s dinuge strane, religiozni prostor organizirao
i kao papinsko »carstvo ovog svijeta« (Burckhairdt 1978,
str. 84), koje se u političke sukobe Zapada m iješalo kao
država, ovaj dhalizam bio je stalno i dalje prisutan. Ta
»zaraza crkve državom « (Isto, str. 102) bila je uizrokom
stalnog ispreplitanja m eđudržavnih i religioznih sukoba,
što k le r n ije samo m oralno diskreditiralo nego također
neprestano prijetilo da će ga vertikalno rascijepiti. U »ba­
bilonskom zatočeništvu« crkve u Avignonu (1309— 1377),
a p rije svega u velikoj Zapadnoj šizm i (1378— 1417), kada
su se dva, odnosno tri pape, svaki podržavan različitom
državom , međusobno ekskom unicirali i jedan protiv d ru ­
goga propovijedali križarsku vojnu, ovaj razvitak dosegao
je vrh u n ac koji je čitavo kršćanstvo bolno doživjelo.
Bilo je to prije svega u Italiji, gdje su se borbe za
v last konkurirajU ćih kneževa, frakcija plem stva, gradova-
-repulbulika, vojskovođa i inozem nih sila izravno povezale
sa sveobuhvatnim konfliktom oko uređenja između car-
sitva i papinstva i pri tom već veoma rano istrošile uni-
verzalistička viđenja legitim iteta im perium christianum.
K arakteristično je da se upravo u tom duhovnom -politič-
kom milieu također moglo n ajranije obrazovati jedno
eficijencijom orijentirano poim anje politike koje je »dr­
žavu« shvaćalo »kao sračunatu, svjesnu tvorevinu, kao
rem ek-djelo« (B urckhardt 1981, str. 29) a svoj najdosljed­
nija teorijski izraz našlo kod M achiavellija u reforrruuli-
ra n ju politike kao »ante dello stato«. um ijeća upravljanja
državom , odnosno umijeća vladanja (S terncerger 1975,
str. 12. i dalje).
Još teže posljedice im ala je činjenica da je diferen­
ciranje posebnog duhovnog staleža horizontalno rascijepilo
kršćanstvo na k le r i laike. Stoga se sekularizirani aparat
neprestano konfrontirao s religioznim pokretim a laika,
kojd su tobožnjoj svetosti, razv ratu i besram nom boga­
ćenju klera suprotstavljali tendenciijski anitihijerarhijsku
religioznost koja je pak nasuprot vanjskim form ulam a i

146
ceremonijama aparata isticala lični doživljaj boga i un u ­
tarnju, svjetovno oglašenu pobožnos-t (Ginzburg 1980).
Sve dotle dok se ti pokreti nisu povezali s vertikal­
nim rascjepima crkve, ovoj je uvijek uspijevalo da njim a
ovlada. Tokom mnogih stoljeća h ijerarhija je um jela da
an ti h ijerarhi j ske im pulse svojih oponenata pretvara u
sredstvo vlastitog jačanja: prosjački i laički redovi, po­
svećenja i kultovi M arije, ispovijedi i inkvizicija znatno
su prije svega nakon 13. stoljeća proširili kontrolu hije­
rarhije od vanjskih aktivnosti i na unutrašnju m otivaciju
vjernika (Ginsburg 1980; H ahn 1982). Tek kad se u refor-
m acijskim ratovima religiozno m obiliziranje laika neslu­
ćenih razm jera povezalo sa teritorijalno-državnim suko­
bima oko Vlasti, tek tada se raspala i autonom ija kleri­
kalno organiziranog religioznog prostora. U pravo zato što
su reform acijske .teologije m akar samo privremeno, ali s
uspjehom dovele u pitanlje funkciju klerikalne hijerarhije
kao posrednika između pojedinca i boga, religiozne partije
bile su prisiljene da pristanu na »savez trona i oltara«,
da se uključe u državnu hijerarhiju.
Teritorijalni vladari tim e su postajali sve više i vođe
religioznih stranaka. Što se više religiozni prostor terito-
rijalifeirao, tim više je i država bila u stanju da- ovlada
crkvenim instrum entarijem kontrole nad zasebnom lič­
nošću i njenim podanicima. I obratno, povezivanje s kon­
fesionalnim rascjepim a davalo je svim unutam jepolitič-
kim i m eđudržavnim konfliktim a jednu »načelnu« dim en­
ziju koja ih je činila tim nepom irljivijim , krvavijim i m i­
litantnijim (van Diiilmen 1982, str. 276. i dalje). Tako je
bilo bolno iskustvo religioznih građanskih ratova, spoz­
naja nepom irljivosti politiziranih sukoba oko vjere, koja
je u Evropi nakon 16. stoljeća sve više dovodila do poku­
šaja da se državu Utemelji kao instituciju vlastitog prava
i vlastite logike, mimo religioznih p artija (Koselleek 1973,
str. 11. i dalje). Već u A ugsburškom religijskom miru
1555. godine objavljena form ula cuius regio, eius religio
upućuje na potčinjenost religijskog ispovijedanja suvere­
nitetu teritorijalnog vladara. Bodinov apsolutistički prin­
cip suvereniteta »maiesitas est summa in cive ac subditos
legibusque soiLuta potes'tas« form uliran je pod utiscima
francuskih građanskih ratova iz 16. stoljeća. Hobbesova
čuvena formula »auctoritas, non veriitas facit legem« pod
utjecajem je engleskih građanskih ratova iz 17. stoljeća.
Ovaj razvitak odražava se i u samom pojm u »poli­
tičkog«. Za parti des politiques važile su u Francuskoj u
16. stoljeću one snage koje su htjele spasiti državu od ne­
m ira građanskog rata putem slabljenja njenih konfesio­
nalnih veza i sklapanjem ugovora o toleranciji (Stem ber-

147
ger 1975, str. 17. i dalje, 61. i dalje). Riječ »politique-« raz­
vila se u pridjevskom i im eničkom sm islu u »riječ koja
označava je d n u treću snagu izm eđu ili iznad zaraćenih
religijskih sitranaka, gotovo bi se moglo reći: pouvoir neu-
tre, koja izgleda, ili se možda osjeća pozvanom da zemlju,
Francusku i njetne tradicionalne institucije, b ar one k ra ­
ljevstva, iZvede iz vjerskog rata« (Isto, str. 18).
Govoriti o »otkriću politike kao samosvojnoj dim en­
ziji življenja koju treb a lučiti od religioznog i socijalnog
djelanjla« (van Diilmen 1982, str. 343), i2gleda ipak proble­
matičnim . To se ipak može činiti kada se — pogrešno —
ono političko identificira sa državom . J e r n ije ono poli­
tičko u novovjekoj Evropi otkriveno kao sam osvojna di-
menzijla, nego državni rezon. D ržavni rezon moglo se po­
istovjećivati općenito s »onim« političkim samo onda jer
je (i ukoliko je) država u 17. i 18. stoljeću stvarno uspjela
da u velikoj m jeri stekne »monopol onog političkog«
(Schm itt 1933, str. 15). U srednjem vijeku, kao što smo
vidjeli, političko je egzistiralo »samo« kao heterogeno
mnoštvo rodbinskih, prostornih, državnih, religioznih i
dfinugih principa podjele, povlačenja granica, suprotnosti.
Tek je »monopoliziranje« političkog od strane države
omogućilo d a se stvori homogeni pojam »političkog«: da
se političko poima kao jedinstvo, kao em anacija jedne
subjektdvirane supstance, države.9
Time što se opravdala kao suverena vlast mimo i iz­
nad konfesionalnih p artija i taj položaj stvarno i učvrstila
putem širenja svojih u n utrašnjih granica, država je ta­
kođer potkopala rodbinsko-dinastički princip. Sto je više
državi uspijevalo da prigrabi i centralizira kompetencije,
funkcije i resurse tradicionalnih kom una i staleža, tim
više je izmicala iz lične »domene« vladara i pretvarala se
u »aparat« podijeljenih funkcija s vlastitim zakonima koji
su sve m an je bili podložni interesu pojedinca (Elias 1969,
str. 148. i dalje, 158, 225). Riječi »L’E tat c’est moi«, koje
se pripisuju Louisu XIV, odnosile su se n a epohu u kojoj
je vezanost državnog aparata uz jednu porodicu ili osobu
napokon postala javnim anakronizmom .
Ali u onoj m jeri kako se način funkcioniranja d r­
žavnog ap arata moglo sve m anje 'legitim irati dinastički
ili personalno, tim više m u je trebala direktna legitim a­
cija od stran e potčirijenih: što se više zbližavao s d ru ­
* Koliko je ovo poistovjećivanje države i politike karakte­
ristično u velikoj mjeri i za marksizam, vtidi se iz M arxove ču­
vene teze u pismu F. Bolteu od 23. 11. 1871. da su borbe radnika
političke ukoliko njihove interese nastoje provesti u zakonim a,
»u općem obliku, u obliku kojd ima opću, društveno prinudnu
snagu« (MEW, tom 33, str. 332. i si.).

148
 štvom, tim više je m orao govoriti u njegovo ime. U tom
polju napetosti »narod« je — kao filozofsko-pravna m i­
saona figura i kao stvarni politički subjekt — nakon 18.
stoljeća osvojio političku pozornicu d proširio suverenitet
države u »suverenitet naroda«10, legitim iranje političke
vladavine »odozgo« proširio, je putem legitim iranja »odo­
zdo« (Scheffler 1982, str. 60).
»Narod« je »čis'to politički pojam « je r on »postoji
samo u državi i putem države, ili kao ukupnost državlja­
na ili, u užem i politički značajnijem sm islu riječi, kao
velika dtruištvena grupa onih kojim a se vlada naspram
onih koji vladaju« (von Rochau 1972, str. 55). D vostruki
smisao riječi odraz je am bivalentnosti u postanku njenog
predm eta. D ržava proizvodi narod tim e što ga ujedinjuje
i sebi istovrem eno suprotstavlja.
U jedinjuje podanike tim e što širi i homogenizira svo­
ju un u tard ruštvenu oblast vlasti; m noštvo (postaje žrtvom
jed'nakosti; autonom ije žrtvom centralizm a; povlastice,
iznimke i m jesni običaji žrtvom jednoobraznosti biro k ra t­
skih upravnih principa; grupno pravo žrtvom junističkog
individual'iziranja; heterogenost dijalekata i n arječja žr­
tvom d ik tata zvanične gram atike; narodi žrtvom »naro­
da«.
M eđutim, što više država svoje podanike čini ovis-
mijim o sebi, tim više oni očekuju i zahtijevaju i od nje
(B urckhardt 1978, str. 70). Kao što je to pokazao N orbert
Elias, upravo su »podanici«, zatečeni proširenjem držav­
ne djelatnosti, »ti koji upu ću ju na javni k a rak ter u fun­
kciji kralja. Izraze kao što su ,javna stv a r’, .domovina’ i
čak ,država’ upotrebljava se prije svega većinom u opo­
ziciji prem a knezovima i vladarim a« (1969, str. 300). D r­
žava stvara zajedničku volju tim e što dofuzne procese i
zasebne volje usm jerava na jedan c ilj: na sebe samu. Dok
se, s .jedne strane, narod proizvodi putem države, s d ru ­
ge strane, voljno se konstituira u opoziciji prem a njoj.

10 Ovdje sam pokušao pokazati da se načelno može lučiti

demokratsko-pluraliistlčku i populističko-totalitam u varijantu »su­
vereniteta naroda«: »Ona demokratska podrazumijeva pod ’na­
rodom’ ukupnost jednog spleta najrazličitijih društvenih intere­
sa koje se mora međusobno m iriti putem kompromisa. Zajednič­
ka volja ne egzistira stoga kao takva, nego se mora tek uvijek
proizvesti u demokratskim metodama legitimiranom procesu re­
guliranog rješenja sukoba. ( ...) Populističko mišljenje, naprotiv,
poima narod kao ’prvobitno-živu jedinku’ koja je, prvo, utjelov­
ljenje i socijalno mjesto svega prirodnog, dobrog i istinitog i koja
je, drugo, stalno u opasnosti da će biti vještački korumpirana
’nezdravom neslogom’. ’Volju naroda’ stoga se ne mora proizvesti
nego samo izraziti, provesti i prije svega ’braniti’.« (Scheffler
1982, str. 60).

149
 Alli upravo njegova opozicija najsažndje dokum entira
vlast države. Teorije ugovora iz 18. stoljeća, 'baš kao i
teorije o organizaciji države iz rom antike, polem iziraju
protiv apsolutističke diržave upravo u ime jedinstva naro­
da i države. 'Državu žele učiniti državom sviju. Što više,
piše TocqueviJile, centralna vlast izgleda »kao jedina pok­
retačka opruga socijalnog stroja, kao jedini i nužni agens
javnog života« (1978, str. 79), tim više je čak i njenim
protivnicim a stalo do toga ne da je unište, nego da je
obrate (str. 162). »Nitko n e v je ru je da bi neki važan po­
sao mogao uspješno privesti k raju ukoliko se ne um iješa
diržava« (str. 79). K ritizirati državu znači, štaviše, predba­
civati joj da još ne čina dovoljno. Sve nevolje tum ače se
njenom nesavršenošću i očekuje se da će biti prevladane
njenom perfekcijom . A upravo tim e što intelektualna
opozicija ancien regim eu stv ara koncepciju države kao
države sviju, ona istovrem eno državi daje jednu novu
neograničenu Vlast koja ne dolazi »neposredno« od boga;
ne nadovezuje se n a 'tradiciju; ona je bezlična; ne zove
se više kralj nego država; n ije nasljeđe neke porodice;
ona je proizvod svijlu i predstavlja sve i im a zadatak da
pravo svakog pojedinca potčini volji sviju . . . de iure ona
je podlređeni agerut, de facto gospodar« (str. 163. i dalje).
Veoma daleko od' toga da uništi m ehanizam apsoluti­
stičke države, narodna revolucija ga štaviše nastavlja.
U ništila je p rije svega kom unalne ograde koje su još u
starom u ređenju sprečavale unutard ru štv en u ekspanziju
države. R ezultat francuske revolucije je »silna centralna
vlast koja je u svom jedinstvu privukla sebi i ispreplela
sve sastavne dijelove au to riteta i utjecaja koji su ran ije
bili rascjepkani u m noštvu podređenih izabranih, redova,
klasa, profesija, porodica i individua i istodobno rasuti
u cijelom tijelu društva« (str. 25). Osvojivši državu, n a ­
rod se po'tčinio njenom principu. U činivši je »narodnom
državom«, etatizirao je sebe samog. »Postavši država«
(Gramsci), pretvorio je vanjske g ran ite države u narodne
granice,11 državu u nacionalnu državu, m eđudržavne kon­
11 Time ne želim tvrditi da je »narod« homogena socijalna
masa — a niti poreći da su savremena državna društva bila i
još uvtijek jesu najvećim dijelom društva vi&e naroda. Baš kao
ni državu tako ni »narod« ne treba posmatrati kao subjektivi-
stičku supstanciju. Baš kao i država tako i narod, naprotiv, ima
samo stvarnost kao zajednički predmet i sjecište svojih borbi.
Tako dugo dok zaraćene partije crpu svoju legitim nost iz nasto­
janja da se uzajamno nadm aše kao »istinska«, »stvarni« pred­
stavnici naroda, »taj narod« je vladar.
Baza fikcije naroda je ju rističko homogeniziranje podanika
od strane države, tačnije: njihovo formalno izjednačavanje kao
individua. Ali tamo gdje se umjesto toga — kao npr. u »demo­
kracijama vladarskih naroda« Južne Afrike i Izraela — stvaraju

150
 flikte u nacionalne, unutarpolitičke protivnike u »nepri­
jatelje naroda«.
U is'tom sm islu može se i »nacionalizaciju« radničkog
pokreta u 20. stoljeću, učestalo dokum entirane »krize«
njegovog internacionalizma, tum ačiti upravo kao rezultat,
njegovih političkih uspjeha. Sito se više radnički pokret
»uključivao radom u državu« (Gramsci), tim više se ta­
kođer s njom identificirao. Upravo zato što se pod priti­
skom radničkog pokreta nacionalna država sve više širila
u nacionalnu socijalnu državu, rasla je kod radničkog
pokreta i stru k tu rn a dispozicija za naeionalno-protekcio-
nističke opcije, pogotovo je r je radi osiguranja svoje m a­
terijalne egzistencije radnički pokret bio upućen na dr­
žavnu skrb i zaštitu mnogo više nego im ućni gornji slo­
jevi njegovih društava.

6. Partije, klase i socijalni m ilieu u savrem enoj

državi

K ao što smo m aloprije vidjeli, tradicionalnu državu

karakterizira nesigurna ravnoteža između centrifugalnih
i centripetalnih tendencija zato što je ona suviše slaba da
direktno kontrolira prostor koji okružuje svojim sredstvi­
ma sile. Za m noga plem ena, gradove ili provincije mogu
u takvim prilikam a politička nezavisnost ili priključenje
nekoj drugoj državi izgledati isto tako realističnim op­
cijam a kao i pokušaj obraćenja vlastite centralne vlasti.
G ranice religioznih, genealoških ili regionalnih p a rtija tek
rijetk o se potpuno podudaraju sa teritorijalnim granica­
ma države, a njihova borba oscilira između borbe za i
građani prve, druge i treće klase s različitim pristupom državnoj
vlasti, proizvodi se također i politički pluralitet »naroda«. Me­
đutim, i u društvima ravnopravnih državljana konkurencija par­
tija radii zastupanja »stvarnih« interesa naroda ima tendenciju
uključivanja' sfere svijeta života i kulture u diskurs naroda.
Već sama okolnost da konkurirajuće partije polažu pravo na to
da u danom trenutku budu predstavn ik naroda popularizira
jedno su pstancijalističko poimanje naroda. Ukoliko neka partija
smatra da će biti korisno ako ukaže na svoje posebne, »organ­
ske« (!) veze s narodom, tada se može pretpostaviti da će sporni
pojam naroda postepeno dobivati etno-lingvistićke, rasne, religi­
ozne i druge kriterije. To ne dovodi samo do toga da međudržav­
ne razlike postaju načelne kulturne razlike. Prije svega, u dru­
štvim a sa više kultura, a posebno tamo gdje se kulturne diferen­
cije sučeljavaju sa regionalnim i klasnim disparitetima, partijske
su borbe uvijek neprestano organizirane kao borbe naroda su-
Darničkih država. Pritisak državnog homogeniziranja stvara ovdje
represivni konflikt međusobno iskljčujućih nastojanja kulturnog
homogeniziranja, sve do pogroma, genocida, prinudne asim ila­
cije i državnog rascjepa.

151
borbe protiv centralne vlasti. Tek homogendziranje unu-
tardnuštvenog prostora od strane savrem ene države is­
ključuje separatizam kao ravnopravnu opciju političkog
d jelanja i centrira o rijentaciju p artijskih borbi prem a
»unutra«, na utjecanje n a državu. Tek od tog m om enta
ima smisla u državnim odnosnim okvirim a govoriti o
partijskom sistem u.
Ali isti proces m ijenja i sam e partije. U tradicional­
nim d ru štv im a p a rtije se sastoje u biti od socio-kulturnih
zajednica. O rganizirane su oko rodbinskih grupa, grad­
skih četvrti, regionalnih jedinica i si., oko srazm jerno au ­
tonom nih zajednica kod kojih je političko, privredno i
domicilno jedinstvo još uvijek u velikoj m jeri identično.
Ovo jedinstvo svijeta života biva, m eđutim , razoreno up­
ravo p utem onog povezivanja ekspanzije tržišta i državne
centralizacije kojem sa vrem ena država duguje svoj po­
stanak._____________________________________ __
M arx i Engels su 1849. političku centralizaciju shva­
ćali još kao posljedicu ekonom ske centralizacije, nacio­
nalnu državu kao rezultat u n u ta rn jih tržišta (M EW , tom
4, str. 466. i dalje). No u stvarnosti su p rije svega i vojne
d financijske potrebe ra n e savrem ene države bile te koje
su je potakle d a oblast svoje vlasti protekcionistički štiti
p rem a van, a s un u tra šn jim m erkantilističkirn m etodam a
da uspostavi privredno jedinstvo. »U nutrašnje tržište« bi­
lo je proizvod strem ljenja vlasti. Sam kapitalistički način
proizvodnje ne zna n i za kakve nacionalne ograde. N je­
govi agenti su stru k tu rn i kozmopolite. Daleko od toga da
bi bilo stru k tu rn a p o tvrda kapitalističkog načina proizvo­
dnje, nacionalno un u trašn je tržište, naprotiv, naznačuje
njegovu potčinjenost prim atu politike, dom esticiranje ka­
p itala od strane državne vlasti.
N ačelno to važi još mnogo više za diferenciranje sa­
me privrede u vlastiti supsistem . Ellen Meiksins Wood
(1981, str. 86. i dalje, 89. i dalje, 93. i dalje) je »podjelu
na ekonom iju i politiku u kapitalizm u« interpretirala npr.
kao pom jeranje političke vlasti u ekonom ski sektor. U
stvarnosti je, m eđutim , kao što je pokazao N orbert Elias.
ta podjela bila rezu ltat depolitiziranja u nutarnjodruštve-
nog prostora, njegovog izvlačenja od političkih sredstava
za proizvodnju u prilog monopola državne sile i državnih
fin a n cija:
»Navikli smo da m eđusobno razlikujem o dvije sfere,
.privredu’ i .politiku’, kao i dv ije vrste društvenih funkci­
ja, .privredne’ i .političke’ funkcije. ( ...) Ništa nije m anje
prirodno od toga. Za sva ratnička d ru štv a s naturalnom
privredom — i ne samo za njih — m ač je veoma ubjed-
ljivo, neophodno sredstvo za stjecanje sredstava za pro­

152
 izvodnju, a prijetnja sidom neophodno sredstvo proizvo-
dlnje. . . tek kada postoji centralizirani i jav n i monopol
sile n ad većim područjem, tek tada se mogu odvijati kon­
kurentske borbe za potrošna d proizvodna sredstva uz ši­
roko isključenje prim jene fizičke sile, i tek tada egzistira
u pravom smislu vrsta privrede koju smo navikli zvati
.privredom ’, tek ta d a vrsta konkurentske borbe koju smo
navikli zvati .konkurencijom ’« (Elias 1969, str. 205. i da­
lje).
M eđutim, ova podjela »privrednog« i »političkog« dje-
lanja nije samo uništila tem elje tradicionalnih kom unalnih
partija nego je 'također i pom jerila predm et .napetosti
društvenih sukoba. Pored konflikata staleža, komuna,
konfesija i porodica javljali su se u sve većoj m jeri kon­
flikti »klasa« — veldkih grupa ljudi čija je društvena po­
vezanost određena zajedništvom »privrednih« funkcional­
nih obilježja: njihovim odnosom prem a sredstvim a za
proizvodnju, njihovim položajem u društvenoj podjeli ra ­
da, vrstom i veličinom izvora njihovih prihoda.
U tom sm islu »prim at klasne borbe« već prešutno
pretpostavlja p rim at države. Tek postojanje prostora »pri­
vrede«, koji je očišćen od1političkih sredstava za proizvo­
dnju i državno pacificiran, omogućuje pojavu ideje da
»jednoznačno ekonomski interesi«, i to vezani egzistenci­
jom .tržišta’ . . . stvaraju klasu« (Weber 1976, str. 532).12
S tvarni teren klasne borbe — privreda — već je državno
ograničen, a 'klasna to r b a priznaje prim at tih granica na
k arakterističan način upravo tamo gdje postaje »politička«
— i gdje od države zahtijeva da »bolje« utječe na priv­
redu, planira je, subvencionira, štiti i si.
U onoj m jeri u kojoj političke p artije prihvaćaju
klasne interese, one djeluju kao svrsishodno-racionalne
12 »Klasnu borbu« ovdje treba shvatiti doslovno, naime kao
borbu klasa. Naravno, i u pretkapitalističkim društvima može se
na osnovu dispariteta u pristupu sredstvim a za proizvodnju i u
raspodjeli viška proizvoda izvoditi zaključke o »objektivnom«
postojanju klasnih proturječnosti. Ali plemena, seoske zajednice,
podanička pratnja, cehovi, sekte i frakcije nisu nikakve klasne
organizaoije, nego su već sami hijerarhijski raslojeni. Okolnost
da grupe ljudi počinju svoje povezivanje definirati u prvom
redu putem klasne pripadnosti, da počinju misliti, djelovati i
organizirati se kao klase, to je, bar za niže slojeve, fenomen no­
vog vujeka. Ali ni tu klasne suprotnosti bezuvjetno ne poprimaju
oblik klasnih borbi. Marx i Engels u K om unističkom m anifestu
razlikuju mjesno ograničene i klasne borbe radnika: »Potrebna
je, međutim, samo veza pa da se mnoge lokalne borbe, koje su
svugdje istog karaktera, centralizuju u nacionalnu, u klasnu bor­
bu« (Dela, tom 7, str. 387; podvukao autor). A slijedeći dodatak:
»A svaka klasna borba je politička borba« (Isto) jasno pokazuje
da je odnos spram države taj koju socijalne konflikte čini klas­
nim borbama. Usp. i napomenu 9.

153
instrum entalističke partije; kao državno-parlam entam a
ru k a koalicije privrednih interesa. N jihove razne stru k tu ­
re stoga su mnogo jače nego kod kom unalnih p artija obi­
lježene diobom na stvarna i personalna pitanja, ali tako­
đer i vraćanjem onom »osjećaju zajedništva« koji Ibn
K haldun analizira .kao tem eljni1resurs političkog djelan ja.
M eđutim, na u savrem enoj državi ekonom skim pros­
torom i partijskom borbom nikada nisu vladale samo »či­
ste« klasne borbe. Velike partije savrem enog dru štv a uvi­
jek su se mogle oslanjati n a egzistenciju sodo-kui'turnih
socijalnih milieua u kojim a su se na mnogo načina uk r­
štavali staleški, ekonomski, svjetonazom o-religiozni, et­
nički i regionalno-historijski faktori. Snage individuali­
zacije, atom iziranja, uništavanja sredine, n a koje je ne­
davno ponovno ukazao Poulamtzas (1978, s'tr. 55. i dalje,
61. i dalje), odražavaju p rije ju ristički nego realno-socio-
loški realitet: kao prodavaoc svoje radne snage, kao s tra­
n ka n a burzi ili u uredu za socijalnu pomoć, najam ni rad ­
nik biva »izoliran«, obilježen k ao individualni pravni
subjekt, odnosno objekt. Realno sociološki on p ri tom bi­
va izoliran upravo u onoj m jeri u kojoj, se može uspješno
tru d iti da doibije radno mjesto, socijalnu pomoć i si., tač-
nije: tako dugo dok m u rad i osiguranja njegove egzisten­
cije n ije izravno potrebna pomoć prijatelja, susjeda, ro ­
đaka ili v jerskih istom išljenika. U toliko se raspadanje ve­
likog konfesionalnog i klasnog socijalnog milieua, što je
npr. tokom istraživanja partija konstatirano za SR N je­
m ačku šezdesetih i sedam desetih godina, može sm atrati
p rije popratnom pojavom sve većeg blagostanja i punaje
državne kase. Doduše, s druge strane je tačno da ekonom­
ske i socijalne krize zaoštravaju konkurenciju za radna
m jesta i državine gratifikacije. M eđutim, u novije je v ri­
jeme prije svega istraživanje m igracija i etnicdteta pono­
vo pokazalo da konkurenti upravo pri otežanom prisitupu
šansama m a terijalne reprodukcije sve više aktiviraju »ne­
form alne« veze koje utem eljuju m ilieu (Cohen 1974; Blas-
dhfce; G reussing 1980). P rojekti samopomoći, »veze«, p ri­
jateljstva, pokroviteljiska pomoć štićenicima, susjedska po­
moć, velike porodice, udruženja, etničke i religiozne za­
jednice su sa stanovišta pojedinca često efid je n tn ije od
sindikata i birokrarija kada se radi o dobivanju radnog
m jesta, stana, ortaka, m jesta u dječijem vrtiću ili soci­
jalne pomoći.
Ova povezanost krize i aktiviranja konkurentskih so­
cijalnih m ilieua govori da se može očekivati da će klasne
i također p artijske borbe kapitalističkih industrijskih d ru ­
štava bi'ti narednih godina opet jače nabijene linijam a
suipkulturnih napetosti. S tigm atizadja perifernih grupa,

154
m ržnja prem a strancim a, rasizam, regionalizam i religioz­
ni fanatizam čine diobeno-političke borbe m ilitantnijim i
nepom M j ivij im.
Za razliku od kom unalne politike tradicionalnih d ru ­
štava, ak tiv iranje supkulturnih granica u savrem enim
društvim a sadrži tek veoma ograničeno arutidržavne ili
separatističke perspektive. N aprotiv, »politiziranje« i »eko­
nom iziranje« resursa svijeta života, tj. 'Uključivanje po­
rodičnih, ličnih, religioznih ili m jesnih veza radi uspjeha
na tržištu ili u državi, potčm java i svijet života principi­
m a tržišta i državne vlasti. (Vjerske borbe 16. i 17. sto­
ljeća potčinile su religiju državi. N arodne borbe 18. i 19.
stoljeća učvrstile su državu kao nacionalnu državu. K la­
sne borbe 19. d 20. stoljeća integrirale su plaitno ovisne u
socijalnu državu. Zar je apsurdno pretpostavljati da »al­
ternativni« pokret, pokret za »svijet života«, supku'lturni
pokreti s k raja 20. stoljeća mogu dovesti do etatiziranja
svijeta života?)

7. Države kao partije? Nacionalna država i svjetski

sistem

Savrem eno društvo profitira od toga što je ekonom­

ski organizirano kao univerzum , a politički, naprotiv, sa­
mo kao državni pluriverzum : ne postoji nikakva »među­
narodna nadgradnja« koja pruža mogućnosti uplitanja u
djelovanje samog kapitalističkog svjetskog sistem a (Sche­
ffler 1980b, str. 41). Ernest G ellner je 1974. postavio pro­
vokativnu tezu da savrem eni sistem m eđunarodnih odnosa
sliči sistem u segm entiranih plem enskih društava (1981b,
str. 96. i dalje); oba su društveni sistem i bez centralne
političke instance u kojim a se političke jedinke u osnovi
mogu oslanjati samo na svoju vlastitu vlast i srazm jem o
nepouzdane saveze; slično plemenskim društvim a iz vre­
m ena Ibn Khalduna, današnje su države stoga prim ora­
ne da svoie uzajam ne odnose u krajnioj liniji reguliraju
putem m ehanizm a samopomoći. N ajprije ću se pozabaviti
ovom analogijom i potom ukazati na njene granice.
Sam G ellner ističe p rije svega načelo kolektivnog
jamstva koje grupu kao cjelinu čini odgovornom za sva­
kog njenog člana. Samopomoć je m ehanizam u kojem
grupe sebi uzajam no p rijete ratom za slučaj nedovoljne
kontrole vanjskog ponašanja svojih članova. To je m eha­
nizam jednog sistem a koji se reproducira putem opozici­
je svojih dijelova — a dijelovi putem svoje uzajam ne
opozicije.
155
 ■Budući da sistem počiva n a vjerodostojnosti uzajam ­
n ih p rijetn ji ratom , on može da funkcionira samo na os­
novi približne ravnoteže snaga. O sigurati tu ravnotežu,
odnosno stalno je iznova rekonstruirati, to je jedini opći
politički1 zadatak oko kojeg sistem centrira »m eđunarod­
ne« konflikte. Zbog teg zadatka plem ena i države silom
prilika nalaze se na terenu koji ih sprečava da se razvi­
jaju kao partije: ne rad i se o osvajanju cjelokupnog dru št­
va, nego o tom e da njim e nitko ne ovlada; n e radi se o
jedinstvu i obrazovanju bloka, nego o balansiranju — o
pragm atičnoj, načelno »neideološkoj« politici tekućih sa­
veza i frontovskih prom jena u kojoj svatko može da se
u družuje sa svakim radi onem ogućavanja pretjerane kon­
centracije vlasti, bez obzira u čijim rukam a (W alerbury
1970).
I tu G allnerova analogija dolazi do svojih granica.
J e r još za vrijem e Ibn K halduna sistem balansiranja ne­
prestano je probijala ekspanziona dinam ika plem enskih
g rupacija koje su vodile religiozne reform ske pokrete r a ­
d i novog političkog uređenja svijeta vjernika. Povijest
savrem enog sistem a država je također povijest država
koje su razbile m ehanički svijet ravnoteže političkih m o­
lekula tim e što su izabrale jedan dalji i 'temeljmiji odnosni
okvir svoje politike. Španjolska protureform acije, Šved­
ska G ustava Adolfa, revolucionarna Francuska, boljševi­
čka R usija — sve one poim ale su sebe uvijek i kao parti­
je u borbi za principe legitim nog uređenja svijeta.
»Francuska revolucija«, piše Tocqueville, »nije imala
neko određeno područje; naprotiv, dovela je do toga da
su u neku ru k u sa k a rte nestale sve stare granice. Moglo
se vidjeti kako ljude povezuje ili dijeli, i to usprkos za­
konima, tradicijam a, karakteru, jeziku, tim e što dosko-
rašn je zem ljake čini n eprijateljim a i strance braćom ; ili,
štaviše, n e obazirući se na različite nacionalnosti osnovala
je zajedničku duhovnu domovinu čijim su građanim a m o­
gli postati ljiudi svih nacija« (Tocqueville 1978, str. 26—
— 27).
V jerske borbe 16. i 17. stoljeća, narodne borbe 18. i
19. stoljeća bile su revolucionarne zato što su i ukoliko su,
u'tječući na legitim nost vlastite države, istodobno misaono
prevladale državno fragm en tiranje svijeta i njegovu pod­
jelu na unutarnjopolitički i vanjskopolitički prostor, te
se općenito obraćale »vjernicima«, »ljudima«, »radnici­
ma«: »Time što se (revolucija) tako često vraćala onome
što je za društveno uređenje i vladu ponajm anje osebujno
i tako rekavši najprirodnije, svi su je mogli shvatiti i
istovrem eno je na stotinu m jesta nailazila na odaziv«
(Tocqueville 1978, str. 29). Stoga su sve revolucionarne

156
 partije pokušavale da svoju revoluciju, odm ah po njenoj
pobjedi, prenesu i van granica države. Ali u svije'tu d r­
žava to se moglo zbivati samo u ratnom , državnom obliku:
ekspanzija protureform acije svela se na ekspanziju Spa-
nije i A ustrije; ekspanzija francuske revolucije na ek­
spanziju Francuske; ekspanzija ruske revolucije n a eks­
panziju Sovjetskog Saveza. U svim ovim slučajevim a ek­
spanzija ne samo što je bila istovjetna s državnim pot-
činjavanjem drugih naroda nego je također provocirala
koalicije drugih država koje su sm atrale da je tim e n a­
rušena m eđunarodna ravnoteža, čak i kad su ponekad bi­
le prijateljski naklonjene ciljevima same revolucije. U
svakom slučaju, logika svijeta država pobijedila je logiku
nove svjetske dtžave. Potčinjavanje stranih naroda m eđu­
narodno je diskreditiralo revolucionarnu partiju. Ratno
stanje nameitnulo joj je patriotski diskurs. Premoć pro-
tukoalicija prim orala ju je na pragm atičnu politiku d r­
žavne sile. N jen m eđunarodno-revolucionarni elan poslu­
žio je osjećajima superiornosti nacionalne države, i to na
način sovjetsko-ruske »domovine svih radnih ljudi«.
Danas smo svjedoci jedne potajne revolucije samog
svjetskog sistem a koja države pretvara u posve drugom
smislu u p artije: svjedoci smo razvitka »svjetske unu­
trašnje politike«. Plem ena Ibn K halduna mogla šu još
u velikoj m jeri uživati privrednu autonom iju (Ibn K hal­
dun, II, 27). Ako zanemarimo vojne i prirodne katastro­
fe, bila su u velikoj m jeri gospodari svoje privredne sud­
bine. D rugačije je sa savrem enim državama. Životno va­
žne odluke o njihovoj ekonomskoj sudbini danas se do­
nose izvan njihovih granica, kao rezu ltat m eđunarodnih
p rivrednih spletova koje nijedna od n jih sama više ne
može da kontrolira.
■Mnogi autori iz toga su izveli zaključak o tendenciji
ukidanja nacionalne države kao mjerodavnog jedinstva
djelovanja, i to u prilog m ultinacionalnih koncerna, se­
paratističkih oslobodilačkih pokreta., nadnacionalnih in ­
stitucija i si. (Usp. W agner 1974.) U stvarnosti se, m eđu­
tim, prije može govoriti o ekspanziji nacionalne države
u m eđunarodnom prostoru (usp. H anrieder 1978). J er
dok n jen ekonom ski suverenitet sve više iščezava, njena
legitimnost u vrem enu nacionalne socijalne države zavisi
upravo o njenom privrednopolitičkom i diobeno-politič-
kom djelovanju. Za nju, kao i za njene građane, od živo­
tn e je važnosti proširenje državne intervencije na dosad
tek nedovoljno kontrolirane oblasti: utjecaj na m eđuna­
rodna stru ja n ja kapitala i deviza; m eđunarodno dogova­
ran je kreditnih, konjunkturnih i stru k tu rn ih politika; do­
govaranje tarifnih sistem a; standardiziranje proizvoda;

157
koordinacija program a istraživanja i program a zaštite
okoline itd. Publicitet, koji danas mogu mobilizirati sv­
jetski privredni vrh, »trilateralne« aktivnosti, regionalni
integracijski projekti, zasjedanja OECD-a i GATT-a, uka­
zuje n a širenje državne djelatnosti koje — usprkos sk­
rom nim rezultatim a — svaku državu čini u sve većoj
mjieni također partijom u borbi za oblikovanje svjetskog
privrednog poretka. M eđutim, n a nešto ne ukazuje: na
k raj m eđunarodnog pobjedničkog pohoda države i svijeta
država.

(Thomas Scheffler, »Konflikt, Identitat

und Partein: Zum Verhaltnis von Gren-
zen und Politik«, A rgum en t AS 91, Ber­
lin, 1983, str. 123—158)

Preveo Srčan Joka

LITERATURA

Abrahamian, E., 1974: »Oriental Despotism: The Case of Qajar

Iran«, Int. J. of M iddle East Stud., 5:1, str. 3—31.
Isti, 1975: »European Feudalism and Middle Eastern Despotisms«,
Science & S ociety, 39:2, str. 129— 156.
Anderson, P., 1974: Lineages of the Absolutist S tate, London.
Al-A zm eh, A., 1981: Ibn K haldun in M odem Scholarship: A
S tu dy in O rientalism , London.
Baali, F. i A. Wardi, 1981: Ibn K haldun and Islam ic Thought-
-S tyles: A Social Perspective, Boston.
Bahro, R., 1977: Die A ltern ative. Zur K ritik des real existieren -
den Sozialism us, Koln, Frankfurt am Main.
Barth, F., 1969: »Introduction«, u: isti (izd.), Ethnic Groups and
Boundaries, Boston, str. 9—38.
Blaschke J. i K. Greussing (izd.) 1980: »D ritte W elt« in Europa.
Problem e der A rbeitsim m igration , Frankfurt am Main.
Bracher, K. D., 1963: »Kritiische Betrachtungen liber den Primat
der Aussenpolitik«, u: G. A. Ritter/G . Ziebura (izd.), Fak-
toren der politischen Entscheidung. Dar Ernstu Fraenkelu
povodom 65. rođendana, W est Berlin, str. 115—148.
Burckhardt, J., 1978: W estgeschichtliche Betrachtungen. Vber ge-
schichtliches Studium , (1905), Miinchen.
Isti, 1981: Die K u ltu r der Renaissance in Italien. Ein Versuch,
(1860), Henrsching.
Carneiro, R. L., 1973: »Eine Theorie zur Entstehung des Staates«,
(1970), u: K. Eder (izd.), seminar: Die Entstehung von
Klassengesellschaften, Frankfurt am Main, str. 153—174.
Cheddadi, A.; 1980: »Le systbme du pouvoir en Islam d’aprčs
Ibn Khaldun«, Annales E. S. C., 35:3, str. 534—550.

158
 Clastres, P., 1976: Staatsfeinde. Studien zu r politischen Anthropo-
logie, (1974), Frankfurt am Ma!in.
Isti, 1977: »Uber die Entstehung von Herrschaft: Ein Interview«,
u: U nter dem Pflaster liegt der Strand, sv. 4, str. 103—140.
Cohen, A., 1974: »The Lesson of Ethnicity«, u: isti (izd.), Urban
Ethnicity, London etc, str. IX—XXIV.
Coquery-Vidrovitch, C., 1975: »Research on an African Mode of
Production«, C ritique of Anthropology, br. 4— 5, str. 38—71.
Davidson, R., 1977: »Nationalism as an Ottoman Problem and
the Ottoman Response«, u: W. W. Haddad/W. Ochsenwald
(izd.), N ationalism in a Non-National State. The Dissolu­
tion of the O ttom an Empire, Columbus, Ohio, 25— 26.
Debray, R., 1978: »Marxismus und nationale Frage. Ein Gesprach
m it Regis Deibray«, (1977) u: Tom N aim i dr., Nationalis-
mus und M arxismus. A nstoss zu einer n otw endigen De-
batte, West Berlin, str. 78—101.
Diamond, St., 1976: K ritik der Z ivilisation. A nthropologie und die
W iederentdeckung des P rim itiven, (1974), Frankfurt am
Main, N ew York.
Diilmen, R. von, 1982: Entstehung des friihneuzeitlichen Europa,
1550—1648, Frankfurt am Main.
Durkheim, E., 1977: V ber die Teilung der sozialen A rbeit, (1893),
Frankfurt am Main.
Isti, 1981: Die elem entaren Formen des religiosen Lebens, (1912),
Frankfurt am Main.
Dux, G., 1982: Die Logik der W eltbilder. S in nstrukturen im
W andel der Geschichte, Frankfurt am Main.
Elias, N., 1969: t)ber den Prozess der Z ivilisation. Soziogenetische
und psychogenetische Untersuchungen. Drugi tom: W and-
lungen der G esellschaft. E ntw urf zu einer Theorie der
Zivilisation, (1939), Bern.
Evans-Pritchard, E. E., 1940: The Nuer, Oxford.
Isti, 1949: The Sanusi of Cyrenaica, Oxford.
Fernea, R., 1970: Shaykh and Effendi: Changing P atterns of A u­
th ority among the El Shabana of Southern Iraq, Cambridge,
Mass.
Fortes, M., 1969: K inship and Social Order, Chicago.
Furet, F., 1980: 1789 — Vom Ereignis zum Gegenstand der Ges-
chichts w issenschaft, (1978), Frankfurt am Main etc.
Gellner, E., 1981a: »Flux and reflux in the faith of men«, Mus­
lim Society, Cambridge etc., str. 1—85, 231—239.
Isti, 1981b: »Cohesion and identity: The Maghreb from Ibn Khal­
dun to Emile Durkheim«, (1974), naved. delo, str. 86—98.
Ginzburg, C., 1980: »Volksbrauch, Magie und Religion«, (1972),
u: R. Romano i dr., Die G leichzeitigkeit des U ngleichzeiti-
gen. Fiinf Studien zur G eschichte Italiens, Frankfurt am
Main, str. 226—304.
Glick, Th. F., 1970: Irrigation and Society in M edieval Valencia,
Cambridge, Mass.
Gluckmann, M., 1963: »Introduction«, Order and Rebellion in T ri­
bal Africa. C ollected Essays w ith an A utobiographical In­
troduction, London.
Gumplowicz, L., 1883: Der Rassenkampf. Sociologische U ntersu-
chungen, Innsbruck.

159
Isti, 1928: »Ibn Chaldun, ein arabischer Soziolog des XIV Jahr-
hunderts«,« (1889), A usgew dh lete W erke, tom IV, Inns­
bruck, str. 90— 144.
Habermas, J., 1976: Zur R ekonstru ktion des H istorischen M ate-
rialism us, Frankfurt am Main.
Isti, 1981: Theorie des kom m un ikativen H andelns, sv. 2: Zur
K ritik der funktionalistischen Vernunft, Frankfurt am Main.
Hahn, A., 1982: »-Zur Soziologie der Beichte und anderer Formen
instatutionalisierter Bekenntnisse: Selbestthem atisierung und
Zivilisationsprozess«, K oln er Z eitsch rift fiir Soziologie und
Sozialpsychologie, 34:3, str. 407— 434.
Hanrieder, W. H., 1978: »Dissolving International Politics: Ref­
lections on the Nation-State«, The A m erican Political R e­
vie w , 72:4, str. 1276—1287.
Hess, H., 1977: »Die Entstehung zentraler Herrschaftsinstanzen
durck die Bildung klientelarer Gefolgschaft. Zur Diskussion
um die Entstehung staatiich organisierter G esellschaften«,
K olner Z eitsch rift fiir Soziologie und Sozialpsychologie,
29:4, str. 762—778.
Hintze, O., 1962: »Staatenbildung und Verfassungsentwicklung«,
(1902), S toat und Verfassung. G esam m elte Abhandlungen
zu r allgem einen V erfassungsgeschichte, Gottingen, 2. izda­
nje, str. 34—51.
Hourani, A., 1981: »Ottoman Reform and the Politics of Nota­
bles«, (1968), The Emergence of the M odern M iddle East,
London i Basingstoke, str. 36—66.
Ibn Khaldun, 1967: The M uqaddim ah. A n Introduction to H is­
tory. Sa arapskog preveo Franz Rosenthal, London, 2. iz­
danje.
Kautsky, K., 1929: Die m aterialistische G eschichtsfassung. II tom,
četvrta knjiga, K lasse und Staat, Berlin.
Koselleck, R., 1973: K ritik und K rise. Eine S tudie zu r Pathoge-
nese der biirgerlichen W elt, (1959), Frankfurt am Main.
Labica, G., 1968: P olitique et religion chez Ibn Khaldoun. Essai
sur I'idiologie m usulmane, Alger.
Lacoste, Y., 1981: Ibn Khaldoun. Naissance de I’histoire. P a ssi du
tiers m onde, (1966), Paris.
Leach, E. R., 1959: »Hydraulic Society in Ceylon«, Past and P re­
sent, br. 15, str. 2—26.
Leon, A., 1971: Judenfrage und K apitalism us, (1942), Miinchen.
Lesser, A., 1971: »Krieg und Staat«, u: M. Fried i dr. (izd.), Der
K rieg. Zur A nthropologie d er A ggression und des bew aff-
neten K onflikts, (1976), Frankfurt am Main, str. I l l —116.
Lindner, R. P., 1982: »What Was a Nomadic Tribe?«, Comp. Stud,
in Soc. and Hist., 24:4, str. 689—711.
Luig, U., 1980: »K onstitutionsbedingungen des Ashanti-Reiches.
Zentralisierugsprozesse politischer Herrschaft: Von den
A kan-Staaten zum Ashanti-Redch«, u: R. Hanisch/R. Tetz-
laff (izd.), H istorische K onstitutionsbedingungen des Staates
in E ntw icklungs-ldndern, Frankfurt am Main, str. 118—186.
Manicas, P. T., 1982: »War, Stasis, and Greek Political Thought«,
Comp. Stud, in Soc. and Hist., 24:4, str. 637—688.
Megherfoi, A. 1977: La p en sie sociologique d'Ibn Khaldoun, Alger,
2. izdanje.
MEW: M arx-E ngels-W erke, Berlin/D DR 1958. i dalje.

160
 Muhlmann, W. E., 1964: Rassen, Ethnien, K ulturen. M oderne Eth-
nologie, Neuwied i West Berlin.
Nairn, T., 1977: The B reak-U p of B ritain, London.
Nassar, N., 1967: La pensee realiste d ’lhn Khaldoun, Paris.
Oelkers, J., 1982: »Das Politische und die Geschiichte«, Neue
Politische Literatur, 27:3, str. 269—303.
Oppenheimer, F., 1926: System der Soziologie. Drugi tom: Der
Staat, Jena.
PIT 1979: Projekt teorije ideologije, Theorien iiher Ideologie,
West Berlin (Argum ent, posebna sveska 40).
Poulantzas, N., 1978: Staatstheorie. Politischer Vberbau, Ideologie,
Sozialistische D em okratie, (1977), Hamburg.
Rambo, A. T., 1977: »Closed Corporate and Open Peasant Com­
munities: Reopening a H astily Shut Case«, Comp. Stud,
in Soc. and Hist., 19:2, str. 179—188.
Rochau, L. A. von, 1972: Grundsatze der Realpolitik. A ngew endet
auf die staatlichen Zustdnde Deutschlands, (1853—1869),
Frankfurt am Main etc.
Runciman, W. G., 1982: »Origins of States: The Case of Archaic
Greece«, Comp. Stud, in Soc. and Hist., 24:3, str. 351—377.
Saage, R., 1983: R iickkehr zum starken Staat? Studien iiber Kon-
servatism us, Faschismus und D em okratie, Frankfurt am
Main.
Scheffler, Th., 1980a: ».Aussenpolitik’ zwischen Legalitat und
Legitimitat. Henry Kissingers .Memoiren. 1968—1973’«, Das
Argum ent, br. 124, str. 822—831.
Isti, 1980b: »Aussenpolitik und Hegemonie in der Bundesrepub­
lik Deutschland«, u: Sozialliberalism us oder rechter Popu-
lismus?, West Berlin (A rgum ent, posebna sveska 51), str.
31—45.
Isti, 1982: »Populismus, Konservatismus und Neue Soziale-B ew e-
gungen«, Die Neue Gesellschaft, 29:1, str. 60—63.
Scheler, M., 1915: Der Genius des K rieges und der Deutsche
Krieg, Leipzig.
Schmitt, C., 1979: Der Begriff des Politischen. Tekst iz 1932. s
predgovorom i tri korolara, West Berlin.
Isti, 1933: Staat, Bewegung, Volk. Die Dreigliederung des poli­
tischen Einheit, Hamburg.
Seibel, H. D., 1978: »Die Entstehung von Macht und Reichtum«,
u: G esellschaftsform ationen in der Geschichte, West Berlin
(A rgum ent, posebna sveska 32), str. 101—116.
Service, E. R., 1977: Urspriinge des Staates und der Zivilisation.
Der Prozess der kulturellen Evolution, (1975), Frankfurt
am Main.
Sigrist, Chr., 1967: R egulierte Anarchie, Olten-Freiburg.
Simmel, G., 1917: »Deutschlands innere Wandlung. Rede, gehalten
in Strassburg, November 1914«, Der K rieg und die geis-
tigen Entscheidungen. R eden und A ufsatze von G. Sim m el,
Miinchen i Leipzig, str. 7—29.
Isti, 1968: Soziologie. Untersuchungen iiber die Formen der V er-
gesellschaftung, (1908), West Berlin, 5. izdanje.
Sivers, P. von, 1968: Khalifat, K onigtum und Verfall. Die poli­
tische Theorie Ibn Khalduns, Miinchen.

11 Marksizam u svetu
161
Stem berger, D., 1975: M achiavellis »Principe« und der B egriff
des Politischen, (1974), Wiesbaden.
Talbi, M., 1973: Ibn H aldun et VHistoire, Tunis.
Tocqueville, A. de, 1978: Der alte S taat und die R evolution,
(1856), Miinchen.
Wagner, R. H., 1974: »Dissolving th e State: Three Recent Pers­
pectives on International Relations«, International Orga­
nization, 28:3, str. 435— 466.
Wallerstein, I., 1974: The M odem W orld System . C apitalist A gri­
culture and th e Origins of the European W orld Economy
in the S ixteen th Century, N ew York.
Wassner, R., 1979: »Zur Institutiond des Politischen bei Claude
Lćvi-Strauss«, K oln er Zeitschr. f. Soz. u. Sozialpsych., 31:1,
str. 124— 144.
Waterbury, J., 1970: The Com m ander of the Faithful. The M o­
roccan Political E lite — A stu d y in S egm en ted Politics,
London.
Weber, M., 1968: P olitik als Beruf, (1919), W est Berlin, 5. izdanje.
Isti, 1976: W irtschaft und Gesellschaft. G rundriss der verstehen-
den Soziologie, Tiibdngen, 5. revidirano izdanje.
Wesel, U., 1982: »Kean Staat zu machen. Zur Genealogie von
Macht und Herrschaft«, Kursbuch, sv. 70, str. 119—132.
Wittfogel, K. A., 1977: Die O rientalische D espotie. Eine vergleich-
ende Untersuchung totaler M acht, (1957), Frankfurt am
Main etc.
Wood, E. M., 1981: »The Separation of the Economic and the
Political in Capitalism«, N ew L eft R eview , br. 127, str.
66—95 (njemački prijevod u A rgum entu, br. 131, 1982, str.
4—23).

162
Antonio Baldassarre
POLITIČKE PARTIJE U SUVREMENIM
DEMOKRACIJAMA*

1. Riječ unaprijed

K njiga koja se ovdje predstavlja u talijanskom p ri­

jevodu jest rječnik političkih p artija Zapadne Evrope u re­
đen u obliku atlasa. P rem da je već bilo i drugih pokušaja
u tom smislu, može se reći da je m ali broj onih koji su
uspjeli proanalizirati složenu m ateriju s istom sistem at­
skom rigoioznošću koja se može susresti u knjizi što ju je
sačinio Raschke.**
Dakako, tim e se n e želi isključiti d a neke in terp reta -
tivne hipoteze i poneke analize Joakim a Raschkea i n je­
gove grupe m ogu izgledati diskutabilnim a. Tako nas p ri­
lično zbunjuje inzistiranje na regionalnim razdjelnim
pravcim a bez prim jerene analize potčinjenih ekonomskih
cleavages (razdora) (što se u prvom redu očituje kod raz­
m atran ja Španjolske, ali i drugdje), a isto tako i teza, ko­
ju m eđutim s autoritetom zastupaju i am erički znanstve­
nici, da glavne razdjelne crte koje obilježavaju poslije­
ratn e političke sistem e u Evropi p redstavljaju u biti nas­
ljeđe predratnog razdoblja.
I k ad je riječ o talijanskom političkom sistem u, čini
se da su neke analize daleko od toga da razaberu kritičke
elemente p risu tn e u razvoju tog istog sistema. Tu valja,
na prim jer, pomisliti na uočavanje težnje u sm jeru »veli­
ke koalicije« u partijskom sistem u. Zapravo, pravci se raz­

* Naslov dala redakcija. — Prim. ur.

** Vid. u ovom broju M arksizm a u svetu, J. Raschke, »Par­
tije Zapadne Evrope«, str. 209.

163
voja partijskog sistem a u Ita liji pokazuju mnogo složeni­
jima, budući d a ih obilježava napetost izm eđu centripetal­
ne težn je u oblasti program a i p ravca političkog djelova­
nja, što je u skladu s punim uključivanjem PCI (K om uni­
stičke p artije Italije) u glavne koordinate talijanskog poli­
tičkog sistem a (politička dem okracija, zapadni sistem sa-
vezništava, m iješana ekonom ija, itd.) i s održavanjem stal­
nog nivoa dinam ika koje se odnose na savezništva izm eđu
p artija koje prip a d aju starim razdjelnim pravcim a (con-
oentio ad excludendum n a razini vlade i »podvlade«, itd.).
O datle proizlazi prevladavanje taktičkih zahtjeva nad o-
nim strateškim , što, s jedne strane, dovodi sistem u situ a­
ciju nesigurnosti i nepredvidivosti, što svaku form ulu ili
sporazum čini apsolutno prijelaznim a, a s druge, na um je­
tan način i dalje dram atizira atipični (»šepavi«) k arak ter
talijanske dem okracije, pothranjujući n a taj način, pored
stalnog n euključivanja interesa širokih m asa u političko
rukovođenje zem ljom (ali n e i perspektive d a će se to ost­
variti), i zastranjujuće pokrete i nastojanja svih vrsta.
Uostalom, značaj knjiga kao što je ova iz pera Rasch-
kea i njegove grupe nije toliko u sadržaju form uliranih
in terp retacija koliko u činjenici d a su sve p artije zastup­
ljene u parlam entim a Zapadne Evrope podvrgnute siste­
m atskoj analizi koja se tem elji na istim kriterijim a vred­
novanja. Na ta j način, odatle proizlazi sveukupna slika
koja, zbog homogenosti prim ijenjenih kategorija, izuzetno
olakšava kom paraciju različitih p a rtija na evropskoj ra ­
zini.
Središte analize koja je sadržana u knjizi predstavlja
p artija shvaćena kao organizacija: ispituju se njezin raz­
voj i vlastiti historijat, socijalna stru k tu ra članstva i bi­
rača, u n u tra šn je organizacijsko uređenje, popratne organi­
zacije, razvoj ideologije i program a, dinam ika u nutrašnjih
grupa i političkih težnji što ih one predstavljaju. Kao do­
p una toj analizi, .tu je i ispitivanje p artije u dva odijelje­
na sistem ska am bijenta: u onom što ga predstavljaju od­
nosi među partijam a (politički sistem) i onom koji se od­
nosi na vladu (vladine/opozicione koalicije).
A nalize što ih provode Raschke i njegova grupa po­
laze od izvjesnosti definicije m oderne političke p artije i
njezine tipologije. Na tom e se, naime, mnogo inzistiralo.
U natoč tom e, term inologija i definicije koje se obično
p rim jen ju ju sve su p rije no jednoznačne i sigurne. Stoga
sm atram o da je korisno u paragrafim a koji slijede izložiti
čitatelju glavne definicije koje se tiču političkih p artija
što d jeluju u suvrem enim dem okracijam a.

164
2. Masovna partija kao m odem a partija: teorije
klasne partije i narodne partije

Političke partije, shvaćene kao grupe ljudi koji se

objedinjuju da bi osvojili, rukovodili ild kontrolirali »poli­
tičku vlast«, uvijek su postojale u povijesti čovječanstva.
Nekad izjednačene, a nekad koncentrirane na rodovske
grupe, na obitelji, na lokalne zajednice ili njihove dijelo­
ve, n a sekte ili vjerske zajednice, n a slojeve ili društvene
klase, na ekonomske kategorije ili bilo kakvu drugu in te­
resnu grupu, te su p artije obilježavale političko društvo
svog vrem ena, a ponekad su i podlijegale obilježjim a dru­
štva.1 M oderno m asovno društvo proizvelo je tip partije
koja je u stanju da odgovori na zahtjeve političkog siste­
ma u kojem je postepeno širenje izbornog prav a dovelo
do širenja »političkog građanstva«; njega više nisu odre­
đivale in stitucije političkih grupacija (klubova, lokalnih
biračkih krugova, itd.) tipične za društva u kojim a se dru­
štvena d politička vlast ‘k oncentrirala u m alobrojnim i u n a­
prijed određenim oligarhijskim slojevima.2 Elem ent koji
onoj krnjoj definiciji, navedenoj na početku (to jesft od­
ređenju p artije kao izravne koalicije koja vrši ili kontro­
lira »političku vlast«3), pridaje značenje povijesno pri­
mjereno političkim sistem im a m oderne dem okracije, nalazi
se u obilježju p artija kao grupa koje su potencijalno otvo­
1 Usp. osobiito M. Weber, Economia e societa, Milano, 1968,
I, str. 282. i dalje; II, str. 243. i dalje, 441. i dalje, 715. i dalje;
F. Neumann, »Nascita e sviluppo dei partiti politici« (1968), u:
G. Sivini (ur.), Sociologia dei p a rtiti politici, Bologna, 1971, str.
47. i dalje. U vezi sa SAD usp. W. E. Binkley, I p a rtiti politici
am ericani (1959), Pisa, 1961. i R. Hofstadter, The idea of a party
system , Berkeley, 1969.
2 O vezi između razvoja modernih partija i širenja prava
glasa (ili političke demokracije) usp. još M. Ostrogorsky, Demo­
cracy and the organization of political parties, (19022), engl. pri­
jevod S. A. LLpseta, Garden City, N. Y. 1964; M. Weber, nav.
djelo. Franz Neumann podsjeća u nav. djelu da u Velikoj Bri­
taniji, tad politički najrazvijenijoj zemlji, 1832. pravo glasa ra­
ste sa 5% na 16,4% stanovništva, a 1918. na 74%. U drugim je
zemljama pokret bio mnogo sporiji, osobito u Italiji, gdje je do
širenja prava glasa na sve odrasle osobe muškog i ženskog spola
došlo tek 1946.
1 Za neke ova suha i ahistonijska definicijska jezgra pred­
stavlja, premda s varijantam a koje ne mijenjaju njezinu bit,
samu definiciju te pojave. Usp. npr. E. E. Schattshneider, Party
Governem ent, N ew York, 1960, str. 35. i dalje; A. Downs, An
economic theory of dem ocracy, New York, 1957, str. 24. i dalje.
Za ioš reduktivnije interpretacije koje opisuju funkciju partija
svodeći je na selekciiu kandidata za vladajuće ili javne funkciie
u s d . F. W. Riggs, »Oriteri di classificazione dei partiti«, u: D.
Fisichella (ur.), P artiti e gruppi di pressione, Bologna, 1972. str.
123. i dalje, što se međutim nadovezuje na jednu staru đefini-

165
 rene za sv e . ili, bolje rečeno, kao relativno stabilnih i cen­
traliziranih grupa čiji su redovi form alno otvoreni za sve
građane.
To obilježje, što ga s in zistiranjem ističe M ax We­
ber, sadrži diferencijalni elem ent »masovne partije« s ob­
zirom na svaki drugi p rijašn ji povijesni oblik. P rije svega,
s obzirom na vladajuće karizm atske partije p rije građan­
skih revolucija, p artije koje su se sastojale od pukih osob­
nih slijedova ponekih vođa, koji su, zahvaljujući svojim
herojstvim a i posebnoj povijesnoj situaciji u kojoj su d je ­
lovah, b ih p retv aran i u »heroje«, ili u svakom slučaju u
individuum e koji su u stanju personificirati specifične
kolektivne identitete. P ored toga, s obzirom na partije
uglednika iz liberalnog razdoblja, u kojim a su se okuplja­
le ličnosti koje su zbog svojeg statu sa ekonomske i druš­
tvene superiornosti (zemljovlasnici, industrijalci, suci, bi­
lježnici, advokati itd.) bile u stan ju da se počasno bave poli­
tikom (odatle njem ačka definicija H onoratiorenparteien) i
da posjeduje relativno stabilno biračko sljedbeništvo koje
se u b iti tem elji n a odnosim a ekonom ske ovisnosti ili klijen-
telizma.4 U -svakom slučaju, sva iskustva koja su pretho­
dila »masovnoj partiji« bila su obilježena otvorenošću
reg ru tiran ja, koje je u biti obuhvaćalo određene društve­
ne kategorije, i nikad .nije bilo okrenuto ukupnom lju d ­
stvu koje je djelovalo u danom političkom sistem u.
Zapravo, veberovsko shvaćanje »masovne partije« što
smo ga ovdje preuzeli bilo je zanem areno tokom posljed­
njih desetljeća u korist specifičnijih poim anja, poput onih
koja je poistovećuju čas sa »partijom upisanih«, čas sa
»partijom socijalne intergracije«, čas sa centraliziranom
»ideološkom partijom « s visokim stupnjem m ilitantnog
sudjelovanja, čas opet sa »(klasnom partijom «.5 Zaista, ve-
berovska je definicija nesum njivo ograničena n a tem eljne
vidove m oderne p artije i, sve u svemu, vezana je za tra ­
dicionalne k riterije koji sežu čak do A ristotela, pa možda
i ran ije (Max W ebcrova trojna podjela odražava naim e

diju Brycea; K. Janda, A conceptual fram ew ork of the com para­

tiv e analysis of political parties, B everly H ills, 1970, str. 83; W.
J. Keefe, Parties politics and pu blic policy in A m erica, New
York, 1972, str. 41. i dalje.
4 Usp. M. Weber, nav. mjesto, kao 1 II. str. 707; J. Blondei,
»Basd soeiali e obiettivi generali ded partiti politici«, u: G. Sivini,
nav. djelo, str. 159.
5 Usp. M. Duverger, I p a rtiti politici, Milano, 1961, str. 104.
i dalje; F. Neumann, nav. djelo; A. Pizzorino, »Per un’analisi
teorica dei partiti politici in Italia«, sada u: I soggetti del plu-
ralism o, Bologna, 1980, str. 28. i dalje; M. Fedele. »Le basi soeiali
del partito di massa«, u: C. Carboni (ur.), I ceti m edi in Italia,
Bari, 1981, str. 171. i dalje.

166
 logički model »j eđan-m alobroj ni-mnogi«), osim što se te­
melji na izuzetno jednostavnim dihotomijama, kao što je
dihotom ija »personalna moć — im personalna moć« i »em o­
cionalna moć — racionalna moć«. No, istina je također da
sve specifičnije definicije koje su uslijedile, i boje su tre ­
nutno raširenije, dok s jedne stran e ne predstavljaju zna­
čajnije korake naprijed s obzirom na veberovske analize,
s druge istodobno nastoje privilegirati stanovite aspekte
koji ne iscrpljuju sveukupnu fenom enologiju »masovne
partije«, niti njezine razvojne mogućnosti. Posebno, svaka
od njih nastoji staviti u prvi plan specifične aspekte koji
su izvedeni iz najznačajnijih iskustava »masovne partije«,
osobito iz iskustava socijalističkih/kom unističkih p artija
Zapadne Evrope; njih međutim , samo arb itrarn a i lingvi­
stička lim itiranost može dovesti do toga da postanu em -
blem atska iskustva sveukupne pojave »masovne partije«.
Ta parcijalna i devijantna vizija može biti shvaćena
a posteriori, vodeći računa o činjenici da su prva i odlu­
čujuća povijesna iskustva »masovne partije« iskustva
-klasne partije« socijalističke inspiracije. N ajosobeniji
element ovog posljednjeg iskustva dan je u specifičnoj
ulozi što se pripisuje p artiji ne samo s obzirom na klasne
borbe nego i s obzirom n a samo uspostavljanje društvene
klase kao povijesnog i političkog subjekta. Taj se karakter
teoretizira u najdosljednijem obliku već u M arxovim
djelima, za koga skup individuum a, objedinjenih intere­
som koji proizlazi iz identičnog položaja u proizvodnim
odnosima, predstavlja pojam klase tek kao mogućnost
(klasu po sebi), dok u svojoj dovršenosti, to je st u svojoj
zbilji ovaj potonji (dakle klasa za sebe) može postojati
samo tamo gdje se među ran ije navedenim osobama javi
svijest o njihovim stvarnim društvenim interesim a i nji­
hovoj nesvodivoj suprotstavljenosti drugim klasam a, te
se dakle k o nstituira politička organizacija. »Ako identič­
nost njihovih interesa ne proizvodi / . . . / političku organi­
zaciju, oni ne predstavljaju klasu.«6 D rugim riječim a, za
M arxa i za m arksizam p artija nije samo politička nužnost
u borbi protiv antagoniste nego i elem ent koji daje poli­
tički iden titet jednoj klasi, i u tom je smislu uspostavlja
(naravno, zajedno s drugim elementima). Od tog se učenja
nesum njivo odvaja lenjinsko poim anje partije revolucio­
narnih kadrova, s centraliziranom organizacijom u kojoj
vlada gvozdena disciplina, koja pretpostavlja da p artija
mora biti politički izraz profesionalnih revolucionarnih
avangardi, usm jerenih na organiziranje i o rijentiranje
6 Usp. K. Marx, II 18 Brumaio di Luigi Bonaparte, tal. pri­
jevod, Roma, 1962, str. 104, kao i M iseria della filosofia, tal. pri­
jevod, Roma, 1968, str. 214.

167
 » izvana« radničke klase i pasivnih m asa.7 Istovrem eno,
ostaje dobro utem eljeno na m arksovskoj osnovi kako kaut-
skijevsko tako i bebelovsko shvaćanje njem ačke socijal­
dem okratske partije, kao i toljatijevsko shvaćanje m asov­
ne partije otvorene za sve narodne snage, koja je u sta­
n ju da funkcionira kao rukovodeća snaga i snaga što »iz­
n utra« usm jerava radne mase, koja je zapravo »središte
narodnog života«.8
P a ipak, ako je ovo na što smo upravo podsjetili
predstavljalo nesum njivo najznačajnije iskustvo »masov­
ne partije«, ne može se reći da ne postoji iskustvo istog
lipa, iskustvo p artije koja, međutim , im a drugačije funk­
cije i konotacije nego što ih im aju socijalističke partije.
S trogo uzevši, naime, p rva teoretizacija »masovne partije«
kao »narodne partije« potječe upravo od jednog am erič­
kog dem okratskog intelektualca, F redericka Grimkea, koji
prečesto biva zaboravljen u povijestim a teorija m odernih
p artija. U knjizi koja je objavljena polovinom stoljeća,9
tem eljeći se n a pro m a tran ju prvih pojava velikih politič­
kih p artija, G rim ke izlaže teoriju popular party predviđa­
jući njezin uspjeh, je r je u njoj vidio ostvarenje procesa
prenošenja pravila podjele snaga i cheks and balance s
državne na dru štv en u razinu. Bez obzira na kvalitet ta k ­
vog predviđanja, važno je istaknuti da je G rim ke veoma
rano uočio dva tem eljna obilježja »masovne partije«: u
prvom radu ona, po njegovom m išljenju, p redstavlja nuž­
nu političku i organizacionu artkulaciju s obzirom na
funkcioniranje i održanje većinskog principa i prom jene
na vlasti u razvijenom društvu; na drugom m jestu, p ar­
tija više nije definirana tradicionalnim pojm ovim a »par­
tije m išljenja« nego je uobličena kao institucija koja, s
jedne strane, nastoji m obilizirati veliki dio stanovništva,
nastoji ga u putiti i odgojiti za rukovođenje javnim poslo-
7 Usp. V. I. Lenin, Che fare? i Un passo avan ti e due in-
dietro, tal. prijevod u Opere, tom V i VII, Roma, 1957. i 1959.
1 Usp. P. Togliatti, »Un partito nuovo per l ’Italia liberata«,
govor, Firenze, 3. listopada 1944. Na središnji položaj u odnosu
na Lenjina i Togliattija sm ješta se A. Gramsci, N ote sul Ma-
ch iavelli, sulla politico e sullo Stato m oderno, Torino, 1949, str.
51, koji, dok zadržava vezanost partije za određenu društvenu
klasu (čiji je izraz), ipak sm ješta odnos između rukovodilaca (ak­
tivnih) i masa (pasivnih) unutar partijske organizacije u kojoj
razlikuje upravo tri sloja (rukovodioce, srednje kadrove, pasivne
mase) i kojoj povjerava zadaću da ostvari hegem oniju u pravcu
mnogo šireg društvenog područja nego što je područje radničke
klase. Na taj nač5m, on unutar partije reproducira »izvanjskost«
između rukovodilaca i masa koja je svojstvena lenjinskoj kon­
cepciji.
* Usp. F. Grimke, The nature and ten den cy of free institu ­
tions, Cambridge, Mass, 1968, str. 172. i dalje.

168
 vima, a s druge je okrenuta racionalizaciji i stabiliziranju
ponašanja i reakcijam a političkih činilaca (»razm išljanje
/.. ./ stu p a na m jesto strasti«). Konačno, prem a Grimkeu,
»narodna p artija« predstavlja organizaciju koja je usm je­
rena na institucionalizaciju i intergriranje političkog su­
koba putem kanaliziran ja proturječnih stavova u komu­
nikativnu stru k tu ru (demokraciju) u kojoj sve društvene
snage surađuju kako bi u međusobnoj konkurenciji ostva­
rile zajedničko dobro.10 Dakle, još od svojih prvih teoreti-
zacija »masovna partija« se pokazuje kao institucija okre­
nuta rješavanju vrlo različitih zadataka, te je zbog toga
i karakterizirana na različite načine. »K lasna partija« je
m ilitantna organizacija kroz koju društveni antagonizam
među klasama postaje politička borba: ona je stoga ideo­
loška, centralizirano i kapilarno organizirana, njezino je
porijeklo izvanparlam entam o i, u svakom slučaju, usm je­
reno na kontrolu i rukovođenje vlastitim »predstavnicim a«
koji vrše javne funkcije; osim što je opravdana nužnošću
da preko sebe prom ovira najširu narodnu participaciju,
to je institucija nužna za funkcioniranje političke dem o-
kraoije u masovnom društvu. Stoga, ona nije nužno ideo­
loška, osim u onoj m jeri u kojoj služi kao određena »eti­
keta«, ne obraća se jednoj društvenoj klasi, već m noštvu
individuum a (i na tem elju »privatnih« m otivacija, kao što
■e prim jećivao Grimke), njezinim središtem mogu ruko­
voditi kako politički bosovi tako i parlam entarni lideri:
ona odgaja za upravljanje javnom stvari, ali nem a nam je­
ru da stvara »novog čovjeka«, mobilizira mase ne zato da
bi ih društveno integrirala (to je st da bi uspostavila »kla­
su za sebe«) nego da bi ih integrirala u dem okratsku dr­
žavu kao dio kooperativnog procesa. Te razlike, izrazito
jasne na teorijskoj aazini, susreću se i u praksi masovne
partije i p redstavljaju stoga nezaobilazne elem ente pro­
blema njenog definiranja. A nalizirane u toj perspektivi,
najpoznatije se definicije masovne partije pokazuju p ar­
cijalnim i reduiktivnim. Tako, glasovita Duvergerova defi­
nicija. koja je definira suprotstavljajući je partiji kadro­
va." predstavlja p rije racionalizaciju i sublim aciju socija­
10 Očito da prešutna pretpostavka cijelog Grimkeovog izla­
ganja stoji u tome da on stanoviti stupanj društvene homogenosti
smatra bitnom pretpostavkom postojanja i djelovanja demokrat­
skog režima.
" Usp. M. Duverger. I pa rtiti politici, str. 39. i dalje, 104. i
dalje, koji masovnu pari’ju suprotstavlja kadrovskoj (obilježenu
oragmatizmom, selekcioniranom borbenošću. slabom organizaci-
iom, bez kontinuiteta i đecentraliziranu. s liderima što ih ne iza­
bire korpus rmlitanata s pretežno izbornim funkcijama), tt v*zi
s distinkcijom usp. također F. G. Sorauf. Political parties in the
am erican system , N ew York, 1964, str. 160. i dalje; A. Pizzomo,
nav. mjesto.

169
lističkog/kom unističkog iskustva, razm atranog isključivo
kroz dim enziju p artije kao organizacije. Na isti način, de­
finicija koja je određuje kao »partiju socijalne integra­
cije« (u dvostrukom obliku dem okratske integracije i to­
talne integracije), suprotstavljajući je »partiji individual­
nog zastupništva«, uočava vjerojatno najrelevantniju
funkciju (perform ance) što ju je izvršila m asovna partija
u političkom sistem u, ali je ipak izolira od ostalih rele­
vantnih funkcija što ih ona vrši.12 N aposljetku, i tran sfo r­
m acija ideološke m asovne p artije (kako u oblik klasne
partije tako i u denom inativni, poput katoličkih ili demo-
kršćanskih partija) u »sveobuhvatnu narodnu partiju«
(catch-all peoples’ party) koja i ne želi ista k n u ti neku tipo­
logiju, te nastoji p rije svega predstaviti razvojni pravac
koji, prem da je zagovaračim a klasnih ili ideoloških p ar­
tija izgledao nesum njivo degenerativan (a tu valja ubro­
jiti K irchheim era), ipak ostaje vezana za zbivanja masov­
ne p artije .13
N asuprot tome, ako se ima na um u širina stru k tu ra
što ih je stvorila m asovna partija, a osobito m nogoznač-
tiost njezinih dim enzija, plurifunkcionalnost njezinih
stru k tu ra i m nogobrojnost planova (sistem a) u kojim a dje­
luje, pokazuje se da je produktivniji pristu p koji, pola­
zeći od tem eljne definicije što sažim a elem ente zajedničke
svim pretpostavkam a za m asovne partije, objedinjuje tu
definiciju s glavnim varijantam a, uočljivim u specifičnim
iskustvim a suvrem enih dem okracija.14 Osnovnu stru k tu ru ,
12 Za definicije na koje smo podsjetili usp. S. Neumann,
E lem enti per uno studio com parato dei p a rtiti politici u: G. S i-
vini, nav. djelo, str. 147. i dalje; kao i J. La Palombara i M.
Wiener (ur.), Political parties and political developm en t, Prince­
ton, 1966, str. 27. i dalje, te 405; F. Neum ann, nav. djelo, str. 49.
i dalje. Osim toga, valja reći da se definicijski par o kojem je
rijeć tem elji na međusobno heterogenim tipovim a partija: dok se
jedan odnosi na mom ent zastupanja interesa (tip individualnog
predstavništva), drugi (tip društvene integracije) se odnosi na
trenutak uspostavljanja političkih vrijednosti i društvenih i poli­
tičkih načina postojanja.
13 Usp. O. Kirchheimer, Le trasform azioni dei sistem i par-
titici d ell’Europa occidentale, u: G. Sivini, nav. djelo, str. 177. i
dalje. Značajna je i terminologija tog autora, jer on jednako pri­
m jenjuje izraze »-masovne sveobuhvatne partije« i »narodne sve­
obuhvatne partije«.
M Ovaj definicijski pristup polazi od toga da su definicije
utem eljene na tradicionalnim »pojm ovima-supstancijama« (Sub-
stanzbegriff) slabe i logički »siromašne«, te se stoga služi rela­
cijskim ili »funkcionalnim« pojmovima u logičko-matematičkom
smislu (F unktionsbegriff). Usp. već klasičnog E. Cassirera. So-
stanza e funzione, Firenze, 1973. Za slične pristupe pri definira­
nju političkih partija usp. K. Janda, R etrievin g inform ation for
a com parative stu dy of p a rty organization, Boston, 1968, str. 159.
i dalje; F. W. Riggs, nav. djelo.

170
po mom m išljenju, d aje veberovska definicija, i, posebno,
dvostruka konotacija masovne partije: relativno stabilna
organizacija koja je centralizirana, članstvo koje je for­
malno otvoreno za sve. Na tu se osnovicu uključuju za­
tim varijable koje konkretno daju precizniji odgovor na
pojedina povijesna iskustva.

3. Dim enzije političke partije: partija-organizaeija

i partija kao sistem vlasti

U već klasičnoj stu d iji am erički je politolog Key po­

kušao racionalizirati k riterije definicije političkih partija,
razlikujući tri odijeljena profila analiza: organizacioni,
izborni i socijalni {societal).15 Zapravo, u tom se analitič­
kom p ristupu mogu uočiti dvije slabe tačke, jedna m eto­
dološka i jedna sadi'žajna. P rva je ona u skladu s kojom
bivaju suprotstavljeni analitički profili koji se kreću na
dvije odvojene razine: na jednoj strukturalnoj, koja se
tiče u n u trašnjeg organizacijskog poretka; i na drugoj
funkcionalnoj, koja se odnosi na različite perform ances
što ih p artija razvija n a društvenom planu i na planu jav­
ne organizacije. D rugi aspekt koji se može kritizirati jest
onaj što ograničuje »državne« i izborne funkcije partije,
u skladu s modelom koji je tipičan za am eričke partije.
Pa ipak, ako se vodi računa o tom e da stru k tu ra ln a ra ­
zina postavlja posve različite probleme od funkcionalne,
le ako se slika »državnih« funkcija poveže s onim a što su
svojstvene evropskim partijam a, Keyeva indikacija može
predstavljat: izvrsnu polaznu tačku za analizu, prem da su
joj nužne daljnje specifikacije.
Polazeć’ od strukturalnog profila, važno je razlučiti
dvije različite dim enzije: dim enziju partije kao organiza­
cije i p artije kao sistem a moći ili, ako se hoće, kao proši­
rene insitucionalne strukture. Pod prvim vidom, p artija
je organizam, to je st skup tijela i individualnih subjekata
koji su međusobno povezani poretkom uspostavljenim na
tem elju određenih autoritarnih odnosa (rukovodioci/čla­
novi iz baze, vrhovna tijela/periferna tijela, itd.) i usm je­
renih na to da legitim iraju određene m ehanizm e odluči­
vanja koji vrijede i za koje se zalažu svi pripadnici te
iste partije. D rugim riječim a, u tom se slučaju partija
sm atra političkom i pravnom institucijom koja je dovrše­
,s Usp. V. O. Key, Politics, parties and pressure groups, New
York, 1964, str. 163. i dalje. U analognom smislu A. Ranney,
»The political parties: reform and decline«, u: A. King (ur.), The
new am erican political system , Washington D. C., 1978, str 213.
i dalje.

171
na, dakle kao »pojedinac« ili određeni politički agens.16
Stoga, reći što je p a rtija kao organizacija znači u biti:
a) uočiti elem ente koji sačinjavaju njezinu institucionalnu
s tru k tu ru (kongres, centralni kom itet, itd.) i tip podjele
vlasti među njim a; b) d efin irati procedure odlučivanja i
način na koji se u n u tra šn ji sukobi stabiliziraju ili odvi­
ja ju ; c) odrediti širinu i tip p rim anja u članstvo, kao i
razvojne p ravce k arijera i poticaje za pristupanje ili na­
predovanje."
Dimenzija na koju smo sada podsjetili bila je najčeš­
će proučavana, a ponekad i jedina koja je uzim ana u
razm atranje. Tem eljni je m otiv bilo to što je svođenje
analize m asovne p artije n a praksu socijalističkih/kom u­
nističkih p a rtija iz prve polovice stoljeća dovelo do toga
da se na teorijski plan prebaci aspekt koji je u efektiv­
nom iskustvu tih p artija apsolutno preovlađujući: kao što
je pisao Michels, organizacija je »oružje dano slabijim a
da se bore p rotiv jačih«.18 No ipak, ako bi se analiza ogra­
ničila na tu dim enziju, riskiralo bi se da se dospije do
dev ijan tn ih rezultata s obzirom na modele m asovnih p ar­
tija u kojim a je p artijska organizacija jednostavno dio ši­
reg sistem a, i .postaje značajna osobito u interakciji s ovim
potonjim .19 Dapače, kako se postepeno partija-organiza-
cija širi i u k o rjen ju je u društvene ili javne, od n je form al­
no nezavisne s tru k tu re moći, može se reći da dim enzija,
koja se sastoji u njezinoj proširenoj strukturi, poprim a
sve veći značaj, bez kojeg je nem oguće shvatiti i logiku
partije-organizacije. P rim jer DC (Demokršćanske stranke)
u Italiji (ali ne samo DC) može predstavljati valjan test
za tu tv rdnju.
Ali, na koji se način može definirati ta proširena
stru k tu ra p artije ? P onajprije valja reći da u tom slučaju
potka koja objedinjuje i daje smisao toj stru k tu ri nije
sačinjena od organizacionih odnosa, nego od konstelacije
moći ili, bolje rečeno, od izvora moći koji nisu obuhvaćeni
određenom partijom -organizacijom , a ipak su uvjetovani
ili »2auzeti« od stran e ove potonje na relativno stabilan
način, ili zajedno s njom tvore interakcioni dosljedan sds-

“ Usp. A. Downs, A n econom ic theory, str. 25. i dalje.

17 Za recentno odlučno razmatranje problema koji se tiču
partije-organizacije usp. A. Panebianco, M odelli di partito, Bo­
logna, 1981, na koju upućujemo zbog vrlo iscrpne bibliografije.
“ Usp. R. Michels, »Democrazia formale e realtš oligarchi-
ca«, u: G. Sivini, nav. djelo, str. 29.
'* Parcijalni aspekt te dim enzije, definiran sa stajališta
partije-organizacije, naveo je Duverger, nau. djelo, str. 40. i da­
lje, govoreći o »neizravnim partijama«: tu se jasno uočava par-
tija-organizacija koja je dio šireg sistem a (npr. Labour Party u
Engleskoj).

172
lem.20 Sistem, moći koji se na taj način ocrtava mnogo je
Širi od sistem a partije-organizacije i, prem a tome, uvjetu­
je logiku ove potonje do tog stupnja da bitno m ijenja
m ehanizm e odlučivanja i odnose moći koji su u njoj for-
m alizirani. M jesta gdje se nalaze ili kamo bivaju sm ješ­
teni dijelovi moći što tvore taj sistem veoma su različita,
tako da se kreću od javnih funkcija koje se odavno pokri­
vaju (ministarstva, lokalne uprave, itd.) do kontrole jav­
nih poduzeća, od hegem onije koja se vrši nad vitalnim
oblastim a javnog aparata (npr. tajne službe) do »okupa­
cije« o dređenih form alno nezavisnih kom unikacijskih sred­
stava (novine; radio-televizija, itd.), od odlučujućeg u tje ­
caja ili spleta interesa s obzirom na neka velika privatna
poduzeća (npr. banke, kreditne ili osiguravajuće institu­
cije) ili neke proizvodne sektore (npr. zadruge) do poli­
tičkog pokroviteljstva nekih interesnih organizacija koje
su raširene u društvu (npr. sindikati, udruženja, pokreti)
i tako dalje. I sredstva za realizaciju takvih spletova ili
za uvođenje ili održavanje takvih pozicija kontrole ili
utjecaja veoma su različita i osciliraju od »personalnih
jedinstava« (ista osoba nalazi se na jednom javnom i jed­
nom partijskom položaju) do postavljanja vlastitog »po­
vjerenika« u ap arat što ga valja kontrolirati, od političke
garancije financijskih tokova u korist privatnih lica do
beneficija cvim a od strane vlastitih ljudi koja sjede na
mjestim a vlade ili tik uz nju, od isprepletenosti političkih
i ekonomskih interesa do poklapanja ideoloških ili poli­
tičkih ciljeva, i tako dalje.
D ruga prim jedba koju valja im ati na um u jest da je
sistem partijske moći nešto posve različito od korištenja
resursa koji su zajednički svakoj p artiji: u tom slučaju
ne radi se o stru k tu ram a moći koje rukovodioci mogu
upotrebljavati kao »sredstva«, kao »»stvari«, nego o m je­
stim a gdje se proizvodi politika a koja su izvanjska i for­
malno nezavisna od partije-organizacije, preko kojih na
neform alan, prem da relativno stabilan način, prolazi m re­
ža odlučivanja p artije koja je postala značajna s razvo­
jem socijalne države (W elfare State), to jest s velikom
političkom valentnošću što rezultira iz povezanosti poli­
tike i adm inistracije, kao i između politike i ekonomije.
Ta je dim enzija tim v rijed n ija što, s jednostrane, ostaje na
snazi slaba pokretljivost izm eđu političkih elita i polagana
izmjena u vrhovim a upravnih stru k tu ra i društveno-eko-
nomskih stru k tu ra i, s druge strane, što je prisutna sna­
žna i slabo institucionalizirana kom penetracija (suprotno
20 Za primjenu tog pojma usp. A. Baldassarre, »I gruppi par-
lamentari comunista«, u: A. Accomaro i M. Ilardi (ur.), II PCI,
Milano, 1981.

173
od onog šio se zbiva sa spoils system om , n a prim jer) iz­
među p artija i javnih i društvenih oblasti, na što smo
ran ije podsjetili. N aravno, što je sistem p artijske moći
širi, prodorniji, kapilarniji i dosljedniji, to će određena
p artija moći isticati sam o jedan politički višak vrijedno­
sti, koji se pripisuje onome što proizlazi iz njegove orga­
nizacije, iz njegovog položaja u partijskom sistem u i nje­
govoj izbornoj snazi. A pored toga, što m jerodavnije budu
relevantnost i snaga p artije kao sistem a moći, to će m a­
nje (u relativnom smislu) biti one svojstvene p a rtiji-
-organizaciji.

4. S tru ktu ra političkih partija (m asovnih, kadrovskih i

liderskih partija) i razvoj partijskih sistem a m cći

A nalizirajući političku p a rtiju u njezinoj organizacij­

skoj dim enziji, M aurice D uverger je uočio dva tem eljna
tipa: p artiju kadrova i »m asovnu partiju«.21 Polazna tačka
koju D uverger uzim a za svoje definicije je ista ona što je
predlaže M ax W eber, to je st k riterij koji se odnosi na
p rim anje novih članova, i preciznije, koji se odnosi na
njegov ograničeni karakter, ili k a ra k te r otvoren za sve.
D iveržeovska partija kadrova nije naim e ništa drugo do
ažu riran a v erzija ili m odem i razvoj veberovske p artije
uglednika, jer, dok je u prvobitnom m odelu p a rtija (često
p arlam en tarna grupa kao parlam entary party) sam o stru k ­
tu ra o b jedinjavanja i integracije lokalnih izbornih grupa
na čijem se čelu nalazi određena ličnost koja potječe iz
viših d ru štv enih slojeva, u m odernijem m odelu to je te k
s tru k tu ra koordinacije i organiziranja političkih grupa
čiji su šefovi uglednici raznih vrsta: od uglednika koji do­
nosi znatna financijska sredstva, do onog čija se moć te­
m elji na tehničkim ili profesionalnim poznanstvim a, ili od
uglednika lidera pokreta ili predstavnika jakih interesnih
g rupa do onog koji to postaje zbog političkog viška vrijed­
nosti što g a stječe kao nosilac javne vlasti ili bos p a rtij­
skog organizacionog stroja.22

11 Usp. Duverger, I p a rtiti politici, str. 104. i dalje.

a Odatle proizlazi da i drugi modeli, kao što su »partija
bosova« (usp. za sve J. L. Seurin, »La macchdna e i bosses negld
Usa«, u: G. Sivini, nav. djelo, str. 287. i dalje) ili »partija lidera
pokreta« (usp. A. Touraine, »L’evoluzione dei partiti di massa e
la trasformazione delle ćlites poldtiche«, u: G. Sivini, nav. djelo,
str. 273. i dalje, koji je vidi kao tip p artije što naslijeđuje ma­
sovnu) ili kao »profesionalnu izbornu partiju« (usp. A. Pane-
biamco, nav. djelo), ulaze u Siri tip diveržeovske »partije kad­
rova«.

174
 I model »masovne partije« što ga je razradio D uver­
ger razvija filozofiju koja je svojstvena veberovskoj defi­
niciji, u smislu da naglašava, pa čak i izdvaja njezin as­
pekt »partije upisanih«. Taj se model poziva na logiku
po6ve svojstvenu partijskoj organizaciji, tako da su čla­
novi shvaćeni i djelu ju »kao« baza partije koja izabire ili
legitim ira svoje lidere; koja oživotvoruje sam odostatnu
organizaciju što neprestano funkcionira i koja je uspo­
stavljena u skladu s unaprijed konstituiranim h ijerarh ij­
skim linijam a, i konačno, koja se u prvom redu okuplja
na tem elju ideoloških motivacija. Poznato je da tu orga­
nizacionu snemu zatvorenog tipa određuje na izgled kako
puki p raktični m otiv (poput onog da se p artija financira
putem 'kvota velikog broja pripadnika) tako i politički i
ideološki zahtjevi, a osobito oni da se p artija shvati kao
m ikro-društvo koje je usredotočeno na to da vlastite v ri­
jednosti i stilove života nam etne cijelom društvu (partija
društvene integracije, prem a form uli S. Neumanna), kao
i na to d a form ira tijelo koje bi se sastojalo od profesio­
nalnih političara koji su u stanju rukovoditi procesom
transform acije.
U ključujući i m odificirajući neke detalje shem e što
ju je razradio F rank Sorauf,23 razlike između dva modela
p artija što smo ih spom enuli mogu biti sažeti kao što se
očituje na tabeli 1.
Nema sum nje da je tako shem atizirana raspodjela,
iako je pred stavljala idealne tipove, dugo vrem ena odgo­
varala stvarnosti. Dakako, uvijek je bilo znatnih izuzeta­
ka koji pod raznim profilim a nikada nisu uspjeli niti us­
pijevaju ući u diveržeovsku tipologiju. Među socijalistič­
kim /kom unističkim partijam a dovoljno je pom isliti na le-
njinističku p artiju revolucionarnih kadrova. P a ipak, ba­
rem do pedesetih godina shem a se u globalu održavala.
Uzmimo, na prim jer, učenje o »novoj partiji« što ga je
1944. razradio Togliatti, koja je predstavljala refere n tn i
model za PCI, tokom kasnijih desetljeća.24 Togliatti shvaća
da u času u kojem PCI sebi postavlja u zadatak nacional­
nu strategiju, koja prolazi kroz poštivanje pravila form al­
ne dem okracije i pretenziju da se .postavi i bude priznata
kao » partija u vladi«, nije više bilo moguće očekivati ideo­
lošku »čistotu« dz razdoblja ilegale i stru k tu ru borbene i
piopagandne organizacije. P artija se više n e treba okre­
tati samo radnicim a, kaže on, nego treba da postane nosi­
lac općeg interesa, te se stoga treba otvoriti svima onima
(seljacima, službenicima, slobodnim profesijam a, itd.) koji

23 Usp. F. Sorauf, nav. djelo, str. 161.

24 Usp. P. Togliatti, nav. djelo.

175
TABELA 1. R azlike m eđu m odelim a partija

P artija kadrova P artija članova, m asovna

Organizacione Ograničen prijem u članstvo, obuhvaća najčeš­ Otvoren prijem u članstvo za sve i velik broj
jedin ice će aktiviste i m ilitantne članove; neformalne pristalica; zatvorene jedinice, inkluzivne, djelu­
klike; izborni komiteti i unutrašnje organiza­ ju formalno; visoka participacija u lokalnim
cione grupe. sekcijam a.
Priroda Slabo artikulirana i tendencijski po staffovim a; Potpuno artikulirana, tendencijski po linijama
organizacije odnosi i autoritarni pravci ne posve jasno de­ i hijerarhizirana; različiti pravci i različiti pla­
finirani; povrem ena djelatnost. novi unutrašnje kontrole; kontinuirana djelat­
nost.
Raspodjekh Nastoji da bude decentralizirana prema lokal­ Nastoji biti nacionalno centralizirana; partija
unutrašnje nim izvorim a m oći; parlamentarna grupa je nastoji kontrolirati parlamentarnu grupu.
m oći često autonomna ili dominantna.
Uglednika:
Leadership — lideri društvenih grupa Nastoji razviti liderstvo u skladu s pravcima
— adm inistratori/parlamentarci karijere koji su svojstveni partijskoj organizi­
— društveno-ekonom ske elite ranosti zajedno s kriterijima kooptiranja.
— tehničari
— profesionalni političari
Financiranje Najčešće iz vanjskih izvora, često vezanih za Najčešće potječe iz članarina i kampanja za
establishm ent. financiranje što bivaju promovirane zbog raz­
ličitih djelatnosti.
Funkcije Najčešće izborne; nisu orijentirane u ideološ­ Izborne i ideološke; mnoštvo funkcija; nastoji
kom sm islu; minim alne funkcije; partija po­ biti doktrinarna.
sredovanja.
Odnos spram
»statusa quo« Centristi; suglasni sa statusom quo. Reform isti; pokušavaju izmijeniti status quo.
 Imaju nam jeru da se politički bore protiv privilegiranih
i egoističnih klasa. Pored tog ideološkog poziva, Togliatti
je naglasio i hitnost političkih zahtjeva. Masovni je karak­
ter partije, dodaje on, nužan d a bi se aktivirale narodne
snage, da bi se u n u tar p artije mogli naći nužni elementi
za uspostavljanje kontakata sa svim društvenim katego­
rijam a i usm jeriti ih prem a cdljevima sam e partije, i, ko­
načno, da bi p artija postala »središte narodnog života«
gdje ljudi idu da se inform iraju, da se odgajaju i rješa­
vaju vlastite probleme. Pred nam a je, dakle, učenje o
partiji koje u prethodnu stru k tu ru , centraliziranu i hije­
rarhijski stru k tu riran u , uključuje elem ent organizacione
kapilarnosti i narodnog prisustva upravo masovne p artije
u diveržeovskom poim anju.
S druge strane, tu je is'kustvo »narodnih partija« čija
teoretizacija, kao što smo ranije vidjeli, čak prethodi
»klasnoj partiji«, a čiji je organizacioni model, prem da
nesumnjivo masovan, bitno različit od shem e D uvergerove
p artije upisanih«. »Narodna partija« (popular party,
Volkspartei) ili »partija centra«25 je m asovna p artija koja
ima mnoge karakteristike što ih je D uverger pripisao p ar­
tiji kadrova. Tako, prem da nije uvijek konzervativna,
ipak poštuje sistem ske kompatibilnosti postojećeg režim a;
prem da posjeduje stanovitu ideološku karakterizaciju, to
je bitno posrednička p a rtija ; prem da ima kontinuiranu i

“ Nedavno se od »partije centra« (što je, dobro je to po­

noviti, isto što i »narodna partija«) pokušalo učiniti »novu« ka­
tegoriju koja se univerzalno može primijeniti zbog svoje atipič-
nosti u odnosu na masovnu partiju (u diveržeovskom smislu) za
koju bi trebalo zahtijevati »ponovnu klasifikaciju«: usp. L.
Paggi, »Paradigmi di analisi delle cnisi dei partiti«, u zborniku
11 partito politico, Bari, 1981, str. 58. i dalje; P. Franchi, »La
trasformazione della DC da partito delle risorse crescenti in par-
tito-crisd, Problem i del socialismo, 1980, str. 38. i dalje. Model,
zapravo, nije nov i teško ga se može prim ijeniti na zbilje koje
se razlikuju od evropske. »Narodna partija«, naime, masovna je
partija (u vetoerovskom smislu), dok američka demokratska par­
tija, na primjer, to nije, niti je ikada bila (barem ne na fede­
ralnoj skali). Dokaz je to što Paggi, da bi dokazao svoju tezu,
mora preko svake mjere iskriviti značenje lijepe knjige A.
Schlesingera, The vita l center, Boston, 1949. Autor uopće nije
mislio na »partiju centra«, dok je zapravo nastojao da dokaže
superiornost progresističkih ideologija koje su »centrističke« i
»relativističke« (na isti način na koji je u tom istom razdoblju
socijaldemokratski lider Fritz Schumacher nastojao dokazati su­
periornost »trećeg puta« u SR Njemačkoj) u odnosu na »apso­
lutizam« čistog individualizma, svojstvenog liberalističkom kapi­
talizmu, i totalnog kolektivizma, svojstvenog komunizmu. Zapra­
vo, Schlesinger je isticao ideološko ponovno utem eljenje američ­
kog progresističkog pokreta, pokušavajući tako za njega naći po­
litički prostor za koji se činilo da mu ga »hladni rat« negira. U
vezi s problematikom »centra« usp. također bilj. 64.

12 Marksizam u svetu i nn
plurifunkcionalnu djelatnost, krh!ke je p artijske organi­
zacije i u prvom redu je povjerena aktivistim a i m ilitan-
lirna u lokalnim razrnjeram a; iako ne nedostaje rukovo­
dilaca koji slijede pravce k arijere koji su im anentni p a r­
ti jskoj organiziranosti, p risu ta n je i znatan broj »ugled­
nika« u širem smislu, n a što smo ran ije ukazali; prem da
članstvu iz baze d aje odlučujuću riječ p ri izboru rukovo­
dilaca, ipak kom binira »unutrašnje« k riterije selekcije s
drugim a, »vanjskog« k arak tera, i s proceduram a nefor­
malnog k araktera; prem da nije lišena partijskog centra
odlučivanja, ističe da posjeduje parlam entarnu grupu čiji
su prostori autonom ije neizm jerno veliki; prem da je je­
dinstvena a ne federativna, organizira se u svojoj nutrini
u postojane stru je ili grupe; prem da je financirana iznu­
tra (članarine), često pribjegava izvorim a vanjskog finan­
ciranja. P a ipak, nezanem arivo prisustvo »narodnih par­
tija« u brojnim evropskim zem ljam a pokazuje da je di-
veržeovska tipologija zapravo im ala kao referen tn e m odele
u prvom redu konzervativne ili liberalne p artije čije po­
rijeklo seže u 19. stoljeće, s jedne strane, a klasne ili rad­
ničke socijalističke/kom unističke inspiracije, s druge. Na
taj način, pred m asovnim p artijam a — okrenutim svim
društvenim klasam a da bi ih objedinjavale i koje sebi po­
stav ljaju za cilj ne sam o konzerviranje ili radikalno re­
form iranje, nego u p ravljanje i reform iranje, ali p ri kojem
se zadržavaju postojeće sistem ske kom patibilnosti — di-
veržeovska shem a ostaje nijem a.
Pa ipak, prem da je shem a uvijek parcijalno vrijedila,
počevši od šezdesetih godina, postepeno su nestajali nuž­
ni u v jeti za preživljavanje m asovnih partija, kao što ih je
ocrtao D uverger. D vije su činjenice bile odlučujuće: puno
o stv aren je socijalne države (ili W elfare State) i razvoj
takozvanog tehnološkog društva (ili tehnotronike, ili tele-
matike, itd.). Polazeći od prvog događaja, valja podsjetiti
na to d a — prem da može izgledati paradoksalno — širenje
socijalne države povlači za sobom više od jedne antago­
nističke težnje u odnosu na razvoj m asovne p artije (diver-
žeovske).26 Umnožavajući svoje institucije, granajući svoje
term inale u svakoj politički relevantnoj društvenoj obla­
sti, obuhvaćajući u sve većoj m jeri različite oblasti d ru ­
štvenih i političkih sukoba, socijalna država nastoji za­
m ijeniti neizravno posredovanje interesa, tipično za poli­
tičke partije, vlastitim izravnim posredovanjem . U takvim
26 Usp. na primjer, A. Pizzorno, nav. djelo, str. 34; Z. Brze-
zinski, B etw een tw o ages, N ew York, 1970, str. 258. i dalje; C. E.
Lindblom, »La democratizzazione negli Stati Uniti e i suoi pro­
blemi«, u: A. Baldassarre 1 A. Cervati (ur.), Critica dello Stato
sodale, Bari, 1982.

178
se prilikam a socijalna i politička integriranost svojstvena
masovnim p artijam a u potpunosti raspršuje, osim u sve
rjeđim form acijam a u kojim a ostaje ja k osjećaj različi­
tosti, pa čak i otuđenja od postojećeg društva (alienated
parties, u terminologiji La Palom bare i Wienera). U p ra ­
vilu, međutim , tam o gdje su političke partije jake — kao
što je to slučaj u Italiji — ne uzmiou pasivno, nego na­
stoje zadržati svoje pozicije pokušavajući kontrolirati
stru k tu re i usluge socijalne države (koje u svakom slučaju
im aju visoku političku valentnost) i sm anjiti ili ukinuti
podvojenost ili udaljenost koje bi inače postojale između
političke klase i birokracije, između p artija i javnih službi
(poremetivši na taj način pravila »pravne države« i stva­
rajući posve^ anom alne i arb itrarn e oblike partijske vlada­
vine). Zapravo, i najtradicionalnije masovne partije i one
s najograndćenijim iskustvim a vlade nalaze se u prilikam a
da prisustvo većine vlastitih članova, koji su puki borci
ili propagandisti, m ora pretvoriti u kadrove od kojih se
traži uprav ljanje aparatom vlasti ili javnim službam a ili
njihova kontrola (ponajprije putem partijskih funkcija).
Tako, dok osnovna organizacija, osim izuzetaka, prestaje
biti »centar narodnog života«, istodobno jača srednji sloj
kadrova i p artijska se organizacija razlikuje prem a speci­
jaliziranim sektorim a ili prem a okupljanjim a na lokalnoj
bazi, od kojih svaka postiže određeni stupanj autonomije,
koji u određenim prilikam a ili pod stanovitim pretpostav­
kama postaje talko jak da ga centar više ne može kontro­
lirati ili usm jeravati (s kojim, dapače, »pregovaraju«).
S drugo strane, razvoj stru k tu re društvenih kom uni­
kacija kojim vladaju elektronske tehnologije u velikoj je
m jeri izmijenio tehnike, načine i stilove socijalne integra­
cije. U takvoj situaciji, koja će vjerojatno težiti da sve
v:še postane neka vrsta um jetne i izvještačene agore,v ko­
munikacijske, pedagoške i društvene funkcije partije će
oastojati da u relativnom smislu budu što su ženi je.28 Pos­
ljedica toga je da ideja partije kao »dem okracije koja se
organizira« gubi svaku mogućnost ostvarenja, budući da
joj počinje izmicati njezina bit, sam a njezina m aterija.
Uostalom, pretpostavka o masovnoj p artiji u tom je
smislu bila velikim dijelom naivna, ili joj je u svakom slu­
čaju nedostajala im anentna jasnoća. U onoj m jeri u kojoj
27 U vezi s tim motivom Stuairta Milla usp. M. I. Finley,
La dem ocrazia degli antichi e dei moderni, Bari, 1973, str. 36.
“ Usp. na primjer W. D. Burnham, »Party systems and the
political process«, u: W. N. Chambers i W. D. Burnham, The
am erican party system s, N ew York, 1975, str. 277. i dalje; A.
Pizzomo, nav. mjesto; S. P. Huntington, Am erican politics: the
prom ise of disharm ony, Cambridge (Mass.), 1981, str. 207. i dalje.

179
se ona postavljala kao p a rtija totalne integracije, to jest
kao sredstvo za ostvarivanje radikalno različitog društva,
ona se nužno prikazivala kao nevjerojatna monopolistička
politička organizacija. M eđutim, u onoj m jeri u kojoj se
postavljala kao p artija dem okratske integracije, ili kao
sredstvo za integraciju m asa u dem okratski sistem, i ona
sama bi m orala uobličiti vlastite odnose u skladu s odre­
đenom shem om un u tra šn je demoikracije.29 Zapravo, ne zna
se ni za jed nu m asovnu p a rtiju koja je slijedila ovaj po­
tonji put, dok su brojne analize navodile na pretpostavku
o, njoj svojstvenoj, oligarhijskoj30 strukturi, ili rjeđe, »stra-
tarhijskoj« s tru k tu ri.31 A to je prirodno jer, u okviru slo­
ženog institucionaliziranog poretka koji tvori m odem u dr­
žavu, relativno neregulirani — ako se tako može reći —
»elem ent moći« zaista pokriva ulogu, kako je to napisao
C arl F riedrich, koju u m eđunarodnim odnosim a im aju
»zaraćene nacije«.32 Kao takve, one velikim dijelom siste­
m atski izm iču oblicima »legalizacije« (institucionalizacije)
u n u tra šn je borbe, gotovo zbog prirodne potrebe, a gdje u
tom e ne u spijevaju (Zapadna N jem ačka) ozbiljno riskiraju
da se pretvore u term inale socijalne države ili u stru k ­
tu re koje su u n ju uključene, upućujući tako na druge
organizacije i institucije njihov povijesni zadatak.
Posljedica transform acija spom enutih na planu orga­
nizacione s tru k tu re je st ta da postepeno slabi značaj d i­
menzije p artije koja se jednostavno počinje sm atrati aso­
cijacijom ili organizacijom, dok srazm jem o jača ono što
smo definirali sistem om m oći partije. Za razliku od onog
što se zbiva u Sjedinjenim D ržavam a, u evropskim zem­
ljam a partdja-organizacija teži da postane središtem kon­
stelacije moći, nekih privatnih a nekih javnih, koje u sva­
kom slučaju djeluju n a relativno dosljedan način ili u
skladu s političkim ciljevim a partije. K ao što je ranije
rečeno, jedan od glavnih razloga za to je st u znatnom
razvoju socijalne države i, posebno, u sve većem broju
državnih prilika za pružanje beneficija i usluga, kao i
utjecaja potonjih n a p rikupljanje konsenzusa. To je uvje­
tovalo dvostruki proces: težnju p a r tiji da vlastitim lju d ­

” O tom se pitanju u velikoj m jeri raspravlja među struč­

njacim a (osobito među pravnicima), pa čak i među ustavotvor-
cima, a sažeto je u C. Rossano, P a rtiti e parlam ento nello Stato
contem poraneo, Napoli, 1972, a sada u: Ridola, »Partiti politici«,
u: Enciclopedia del diH tto, XXX II, Milano, 1982, str. 112. i dalje.
" Usp. M. Ostrogorsky, nav. djelo; M. Weber, nav. djelo; R.
Michels, La sociologia del partito politico, Bologna, 1966.
31 Usp. S. J. Edersveld, »Le propriety del partito«, u: D. Fi-
sichella, nav. djelo, str. 95. i dalje.
33 Usp. C. J. Friedrich, C onstitutional governm ent and d e­
m ocracy, Waltham, 1968\ str. 439.

180
stvom »zauzmu« neuralgične tačke javnog aparata ili da
ih kontroliraju, kao i sve veću ovisnost privatnih lica (kao
poduzetnika, korisnika, potrošača, itd.) o javnim usluga­
ma. Iz tog povezanog procesa proizišao je razvoj interesa
i moći različitih vrsta što ih tvore »privatne osobe«, »bi-
loikrati« i političari koji ovise o partiji-organizaciji ili u
tome nalaze svoje političko pokriće: kratko rečeno, na
mjesto političara-poduzetnika, veberovsko-šum peterovske
provenijencije, stupa sad neka vrsta proširene političke
tehnostrukture. Sirenje pokroviteljstva i klijentelizm a
koji to podstiču, a istodobno i proizlaze iz toga, kao i sve
veća potreba za financiranjem p artija (u kojim a doprinos
što ga pred stavljaju članarine postaje sada relativno m a­
nji), pridaju tim sistem im a moći stabilnost koja se, prem ­
da kroz izm jenjivost i pokretljivost pojedinačnih činilaca,
kružno jača.
Teško je ocrtati model partije sa stanovišta dim enzije
koju sada analiziramo. K lasifikacije mogu biti m nogostru­
ke, već prem a tom e koji činioci prevladavaju u jednom ili
drugom sistem u. P a ipak, dvije distinkcije zadobivaju te­
meljno značenje. Prva, koja je već prisutna u Sigmunda
Neumanna, jest ona koja se odnosi na stupanj blizine
»moći«: biti p artija u vladi ili p artija u opoziciji u tom
svjetlu postaje veoma značajno,33 kao što je to i držanje
ili nedržanje adm inistracije stanovitog broja lokalnih ti­
jela. Druga bitna klasifikacija tiče se logike koja regulira
sistem p artijske moći, koja može biti »inkvizivna« tamo
gdje partija-organizacija nastoji zavladati ili hegemoniz5-
i’ati cjelokupnu konstelaciju organizacija, službi i tijela
koji su dio njezinog vlastitog sistema, ili može biti suprot­
nog predznaka u obrnutom slučaju (očito, brojni srednji
položaji nalaze se između ta dva pola). U tom slučaju,
treba istaknuti da sve veći značaj sistem a moći koji su
ix>vezani s određenom partijom -organizacijom stvara, ka­
ko na centralnoj tako i na lokalnoj razini, daljnji poticaj
centralizaciji vlasti u rukovodećim elitama. Uzroci na ko­
lima se tem elji taj proces po našem su m išljenju mnogo
čvršći i jači nego što su oni koje je uočio K irchheim er
u analizi analognih procesa koji proizlaze iz članstva, iz
đezideologizaciie i iz otvaranja p artija za odijeljene, a
katkad i suprotstavljene društvene grupe ili slojeve (ta­
kozvane sveobuhvatne partije).34
Istodobno, proces se odlučivanja sve češće odvija na
neform alnim mjestim a, koja sad zam jenjuju ili se nameću
ispred form alnih. I uključivanje u donošenje odluka po­

u Usp. A. Panebianco, nav. djelo, str. 135. i dalje.

14 Usp. O. Kirchheimer, nav. djelo, str. 191.

181
staje sve više otvoreno za vanjska lica koja ne pripadaju
un u trašnjoj stru k tu ri. P raktični se značaj što ga je popri­
mio pojam »područje-« p artije ne objašnjava samo izbor­
nim pojm ovima, nego i kao odgovor na sve m anjkavi je
predstavništvo (te dakle i legitim nost) partije-organizacije,
koja se tako otvara »vanjskim članovima«, sim patizerim a,
dobrovoljcim a, što ide tako daleko da ih se na određeno
vrijem e u k ljučuje i u v lastite upravljačke organe.
G lavne posljedice takve veće »komplikacije« u odno­
sima m eđu p artijskim činiocima očituju se na pravcim a
kojim a se razvijaju karijere i na načinu organizacije i
stabilizacije u n u tra šn jih sukoba. P ravci kojim a se može
razvijati k arijera znatno se povećavaju je r se, pored onih
tradicionalnih (poput partijskih, sindikalnih, zadružnih
funkcionera, itd.), pojavljuju i karijere koje su dozrele na
drugačiji način, na prim jer, kao adm inistratori lokalnih
ustanova, kao članovi rukovodećih savjeta jav n ih podu­
zeća ili ustanova, kao funkcioneri adm inistrativnih tijela
(sudstvo, visoka birokracija, itd.) koji su postigli »zasluge«
u toku svoje profesije i koji su »bliski« p artiji kao pred­
stavnici interesnih grupa ili lideri pristaličkih pokreta,
kao »delegati« bliski vladinim krugovim a. K onačni cilj,
zajednički za sve ove pravce, je st obično parlam entarna
funkcija ili, u slučaju p a rtija na vlasti, funkcija m inistra
i/ili glavnog partijskog rukovodioca.35
I organizacija i sm irivanje u n u tra šn jih sukoba pod­
ložni su bitnim prom jenam a koje su posljedica procesa na
koje smo ukazali. Podjela pozicija na organizirane stru je
i1i tendencije u m išljenju postaje sve insuficijentnijom da
obuhvati u n u tra šn ju dinam iku, iako se te pozicije i dalje
sm atraju sam ostalnim a. I ovdje dolazi do veće »kompli-
c’ranosti« na tem elju koje agregacije zadobivaju oblike
što u nekim slučajevim a teže ka većoj »personalizaciji«
i većoj razm rvljenosti (kao što se u Italiji ponajprije do­
gađa u DC iza fasade »prevladavanja struja«), a u dru ­
gim slučajevim a u pravcu više ili m anje legalizirane »re­
gionalizacije« (kao što se. na prim jer, događa u PCI pod
vidom reakcije na sve nenrim jereniji »dem okratski cen­
tralizam«). U svakom slučaju, ti procesi pridonose da se
ostvari moć rukovodećih elita, ne toliko u onoj m jeri u
kojoj u v je tu ju znatnu razm rvljenost u grupe, kao i da se
otvore veliki prostori za posredničke logike i logike »poli­
tičke razm jene« što nastoje da p revladaju svako drugo
pravilo ponašanja. P ored toga, u onoj m jeri u kojoj se
kom biniraju s pojavom harizm atskih ili poluharizm atskih

M Usp. M. Cotta, Classe politico, e parlam ento in Italia, Bo­

logna 1979; A. Baldassarre, »I gruppi parlamentari«, nav. djelo.

182
ličnosti, pospješuju transform aciju p artije u leader’s party,
naime u p artiju koja je obilježena dominacijom jedne lič­
nosti u tolikoj m jeri da se vlastita politička sudbina iz­
jednači sa sudbinom njezinog lidera (kao što se dogodilo
u PSI (Socijalističkoj p artiji Italije] sa Craxijevim sekre­
tarijatom).

5. Funkcije političkih partija

Funkcionalni profil političkih p artija sugerirao je

na j različiti je klasifikacije.36 To se djelomično objašnjava
činjenicom da sve p artije ne vrše iste funkcije i, dapače,
u tom smislu pokazuju znatne razlike: polazi se naim e od
američkih p artija koje, kad funkcioniraju, djeluju gotovo
isključivo na izbornom planu, do evropskih m asovnih p ar­
tija socijalističke inspiracije koje vrše zadaće najrazliči-
tijih vrsta kako na planu društvenog tako i državnog po­
retka. Ako se sagledaju moguće funkcije partija, može se
izložiti slijedeća klasifikacija:
a) dati društvenim grupam a, slojevima, klasam a ili
pojedincima politički identitet (politička identifikacija);
b) stabilno uvesti kanale i m jesta društvene kom uni­
kacije, m jesta mobilizacije i političke participacije, (poli­
tička socijalizacija);
c) sm jestiti i integrirati u opći politički kontekst (sve­
opće društvo, naciju, nadnacionalne zajednice, m eđunaro­
dna savezništva, itd.) politički relevantne podjele koje na
različitim razm acima (supkulturnim , klasnim, itd.) prolaze
kroz određeno društvo (politička integracija);*
d) tran sform irati društvene zahtjeve u pojednostav­
ljene političke alternative (politička interesna zajednica,
u Almondovom smislu);
“ Usp. na primjer V. O. Key, nav. djelo; S. Neumann, nav.
djelo; T. J. Lowi, »Toward functionalism in political science:
the case of innovation in the party system«, Am erican Political
Science R eview , 1963, str. 570. i dalje; F. Sorauf, nav. djelo; G. A.
Almond i G. Bingham Ponell Jr., »Aggregazione, reclutamento e
socializzazione«, u: D. Fisichella, nav. djelo, str. 169. i dalje; L. D.
Epstein, P artiti e com portam ento elettorale, str. 153. i dalje; O.
Kirchheimer, nav. djelo; L. G. Seligman, »I partiti e il recluta­
mento della classe dirigente«, u: G. Sivini, nav. djelo, str 247.
i dalje; W. D. Burnham, The am erican pa rty system , str. 277. i
dalje; A. Melucci, Sistem a politico, pa rtiti e m ovim en ti soeiali,
Milano, 1977, str. 60. i dalje; S. P. Huntington, Am erican Politics,
str. 205. i dalje.
17 Ta definicija obuhvaća pojmove »političke integracije« i
»teritorijalne integracije« J. Colemana i C. Rosberga, Political
parties and national integration in tropical Africa, Berkeley, 1964,
str. 9.

183
 e) a rtik u lirati glasanje, m obilizirati kandidate koji će
vršiti izborne javne funkcije i, u stanovitim slučajevima,
• kontrolirati-« glasove (izborna funkcija);
f) postaviti ciljeve i program e za politiku javnih in­
stitucija, postaviti ljude od povjerenja na m jesta u vladi
i javne funkcije općenito, vršiti pritisak kako bi oni koji
vrše jav n u vlast prihvatili vlastite prijedloge (političko
usm jerenje ili, bolje rečeno, fu n kcija »policy m aking a«).
Za svaku od tih funkcija vezane su određene p a rtij­
ske k arak teristike koje predstavljaju isti broj varijanti
tem eljnog tipa iz kojeg potječu, to je st arhetipa m asovne
partije u veberovskom sm islu (centralizirana organizacija
na nacionalnoj razini — otvorenost za sve) ili partije kad­
rova (koja se sastoji od rukovodilaca i aktivista — usko
i selekcionirano p rim anje u članstvo).
Polazeći od funkcije političke identifikacije, moguće
je razlikovati p artije koje pružaju ili jačaju identitet na
ideološkoj ili pragm atičnoj bazi. Jedni podstiču nadasve
smisao p ripadništva nekoj zajednici (vjerskoj, društvenoj,
psihološkoj, itd.); ili grupi u kojoj je svaki član dio organ­
skog tijela koje je objedinjeno identičnošću cilja (G em e-
inshaft); drugi, m eđutim , evociraju m ogućnost da se .po­
stignu p raktični ciljevi putem interakcije ili razm jene iz­
m eđu većeg broja činilaca (G esellschaft) u traženju poseb­
nih koristi (u term inim a statusa, dohotka, društvenog na­
predovanja, zadobivanja moči, itd.).
Uočene funkcije predstavljaju isti broj analitički de­
finiranih profila djelatnosti što ih p artije vrše u okviru
političkih i društvenih sistem a. Radi se, dakle, o analitič­
kim, ap straktno definiranim kom pleksim a (idealni tipovi)
koji se u zbilji mogu okupljati ili m eđusobno ispreplitati.
U svakom slučaju, s obzirom na svaku funkciju, javljaju
se i neke v arijan te na tem elju kojih je moguće definirati
isti broj obilježja p a rtija koje mogu potjecati iz svakog
od ran ije pom enutih stru k tu ra ln ih tipova (masovna p ar­
tija, kadrovska partija, leader’s party).
1. Politička identifikacija. Ta funkcija, koja je jedna
od najdiskutabilnijih, često se uzima kao bitna karaikteristi-
ka određene p artije i ovisi u biti o dvije varijable, ideo­
loškoj i p r a g m a t ič n o jTo znači da određena p artija p ru ­
ža ili jača politički identitet pozivajući se, u prvom slu­
čaju, n a jedno učenje (koje n e m ora nužno biti filozofija
ili neki W eltanschauung) i u drugom , na specifične i kon­
kretn e ciljeve što ih valja slijediti. Kao što je uočio Piz-
zomo, ta je distinkcija relativ n a i pod određenim vidovi-
“ Usp. J. La Palombara i M. Wiener, nav. djelo, str. 35. i
dalje.

184
 ma može joj nedostajati i nužna jasnoća, budući da kao
učenje može hiti prevedena u specifične ciljeve, kao što
ovi potonji mogu biti in terpretirani u doktrinarnom klju­
ču. Na isti način, kao što je učenje moguće definirati u
term inim a nekog dugoročnog program a (koordinirani sikup
ciljeva), tako (i sasvim izboran) program može biti defi­
niran kao kratkoročno učenje. Pa ipak, em pirijsko prom a­
tran je otkriva da, iako je to samo tendencijsko pravilo,
distinkcija o kojoj je riječ zadržava još znatnu e'ksplika-
cijsku vrijednost, s ciljem da definira tip političke identi­
fikacije što ga određena p artija prom ovira ili predstavlja.
Ideološka p artija se zatim može dijeliti na različite
podtipove, već ,p rem a prirodi učenja ili, aiko se hoće, pro­
izvedenog identiteta. Na prim jer, klasne p artije (poput
komunističkih, ili onih socijalističke tradicije) proizvode
iU podstiču politički identitet socijalnog tipa, druge među­
tim (kao što su tradicionalne p artije seljaka ili poljopriv­
rednika) id entitet pretežno ekonomskog tipa, a treće, opet,
puki politički identitet, naim e id e n titet koji se, zanem aru­
jući društvene i ekonomske konotacije, poziva na elemen­
te isključivo političkog karaktera. Ovo potonje je slučaj
» narodnih partija« (partija centra ili »sveobuhvatnih«)
koje se slobodno ob-aćaju svim društvenim klasama i svim
ekonomskim kategorijam a ne zato da bi ostvarile speci­
fični p rojekt transform acije ili konzervacije društva ili
ekonomije, nego zato da bi ostvarile politički cilj ruko­
vođenja ili, eventualno, kooperacijske reform e postojećeg
sistema.
Pored tih prim jera, postoje i drugi koji upućuju na
kriterije političke identifikacije drugačije prirode. Među
njim a su osobito relevantni oni svojstveni etničko-kultur-
n im partijam a, koje organiziraju posebne lingvističke, ra ­
sne ili nacionalne zajednice na tem elju etničko-kulturnih
elem enata što obilježavaju svaku od navedenih zajednica
(dovoljno je sjetiti se SVP ili UV [Venetske zajednice] u
Italiji, ili najvećih p artija u Belgiji, gdje se. m eđutim , pre-
pliće veći broj kriterija). Druge relevantne prim jere p ru ­
žaju partije utem eljene na identitetu vjerskog tipa, koje
su bile apsolutno dom inantne u predm odem im fazama
građanske epohe (dovoljno je sjetiti se, na prim jer, puri­
tanske revolucije), a danas preživljavaju u drugačijim
cblicima, u kojim a se elem ent religijskog okupljanja naj­
češće m iješa s drugim a političkog tipa (dovoljno je sjetiti
se brojnih dem okršćanskih p artija koje objedinjuju vjer­
ski k riterij s onim usko političkim, svojstvenim »narod­
nim partijam a«). N aposljetku, treb a .podsjetiti i na partije
koje proizvode ili jačaju identitet psihološkog tipa,39 u
39 Usp. L. D. Epstein, nav. djelo, str. 154.

185
smislu da prom oviraju ili doprinose učvršćivanju osjećaja
pripadnosti ili psihološkog u življavanja što ga jedna osoba
može im ati ili im a s obzirom na društvo ili zajednicu ili,
pak, posebnu društvenu grupu, elitu ili vođu. D rugim ri­
ječima, p utem ovog potonjeg tipa političke identifikacije,
koju je tačnije d efin irati kao idejnu a ne ideološku, alu­
d ira se na sve one slučajeve u kojim a se neka osoba osje­
ća idejno integralnim dijelom jedne nacije, d ruštvene eli­
te, i tako dalje, zanem arivši objektivne uvjete koji obilje­
žavaju njezino postojanje, to jest njezinu stvarnu sinhro-
nizaranost s interesim a što ih zadovoljava politika lidera.
Toj k ategoriji p ripadaju brojni prim jeri, kao što su p a r­
tije nosioci ideologije rasne superiornosti, ili pak nacio­
nalne, ili svaki p rim jer leader’s parties u kojim a psiho­
loško poistovećivanje s vođom ili rukovodećom grupom
igra pretežuću ulogu s obzirom na svaki drugi činilac
identifikacije.
P artije koje proizvode ili pospješuju političke identi­
fikacije na pragm atičnim osnovam a tim su češće što se
društva u kojim a djeluju ne dijele na društvene grupe ili
sektore koji p redstavljaju isti broj m ikro-društava (naime
takvih da svatko od n jih im a vlastite vrijednosti, vlastite
stilove života, vlastitu karakterizaciju chances o f life, i ta ­
ko dalje), nego okupljaju veći broj idividuum a n a onćeni-
tijoj razini, to jest na razini sveukupnog društva. Široko
ie prihvaćena teza: što više m odem a društva budu težila
da poprim e konotacije postindustrijskih društava, to će
mogućnost širenja pragm atičnih p a rtija težiti da postane
stvarnijom . U tom će smislu i tradicionalne ideološke par­
tije n astojati da pospješe tokove, dajući prednost sad ovoj.
sad onoj instanci (issue), ne vodeći računa o njihovom
svođenju na dosljedan politički projekt (to je u Italiji
slučaj PSI pod sekretarijatom Craxija). Na taj će način
one n astojati da pridobiju konsenzuse u n u ta r heterogenih
đ iu štv en ih grupa, nadajući se da će se među njim a naći
individuum i (koji neće voditi računa o činjenici da se te
o artije čine ideološki izblijedjelim , nego o tom e da se n ji­
hove posebne instancije uzim aju u obzir i po mogućnosti
bivaju ostvarene.
U svakom slučaju, tipične prim jere za pragm atične
p artije predstavljaju, u nizu koji se sve više bliži ideološ­
kim partijam a, partije-pokreti, zatim single-issue parties
i izborne partije. P rve su p artije što se poistovećuju sa
specifičnim pokretim a40 i koje, dakle, postaju neizravni
40 Treba tek spomenuti da se radi o pretpostavci različitoj
od pa rtije pokreta (s njim a u vezi usp. bilj. 22), koja je moderan
tip ideološke i masovne partije (iako ne u Duvergerovom smislu),
obilježen na strukturalnom planu tome što je federacija relativno
homogenih elemenata.

186
nosioci specifičnih instanci na kojim a počiva određeni po­
kret. N ajbolje prim jere za to pružaju razni oslobodilački
pokreti (nacionalni, ili pokreti posebnih društvenih sek­
tora, kao što su žene ili umirovljenici), a osobito pacifis­
tički i ekološki pokreti, koji ipak usko graniče s ideološ­
kim partijam a, budući da su vrijednosti koje legitim iraju
njihovo postojanje i djelatnost (kvaliteta života, mir, itd.)
toliko široke i obuhvatne, tako da ih se može prispodobiti
partijam a koje se inspiriraju posebnim političkim doktri­
nama. Single issue parties (ili p artije usm jerene na to da
ostvare pojedinačne instance), što ih je razm atrao već i
Ostrogonsky, razlikuju se od prethodne kategorije osobito
u mobilizaciji masa. Ovaj potonji element, naime, iako se
epizodno može pojaviti u tipu partije koja je u pitanju,
ne p redstavlja ipak njen logički nužan elem ent (npr. p ar­
tije protiv poreza). N aposljetku, podsjećamo na izborne
partije, koje obilježava niska razina političke identifikaci­
je n a ideološkoj osnovici, s obzirom na to da se za te iste
ciljeve identifikacija pripisuje nam jeram a i prijedlozim a
što ih p artijski kandidat izlaže javnom m nijenju za vri­
jem e izborne kam panje.41
2. Politička socijalizacija. To je još jedan funkcio­
nalni profil koji je imao velikog odjeka među znanstve­
nicima, tako da su ga, isto kao i prethodnu pretpostavku,
istakli na razinu same definicije m odem e partije.42 I u
tom slučaju klasifikacije mogu biti m nogostruke, ali se
u biti nadaju dva tipa kom unikacijskih stru k tu ra koje su
usm jerene na to da ostvare različite oblike političke soci­
jalizacije: oblik partije socijalne inteqracije i oblik m obi-
lizacijske partije. P rvi je obilježen ciljem da stvori komu­
nikacijsku stru k tu ru koja je svojstvena p artiji u službi
41 Obično se uzama primjer američkih partija. To je isti­
nito unutar određenih granica, naime ukoliko se ne smatra da su
one posve lišene ideološke atraktivnosti za ljude, jer bliža zbilji
izgleda tvrdnja (Almondova i drugih) koja uočava stanovitu ulo­
gu što ju je odigrala idealna tradicija svake partije, iako na raz­
ličite načine i u raznim sm islovim a u pojedinim državama. Zna­
čajnih je primjera za to bilo i nedavno: a) republikanski sena­
tor Weicker, zajedno s dvadesetoricom kolega, distancirao se od
stava većine republikanskih senatora (naime od američke partije
koja je obično najsiromašnija ideologijom), te je Reagana i »re-
ganovce« optužio da se nalaze posve izvan idejne tradicije re­
publikanske partije (U. S. Senat, sjednica od 5. kolovoza 1982); b)
kad su u brojnim slučajevim a za vrijem e izborne kampanje za
Senat (1982) kandidati podsjetili birače da je njihovoj partiji
(republikanskoj ili demokratskoj) svojstvena idejna baština koja
se ne može zam ijeniti sa suparničkom (na primjer, obiteljske vri­
jednosti, vrijednosti zajednice, susjedstva, slobodnog poduzet­
ništva).
42 Usp. S. Neumann, nav. djelo; F. Neumann, nav. djelo; A.
Melucci, nav. djelo.

187
 punog U ključivanja vlastitih pripadnika ili sim patizera u
okvir kolektiva sa preciznim socijalnim identitetom . Ta
funkcija može poprim iti dvostruki oblik: a) oblik izravne
ili totalne intergracije, u sm islu da je individuum uklju­
čen u p artiju koja nam jerava predstavljati u sebe zatvo­
renu zajednicu i koja, stoga, posjeduje vlastite vrijedno­
sti, stilove života, oblike društvene komunikacije, vlastite
političke ciljeve, različite od onih što su svojstveni sve­
ukupnom društvu u kojem ona djeluje (takozvane aliena­
ted parties); b) oblik neizravne ili parcijalne integracije,
u smislu da onaj ko pristupa p artiji biva preko n je inte­
griran u cjelokupno društvo u kojem živi, zadobivajući
preko nje »političko građanstvo«, što ga inače ne bi mogao
posjedovati, ili bi to mogao ostvariti tek s većim poteško­
ćama i za dulje vrijem e.43 I jedan i drugi slučaj se jasno
pozivaju na poznatu distinkciju Ferdinanda Tonniesa iz­
m eđu »zajednice« i »društva«, budući da se u prvom slu­
čaju p artija postavlja kao zam etak buduće zajednice, te
od svojih sljedbenika traži totalno pristupanje; u drugom
slučaju, m eđutim , p a rtija isključivo služi za to da za
vlastite sljedbenike stvori »politički subjektivitet« koji je
u stani u da ih dovede u kom unikacijski odnos ili odnos
jednake razm jene sa prethodnim političkim subjektim a
(partijam a). N ajznačajnije p rim jere za prvi slučaj pred­
stavljaju (rigorozno) vjerske ili etničko-kulturne p artije;
ili prvobitne socijalističke ili kom unističke partije; p ri­
m jere za drugi slučaj daju u prvom redu socijaldemo­
k ratske p artije i neke socijalističke i kom unističke partije
(kao što su PSI i PCI, prem da u različitim povijesnim
momentima).
P artije socijalne mobilizacije ne postavljaju sebi za
cilj integraciju ili, kako se to zvučno kaže, uključivanje
m asa u postojeće (npr. država) ili buduće zajednice (npr.
komunističko društvo), nego se služe kom unikacijskim
s tru k tu ram a kojim a raspolažu s ciljem da što veći broj
ljudi uključe u podržavanje i ostvarivanje određenih stva­
ri i određenih ciljeva. U tom je sm islu moguće izložiti je­
dno pravilo: naim e, što je širi i složeniji spektar postav­
ljenih ciljeva, p artija će tim više n asto jati da se relativ­
nim k ontinuitetom pospješi stanovita socijalna m obilizaci­
ja, dok, što su ciljevi ograničeniji i jednostavniji, to će
pospješena m obilizacija biti epizodni ja i privrem eni ja. U
h ijerarh iji što proizlazi iz prim jene tog pravila, najniže
rniesto prip ada vjerojatno am eričkim partijam a, koje us­
pijevaju po krenuti m ase u vrijem e izbornih kam panja,

43 Usp. S. Neumann, nav. djelo; J. La Palombara i M. W ie­

ner, nav. djelo.

188
 osobito predsjedničkih. To, m eđutim , n e znači da i njihov
stupanj mobilizacije n ije nizak, je r nem a nikakvog odnosa
između k o ntinuiteta m obilizacije i njezine intenzivnosti.
Dokaz je i to što su am eričke p artije u posljednjem deset­
ljeću pokazale vrlo velik stupanj mobilizacije prilikom
predsjedničkih izbora, stupanj koji se kreće oko 20°/o nji­
hovog članstva,44 što ih u tom sm islu sm ješta na razinu
koja je viša nego kod mnogih evropskih partija.
Ali, ako se izuzm e ovo .potonje iskustvo, konkretno se
u više nego jednom slučaju m ogu naći p a rtije koje, prem ­
da su bitno mobilizacione, prakticiraju i stanovitu socijal­
nu integraciju (obrnuta pretpostavka je, međutim , mnogo
češća). Da navedem o jedan p rim jer: takvom se može sm a­
tra ti »narodna partija« koja još od svojih prvih teoreti-
zacija bitno izgleda kao mobilizaciona partija. P a ipak,
postoje tipične narodne partije, kao što je talijanska DC,
koje su u stanovitom razdoblju (osobito u neposrednom
poslijeratnom razdoblju) vršile i funkciju socijalne inte­
gracije.
3. Politička integracija. Mnogo su varijabilnije i m a­
n je k ru te klasifikacije p a rtija u svjetlu što ćemo ga sada
razm otriti. One, naime, m oraju voditi računa o barem
dvije zavisne varijable: a) o prirodi razdjelnih linija što
odvajaju sektore koji se nam jeravaju politički in teg rirati;
b) o tip u političke integracije što ga se nam jerava ostva­
riti. U prvom slučaju, alko je podjela što je treba prevla­
dati socijalne prirode (kao u slučaju društva podijelje­
nog na klase ili raslojenog u odijeljene slojeve), politička
će se integracija sastojati u tom e da se sve klase ili indi­
viduum i spoznaju kao bitni dijelovi cjelokupnog društva:
nolitička će integracija biti izjednačena sa socijalnom i
ostvarivat će se, dakle, ili prevladavanjem klasnih podje­
la kao takvih (čemu se nadaju socijalističke ili kom uni­
stičke p artije ili, općenito, klasne partije) ili putem tra ­
ženja oblika zajedničkog života m eđu svim društvenim
klasama (čemu se nadaju »narodne partije«) ili, naposljet­
ku, općim priznavanjem »nužnosti« podjele na klase ili
odvojene slojeve a opstanka vrijednosne skale m eđu n ji­
ma (kao što hoće reakcionari i neofašisti, a ponekad i kon-
zervativci). Ako je, m eđutim , važnija razdjelna linija et-
ničko-rasna ili teritorijalna, politička će integracija nužno
m orati proći kroz stvaranje nacionalnih p artija (u nekim
društvim a taj oblik integracije se pridružuje onom što je
prakticiran putem federalnog uspostavljanja države), kako
u obliku nacionalnih p artija na pokrajinskoj osnovi, kao
na prim jer SVP u Italiji ili velike belgijske partije, tako

44 Usp. A. Ranney, nav. djelo.

189
i u obliiku federacije ili izbornog dogovora na nacionalnoj
osnovi različitih regionalnih p artija (npr. Španjolska).
A nalogan se proces može sresti u određenim povijesnim
mom entim a na nadnacionalnom ili m eđunarodnom nivou:
pod takvim će pretpostavkam a n astati p a rtije koje će na­
stojati ostvariti političku integraciju na ultranacionalnim
razinam a, im ajući na um u slijeđenje određenih političkih
ciljeva (na p rim jer, evropeističke, internacionalističke p a r­
tije). I vjersko ili kulturno područje može u određenim
m om entim a predstavljati oblasti kroz koje prolaze glavni
pravci političke podjele: u tom slučaju politička će se in­
tegracija većinom razvijati s obzirom na te cleavages.
D rugu varijantu, relevantnu za klasifikaciju p artija
pod aspektom što ga upravo razm atram o, p redstavlja tip
integracije. Ona se, naim e, može zbivati na različitim r a ­
zinam a političkog sistem a: kao što se može odnositi na
puko p riznavanje ulaska individuum a ili društvenih gru­
pa u određeni politički sistem (u kojem se slučaju poisto-
' ećuje s neizravnom društvenom integracijom ), tako može
aludirati n a uključivanje određenih društvenih grupa u
određeni politički sistem (u kojem se slučaju poistovećuje
s neizravnom socijalnom integracijom ), kao i na uključi­
vanje određenih d ruštvenih grupa na značajnijim i važni­
jim razinannia samog političkog sistem a. U prvom se slu­
čaju govori o p artijam a koje raspolažu legitim itetom da
d jeluju u sistem u koji se suprotstavlja isključenim a iz
njega (naime »ilegalnim« ili protuustavnim partijam a), a
u drugom , o partijam a koje raspolažu legitim itetom da
vladaju (naim e da sudjeluju u efektivnom rukovođenju
sistemom) i što se suprotstavljaju onim partijam a koje
ne raspolažu tim legitim itetom (partije u vladi — p artije
u opoziciji). U svakom slučaju, tip političke integracije
neke p artije ovisi nadasve kako o prikupljenim suglasno­
stim a lako i o »priznavanju« određene p artije od strane
drugih p a rtija (u potonjem se slučaju obično govori o con-
ventio ad excludendum , s obzirom na isključenje moguć­
nosti da PCI uđe u vladu).
4. Političko okupljanje interesa. Ovu je funkciju mo­
guće vršiti u skladu s dvostrukim i suprotnim načelom:
načelom političkog identiteta i političke razm jene. I ov­
dje se nalazim o pred jednim od m nogih prijevoda distink­
cije između »zajednice« i »društva«, veberovskog porijekla
(ali čiji se korijeni već nalaze u M a r x a iu klasičnoj politič­
koj ekonom iji): dok nosioci interesa u p a rtiji političke orga­
nizacije neke (sadašnje ili buduće) zajednice nastoje da se
identificiraju s grupom i da se u velikoj m jeri prepuste
liderim a sam e grupe poradi obavljanja funkcije o kojoj
je riječ, obrnuto, oni koji ulaze u grupu i koji u njoj dje-

190
 iuju kao u integracijskoj strukturi, što jam či postizanje
individualnih ili posebnih beneficija, nastoje da sa sudru­
govima i liderim a zadrže odnose razm jene (do u t des), što
u tom slučaju ima bitno političku valentnost. U svakom
slučaju, valja precizirati da se ni u hipotetičnoj partiji
kojom integralno vlada načelo identiteta ne bi mogla a
p riori isključiti mogućnost političkih razm jena. Nedavna
su em pirijska istraživanja pokazala da i tam o gdje vlada
to načelo ne nedostaju rezoni za političku razm jenu. To
znači da dva načela na koja smo ranije podsjetili nisu u
odnosu m eđusobne isključivosti, kad je riječ o njihovoj
em pirijskoj potrebitosti u određenom društvenom kon­
tekstu, dok su to tam o gdje se sm atraju (kako treb a da
bude) pukim kriterijim a racionalizacije i objedinjavanja
određenih kolektivnih zbilja. Stoga, kazati da do politič­
kog o kupljanja interesa dolazi u skladu s načelom iden­
titeta, ili s načelom razm jene, znači da su skup društve­
nih potreba i njihovo prevođenje u pojednostavljene po­
litičke alternative pretežno racionalizirani na tem elju osje­
ćaja pripadnosti i identifikacije što povezuje pripadnike
i sim patizere za određenu p artiju ili, suprotno tome, na
tem elju mreže razm jene usluga i političkih beneficija iz­
među pojedinaca pripadnika određene partije.45 Uzgred
se može d odati da je preciziran je upravo navedene činje­
nice veoma značajno za oslobađanje političke razm jene
od ideoloških predrasuda i krivih definicija. Naime, kao
analitička kategorija interakcije m eđu različitim politič­
kim činiocima, politička razm jena nem a i ne može im ati
ideološke naljepnice; ona je, dapače, za istraživanje veo­
ma koristan instrum ent nezam jenjivih eksplikativnih
kapaciteta. M eđutim, kao navodna osnovica teorije politi­
ke, a osobito već više nego dvadesetgodišnje ekonomske
teorije politike, politička se razm jena pokazuje u zbilji
kao parcijalan pojam : vrijedi samo utoliko ukoliko bi u
toj činjenici bile sadržane nužne specifične prem ise i, oso­
bito, prem isa o političkim činiocima za koje se pretpostav­
lja da djeluju uvijek u skladu s pravilim a self-interest
rationality, u skladu s utilitarističkim antropološkim mo­
delom.46
45 Naravno, s razlikom kriterija racionalizacije kolektivnog
djelovanja u dva pojedinačna slučaja povezana je i različitost
ciljeva koji legitimiraju partije u jednoj i u drugoj pretpostavci:
u prvoj je nadasve važno postizanje ciljeva koji opravdavaju
identifikaciju,- u drugom zadovoljavanje interesa ukupnosti pri­
stalica.
44 O tom posebnom aspektu političke razmjene n e vodi do­
voljno računa G. E. Rusconi, »Lo scambio politico«, Laboratorio
politico, hr. 1, 1981, te nije slučajno što među »protivnike« po­
litičke razmjene sm ješta i Charlesa Landbloma, koji, premda nije

191
 5. Izborna funkcija. Tu funkciju vrši svaka p artija
n a svijetu,47 te je stoga općenito sm atrana distinktivnim
obilježjem političkih p artija u odnosu na svaki drugi ana­
logni fenom en (političke grupe, grupe koje vrše pritisak,
itd.). Ona je, međutim , prije općeniti naziv za barem tri
različite i specifičnije perform ances: a) artikulaciju glasa
u skladu s odijeljenim stavovim a ili političkim »etiketa­
ma«; b) prim anje u članstvo k andidata koji će biti pos­
tavljeni n a izborne funkcije; c) »'kontrola« glasova u sm i­
slu u tjecaja (u skladu s različitim stupnjevim a) na izborna
opredjeljenja pojedinaca. Funkcija artikulacije glasa pred­
stavlja zapravo prim jenu na posebni kontekst najopćeni­
tije funkcije političke identifikacije, koja je ran ije bila
razm otrena. Stoga su pravila koja njom u p rav ljaju ista
ona što smo ih već izložili n a početku ovog odjeljka, ali
im barem treba dodati pravilo o relativnosti artikulacije:
svaka p artija nastoji poprim iti distinktivna obilježja u
odnosu n a položaje drugih p artija, a osobito, u višepartij-
skom sistem u, u odnosu na stavove bližih grupica.
F unkcija prim anja kandidata u članstvo i »kontrole«
glasova tijesno su povezane. Ako prihvatim o Riggsovu48
paradigm u, moguće je razlikovati pet varijanti, već p re­
ma tom e koji partijski sektori de faoto dom iniraju u obav­
ljan ju navedenih funkcija. P artijsk i sektori koje Riggs
razm atra jesu: rukovodioci (na prim jer, birokratska m a­
sovna .partija ili leader’s party), aktivisti (na prim jer, p ar­
ti j a 1kadrova, ili p artije koje to određuju putem konven­
cija), upisani (na prim jer, m asovna p artija u skladu sa
statu tam im modelom, ili one koje im aju zatvorene vrho­
ve), birači (na prim jer, p artije koje im aju otvorene vrho­
ve), oni koji vrše javne funkcije (na prim jer, vlada) ili
koje nisu javne (na p rim jer, sindikati ili crkve u »neiz­
ravnim partijam a«). Prem da n ije teško uočiti granice u
Riggsovoj paradigm i,49 ona ima nesum njivu metodološku
vrijednost, te stoga može predstavljati polaznu osnovicu,
-taravno, ukoliko neka određenja, kao što su ona o upisa­
nima, o biračim a i aktivistim a, budu pročitana s većom
preciznošću, i uz uslov da se uvijek istakne šta su glavni
sljedbenik (ali ni protivnik) ekonomske teorije politike, primje­
njuje taj pojam kao analitičku kategoriju u svojim brojnim
prilozima. Analogna se kritika u stanovitoj mjeri može uputiti i
L. Paggi ju, nav. djelo, koji se dosljedno trudi da potcrta osobito
filozofske i ideološke konotacije političke razmjene, nadme da
razmotri političku razmjenu kao teoriju politike.
47 Usp. L. D. Epstein, nav. djelo; F. W. Riggs, nav. djelo, za
koje je »m inim alna funkcija« što je vrše partije izborna.
44 Usp. F. W. Rnggs, nav. djelo.
44 Največe je ograničenje u tom e što Riggs miješa stvarne
kriterije s puko formalnima, naime koji postoje samo na papiru.

192
č’nioci koji određuju ka kojem partijskom sektoru preteže
jezičak na vagi. Polazeći od prvog sloja problema, potreb­
no je navesti da pojm ovi kao što su »»upisani«, »birači«
ili »aktivisti« ne mogu biti prihvaćeni u nedistingviranom
obliku. Na kraju krajeva, kao što se lideri pojavljuju u
vidu zasebne kategorije, uzdižući se u skladu s određenim
pravilim a iznad mase upisanih, birača ili aktivista,50 tako
u njihovom konkretnom djelovanju i ove .potonje katego­
rije m oraju biti analizirane prem a grupam a i podgrupa-
ma, čija geneza i čiji odnos .poretka, »»iznad« i »»ispod« ili
- hegemonija«, slijedi uvijek određena pravila. Poneki je
am erički znanstvenik čak pokušao da kodificira ta pravila
za zatvorene ili otvorene vrhove. Ali, tem eljno je načelo
n vi jek bilo i ostalo ono koje proizlazi iz stru k tu re inputa
što obilježava određenu partiju, a osobito onu koja ovisi
0 k vantitetu i kvalitetu pripadništava, kao i o kvantitetu
lipa financiranja (dva su problema, kao što je poznato,
tijesno povezana). Na tom se m jestu izlaganje povezuje
sa drugim slojem problema, onog koji se odnosi na čini­
oce što navode na prevalentnost jednog ili drugog poli­
tičkog sektora (rukovodioci, upisani, itd.) u konkretno
iskustvo.
Normalno se u jednoj p artiji (bilo evropskoj, bilo
američkoj) gom ilaju različiti oblici pripadništva i finan­
ciranja. Sto se ovog prvog tiče, pored rukovodilaca, akti­
vista i drugih članova, koja se bave zanem arivim ili bez­
načajnim partijskim djelatnostim a, valja navesti i birače
1 navijače (supporters), koji su povrem eno uključeni u
partijski život. Sto se financiranja tace, u gotovo svim de­
m okratskim državam a p artija koja je zastupljena u p ar­
lam entu posjeduje: a) javne doprinose koji poprim aju
različite oblike, katkad izravne, ali ponajčešće neizravne;
b) izvore financiranja iz pristupnih članarina upisanih;
c) doprinose iz nasljednih djelatnosti što ih p artija izrav­
no ili neizravno obavlja; đ) doprinose vanjskih navijača,
koje uplaćuju udruženja (kao što su sindikati), pojedini
građani ili financijska poduzeća ili društva, a mogu biti
relativno stabilni, ili vezani za specifične i posebne poli­
tičke transakcije.
Međutim, u p artijam a u kojim a su velikim dijelom
pretežni »»unutrašnji« izvori financiranja, kao što su na
p rim jer članarine upisanih, i tamo gdje pripadnici pred­
stavljaju relativno visok broj (na prim jer, klasična m a­

50 Navedimo primjer za aktivdste: to mogu biti lokalni akti­

visti, ili oni povezani s parlamentarcima i koji, dakle, djeluju na
centralnoj razini (u potonjem slučaju, pretpostavka postaje veoma
slična onoj o dominaciji partijskih rukovodilaca).

13 Marksizam u svetu 1Q3

sovna p artija) vjerojatno je da isticanje kandidata ili
•♦kontrola« glasova predstavlja partijsku apanažu, i to za
račun centralnih i ili lokalnih rukovodilaca (utjecaj među
ovim potonjim općenito je m eđuovisan između centra i
periferije, s preferencam a za jedne ili za druge, već pre­
m a tipu izbora i organizacione s tru k tu re partije). Isti se
rezultat u p ravilu susreće kod p artija kod kojih prevla­
dava javno financiranje (što je obično obilježeno malim
brojem članova ili pristaša). Taj tip financiranja postoji
u dva različita slučaja: slučaj legaliziranog doprinosa koji
je ostvaren u skladu s p aram etrim a relativne jednakosti
i slučaj »tajnog« financiranja što ide čas partiji, čas poje­
dinim rukovodiocim a (ili strujam a). Ako se izuzmu sluča­
jevi u kojim a je financiranje zavisno od posebnih sred­
stava koja su u stanju da u v je tu ju političku akciju p artije
(te je, dakle, u stanju da omogući državnim aparatim a
stanoviti utjecaj na p artijsk u liniju), uobičajeno je da
preovlađivanje javnog doprinosa jača položaj p artijskih
rukovodilaca i onih koji pripadaju pojedinim strujam a
(ovo potonje je slučaj ta jn ih financiranja).
Posebno treba pom enuti onu pretpostavku prem a ko­
joj preovlađuju doprinosi pristalica, što se obično događa
u partijam a s relativno niskim m em bershipom i partijam a
birača. Tu slučajevi mogu biti veom a različiti, s obzirom
na prirodu financiranja, tipa financiranja i njegovog ad­
resata. Ako je financiranje obilno i pritječe na relativno
ko n tinuiran način, utjecaj onog koji daje doprinos na
funkcije određivanja kandidata i na život p artije b it će
znatan, bilo da je riječ o izboru kandidata, balo da je ri­
ječ o njihovoj orijentaciji. Češće se, m eđutim , sreće veći
broj velikih financijera čije će snage biti u ravnoteži: u
tom će se slučaju s tv ara ti utjecajni vektori, ovisni o ho­
m ogenosti interesa financijera i o sposobnosti adresata da
uprav ljaju uravnoteženim odnosom razm jene političkih
s’užbi. Ako, m eđutim , doprinos bude difuzan i relativno
skrom nih dim enzija, adresati će moći istaknuti svoju spo­
sobnost u p ravljanja financijskim izvorima, pri čemu će
uvijek biti očuvana granica zadovoljenja interesa onih
koji daju doprinos. Konačno, veoma su važni adresati fi­
nanciranja, i oni u biti mogu biti slijedeći: centralni ru ­
kovodioci, lokalni rukovodioci, vođe stru ja ili pojedine
ličnosti od posebnog utjecaja te, naposljetku, kandidati.
Ako se izuzme potonji slučaj, tipičan za izborne partije
kao što su am eričke, koje na taj način ostvaruju prevlast
kandidata i njegovih supporters (naime, na prvom m je­
stu, velikih financijera) nad partijom (zbog čega je Aus­
tin Ranney definirao am erički sistem kao no-party sys­
tem , a Charles Lindblom je govorio o »privilegiranom

194
položaju poduzeća«51), u svim se drugim slučajevim a na­
stoji ojačati ulogu centralnih ili lokalnih rukovodilaca,
uzetih čas kao cjelina, čas pojedinačno, u odnosu na sva­
ku drugu p artijsku strukturu.
Može se dakle zaključiti tvrdnjom da, s onu stranu
apstraktnih mogućnosti što ih postavlja Riggs, realna al­
tern ativ a u izboru kandidata, a ponekad i u »kontroli«
glasova, je st upravo ona potonja na koju je upozoreno:
naime, preovlađivanje binom a kandidati-supporters, što
je svojstveno izbornim p artijam a (što u biti slijedi pravi­
la veličine financiranja za određenje stupnja u tjecaja fi­
nancijera), ili preovlađivanje centralnih ili lokalnih rufco-
\ odilaca, što se događa u svim drugim slučajevima.
6. Funkcija političkog usm jerenja. U određenom raz­
doblju n ajznačajnija je v arijan ta funkcije policy-m akinga
bila ona koja je koncentrirala svoju pažnju n a partijske
stru k tu re i izvanpartijske političke činioce (interesne gru­
pe, zaklade, itd.) za koje se sm atralo da vrše najveći u tje­
caj na određenje političkog usm jerenja. Ekstrem ne je
nipoteze predstavljala varijanta u kojoj je preovlađujuću
ulogu vršila partija-organizacija (a za njezin račun cen­
tralno rukovodstvo) i varijanta u kojoj su tu ulogu vršili
drugi politički činioci, poput parlam entarnih ili interesnih
grupa. Ove su tri odijeljene varijante obilježavale klasič­
nu masovnu partiju (diveržeovsku), odnosno p artiju kad­
rova (ili uglednika) i izbornu partiju. Pa ipaik, sa stru k ­
turalnim transform acijam a tradicionalnih p artijskih tipo­
logija, alternativa između funkcije policy-m akinga s p ar­
tijskom dominacijom i one s izvanpartijskom dominacijom
pokazala se sve višo nedostatnom i, konačno, previše jed­
nostavnom da bi pružila realističku sliku te pojave.
Ako se razm otre tradicionalne konzervativne partije
(čija je glavna stru k tu ra sastavljena od uglednih pred­
stavnika društveno-ekonom ske elite) i njihovi m odem i
nasljednici, naim e izborne p artije u kojim a preovlađuje
binom kandidati-supporters, treba kazati da je staru fi­
guru p arlam entarca ili političara s kojim se poistovećivala
i u kojem se gotovo utjelovljavala društveno-ekonom ska
i politička moć (bilo je to vrijem e velikih obitelji podu­
zetnika i političara) gotovo posvuda zam ijenila figura
profesionalnog političara koji predstavlja posebnu spregu
interesa i političke tehnostrukture. U tim slučajevima, i ta­
mo gdje je prividna (formalna) parlam entarna dominacija,
odnos je zapravo mnogo složeniji i obuhvaća mrežu druš­
tvenih grupa i m režu interesa koja je relativno (a pone­
51 Usp. A. Ranney, nav. djelo; C. E. Lindblom, Politico e
m ercato, Milano, 1979.

195
kad i prigodno) stru k tu riran a, čiji politički eksponent
»morla« čuvati ravnotežu ako želi zadržati čvrstu bazu za
svoju vlast.
I u klasičnim m asovnim p artijam a (diveržeovskim),
kako se razvijala dim enzija p artije kao sistem a moči, te
je dalkle p artija-organizacija postala elem ent složenije
konstelacije interesa i moći, istovrem eno se nam etnula
stanovita podjela rada u vršenju funkcije policy-m akinga.
To se nije desilo samo u narodnim partijam a, nego i u
m asovnim partijam a koje su in terg riran e u većoj m jeri,52
gdje je odavno prevladana slika centralnog rukovodstva
koje donosi ili filtrira sve odluke. U tim partijam a ne sa­
mo da su stvoreni veliki prostori autonom nosti u korist
specijaliziranih sektora (s obzirom na pojedinačne m ate­
rije) ili u korist decentraliziranih organizacija nego su
stvoreni i odnosi s okolnim grupam a i udruženjim a (na
p rim jer sindikati, poduzeća, zadruge, itd.), kao i sa speci­
fičnim društvenim interesim a; one su neovisno konstitui­
ran e i organizirane, m ogu p re stru k tu rira ti proces odluči­
vanja u skladu s m odalitetim a koji su bliži političkoj raz­
m jeni nego jednostranom vođenju partije-organizacije ili
njezinog rukovodstva. Po pravilu, o čemu će više riječi
biti kasnije, centralnom rukovodstvu preostaju veliki po­
litički izbori, dok je sve češće ono što stoji izvan visoke
strategije povjereno različitim centrim a odlučivanja ili
su to oni osvojili. N aravno, proces je mnogo jasniji u p ar­
tijam a u vladi nego u p artijam a u opoziciji. On je ništa
m anje nego općenit, i još je daleko od svog iscrpljenja.

6. Transform acije političkih partija

U prethodnim smo paragrafim a vidjeli da su političke

p artije sa strukturalnog, kao i sa funkcionalnog, stano­
višta vrlo složene zbilje, a nadasve različite. P rethodnu je
analizu moguće shem atizirati u tabeli 2, koja se može či­
tati tako da se svaki od funkcionalnih profila (kolona B)
može povezati s bilo kojim stru k tu raln im tipom (kolona
A). Iz tabele proizlazi da su brojne uobičajene definicije
.samo apsolutizacije specifičnih funkcionalnih ili stru k tu ­
ralnih profila.
Zapravo, uobičajene definicije partija, kao i samo
uočavanje stru k tu raln ih i funkcionalnih obilježja »moder­
nih« p artija, neposredno su uvjetovani povijesnom zbi­
ljom industrijskog društva. To je naim e referentni druš-
n Za opis te pojave između partije i parlamentarne grupe,
s obzirom na PCI, slobodan sam uputiti na A. Baldassarre, »I
gruppi«, nav. djelo.

196
TABELA 2. Obilježja partija____________________________

A. P artijska struktura

a) m asovna partija

socijalna
struktura
— klasna
— n a r o d n a ili
— sveobuhvatna
— nacionalna/nacionalistička

organizacijska
struktura

— birokratska
— struja
— pokreta
— neizravna

b) kadrovska partija
— uglednika
— avangardi
— izborna

c) liderska partija
(može imati bilo koju od struktura navede­
nih pod tačkama a i b ove kolone)
 B. Funkcije partija
— ideološka (klasna, narodna, itd.)
— pragmatična (pokret, issue party, izborna)
a) Politička iden tifikacija
b) P olitička socijalizacija
— društvene integracije
— mobilizacije
c) P olitička integracija
— klasna
— narodna
— elitna
— nacionalna/nacio­
nalistička
— nadnacionalna/nad-
nacionalistička
— intem acionaln a/in - — opoziciona
ternacionalistička — ilegalna ili
— vlade antiustavna
d) P olitičko okupljan je interesa
— utem eljeno na identičnosti
— utem eljeno na razmjeni
e) Izborna fu nkcija
— izborna (orijentirana na kandidate-supporters)
— drugog tipa (orijentirana na političke rukovodioce,
centralne i/ili lokalne)
f) P olicy-m aking
— orijentirana na partijske rukovodioce
— orijentirana na parlamentarne grupe
— orijentirana na pojedine parlamentarce + sup­
porters (unutrašnje grupe)
 tveni kontekst na čijoj su osnovi razrađene, svjesno ili ne,
tipologije, klasifikacije i prethodno izložene definicije.
Prom jena do koje je došlo u posljednjih pola stoljeća ka­
ko u društvenoj s tru k tu ri tako i u političkim sistem ima
m odernih kapitalističkih društava izm ijenila je aspekte
koji su veoma značajni za definiciju stru k tu re i funkcija
političkih p artija. Ta je činjenica navela mnoge stručnjake
da govore o krizi političkih partija.
Pa ipak, analize koje su vršene u tom sm islu često
su trp jele zbog am bivalentnosti pojm a krize, zbog čega,
iok su neki nam jeravali aludirati na krah p artija kao
takvih u korist pojave drugih političkih činilaca (pokreta,
interesnih grupa, itd.), drugi su zapravo govorili o tran s­
form aciji starih organizacijskih modela u pravcu novih
tipova političkih p artija ili, čak jednostavnije, u pravcu
r.ovih izbornih svrstavanja. Ta dva različita stanovišta
otk riv aju u velikoj m jeri dvije veom a različite zbilje, koje
su možda neusporedive: onu u Sjedinjenim Državam a,
3d je klatno »krize« oscilira između opstanka party sy ste­
rna (naravno, sistem a isključivo izbornih partija) i uvo­
đenje jednog no-party system a,5i i na onu u Evropi, gdje
cen tar »krize« predstavljaju zapravo transform acije tra ­
dicionalne masovne p artije koja se, na D uvergerov način,
izjednačuje s tipičnim modelom socijalističkih/kom unistič­
kih partija. Zapravo, za sada se prvi od problem a na koje
smo ukazali (kriza am eričkog modela, da se razum ijem o)
ne postavlja uopće u najvećem broju evropskih zemalja,
a osobito ne u Italiji, budući da su razlozi postojanja i
funkcioniranja evropskih partijskih sistem a znatno razli­
čiti od onih što obilježavaju am erički politički sistem.
U ovom potonjem , naim e, polazeći barem od »ustav­
nog zaokreta« prem a predsjedništvu i nju-dilovskoj d r­
žavi (nju je, grubo rečeno, moguće sm jestiti u razdoblje
koje ide od predsjedništva prvog Roosewelta do drugog),
jX>litičke su partije, shvaćene kao organizacije, im ale rela­
tivno »vanjsku« ulogu u odnosu na sastav društvenih gru­
pa sa određenom stabilnošću: sve m anje su vršile druš­
tveno »form ativne« zadatke, a pretežno su ostale vezane
za političko-ustavnu ulogu.54 Transform acije do kojih je
došlo sedam desetih godina u velikoj su m jeri pospješile
53 Dva ekstrema u toj problematici predstavljaju A. Ranney,
nav. djelo, koja analizira krizu u smislu stupanja na snagu jed­
nog n o-party system a, i J. Sundquist, The dynam ics of the party
system , Washington D. C., 1977, koji je predviđao jačanje izbor­
nog svrstavanja tridesetih godina.
34 To se objašnjava ogromnom samoorganizacijskom sposob­
nošću američkog društva i njegovim položajem na najvišim stepe­
nicama onog što njem ački sociolozi nazivaju »strukturiranim
društvom«.

198
proces em arginacije partija, iznoseći na svjetlo dana pa­
radoks koji je tipičan za am erički p artijski sistem : to jest
da čim više ovaj nastoji da se »dem okratizira«, tim ne­
staje kao sistem p artija ;55 ako, pak, nastoji da nađe raz­
log za preživljavanje, m ora učvrstiti partijske stru k tu re
u birokratskom ili »antidemofcratskom« (plebiscitarnom)
smislu. Naime, u društvu u kojem se mnoštvo i složenost
razdjelnih linija povezuje s relativnom stabilnošću tem elj­
nih vrijednosti što je čine legitim nom (individualizam,
slobodno suparništvo, veza izm eđu slobode i kapitalizm a,
kao i između big corporations i nacionalnog bogatstva,
ltd.), ravnoteža političkog sistem a je poverena balansira­
nju između nevjerojatnog pluralizm a društvenih grupa,
veće kompetitivnosti m eđu njim a i velike razm jene iz­
među elite, s jedne, i ustavnih struktura, s druge strane,
za koje je još Max W eber prim ijetio da im je svojstvena
visoka plebiscitarna valentnost (prezidencijalizam , V rhov­
ni sud. vrhovi, itd.).56 U toj dinamičnoj i prom jenljivoj
ravnoteži između društvene »disharm onije« i »disciplini­
ra jućih« ustavnih struktura, političke p artije bi tamo
gdje nam jeravaju igrati ulogu, što bi uvelike izlazila iz
pukih izbornih okvira, predstavljale opasan elem ent kru ­
tosti i veliku prepreku brzoj razm jeni elita koje su nužne
političkom sistem u da ne bi postao autoritaran na neodr­
živ način. O datle proizlazi »nužno« pokrajnji položaj što
ga p artije zadržavaju u am eričkom političkom sistem u i
dosljedno uključivanje njihove »krize« u prvom redu kao
alternative između opstanka i nestanka.
S druge strane, u Evropi, a posebno u Italiji, partije
su uvijek vršile »form ativnu« ulogu društvenih grupa.57
(Mislim, naravno, na p artije koje se nisu ograničile na to
da jednostavno funkcioniraju kao »izraz« rukovodeće kla­
se i postojećih vrijednosti.) Time se hoće reći da one nisu
p redstavljale puke »etikete« za koalicije unaprijed orga­
niziranih d ruštvenih grupa (kao u Sjedinjenim Američ­
kim Državama), nego su, s obzirom na veliku većinu
srednjih slojeva i radnika, predstavljale najznačajnije
društveno okupljanje u kojem su oni sudjelovali, i koje je
jedino bilo u stanju da zaštiti ili razvije na odgovarajući
način svoje m aterijalne interese, a ponekad čak i duhov-
no-kulturne interese. To da u Italiji i u drugim zemljama

55 U tom se sm islu čini ispravnom analiza A. Ranneya, nav.

djelo.
** Najbolju sliku te efikasne sm jese pluralizma, elitizm a i ve­
ćinskog principa pruža pojam »poliarhije«: usp. R. Dahi, Poli-
archia. Milano, 1980.
57 To je pojava koju kao »slabi asocijanizam« analizira A.
Pizzorno, Per un’analisi, str. 37. i dalje.

199
 svaika od tih p artija (a ne samo one socijalističke/kom u­
nističke) im a svoje sindikate, svoja poduzeća i svoje za­
druge, svoje organizacije za slobodno vrijem e i tako dalje,
objašnjava se upravo činjenicom da je svaka od njih mo­
rala obavljati cnu »form ativnu« zadaću o kojoj je bilo
riječi. S Obzirom na tu različitu zbilju, pojam »krize p ar­
tija« poprim a posve drugačije značenje od onog što je
svojstveno am eričkom sistem u, budući da je u tom sluča­
ju središnji problem daleko od toga da se ograniči na
problem opstanka/nestanka, sadržan u transform acijam a
što ih (masovne) p artije doživljavaju u društvu koje se
m ijenja u posve drugim aspektim a nego što su sekun­
darni.
U osnovici su paradigm e krize političkih p artija dvi­
je: a) ona po kojoj se glavne funkcije, što su ih nekad
vršile p artije, danas vrše na širi i djelotvorniji način od
stran e d ruštvenih i političkih institucija; b) ona prem a
kojoj su transform acija industrijskog u postindustrijsko
društvo (u kojem preovlađuju uslužne proizvodne stru k -
lure) i širenje socijalne države (ili W elfare State) izmije­
nili i m ijen jaju same osnovice stru k tu re i tradicionalnih
p artijsk ih funkcija.58 Evropski stručnjaci koji razvijaju
navedene paradigm e najčešće dolaze do zaključka da je
masovnoj p artiji (u diveržeovskom smislu) već odzvonilo,
i da se na njeno m jesto nam eću (ili će se m orati nam et­
nuti) federacije pokreta (prem a modelu koji se pripisuje
PS [Socijalističkoj partiji] u Francuskoj) ili izbornim p ar­
tijam a (prem a am eričkom modelu). P rije no što se pro­
v jeri održivost tih analiza s obzirom na talijansku zbilju,
čini mi se da bi se barem za sada m irno mogle isključiti
dvije pretpostavke: dolazak izbornih p artija i razvoj p ar­
tija na širokoj skali (federacija) pokreta. Za ostvarenje
prve pretpostavke posve nedostaju društvene i političko-
- ustavne pretpostavke na koje smo prethodno ukazali:
značajno je. naime, da čak n i ona talijanska p artija s ko­
jom se identificira veliki dio establishm enta, to je st DC,
nije mogla a da izravno ili neizravno ne razvije onu »for­
m ativnu« ulogu o kojoj smo ran ije govorili. I druga p ret­
postavka je tijesno vezana za barem dva uvjeta: za veliko
širenje k u lturno razvijenih srednjih slojeva, kao i za ve­
liku sposobnost sam oorganiziranja i za težnju ka objedi­
n javanju ili međusobnom povezivanju spontanih grupa.
I jedan i drugi u v je t se, m eđutim , na ograničen način raz­
u Usp. ponajprije A. Pizzorno, »Per un’analisi«, nav. djelo;
T. Lowi, The end, of liberalism, N ew York, 1975; A. Ranney,
nav. djelo; S. Huntington, A m erican politics, str. 205. i dalje; A.
Touraine, nav. djelo; M. Fedele, nav. djelo; A. Panebianco, nav.
djelo.

200
 vi ja ju u talijanskoj zbilji, tako da navode na pretpostav­
ku o ograničenom prostoru za širenje partija-poikreta.
S druge strane, istina je također da diveržeovski mo­
del masovne partije odavno više nije funkcionalan za
perform ances što ih politički sistem traži od partija. U
tom smislu, međutim , valja reći da tem atika (raširena u
prvom redu među am eričkim stručnjacim a) koja se odnosi
na preuzim anje stanovitih funkcija, što su ih tradicional­
no vršile političke partije, od strane drugih socijalnih i
političkih institucija poprim a posve drugačije značenje od
onog što je svojstveno američkom sistem u (on je usm je­
ren na to da dokaže »nepotrebnost« partija). Istina je,
naime, da danas funkciju političke identifikacije vrše i
druge društvene grupe, istodobno kad je postala teža i
gotovo nemoguća za one p artije koje, s nam jerom da po­
bijede na izborima, m oraju posvuda dobivati konsenzuse
(Kirchheimer). Također je istina da danas djelatnosti poli­
tičke socijalizacije velikim dijelom apsorbiraju sistem m a­
sovnog obrazovanja i sredstva masovnog kom uniciranja,
ia o što je istina i to da najtipičniju »socijalnu« funkciju
partija, funkciju Okupljanja političkih interesa, danas sa­
me partije obavljaju sa sve većim teškoćama (Pizzorno).
Tako, nije slučajno što su širenje područja floating voters
(fluktuirajućih birača), uz neobičnu izbornu pokretljivost
koja je s tim u vezi, kao i ogromno širenje uzdržanih i
praznih glasačkih listića i stanovitog jačanja split-ticket
votinga (naime istodobnog glasanja za različite partije u
Skupštini ili u Senatu, u političkom ili adm inistrativnom
smislu) — a sve su to značajna usm jerenja pojave koju
smo ilustrirali — već nesum njivo prisutni i u Italiji.
Uostalom, i najtipičnije političke funkcije p artija do­
živjele su značajno opadanje. Političko integriranje danas
u velikoj m jeri vrše i ustavne institucije, kao što su, na
p rim jer, pokrajinske i lokalne ustanove,59 ili druge nad­
nacionalne institucije (na prim jer, EEZ), kao i sistem be­
neficija i javnih službi koji nastoji i politički izravnati, u
skladu sa zajedničkom slikom o »političkom građanstvu«,
najveći dio individuum a i društvenih grupa. Istodobno,
izborne funkcije i funkcije političkog usm jeravanja što ih
partiie vrše m oraju biti znatno ograničene, tj. u onoi m ie-
ri u kojoj klijentarne grupe, subnolitičke ili natnolitičke
organizacije (npr. m asonerija), tehnostrufcbure i snažni
iavni aparati oduzimaju partijam a izbor kandidata, »kon­
trolu« glasova, im enovanja javnih funkcionara i životna
područja političkog odlučivanja (u Italiii samo PCI uspi­
* Kad nije apsolubizirana, postaje istinita Triglina teza (usp.
njegov prilog u knjizi koju je uredio C. Carboni, »I ceti medi«,
nav. djelo) u vezi s »integrativnom« ulogom pokrajina.

201
jeva zadržati u toon pogledu znatnu autonom iju). P a ipak,
treba li taj »-gubitak funkcionalne uloge« partija, kako
ga je definirao Pizzomo, sm atrati tren u tn im ili vezanim
za stru k tu ra ln e prom jene kapitalističkog društva u kojem
živimo? B rojni su razlozi zbog kojih se odlučno valja
opredijeliti za drugu alternativu.40 P odsjetit ćemo samo
r>a glavne razloge. Ponajprije, u današnjem je društvu
prekinuta ona linearnost između položaja u n u ta r proiz­
vodne stru k ture, prim anog dohotka i načina života (dru­
štvenog statusa), što je tipično za industrijsko društvo,
koje je od društveni? klase stvaralo zbilju s vlastitim ka­
rakteristikam a koje se globalno suprotstavljaju drugim
klasama. Iz te je zbilje proizlazilo shvaćanje p artije kao
političke jedinke onog potencijalnog m ikro-društva kakvo
je bila d ruštvena .klasa, usm jerena na to da brani svoje
privilegije (građanske partije) ili, suprotno tome, da omo­
gući to talnu em ancipaciju (socijalističke/kom unističke p ar­
tije) ili. u m eđuklasnoj hipotezi narodne partije, da olak­
ša prevladavanje objektivnog antagonizm a koji je dijelio
jednu od druge. U svakom slučaju, nezaobilazna je refe­
ren ta tačka bila društvena klasa i njezina sudbina (oda­
tle važnost ideologije), a funkcionalniji oblik političke
organizacije bila je masovna partija, kakvu je opisao D u­
verger. M eđutim, u sadašnjem društvu, prekid navedene
linearnosti i relativno izjednačavanje dohodaka i w ays of
life m eđu srednjem slojevim a i radnicim a u velikoj m ieri
slabi političku vrijednost poziva na klasnu pripadnost (bu­
dući da ona više nije značajna za specifičnost vrijednosti
koie su na odlučujući način određuiuće), a ističe vrijed­
nost politika (policies) što ih ie određena p artija u stanju
proizvesti, te otvara n e s to r e koii nisu uobičajeni za mo­
tivacije »kulturnog« k arak tera (hum anitarne vrijednosti,
među oblicima zajedničkog života, itd.l. O datle proizlazi
znatno reduciranje oriroadnih birača i »nem ogućnost par-
tiia da žive cd rente« (Di Guilio), naim e nužnost partiia
da stvore front strukturalnoj pokretljivosti glasača, s bo­
gatom oroizvodniom H ej a i politika (policies) ko^e su u
staniu da odgovore na brojnost i složenost stvarnih Drob-
lf»ma. K ratko rečeno, sve to znači da se masovna n artn a
(diveržeovska), koja je birokratska i čiji su pravci poli­
tičkog odlučivanja i proizvodnje ideja i projekata posve
unutrašnji, pokazuje očito disfunkcionalnom u odnosu na
j.ahtieve na koie smo sada ukazali.
Dnj-gi tem elini razlog re’ativne stabilnosti te poiave
nalazi <?» u čm ienici da s ostvareniem socijalne države
(W elfare State) nestaju i glavr.e m otivacije koje su rani-

M Usp. ponajprije C. E. Ladd, nav. djelo.

202
ie socijalno povezivale mnoštvo individuum a (na prim jer,
osvajanje političkih sloboda, radnih m jesta, minimalnog
dohotka, socijalne sigurnosti), tako da su predstavljale
snažan poticaj stvaranju masovnih p artija s brojnim
funkcijam a (na prim jer, odgojnim, asistencijalnim , socija­
liziraj učim). Danas bitna referen tn a tačka za sve te dje­
latnosti postaje država, budući da o njoj ovisi ostvarenje
traženih beneficija ili nužno posredovanje za njihovo
stjecanje. Na taj je način panoram a socijalnih kategorija
koje su sindikalizdrane i partijski (socijalno) povezane
zam ijenjena drugom, sa drugačijim spojem socijalnih ka­
tegorija (najčešće sindikaliziranih) koje su državno pove­
zane. Ta kapilarnost i kocsencijalnost socijalne države i
održavanja društvenih odnosa dovele su, između ostalog,
do toga da filozofija masovne partije društvene integra­
cije (takozvana alienated party, najvećim dijelom socija­
lističke/kom unističke partije) postane neostvariva, što je
odredilo ulogu ove potonje kao ulogu relativno »zatvore­
ne« društvene strukture, budući da je trebalo predstav­
ljati model budućeg društva i zam etak »novog poretka«.
Ali, najznačajnija jc posljedica svega toga da su ti pro­
cesi, s jedne strane, doveli državu do toga da postane n aj­
djelotvorniji nosilac ili posrednik zahtjeva za solidarnoš-
ću, a s druge su potakli pojedince da se g rupiraju po sek­
torim a i grupam a, je r samo na taj način mogu osnažiti
vlastite specifične revandikacije prem a državi. U tom pro­
cjepu političke p artije nem aju drugu soluciju nego da
potraže tešku ravnotežu između političkog pokroviteljstva
u korist pojedinih grupa i kontrole državnih snaga, nai­
me da opasno osciliraju između partikularistiokih i soli-
darističkih zahtjeva. No, to je »dvostruka igra« koju u
dugom razdoblju mogu djelotvorno igrati samo partije
s elastičnom organizacijom i s policentriokom raspodje­
lom moči, koja u svakom slučaju nije hijerarhizirana.
Drugim riječim a, to je stav što ga masovna (diveržeovska)
p artija nije u stan ju dugo vrem ena zadržati, ako to nije
po cijeni iskrivljavanja vlastite prvobitne uloge i/ili ne­
popravljivog propadanja.
Cini se, dakle, da navedene naznake ukazuju na to
da transform acije m asovnih p artija karakterizira stano­
vit stupanj ireverzibilnosti. Stoga izgleda da analize
-»•kriza partija« do ove tačke nisu .pogrešne. Pa ipak, ev­
ropskim se zastupnicim a tih analiza može zam jeriti to što ne
razm atraju drugo lice problema. Drugim riječima, njiho­
va se pogreška, po mom mišljenju, sastoji u tome što
pretpostavljaju da, spram ukidanja velikih funkcionalnih
oblasti i transform acija socijalnog i državnog konteksta u
kojem djeluju, p artije ostaju nepokretne i pasivne. To obja­

203
šnjava m otiv zbog kojeg su i oni često dospjeli do istih
zaključaka kao i njihove am eričke kolege, prem da su se
nalazili pred apsolutno različitim partijskim zbiljam a:
perspektiva p retv aran ja m asovnih p artija u »izborne p ar­
tije« ili federacije društvenih grupa ili autohtonih pokre­
ta, predstavlja, naim e evropski analogan tem atici p a rtij­
ske disappearance. Zapravo, ta perspektiva ne samo da je
malo vjero jatna u zem ljam a (kao što je Italija) u kojim a
se ne mogu uočiti alternativne stru k tu re koje bi bile u
stan ju da podare smisao politici, nego se njom ispašta
analitička pogreška što se zbivanja m asovnih p artija sm a­
tra ju samo pojavom dokidanja, a ne i izjednačavanjem
položaja i uloga, iako tek na početku i parcijalnom .
Ovaj potonji aspekt može biti sažeto opisan kao p ri­
jelaz iz jedne situacije, u kojoj su m asovnim partijam a
izravno rukovodili brojni funkcionalni profili koji su im
predhodili, u drugu situaciju u kojoj p artije nastoje uspo­
staviti oblike kontrole nad rukovođenjem tim funkcijam a,
a ono je već delegirano ili ga u svakom slučaju vrše d ru ­
gi subjekti. Da bi se to shvatilo, v alja podsjetiti na to da
su m asovne p artije postepeno popuštale ili su gubile mo­
nopol nad nizom funkcija kojim a su izravno rukovodile,
i to u korist kolektivnih institucija (kao što su, na p ri­
m jer, sindikati), privatnih subjekata (kao što su, na p ri­
m jer, poduzeća ili novine) i javnih in stitu cija (kao što su
država, pokrajine, javne ustanove, itd.). No, s obzirom na
taj gubitak, one su ostvarile dobitak u razm jerim a tako
široke koncrole kakva nikad nije postojala u njihovoj
prošlosti (a što opravdava čestu polem iku o »partitokra-
ciji«). D rugim riječim a, istina je da su organizacije, koje
su nekoć bile tijesno vezane uz p artije (sindikati, zadru­
ge, profesionalna i k u ltu rn a udruženja, te udruženja ve­
zana za slobodno vrijem e, itd.), zaposjele neporecive pro­
store u autonom iji odlučivanja; istina je također da su
samostalne društvene institucije u sve većoj m jeri vršile
funkcije socijalizacije i političke integracije, kao i okup­
ljanja interesa i utjc-caja na javne odluke što su ih ranije
m onopolizirale partije; a naposljetku, istina je i to da se
ovaj potonji proces razvijao također na razini javnih in ­
stitucija, zadobivajući značaj i širinu koji su nekoć bili
nezamislivi. Pa ipak, ako se analiza prebaci s plana ru k o ­
vođenja tim funkcijam a na plan njihove kontrole, isto se
tako ne može poreći da je na ovoj potonjoj razini moć
p artijš slijedila posve drugačiji pravac razvoja no što je
bio pravac nužan na razini rukovođenja; naime, ona se u
znatnoj m jeri proširila na najrelevantnije javne oblasti, te
p rivatne i kolektivne. Istodobno s prethodnim aspektom
te pojave (oduzimanje izravnog rukovođenja funkcijam a

204
 ili »gubitak funkcionalne uloge partija«), i ova pojava
(porast »kontrole« nad državom i društvom) posjeduje
identičan stupanj ireverzibilnosti, ne samo što bi jedna
ili druga bile recipročne i kom plem entarne pojave nego
i zato što je druga tijesno vezana za razvoj socijalne dr­
žave i prevladavanje industrijskog društva.
U zaključku, u sveobuhvatnoj analizi te pojave ot­
kriva se dvostruka pogreška apsolutno suprotnih stavova
u literatu ri o političkim partijam a. Kako zagovaratelji
»krize m asovnih partija« tako i oni koji su za »partito-
kraciju« ili neizm ijenjenu stabilnost tradicionalnih partija
teže jednostranom privilegiran ju svukupnog procesa tra n s­
formacije. Pa ipak, samo bi se gomilale njihove greške
kad bi se ovdje izvršena analiza zaustavila na priznava­
nju parcijalne istine i parcijalne pogrešnosti jedne i druge
teorije, to jest kad se ne bi pokušalo dati jedinstveno
objašnjenje složene pojave. Zapravo, opći smisao tih na iz­
gled suprotnih procesa nalazi se u činjenici da m oderne
masovne p artije ustanovljavaju svoj položaj i svoju ulo­
gu na tem elju pretežne konfiguracije koju su prihvatile,
fo jest da budu posebne konstelacije moći (»sistemi mo­
či«, u smislu koji je objašnjen u 3. paragrafu), usm jerene
na to da obuhvate aktivne građane u vršenju institu­
cionalizirane političke vlasti.
Ako je tako, mogli bismo se upitati zašto bi partija
m orala zadržati svoja obilježja masovne organizacije. Po­
lazeći od toga da diveržeovski model postoji samo u statu-
ta m im papirim a poneke partije i da se nijedna p artija
danas ne može zavaravati tim e da se organizira u zatvo­
rene i inkluzivne jedinke koje bi tvorile zam etak nekog
»novog poretka«, treba sm atrati da je vjerojatno da će
dva tem eljna obilježja masovne partije, naim e nacionalno
centralizirano rukovodstvo i form alna otvorenost svima,
biti kom patibilni s novim pravcim a razvoja. Sve veći
značaj p artije kao »sistema moći«, dok proizvodi daljnje
centraliziran najznačajnijih uloga (usp. gore paragraf 4),
istodobno je posljedica sve većeg »širenja politike«, pod
čime se podrazum ijeva činjenica da se politički značajne
odluke zbivaju na gotovo svim razinam a javnog djelova­
n ja (naime, i u pokrajinam a, u lokalnim ustanovam a i,
općenito, u nadređenim i podređenim adm inistrativnim
strukturam a), te da ne postoji djelatnost privatnih osoba
s političkom relevantnošću koja se ne m ora razračunavati
s ponekom javnom ili, općenitije, s političkom stru k tu ­
rom. Posljedica tih procesa je u tome što rukovodstvo
partije sve više nalikuje nekoj vrsti holdinga gdje se do­
nose velike strateške odluke »grupe«, ali se, s obzirom na
to, jav ljaju i brojni sektori »upravljanih« ili »kontroli­

205
ranih« djelatnosti, u kojim a vlada znatna sloboda djelo­
vanja i u pravljanja. D rugim riječim a, centralizacija veli-
Irih odluka sam o je iedan aspekt, budući da je isto tako
istina da »širenje politike« stavlja p artiju pred sve b roj­
nije zadatke, što ih centar ni u kom slučaju ne može iz­
vršavati. Ta činjenica, zajedno s težnjom m odernih druš­
tava da sm anje političku djelatnost građana, navodi na
zaključak da će u bliskoj budućnosti »form alna otvore­
nost za sve« predstavljati sm etnju ili, suprotno tome, puki
dekorativni element.
Pa ipak, najveće izm jene političkih p a rtija valja oče­
kivati na drugim razinam a. P rije svega, ako se ne može
predvidjeti nestanak masovnog k aratera m odem e partije,
ipak je v jerojatno da će doći do duboke prom jene k arak­
terističnih obilježja i uloge boraca. Oni će naim e biti poz­
vani, a velikim dijelom to već i jesu, da obavljaju zadat­
ke na visim p rav ih političkih m enadžera. To povlači za
sobom oblike prim anja u članstvo i selekcije političkog
osoblja koji se više ne tem elje sam o na karakterističnim
k riterijim a (lojalnosti, starost, itd.), nego ponajprije na
stvarnom posjedovanju kom petentnosti i na stvarnim spo­
sobnostima upravljanja. Taj elem ent, međutim , dovodi
do toga da p artijsk a organizacija ne može a da se ne ot­
vori znanjim a i ekspertizam a što ih više nijedna p artija
ne može proizvoditi samo iznutra: odatle proizlazi ne sa­
mo zahtjev da se odgovornost prebaci na »vanjske« (dakle,
članove s određenim vrem enom) nego i zahtjev za pove­
zivanjem s izvorim a znanja i efektivnih elaboracija (dakle,
stvarno nezavisnim o partiji, prem da izražavaju istu tež­
nju ili su izraz istog područja).
Ali, najvažniji zadatak koji danas stoji pred p artija­
ma odnosi se na »opravdanje« njihovog novog položaja.
Riječ je o zadatku koji obuhvaća veom a široko područje
djelatnosti, od traženja nove organizacione i operativne
racionalnosti do sagledavanja novih k riterija legitim nosti,
od u stanovljavanja oblika financiranja prim jerenih no­
vim i složenim zadacim a što ih treba obavljati, do defi­
n iranja njihovog položaja u okviru ustavnog sistem a koji
ie sve neodgovornij i i sve više samoživ. U toj je oblasti
laikše reći ono što p artije ne sm iju ili ne mogu činiti, ne­
go ono što sm iju i trebaju. N avedim o neke p rim jere: kao
što je nezamisliva njihova ponovna legitim acija putem
»dem okratizaoije« unutrašnjeg života,61 koji je u suprot­
nosti s prirodom i funkcijom p artija (naime, kao što je

“ Kojoj se, u stanovitim granicama, nada Ridola, nav. d je ­

lo, str. 115. 1 dalje.

206
 rečeno, s činjenicom da one predstavljaju »element moći«
političkog sistema), tako se ne pokazuje realističnom ni
perspektiva nekog njihovog povlačenja s terena kontrole
kadrova javne vlasti u korist osvajanja područja koje je
neposredno društveno,62 zbog jednostavne činjenice što su
razvojni pravci p artija nužno vezani uz pravce koji odre­
đuju dinam iku političke partije (naravno, u slučaju da
sm jeraju »osvajanju vlasti«).
U prilog tome bi se možda moglo reći samo to da
glavne koordinate obnove legitim nosti p artija idu danas
preiko dokazivanja njihove sposobnosti djelotvornog i od­
govornog rukovodstva političkim sistemom. D rugim rije­
čima, razdoblje u kojem su pretežno63 djelovali kriteriji
legitimnosti orijentirani na vrijednosti (odatle tem eljno
značenje ideologije, doktrinarne dosljednosti, itd.) čini se
da je zam ijenjeno razdobljem u kojem pretežno djeluju
k riteriji o rijentirani na dostižne rezultate, to jest prag­
m atični k riteriji okrenuti prem a cilju. Ako je ova analiza
ispravna, od odlučujućeg će značaja biti sposobnost pla­
niranja, sposobnost objedinjavanja i, osobito, sposobnost
povezivanja konsenzusa širokih sektora javnog m nijenja,
uključujući one, ili dio onih, koji su sm ješteni u »sredi­
šte« političkog spektra.64 A to, između ostalog, znači: ako
s tru k tu ra m asovne organizacije i može biti korisna za ne­
ku partiju, naim e ako »otvorenost za sve« može pred­

“ Nedavno će tako P. Barcellona u referatu na simpoziju

što ga je organizirao Centro di riforma dello Stato, rujan 1981
(Auletta, Poslanički parlament).
45 U vezi s činjenicom da se u danoj empirijskoj situaciji
veoma rijetko izlažu kriteriji legitim acije samo jednog tipa, slo­
bodan sam uputitd. na A. Baldassarre, »Lo Stato sociale: una
formula in evoluzione«, u: A. Baldassarre i A. Cervati, nav.
djelo.
M Važnost osvajanja »centra« od strane političkog spektra s
ciljem osvajanja većine istakao je (prvotno ne bez suprotstavlja­
nja i odnoseći se isključivo na dvopartijske sistem e) I. Jennings,
The B ritish Constitution, London, 1939. K asnije je teoriju razvio
E. E. Schattschneider, nav. djelo; zatim A. Downs, nav. djelo;
S. M. Lipset, »Introduction« u: M. Ostrogarsky, nav. djelo, str.
58; J. J. Kirkpatrick, »Changing patterns of electoral com peti­
tion«, u: A. King, nav. djelo, str. 254. i dalje. U svakom slučaju,
najpreciznije određenje »uvjeta što se tiču dinamike »centra«
jest Downsovo koji, između ostalog, objašnjava kako ona može
djelovati tamo gdje se, in ter alia, stanoviti broj birača može
kretati od jedne do druge velike partije, bez velikih predrasuda
o vlastitim interesima (a to je jednostavnije tamo gdje partijski
sistem ne presijecaju barijere ili predrasude koji njihovo funk­
cioniranje čine krutim).

207
stav ljati značajnu pomoć za ponovno postizanje njezine
legitimnosti, ona ipak ne može b iti sm atrana dovoljnom
za osiguranje sada naznačenih ciljeva.

Ožujak, 1982.
(Antonio Baldassarre, [U vodna studija
knjizi] Joachim Raschke, I p a rtiti del-
l’Europa occidentale. Dizionario tem atico,
Antonio Baldassarre (ur.), Editori Riuniti,
Roma, 1983, str. IX—LVIII)

Prevela Sanja Roić

208
Joachim Raschke
PARTIJE ZAPADNE EVROPE

T em atski rječnik

Podaci u ovoj knjizi usklađeni su s ožujkom 1982.

U toku rada na knjizi došlo je do značajnih prom jena u
političkoj zbilji nekih velikih evropskih zemalja. U- Šved­
skoj je na općim izborima 20. ru jn a 1982. pobijedila Soci­
jaldem okratska p artija Olofa Palrnea sa 45,9% glasova
i 166 m jesta u P arlam entu. K om unistička je partija do­
bila 5,6% glasova i 20 m jesta. Zajedno su, daMe, dvije
partije ljevice sakupile 51,5% glasova i 186 m jesta: apso­
lutnu većinu. Od p a rtija um jerenog bloka, 23,6% (86 m je­
sta) su postigli konzervativci, 5,9% (21 mjesto) liberali, a
15,5% (56 m jesta) centristi.
U Španjolskoj je 28. listopada došlo do pune afirm a­
cije socijalističke p artije (PSOE) Felipea Gonzalesa, koja
je postigla 46% glasova (201 mjesto), dok je desnica, koju
predstavlja N arodni savez, sakupila 25,3% glasova, sa 106
m jesta. P artija centra (UCD) koja je vladala zemljom,
rasula se i pala na 7,2% glasova (12 mjesta). Nova p artija
(CDS) koju je osnovao bivši prem ijer Adolfo Suarez, nije
prem ašila 2,8% glasova (2 mjesta). U opadanju su komu­
nisti (PCE) s otprilike 4% glasova i 4 m jesta.
U Njemačkoj je raspuštena vladajuća socijaldem okrat-
sko-Liberalna koalicija. K ancelar Schm idt se povukao 1.
listopada. Liberali su ušli u vladu kojom dom iniraju de-
mokršćani iz CDU. Novi kancelar je demokršćamin Kohl.

14 Marksizam u svetu 209

Riječ unaprijed

Sve su zemlje Zapadne Evrope »partijske države«

(Parteienstaaten, party governem ent, gouvernem ent des
partis, partitocrazia, ili bilo boja druga definicija da se
uzme na jezicim a različitih zemalja). To ne znači da
p artije samo filtrira ju društvene interese i utječu na po­
litičku diskusiju, nego i da njihovi predstavnici određuju
ponašanje vlade. Stoga se ne može sh v atiti politika u Za­
padnoj Evropi ako se ne poznaje povijest i s tru k tu ra raz­
ličitih p artijskih sistem a.
P artije Zapadne Evrope p rije svega su institucije
odnosnih nacionalnih političkih sistem a i kao takve će
ovdje biti opasane. P rom jena u politici neke p artije može
biti objašnjena sam o strategijskim m išljenjem koje se
poziva na relativne činioce društvenog i političkog siste­
ma svake nacije.
To nije u proturječnosti s činjenicom da su, osobito
u ekonomskom sektoru, znatno napredovale recipročna
povezanost nacionalnih država i ovisnost koja je s tim u
vezi, osobite u okviru EEZ. Naime, tu povezanost diktira­
ju nacionalne vlade i nacionalna i nadnacionalna tijela,
tako da, kad je riječ o važnim pitanjim a, ništa ne može
biti učinjeno protiv veta nacionalne vlade. Već zbog toga,
pokazuje se da je za političke p artije prirodno da upo­
treb e sve svoje snage za osvajanje moći u n u tar nacio­
nalnog političkog sistema.
Teza o p rioritetu upućenosti p artija na nacionalne
države nije u suprotnosti s prim jedbom da se danas u
političkoj debati koja se odvija u nekim državam a Za­
padne Evrope sve češće, u pozitivnom ili negativnom smi­
slu, valja pozivati na p artijsk u politiku u drugim zem lja­
ma Zapadne Evrope. Tako, na prim jer, u Saveznoj Re­
publici Njem ačkoj CDU/CSU nastoji oslabiti socijalde­
m okrate pozivajući se na politiku koja se tem elji na stra­
tegiji narodnog fronta svojstvenu socijalističkim p artija­
ma u latinskim zemljama. SPD sm atra da se može obno­
viti replicirajući da bi kom unisti mogli doći na vlast samo
tam o gdje dem okršćanske partije, kao što je slučaj u Ita ­
liji, propadaju. U svakom slučaju, radi se o demagoškim
su protstavljanjim a putem kojih se nastoji ojačati vlastiti
politički položaj u zemlja. Riječ je o opasnim suprotstav­
ljanjim a, je r se pozivanjem na najčešće krive in terp reta­
cije dovodi do toga da se dobiva posve pogrešna slika po­
litike p artija u drugim zem ljam a Zapadne Evrope i da
stoga svatko u prvom redu jača vlastite predrasude. O vdje
p rikupljene inform acije mogu pomoći da se spozna dem a­
goške obilježje tih form ulacija i da se bolje shvate stvar­

210
ni uvjeti rada i uspjeha p artija u zemljama Zapadne
Evrope.
U natoč tome što je za karakterizaciju partije važno
ponajprije njezino sm ještanje u državnu oblast svake na­
cije, danas u sve većoj m jeri dobiva na značaju i jedna
druga razina, nadnacionalna. Evropski parlam ent, prem da
je njegov utjecaj slab i prem da je sm ješten na m argina­
ma javnog interesa, organiziran je na tem elju parlam en­
tarnih grupa koje, grubo rečeno, odgovaraju osnovnim
političkim strujam a evropske povijesti: komunističkoj, so­
cijalističkoj lijevoj, socijaldem okratskoj/socijalističkoj, li­
beralnoj, kršćansko-dem okratskoj i konzervativnoj. Osim
toga, potaknuti za navedene izbore kojim a je rukovodio
Evropski parlam ent (1979), posljednjih su godina socijal­
dem okrati/socijalisti, liberali i kršćanski dem okrati oži­
votvorili federacije vlastitih p artija u okviru devet ze­
m alja EEZ. Ne treba zaboraviti, osim toga, da postoji
suradnja među zemljama Zapadne Evrope, u okviru svjet­
skih tijela (na prim jer, Socijalistička intem acionala) i su­
radnja savezništava ili suradnje koje se odnose n a odre­
đene pokrajinske oblasti (na prim jer, među partijam a
skandinavske, latinske i srednjoevropske oblasti).
Ne treba potcjenjivati ono što se danas može ostva­
riti u n u tar tih oblika suradnje. Upravo zahvaljujući nji­
ma postaje moguće ojačati elem ente objedinjenosti, a ne
one razdvajanja, u okviru pojedinih tem eljnih političkih
težnji i pridati svakoj od tih težnji vlastitu fizionomiju,
leoja se bitno razlikuje od drugih. No, tu suradnju ne tre ­
ba ni precjenjivati, jer je autonom ija p artija koje u nji­
ma sudjeluju, kao i uvijek, vrhovna zapovijed. Dapače,
upravo razlike u n u ta r pojedinih tem eljnih političkih tež-
oji dovode do toga da postaju nužni veoma općeniti sta­
vovi (na prim jer na platform i za izravne izbore u Evrop­
ski parlam ent), te stoga praktički nisu ni obavezujući.
V jerojatno je da će se političke partije »evropeizi-
rati« tek kada snaga EEZ neće više biti samo zbroj h ti­
jenja vlada članica, to je st kad P arlam ent bude ne samo
izravno biran, nego i kad bude imao stvarnu zakonodav­
nu i kontrolnu moć. To je još jedan otvoreni problem
i poticaj na debatu da li i u kojoj m jeri izravno biranje
Evropskog parlam enta, kojem nisu priznate vlastite kom­
petencije, može predstavljati korak u tom pravcu. Zap­
ravo, moglo bi se govoriti o progresu u integriranju p ar­
tija Zapadne Evrope samo u slučaju da neka nacionalna
partija izm ijeni svoju politiku u tačkam a koje nisu se­
kundarne, pod utjecajem organizacije čiji je član. Ali,
do sada nije bilo prim jera za to, a ako se razm otre sa­
dašnji odnosi, neće ih ni biti.

211
 Iz ovih razm atranja proizlazi s tru k tu ra ovog rječ­
nika. Sažetom i kom parativnom uvodu (s naznakam a i
o nadnacionalnoj suradnji među partijam a) slijedi siste­
m atska analiza p artija i sistem a p artija devetnaest ze­
m alja Zapadne Evrope. Pokušala se održati ravnoteža iz­
među prostora posvećenog raznim zem ljam a i pojedinim
partijam a i značaja svake od njih. Ako se obično broj
stanovnika uzima kao indikator, prem da grub, značaja
neke zem lje (što je općeprihvaćeno), najveća je dim enzi­
ja k apitala koji su rezervirani za Francusku i Italiju op­
ravdana dvjem a dodatnim m otivacijam a. Obje zemlje po­
sjeduju najkom pliciranije p artijske sistem e u velikim dr­
žavama. Osim toga, uspjeh ili neuspjeh francuske i tali­
janske ljevice narednih godina mogao bi znatno utjecati
na cijelu zapadnoevropsku ljevicu.
Svakoj je zem lji posvećeno po jedno poglavlje, koje
se otvara uvodom o razvoju nacionalnog sistem a p arti­
ja, a nakon toga slijedi razm atranje pojedinih partija.
Ovo potonje počinje sveukupnim vrednovanjem koje mo­
že biti in terp retiran o i kao prezentacija i sinteza. Opis
svake p artije artik u liran je u sedam sistem atskih poda­
taka, koji, koliko god je to moguće, slijede razvoj povi­
jesne dim enzije (osobito nakon 1945). P ravilna prim jena
te shem e koja se tem elji na sedam središnjih profila
analize om ogućuje ne samo brzo dobivanje inform acija,
koje su posebne i vezane za aktualnost, nego i nezavis­
nu razradu, u okviru političkog obrazovanja, škole ili sve­
učilišta, sveukupne sistem atske vizije i izravnog sučelja­
van ja p artija i partijskih sistem a.

Uvod

Danas su p artije raširene u cijelom svijetu. Za m no­

ge one p redstavljaju »prirodne« i nezam jenjive kompo­
nente političke sfere različitih društvenih sistem a (kapi­
talističkih, socijalističkih, zem alja u razvoju). No, p arti­
je zapravo postoje tek otprije stotinu godina, a do njiho­
vog razvoja nije došlo na tem elju tehničkog predviđanja
ili strateškog plana.
Porijeklo partija i partijskih sistem a u Zapadnoj
Evropi. P artije su nastale u Zapadnoj Evropi u drugoj
polovici 19. stoljeća, ne kao plod političke teorije, nego
kao proizvod niza realnih činjenica, kao što su: stvara­
n je masovnog industrijskog p ro letarijata koji je vršio p ri­
tisak za svoje sudjelovanje u političkom životu i koji je
s tim ciljem form irao vlastite partije, širenje prava gla­
sa što je zahtijevalo m obiliziranje novih slojeva birača,

212
urbanizam, izgradnja transportnih i komunikacijskih si­
stema, širenje obrazovanja. Riječ je o društvenim proce­
sima koji su vezani za industrijalizaciju i usm jereni na
to da pospješe form iranje političkih organizacija koje se
šire izvan lokalnih oblasti. Pored toga, a to je ne m a­
nje važan činilac, samo organiziranje pojedinih politič­
kih stru ja pružilo je drugim tendencijam a m otive da sta­
nu uz bok prvim a. S tim u vezi, zanimljivo je istaknuti
da su prve p artije koje su bile osnovane u raznim zem lja­
ma bile građanske. Radničke p artije koje su ih im itirale
i koje, za razliku od građanskih, nisu raspolagale alter­
nativnim instrum entim a moći (privatni kapital, javne slu­
žbe, oružane snage, crkva), dale su zatim veliki zamah
procesu političke organizacije. A to je vrem enom u tje­
calo na građanske partije.
Razlika između stvaranja p artije iz parlam entarne
grupe (građanske partije) i utem eljenja p artije koje je
potaknuto izvana od strane parlam entarnih institucija, i
koja se tem elji na društvenoj samoorganiziranosti odoz­
do (u prvom redu radničke partije), djelovala je sve do
današnjih dana. Ali, i sadašnji je sastav partijskih siste­
ma u velikoj m jeri, u svojim političkim težnjam a, obi­
lježen u tjecajim a koji su djelovali u fazi form iranja.
P artijsk i sistemi nisu bili i nisu ni na k o ji. način
puko prevođenje društveno-ekonom skih sukoba u politič­
ke sukobe. I putem klasnih sukoba, i zbog recipročnog
pokrivanja, u partijskim je sistem im a mnogo evropskih
država došlo do vjerskih »razdora« (cleavages), do rivali­
teta, su p rotstavljanja grad-selo, što je sve do danas za­
državalo djelotvornost i što m arksističke pretpostavke či­
ni problematičnim .
D ruštveno-ekonom ski sukobi vdše no iikad dom inira­
ju sistem im a p artija Zapadne Evrope, ali nem a zemlje u
kojoj su ti sistem i izraz idejno tipičnog modela tem elj­
nog sukoba između dviju društvenih klasa koje se sup­
rotstav ljaju organizirajući se u odijeljene partije. Većina
zemalja ima višepartijske sisteme, u kojima i oblast lije­
vih partija, a posebno oblast građanskih partija, u svo­
joj nu trin i izgleda heterogeno sa društvenog stajališta.
A također (ili upravo) m alobrojni dvopartijski sistemi
još više pridonose zataškavanju bipolam og klasnog suko­
ba nego što ga dovode na svjetlo dana i rješavaju.
S tru k tu ra svih partijskih sistem a Zapadne Evrope
bila je bitno obilježena dvam a klasnim sukobima, koji
su obilovali im ponentnom ideološkom snagom, koji su se
sm jenjivali u vrem enu:
1) suprotstavljenost između plem stva i građanstva.
Interese zemljoposjedničkog plem stva predstavljale su

213
konzervativne p artije koje su se oslanjale na seosko sta­
novništvo, dok su liberalne p artije organizirale gradsku
buržoaziju i različite sitnoburžoaske slojeve. Sukob iz­
među te dvije grupe obilježio je evropsku povijest sve
do 1848. N jega je, zatim , sm ijenila druga suprotstavije-
nost:
2) klasni sukob između građanstva i industrijskog
pro letarijata u nastanku koji se na politdčko-partijškom
planu izrazio u suprotstavljen osti liberalnih i socijalistič­
kih p artija.
P ravda i sloboda bile su na početku središnji zahtjevi
buržoazije, a osobito liberalnih partija, protiv plem stva
i konzervativnih partija, koje su branile razlike i auto­
ritarn u v last (aristokraciju i m onarhiju) kao »prirodni«
poredak koji je bogom dan. K asnije su sloboda i pravda
predstavljale glavne revandikacije radničkrg pokreta pro­
tiv konzervativnih i liberalnih snaga. U tom svjetlu, dok
su se konzervativne p artije sve više zatvarale u stavu
principijelnog odbacivanja, liberalne su se p artije susre-
lale s ozbiljnim teškoćam a upravo zbog načela koja su
ih inspirilsala : jednakosti i slobode, što su prvobitno bile
njihove borbene revandikacije protiv feudalnog sistema,
i sad su bile upravljene protiv političke i ekonomske
moći koju su one sam e osvojile. Borba za prava na slo­
bodu i političku jednakost zbližavala je liberale i soci­
jaliste, dok se zadržavanje privatnog vlasništva liberali­
ma i konzervativcim a činilo zajedničkim interesom . Ta
je am bivalentnost liberale dovela da toga da stvore raz­
ličita savezništva, čas s konzervativcim a, čas sa socija­
listima, već prem a tom e kolika je njihova snaga bila u
raznim zemljama. No, s vrem enom, u većina liberalnih
p artija došlo je do razdora između desnog krila, koje je
zatim došlo do toga da surađuje s konzervativnim p ar­
tijam a, i lijevog krila, koje se pokazalo sklonim za su­
rad n ju sa socijalistima.
K onzervativne partije, socijalističke i liberalne (lije­
ve i desne) predstavljaju čvrste konstitutivne elem ente
p artijskih sistem a Zapadne Evrope. U oblasti ljevice ta
se lezepa dalje proširila između 1917! i 1922, nakon ru s­
ke revolucije, kad su se komunističke grupe odijelile od
socijalističkog pokreta. Od tada je konkurencija među
socijalističkim /socijaldem okratskim partijam a i kom unis­
tičkim p artijam a norm alna kom ponenta p artijskih siste­
ma Zapadne Evrope.
Ovim napom enam a o povijesti form iranja takvih si­
stem a do sada su razm atrani samo klasni sukobi koji su
temelj društveno-političke stru k tu re i koji su se u povi­
jesti međusobno sm jenjivali. Postoje, ipak, partijski si-

214
stem i kojd su izraz i druga tri društvena sukoba: 1) vjer­
skog sukoba, 2) etničko-kulturnog sukoba, 3) sukoba grad-
-selo.
Ti su sukobi, općenito uzevši, doveli do stvaranja
partija u n u ta r građanskih pozicija. To znači da se ra ­
di o p artijam a koje su, s obzirom na druge iz tog područ­
ja, različite samo u posebnim tem atskim oblastima. Sto
se tiiče vjerskih sukoba, glavni je problem u odnosu iz­
među države i crkve. U zemljama južne i srednje Evrope
crkva je učvrstila svoje pozicije i tijesno se povezala s
Ancien regimeom nakon protureform acije. Riječ je o ze­
m ljam a koje su većinom katoličke: Španjolskoj, P ortu­
galu, Italiji, Francuskoj, Belgiji, A ustriji, Luksem burgu.
Tu je liberalno građanstvo, koje je u 19. stoljeću dobi­
valo sve veći utjecaj, prenijelo na nacionalnu državu, ko­
ja je preuzela dinam ičke zadatke objedinjavanja i centra­
lizacije, kom petencije koje su do tada bile u rukam a ka­
toličke crkve. To vrijedi ponajprije s obzirom na kontro­
lu institucija (javne ili vjerske škole). Ta je bobra, koja
je započela s francuskom revolucijom, dovela da »raz­
dora« (cleavage) između klerikalizm a i antiklerikalizm a.
Nosioci antiklerikalizm a bile su socijalistička i liberalna
partija. Borba katoličke crkve u obrani od laičkih i na­
cionalnih elita dovela je do osnivanja katoličkih partija,
i to »kršćanško-dem okratskih«. Do toga je došlo u spo­
m enutim zem ljam a u kojima živi većinom katoličko sta­
novništvo, s izuzetkom Francuske, gdje je katolička par­
tija. MRP, predstavljala samo kratki interval, zahvalju­
jući i činjenici što je katolička crkva uvijek bila tijesno
povezana s konzervativcim a. Općenito su, međutim , krš-
ćansko-dem okratske p artije uspjele da privuku ne samo
znatan dio radnika (onih koji su vezani za crkvu), nego
i da putem guste mreže organizacija (sindikati, ženska
udruženja, udruženja mladih, itd.) zaštite vlastite pripad­
nike od drugih društvenih interesa. Form irane su tako
čvrste potkuiture, koje objedinjavaju intenzivni kom uni­
kacijski odnosi. D ruštveno-politička izolacija katoličkog
pokreta pojačana je zatim njegovim integracijskim tež­
n jam a (koje su se širile i na politiku), njegovom krutom
hijerarhijskom organizacijom i njegovim »klerikalnim«
vezama s Vatikanom.
Nizozemska, Švicarska, Njem ačka predstavljaju zem-
lie Zapadne Evrope kroz koje je prošao vjerski »razdor«
'cleavage): spram nacionalnih elita i protestantske većine
stajale su jake katoličke manjine. U svim su tim zem­
ljam a form irane demofcršćanske partije u kontekstu u ko­
jem je katolička potkultura doživljavala potiskivanje svo­
jih organizacija. U Nizozemskoj je form irana jedna um -

215
 jtre n a i jed na ortodoksna partija, koje su u razvijenom
organizacijskom obliku izražavale protestantsku potkul-
turu.
Zbog čega se značajnije vjerske p artije nisu form i­
rale u Velikoj B ritaniji i Skandinaviji, naim e u zem lja­
ma u kojim a je predom inantno protestantsko stanovniš­
tvo? Zapravo, u zem ljam a u kojim a je pretegnula refor-
macija, država i nacionalna crkva su tijesno surađivale,
tako da nikad nije došlo do tako dubokog vjerskog su­
koba koji bi se mogao odraziti na partijski sistem. Samo
u oblasti protestnog pokreta putem kojeg su se perife­
rijske pokrajine suprotstavile nacionalnom centru zna­
čajni su postali i vjerski činioci, koji su našli odjeka u
Kršćanskim partijam a Skandinavije. One su izraz pokreta
m oralne obnove kršćanstva koji se suprotstavlja tolerant­
nom pragm atizm u postojećih crkava. One su, zatim, pot­
puno različite od kontinentalnih dem okršćanskih partija
i zbog njihovog značaja, program a, funkcije i strukture,
što se ne služi nikakvom m režom kolateralnih organiza­
cija.
E tn ičko-kultum i sukobi proizlaze iz otpora što ga
područja s vlastitim tradicijam a jezika i k u ltu re suprot­
stav ljaju nacionalnoj k u ltu ri koja se tem elji na vrijed­
nostim a građanskih slojeva. P artije s ciljevim a k u ltu r­
ne obrane form irane su ponajprije tam o gdje je došlo do
jake koncentracije k o n trak u ltu re u oblasti jasno omeđe­
nog područja, a istodobno se razvijala razm jena s nacio­
nalnim središtem .
I tam o gdje ne postoje stru k tu ra ln e pretpostavke za
form iranje regionalnih p artija (ili takve p artije postižu
tek neznatan uspjeh) suikobi što smo ih sada razm otrili
također znatno utječu na partijski sistem , budući da pro­
diru ili se odražavaju u n u ta r pojedinih p artija i pružaju
specifične m otivacije (ili lokalne m otivacije) za pristupa­
nje određenim p artijam a čiji k arak ter nije regionalan,
m otivacije koje zatim postaju baština same partije. Po­
red niza regionalnih p artija koje nikad nisu prešle ili ne­
će preći izborni prag koji je nužan za parlam entarno
predstavništvo, trenutno su vrijedne spomena p artije sli­
jedećih d ržava: Španjolske (Baskija i Katalonija), Italije
(Južni Tirol), Finske (švedska manjina), N jem ačke (Ba­
varska, danas CSU).
U Belgiji je, m eđutim , etničko-kulturni sukob uvijek
izgledao povezan sa druga dva »razdora«: vjerskim i
onim koji je bio rezu ltat odnosa industrija-poljopriv-
reda. Posljedica toga je to što se taj sukob znatno pro­
dubio i postao radikalan. Na jugu se, naime, nalazi fran-
kofonska Valonija, laička i industrijska; na sjeveru je

216
 katolička, poljoprivredna Flandrija s nizozemskim jezi­
kom. Taj se »razdor« u velikoj m jeri odrazio na p artij­
ski sistem koji je trenutno na snazi, te je, pedesetih go­
dina, doveo do form iranja pokrajinskih partija, šezdese­
tih do njihove afirm acije, a naposljetku, sredinom sedam­
desetih, do opadanja, što je bila posljedica decentraliza­
cije države i konstituiranih nacionalnih partija.
Koliki je značaj ekonomskog faktora za uspjeh re­
gionalnih p artija očito je, još jasnije nego u Belgiji, u
sfočaju indipendisticke škotske i velške partije. Zaosta­
lost ekonomskog razvoja u onim oblastima zemlje koje
posjeduju kulturni id e n titet što ga je i u najm anjoj m je­
ri moguće revitalizirati, postaje značajna prodorna sna­
ga protestantskih partija na regionalnoj osnovici.
P a rtije jezičkih manjina, to jest pokrajinske, nisu
nastale u Švicarskoj. Tu se lingvističke granice izjedna­
čavaju s granicam a različitih kantona. Oni su također
relativno homogeni i s vjerskog aspekta, a zbog visokog
stupnja decentralizacije koji vlada u toj zemlji, raspo­
lažu i vlastitim kom petencijam a koje su posebno okrenu­
te ka rješavanju kulturnih i vjerskih pitanja.
U svojoj su cjelini p artije okrenute ka obrani poseb­
nih obilježja lokalnih kultura građanske orijentacije. J e ­
dini izuzetak p redstavlja Rassem blem ent Wallon u .Belgi­
ji, koja potječe iz socijalističke partije, koncentrirane u
toj oblasti zemlje. Općenito uzevši, međutim , pokret za
radničku em ancipaciju nikad nije postavio taj tradicio­
nalni činilac kao tem elj vlastitoj organizaciji, prem da on
još uvijek utječe na u n utrašnju stru k tu ru lijevih partija
(podsjećamo, na prim jer, na »monarhističke« bavarske
socijaldem okrate u n u tar SPD -a 1914. godine).
Sukob između grada i sela odigrao je veliku ulogu
u skandinavskim zemljama, gdje je to čak bio i uzročni
činilac form iranja stanovitih partija. U osnovi tog suko­
ba nalazi se suprotstavljenost između industrijskih, tr ­
govačkih i poljoprivrednih interesa. Ipak, kod najvećeg
broja evropskih nacija taj društveno-ekonom ski sukob
nije doveo do uspostavljanja specifičnih seljačkih parti­
ja, budući da interese poljoprivrednika najvećim dijelom
zastupaju konzervativne ili dem okršćanske partije (osim
u Italiji i Francuskoj, gdje ih djelomice zastupaju i kom u­
nističke partije). U Skandinaviji je taj sukob interesa d ru -
štveno-ekonomske prirede zam ijenjen etničko-kulturnim
sukobom. Tamo je ljevica, kao i seljačke partije koje su
iz nje proizišle, postala nosilac kulturne i ekonomske opo­
zicije, protiv urbanih konzervativnih desnica, čiji su pri­
padnici vršili odlučuiuće utiecaie i kontrolirali nacional­
nu kulturu, državni aparat (funkcione^e) i ekonomski se­

217
k to r u ekspanziji (industriju i trgovinu). Zapravo, isklju­
čivo seljačke p a rtije nastale su samo ondje gdje je snaž­
na k u ltu rn a opozicija produbila sukob između kapitalis­
tičkih interesa i interesa poljoprivrednika.
Osim u Skandinaviji, u zem ljam a Zapadne Evrope
još je samo u Švicarskoj form irana značajna seljačka
■partija, to je st B auem -G ew erbe und Biirgerpartei, čiji
se korijeni nalaze u prvom redu u selima protestantskih
kantona.
Zaključujući, može se kazati da su se sistem i p arti­
ja u Zapadnoj Evropi form irali u biti istodobno sa šire-
jem p rav a glasa i kao izraz društvenih sukoba svog vre­
mena. N jih su, s jedne strane, uobličili društveno-eko-
nomski sukobi (plemstvo-građamstvo, građanstvo-radnič-
ka klasa, industrija/trgovina-poljoprivreda), a s druge, su­
kobi između nosilaca procesa m odernizacije i tradiciona­
lističkih dijelova društva, kao što je crkva i kao što su e t­
ničke zajednice kao nosioci lokalnih k ultura. O tkad su u
Velikoj B ritaniji form irane regionalne partije, u razvije­
nim in dustrijskim društvim a nem a više p artijskih sistem a
koji bi bili obilježeni samo društveno-ekonom skim »raz­
dorom«.
Na specifično »prevođenje« društvenih sukoba u p ar­
tijske sistem e postepeno je duboki utjecaj vršio niz po­
litičkih činilaca, na kojim a se nećemo zadržavati (na
prim jer, oblici reguliranja sukoba koji proizlaze iz tra ­
dicije, zahtjev za »m inimalnim « biračkim postotkom za
dobivanje parlam entarnog predstavništva, itd.) tako da
nije moguće govoriti o mehaničkom m eđusobnom »odra­
žavanju«.
K o n tinuitet i prom jene. Elem ent koji najviše i od­
m ah začuđuje jest kontinuitet značajnih s tru k tu rn ih obi­
lježja u postojećim sistem im a Zapadne Evrope. Jedno od
njih p redstavlja neprekidna stabilnost tem eljnih politič­
kih težnji organiziranih u partije, kako su se razvijale
do 1920. S obzirom na njih, međutim , organizacije p ar­
tija koie ih predstavljaju posjeduju, globalno uzevši, m a­
nji, prem da im pozantan stupanj kontinuiteta.
I tezu o približnoj ravnoteži između građanskih i
lijevih p artija valja globalno postaviti. Ni u jednoj ev­
ropskoj zemlji nije došlo do isldjučivog i trajnog prevla­
d avanja jednog od dva bloka. Istina je da su u cjelini
građanske snage imale i im aju prednost. Ali, ni u jednoj
zemlji ie nem aju u tolikoj m jeri da p artije ljevice ne bi
bile u stan ju da uđu u vladu, sam e ili s drugim p arti­
jam a, ili barem da ne predstavljaju realnu alternativ­
nu mogućnost u vladi.

218
 Taj visoki stupanj kontinuiteta partijskih sistem a Za­
padne Evrope začuđuje još više ako se im a na um u da
su odlučujući činioci samog sistema, a to su socijalna
stru k tu ra i državne funkcije, doživjeli znatne promjene,
osobito od 1945. godine. Stoga, da bi se utvrdili term i­
ni prom jena do kojih je došlo u partijskoj politici, pot­
rebno je tu pojavu nešto pobliže razm otriti. Prem da cje­
lokupna slika svih partija, kao i, razum ije se, različite
tem eljne političke težnje nakon 1920. godine, posjeduje
relativno visok stupanj kontinuiteta, ipak to ne isklju­
čuje znatne izmjene dim enzije pojedinih partija.
Svaka p artija često ima posla s vlastitim konjunk­
turam a i recesijam a; no ipak, ako se izuzme značajna
prom jena kod izbornih glasova liberalnih partija (počev­
ši još prije 1920), nijedna se tem eljna politička težnja
organizirana u p artije ne pokazuje stabilnom i stru k tu ­
ralno uvjetovanom prem a gore ili prem a dolje. Pa ipak,
ko njunkturne oscilacije pojedinih partija ostavljaju tra ­
ga u sistem u i posljedice na politiku.
Postavljena kao opća teza, teorija kontinuiteta tre ­
ba na bude ispravljena i u još jednom aspektu, ako se
uzme u obzir da su nakon 1920. nastala tri nova poli-
ličko-ideološka pokreta koja su oživotvorila isto toliko
tem eljnih težnji u partijskom sistem u:
1. Fašističke partije. Budući da su to politička pred­
stavništva interesa koji su svojstveni barem dijelu građan­
stva, te su partije uspjele m obilizirati u prvom redu lju ­
de koji pripadaju tradicionalnim srednjim i agrarnim
slojevima. Nastale iz društvene krize dvadesetih godina
kao ekstrem istički obram beni pokret građanskih intere­
sa protiv socijalizma i komunizma, one su istodobno po­
državale i održanje kapitalističkog ekonomskog sistema,
i eliminaciju parlam entarne dem okracije, postavljajući se­
bi u zadatak da je zam ijene autoritarnom državom, u te­
meljenom na nacionalizmu i militarizm u, kojom će up­
ravljati harazm atski vođa (Fuhrerstaat). Budući da se nji­
hovo djelovanje tem eljilo na masovnim organizacijam a
u kojima su prevladavale sitnoburžoaske komponente,
može ih se okvalificirati kao partije građanske mobiliza­
cije. Tridesetih su godina fašističke partije postojale u
gotovo svim evropskim državama, ali su istinski uspjeh
postigle samo u Italiji i Njemačkoj. I poslije drugog svjet­
skog rata te su dvije zemlje bile jedine u kojima je
fašizam, iako po nekim svojim aspektim a »korektan«,
imao barem za neko vrijem e stanoviti značaj.
2. Populističke (desne) partije. Riječ je pretežno o
sitnoburžoaskim protestnim pokretim a koji su najveće
uspjehe postigli pedesetih godina u Francuskoj, Norveš­

219
koj i Danskoj. Njihovi su pobornici ponajprije iz dru št­
venih slojeva koji su najviše bili pogođeni ekonomskim
razvojem (trgovci, zanatlije, sitn i zemljoradnici). Te je
protestne partije, koje su doživjele tek k ratak uspjeh u
Francuskoj, Finskoj i Norveškoj, moguće definirati prije
na tem elju onog protiv čega se bore nego po onom što
su predlagale kao pozitivno. One se deklariraju protiv
establishm enta, kao i protiv klasne borbe. One su ne sa­
mo antisocijalističke i protivnice sindikata nego i antika-
pitalistioke, u smislu da napadaju »krupni kapital« i »vi-
srtke državne prihode«. O piru se državnim intervenci­
jam a koje bi ograničile njihove ekonom ske slobode, ali
su istodobno pobornice jake države koja će pom agati
»sitnog građanina«. Iznad svega su, međutim , protivnice
poreza koji služi za financiranje beskorisnih adm inistra­
tivnih i vojnih ap a ra ta i svih stru k tu ra m odem e socijal­
ne države. Ako je nacionalizam mogući elem ent tih pok­
reta, antiintelektualizam je, naprotiv, njihova nužna kom ­
ponenta. One, naime, posjeduju organizaciju, nekonzis-
ten tn e su na ideološkom planu i većinom politički labil­
ne, ali p red stavljaju odgovor na široki potencijal nezado­
voljstva što su ga u Zapadnoj Evropi izazvale brze prom ­
jene do kojih je došlo na društveno-ekonom skom planu
i u sistem u vrijednosti.
3. Socijalističke lijeve partije. N astaju kao reakcija
na razvoj koji je obilježio u prvom redu socijaldem okrat­
ske/socijalističke partije, ali i kom unističke partije. O
tim ćemo težnjam a govoriti kasnije.
O prom jenam a koje se tiču političkih p artija može
se govoriti i kad je riječ o onim slučajevim a u kojima
dolazi do ponovnog osnivanja p artija s obzirom na pri­
jašnje političke i ideološke osnovice, koje se m odificira­
ju putem uvođenja novih, u velikoj m jeri relevantnih
elem enata.
To je slučaj različitih dem okršćanskih p artija koje
su nakon drugog svjetskog rata prom ijenile obličje, s jed­
ne strane, kao interkonfesionalne partije, a s druge, kao
grupacije različitih građanskih am bijenata. Ako se izuz­
mu nacije u kojim a je razvoj dem okratskih »partijskih
država ‘ bio zadugo p rekinut autoritarnim režim im a (Špa­
njolska, Portugal, Grčka), tri su države u kojim a je p artij­
ski sistem doživio znatne prom jene: Francuska, Italija, N je­
mačka. U Francuskoj je sdaba organizaciona stru k tu ra gra­
đanskih p artija uvjetovala da orijentaciju birača u velikoj
m jeri o d ^ đ u ju lokalni činioci i osobni odnosi. U tim je
uvjetim a lako bilo zamisliti da će doći do prom jena, kak­
ve su se zbile s pojavom M PR nakon 1945, i UNR, na­
kon 1958. godine. I u Njem ačkoj su slabosti građanskih

220
 p artija na organizacionom planu i njihova slaba integri-
ranost, izuzevši tu p artiju centra, najprije omogućile us­
pjeh NSDAP, a nakon 1945. uspostavljanje novih gra­
đanskih p artija. Među njim a je CDU/CSU bila partija
koja je postigla daleko najveći uspjeh, tako da je uspje­
la apsorbirati sve druge građanske partije, osim libera­
la. U Italiji je do form iranja partijskog sistem a došlo n e­
što kasnije. K atolička je p artija bia oform ljena tek 1919,
naime tek tri godine prije no što je dem okracija, utem e­
ljena na partijam a, utonuta od strane fašizma. U svakom
slučaju, p artijski sistem koji se form irao nakon drugog
svjetskog rata očitovao je sve do sedam desetih godina
visok stupanj kontinuiteta.
U evropskom partijskom sistem u prom jene i društ­
veni sukobi su sve rjeđe nalazili izraz u utem eljenju no­
vih političkih form acija. N ajznačajnija je bila akcija us­
m jerena na izm jenu ciljeva kojima su sm jerale već posto­
jeće partije, a tim e i na izm jenu tem a o kojim a se rasp­
ravljalo među partijam a. Počevši od 1945. došlo je do ni­
za znatnih prom jena ciljeva:
a) odm ah nakon svjetskog rata, dem okršćanske su
p artije zauzele izrazitiji položaj u društvenom i dem o­
kratskom sistem u s obzirom na prijeratno razdoblje. K ra­
jem četrdesetih i početkom pedesetih godina te su p ar­
tije izvršile pom ak udesno s obzirom na svoje postulate,
koji su katkad bili veoma napredni (»kršćanski socijali­
zam«), Koncem šezdesetih i tokom sedam desetih godi­
na došlo je, istodobno s onim što se zbivalo u značajnim
konzervativnim partijam a (u Francuskoj, Velikoj B rita­
niji), do d aljnjeg pom aka udesno;
b) tokom pedesetih godina, u većini socijaldem okrat­
skih/socijalističkih p artija došlo je do ubrzanog procesa
prilagođavanja. I tamo gdje su one još zadržale program
socijalističke intervencije u društvo, njihova je praksa
gotovo bez izuzetka bila obilježena kao socijalno-ldberal-
na. Koncem šezdesetih i tokom sedam desetih godina mno­
ge od tih p artija ponovno su krenule prem a lijevim pozi­
cijama;
c) neke su se kom unističke partije koncem šezdese­
tih i tokom sedam desetih razvile prem a pozicijam a re­
form atorskog komunizma i relativne autonom ije s obzi­
rom na Moskvu (»evrokomunizam«). Ne može stoga ču­
diti činjenica što su te prom jene partijskih ciljeva izaz­
vale prom jene i u tem am a o kojim a su same partije ras­
pravljale. P rije svega, valja priznati da su danas kontro­
verze koje su izazvale stvaranje mnogih p artija stvar
prošlosti. Tako su, s uspostavljanjem odnosa između dr­
žave i crkve, uzm anjkali argum enti koji su u prošlosti

221
omogućili širenje sukoba između klerikalizm a i antikle­
rikalizm a (školsko pitanje, itd.). Dakako, i nedavno su
problem i kao što je zakon o pobačaju i razvodu braka
još jednom doveli do sukoba koji su izazvali politički an­
gažman crkve (koji je bio različit u različitim zemljama,
ali n ajjači u Italiji). P a ipak, u cjelini je stupanj važno­
sti tih tem atskih čvorišta znatno um anjen. G lavne uzro­
ke v alja tražiti u »rješavanju« p itan ja koje se tiče p r­
vobitnih podjela između crkava i u slabljenju konfesio­
nalne vezanosti (što se očituje i zbog činjenice da se po­
većava broj crkava). Nizozemski politički sistem n ajjas­
nije svjedoči o krizi isključivo konfesionalnih partija. Pa
ipak, u mnogim evropskim zem ljam a i dalje postoje od­
razi sukoba klerikalizam -antiklerikalizam , u smislu da
p artijske veze koje su ustanovljene u vrijem e vjerskih
sukoba na neki način i dalje postoje, iako njihove m oti­
vacije i njihov predm et više nisu povezani s religioznim,
nego političkim tem am a.
I predm eti sukoba koji su oživotvorili seljačke i po­
krajinske p artije danas gube na značaju. Procentualno
sm anjivanje broja onih koji se bave poljoprivredom , s
obzirom na sveukupnost proizvodnog stanovništva, p ri­
siljava bivše seljačke p artije n a jaču propagandu u grad­
skim oblastim a. Ta se propaganda, stoga, više n e može
tem eljiti na isticanju problem a koji se tiču poljoprivrede.
U skandinavskim seljačkim partijam a širen je socijalne
baze u stru k tu ra ln im term inim a m anifestira se već u p re­
uzim anju nove nom enklature — „p a rtije cen tra”.
Izgleda da uspjesi pokrajinskih engleskih i belgijskih
p artija dokazuju mogućnosti tradicionalne tem e separa­
tizma. Ali, zapravo tu se sk riv aju sukobi što su ih iza­
zvale pokrajinske nejednakosti u ekonomskom razvoju.
U svakom slučaju, kao što jasno pokazuje belgijski p ri­
m jer, pokrajinski se sukob u velikoj m jeri može n eu tra­
lizirati uvođenjem prim jerene decentralizacije u državnoj
organizaciji Pa ipak, prem da povezivanje nejednakosti
u ekonomskom razvoju s ponovnim aktiviranjem tra d i­
cionalnih pokrajinskih sukoba (čije je porijeklo isklju­
čivo kulturno) može poslužiti grupam a regionalnih bira­
ča kao m otivacija za izbor, to nije dovoljno d a se oprav­
daju „velike” separatističke tem e koje su u stanju uklju­
čiti cijelu naciju.
Općenito uzevši, odatle proizlazi da su tem e ekonom­
ske i društvene politike d dalje dobile na važnosti. Pa
ipak, o njim a se raspravlja n a različit način nego što je
to bio slučaj, n a p rim jer, dvadesetih godina. P itanja o
sistem u, naim e suprotstavljanje zatvorenih ideologija, sa­
da su stav ljena u drugi plan. U prvom redu, kad je

222
riječ o velikim partijam a, ideologije p rije svega vrše
funkciju približne slike generalne orijentacije („ideološka
osnovica”) gdje je moguće uključiti pojedina pitanja, če­
sto na prozirno obavezujući način. M eđutim, ono što je
od prim arn e važnosti jeste pragm atička djelatnost for­
m uliranja program a koji se tiče sadašnjih problema. Ta­
ko čak i tam o gdje se traži ideološki sukob (kao što je
slučaj u izbornim borbam a koje se tem elje n a paroli tipa
„sloboda ili socijalizam ”1) postaje naročito očigledan u p ­
ravo nedostatak ideološke supstancije.
C iljevi koji se nailaze u osnovi liberalne .pravne drža­
ve, k oja je dem okratska i socijalna, doveli su do među­
sobnog zbližavanja građanskih i lijevih partija, doveli su
do toga da se zanem are njihove tradicionalne ideologije
i istakne u prvi plan diskusiju o pojedinim problemima,
bez obzira da li su oni više ili m anje obilježeni ideološ­
kim vrijednostim a.
P roširenje državne djelatnosti prisililo je p artije da
form uliraju program e koji se tiču zapravo svih dru štv e­
nih sektora. I ta pojava djeluje u obrnutom sm islu s ob­
zirom na p artijsko obilježje „ideološka-zatvorena”, dok
jača njihovu prirodu „robne kuće” koja može nešto po­
nuditi svakom čovjeku.
Sve veći značaj ekonom skih i društveno-političkih
problema konkretnog karak tera i sm anjenje ideoloških
pitanja u neposrednom smislu (kapitalizam, socijalizam,
kršćanstvo, itd.) praćeni su jačanjem značaja nem ateri­
jalnih vrijednosti. Za dio mlade genracije postaje zna­
čajna upravo revandikacija (politička) koja nije neposred­
no povezana s m aterijalnim napretkom , kao što je, na
prim jer, širenje participacije na sve društvene oblasti,
problemi odgoja, ženske em ancipacije, ekološko pitanje.
U vezi s prim atom vanjskopolitičkih p itan ja u odno­
su n a unutrašnjopolitička nemoguće je izvršiti bilo kakvu
generalizaciju. Ni u državam a u kojima je odlučeno o
pripadnosti NATO paktu i EEZ te značajne rasprave Oko
vanjske politike nisu bile pošteđene unutrašnjopolitičkih
rasprava. Problem i kao što je opstanak u NATO-u (na
prim jer, Francuska, Danska, Nizozemska), odnosi Istok-
-Zapad (na prim jer, Francuska, Savezna Republika N je­
mačka), politika razoružanja (na prim jer, engleska Labour
party) predstavljali su i strastvene unutrašnjopolitičke te­
me. Isto se može reći za problem pristupanja Evropskoj
zajednici, što je imao velikog utjecaja na partijske siste­
me Norveške i Danske.
1 Krilatica koju je lansirao F. J. Strauss sedamdesetih godina
u SR Njemačkoj.

223
 U odnt'su n a m noštvo društv enih prom jena do ko­
jih je došlo u partijam a, potreban je m anji broj objaš­
n jen ja nego što to zahtijevaju kontinuitet i stabilnost p a r­
tijskih sistem a u Evropi. Time se, naravno, ne želi reći
da n ije bilo izravnih pokušaja da se uzdrm aju sistem i
postojećih p artija. U Zapadnoj N jem ačkoj, počevši od
1945, na federalnim i pokrajinskim izborim a sudjelovalo
je više od stotinu partija, ali su sam o dvije (i pol) zaista
i doživjele uspjeh.
O bjašnjenje visokog stu p n ja ko n tin u iteta i stabilno­
sti partijsk ih sistem a u Evropi m ora biti svedeno na sub­
jek tiv n e i o bjektivne činioce.
K vote izbornog trž išta se u pravilu pripisuju veoma
stabilnom broju „velikih akvizitera” . Jedan od uzroka je
u tom e što je izborna d jelatnost znatna, a ona izaziva i
znatno sm anjenje m ogućnosti da se m obiliziraju novi bi­
rači. Na drugom m jestu, preferencija za neku p artiju če­
sto se ostavlja u nasljeđe, iz generacije u generaciju, un u ­
tar iste obiteljske grupe, a zatim jača u povezanim inte­
resnim grupam a. O dvajanje od političke orijentacije, svoj­
stveno okolnom am bijentu, zahtijeva od individuum a ve­
ćinom visoku (psihološku) cijenu.
Ali, postoje i objektivni činioci. Zatvorenost2 većin­
skih izbornih sistem a, dodjela financijskih potpora p ar­
tijam a, stupanj personalizacije neke p artijsk e politike (na
prim jer, sistem i s „prvim m inistrom ” kao što su u Engle­
skoj ili Saveznoj Republici N jem ačkoj, gdje vlada supar­
ništvo između prem ijera i lidera opozicione p artije, ili
između kancelara d opozicijskog kandidata za kancelara)
prim jeri su za restriktivne uvjete koji u izbornoj trci da­
ju prednost uspostavljenim partijam a. Tu je još jedan či­
nilac kojeg je vrijedno zabilježiti. Neke su zemlje došle
dotle da su uspostavile sistem institucijskog posredovanja
između vlade, adm inistracije i velikih interesnih grupa
(„neokorporatdvizam”), tako da je partijski sistem u biti
lišem m om enta odlučivanja i često ograničen isključivo
na funkciju legitim acije a posteriori. Švedska, Norveška
i A ustrija su u tom sm islu avangardne, ali i u drugim
zem ljam a ta m etoda posredovanja i odlučivanja um anju­
je značajnije političke alterative, a kao posljedicu toga,
j m ogućnosti za znatna p re stru k tu rira n ja p artijskih si­
stem a. K asnije ćemo vidjeti kako te tehnokratske i neo-

* Sperrklauseln se nazivaju ona pravila koja omogućuju

ulaz u parlament sam o onim partijam a koje na izborima dobiju
stanoviti postotak glasova (na primjer, u SR Njemačkoj nemaju
pravo na predstavništvo u parlamentu partije koje ne dostignu
5% glasova).

224
 karporativističke težnje ne rješavaju društvene proturječ­
nosti i kako. dapače, u stanovitoj m jeri stvaraju i nove.
Tipologija evropskih partijskih sistema. Sistem i par­
tija mogu biti obilježeni povezanošću konkurencije i koa­
licije. Tko je s kime u konkurenciji i tko se s kim e po­
vezuje? P artije su u međusobnoj konkurenciji, ali ne ne­
ograničeno i ne s istim intenzitetom i u svim pravcim a.
One se najčešće koncentriraju n a (pokretnim) graničnim
linijam a koje odvajaju njihovo glavno m anevarske polje
od onih p artija koje se ideološki i društveno nalaze u nji­
hovoj neposrednoj blizina. P artije često stupaju u koali­
ciju — p rije i nakon izbora — da bi pojačale svoj u tje­
caj, budući da se nad svakim partijskim sistem om nad­
bija nužnost da form ira većinu, bez koje nije moguće do­
spjeti do političkih odluka u sistem u koji se tem elji na
konkurenciji. Različiti oblici putem kojih se svaki pu t
izražavaju konkurencija i koalicija ipak nisu dovoljni da
»'bilježe p artijski sistem. Mnogo su važniji drugi indika­
tori kao što je broj p a rtija i njihova ideološka orijenta­
cija (posebno, ideološka distanca između jedne i druge
partije). Na 1em elju tih elem enata, naim e na tem elju broja
partija koje ih sačinjavaju i ideologija koje su tu u kon­
kurenciji ili koaliciji, valja klasificirati i uspoređivati p ar­
tijske sisteme.
1. D vopartijski sistem. Taj sistem, koji se nekim a či­
ni prirodnim , predstavlja iznim ku u Evropi (i ne samo
iu). Od zemalja što smo ih uzeli u obzir sam o dvije da­
nas p rip ad aju tom tipu: Velika B ritanija i A ustrija. Ovaj
potonji, međutim , ne predstavlja još utvrđeni dvopartij­
ski sistem, budući da tek od 1966. može biti pripisan toj
kategoriji, dok se Engleska od 1974. hvata ukoštac s kri­
zom većinskog principa.
O bilježje je dvopartijskog sistem a da se u trk a za
ostvarivanje parlam entarne većine vodi između dvije ve­
like partije. U pravilu jedna od dviju p artija osvaja ve­
ćinu m jesta u parlam entu i sam a form ira vladu, dok je
opoziciona p artija dovoljno jaka da može predstavljati
političku alternativu koja će u narednim izborim a moći
izazvati sm jenu u vladi. U dvopartijskom sistem u dvije
su velike p artije obično u međusobnoj konkurenciji za
osvajanje centralnih glasova, gdje se pretpostavlja da se
nalazi veldkii dio fluktuirajućih birača. To pospješuje me­
đusobno zbližavanje program a i partijskih praksi, što
također zahtijeva analogan proces među m išljenjim a bi­
rača. Ako se ideološki razdor između m išljenja birača po­
jača (na prim jer, zbog neke krdze) dvopartijski sistem je
izložen velikoj kušnji. To pokazuje engleski prim jer. P ar­
tije su istodobno potaknute na to da se kreću prem a cent-

15 Marksizam u svetu 225

ru i prem a vanjskim pozicijama, tako da dolazi do oštri­
jih sukoba između stru ja ili težnji koje se u njim a nalaze.
2. V išepartijski ideološki um jeren sistem . O buhvaća
sistem e s različitim brojem partija, koji osciliraju izme­
đu pretpostavke triju p artija (na prim jer, SR Njemačka)
i većeg b roja p a rtija (na prim jer, Nizozemska). Razlikuje
se od dvopartijskog sistem a po prisustvu većeg broja zna­
čajnih p artija , što u pravilu ne dozvoljava postojanje ve­
ćine samo jedne p artije, već nam eće vladine koalicije, a
djelomice i izborne koalicije.
U u m jerenom višepartijskom sistem u postojanje ve­
ćeg b roja p a rtija često se pojednostavljuje na dvije alte r­
n ative: jedno savezništvo form ira vladu, drugo predstav­
lja apoziciju. M eđutim, upravo kao i dvopartijski, ovi si­
stem i nastoje k o nkurirati da pridobiju birače s centra.
Naime, često se događa da ne sudjeluju sve p artije u toj
altern ativ i između blokova, a osim toga, sudjelovanje u
konkurenciji jedne p artije koja prip a d a jednom od sa-
vezništava postaje složenije, budući da svaka p a rtija ne
samo da se m ora probiti zajedno sa svojim partn erim a s
obzirom na suprotstavljeni blok, nego m ora djelovati i
p rotiv v lastitih p artn era da bi se razlikovala od susjed­
nih p artija.
Trojni p artijsk i sistem i veoma su slični dvopartij-
skim kad je riječ o načinu funkcioniranja. Toj podgrupi
prip ad aju SR N jem ačka i Belgija, gdje su, unatoč šire­
nju lepeze partija, form iranje vlade uvijek kontrolirali
dem okršćani, socijalisti i liberali. U tom slučaju pokazu­
je se da je posebno jaka težnja ka konkurenciji dualistič­
kog tipa m eđu p artijam a i koncentracija n a dvije n aj­
brojnije partije.
Do sada, slučaj za sebe p redstavlja Švicarska, budući
da su tu p a rtije oslobođene zadatka da form iraju većine,
te dakle da form iraju koalicije, zahvaljujući uobičajenom
sudjelovanju u vladi svih značajnih p artija koje se ne
sup ro tstav ljaju sistem u. Tu se, dakle, nije razvila duali­
stička stru k tu ra u konkurenciji među partijam a.
3. Ideološki polariziran višepartijski sistem . Toj gru­
pi p rip ad aju Italija, F rancuska (osobito za vrijem e čet­
vrte republike) i Finska. Taj sistem obilježava ne samo
veliki broj p artija koje su zastupljene u parlam entu, ne­
go pon ajp rije visok stupanj ideološke polarizacije. Po­
čevši od konca drugog svjetskog rata, tri navedene zem­
lje im aju jake kom unističke p artije (općenito s 20—25%
glasova; Talijanska je kom unistička p artija 1979. godine
dostigla 30%, nakon što je 1976. dobila 34,4%). Napro­
tiv, ekstrem na desnica je vrlo izdiferencirana i s obzirom
na broj glasova i s obzirom na političke težnje (u F ran-

226
 cuskoj, golisti 1951. i pužadisti 1956; u Finskoj grupe sit­
nih posjednika početkom sedam desetih godina; sam o u Ita­
liji su neofašisttička i m onarhistička p artija nakon pede­
setih godina zadobile srednji broj glasova oko 7%).
Relativnoj snazi ideološki ekstrem nih političkih okup­
ljan ja odgovara relativna slabost p artije ili partija koje
i>redstavljaju politički centar. U Francuskoj je za vrije­
me četvrte republike ovaj potonji bio form iran od soci­
jalista, dem okršćana d liberala; u Finskoj je od strane
Agrarnog je d in stv a'P artije centra i, djelomice, socijalde­
m okrata; u Italiji od stran e demokršćana.
Za form iranje većine najčešće se ne nalaze u kon­
kurenciji socijalistički i nesocijalistički blok. U Italiji i
u Finskoj su DC, odnosno A grarno jedinstvo/P artija cent­
ra na vlasti od 1945, a svaki pu t se objedinjuju s dru­
gim m anjim form acijam a desnice i ljevice. U tim se siste­
mima i uključenje kom unista u vladu ostvaruje putem
koalicija s građanskim partijam a.
Takav je tip razvoja blokiran u Francuskoj 1958. go­
dine prom jenom vlasti: predsjednički sistem, većinski iz­
borni sistem i, do konca šezdesetih godina, sretan blok
konzervativnih p artija bitno su pridonijeli sve do konca
šezdesetih godina određenju dualističke strukture. Odgo­
vor velikih p artija ljevice bila je zajednička odluka da
form iraju savez ljevice. Ali, počevši od 1977. zaoštrili su
se dugo potiskivani sukoba u n u ta r blokova ljevice i dec-
nice, tako da se nazire povratak strukturalnim obilježji­
ma svojstvenim franouskom sistem u za vrijem e četvrte
rppublike: p artije ljevice bile su slabe i prijetilo im je
krilo ekstrem ne desnice i krilo ekstrem ne ljevice u Oblasti
ideološki polariziranog partijskog sistema.
V išepartijski polarizirani sistem dovodi, između osta­
log, do niza posljedica: kom parativno visoke nestabilno­
sti vlada, dugoročnog jačanja ekstrem nih p artija i slab­
ljenja onih na centru, široke lepeze ideoloških ponuda
biračima, čemu odgovara, s druge strane, njihov slab u t­
jecaj na form iranje većine.
I p artijski se sistem i m ijenjaju, tako da se u razli­
čitim razdobljim a mogu susresti različiti tipovi sistema.
Pako je, na prim jer, »klasična« engleska dvopartijnost
u jednom dugom razdoblju bila tropartijnost, dok se aust­
rijska tro p artijnost transform isala u dvopartijnost. Pa i
um jerena višepartijnost, kakvu nalazimo u Danskoj (a
prije toga u Norveškoj), otkriva težnje ka polariziranoj
višepartijnosti. U toj su tipologiji partijskih sistem a obu­
hvaćena in dustrijski razvijena kapitalistička društva u
Evropi koja im aju stanovite dimenzije. Nisu uzimane u
obzir male evropske zemlje (Luksemburg, M alta, Island),

227
0 kojim a će biti riječi u odnosnim poglavljim a, n iti kapi­
talistička društva koja su slabo ekonom ski razvijena i
čiji je poljoprivredni sektor još relativno širok, koja se
nalaze u EEZ (Irska i Grčka) ili nam jeravaju u nju ući
(Španjolska i Portugal).
Osobito u evropskim »zem ljam a u razvoju« postoje
1 p artije koje se ne mogu klasificirati u šest ran ije spo­
m enutih tem eljnih političkih težnji i koje stoga stvaraju
drugačije s tru k tu riran e partijske sisteme, što dijelom još
nisu stabilizirani. Razlozi različitog razvoja nalaze se u
kasnom stv ara n ju tih sistem a, u kadšto produženom su­
parn ištv u m eđu p artijam a zbog d ik tatu re (Grčka, P o rtu ­
gal, Španjolska) i u socijalnoj s tru k tu ri takvih zemalja,
koja se, u odnosu na naprednije evropske zemlje, poka­
zuje zaostalom i obilježena je različitim procesim a poli­
tičke transform acije. To vrijedi ponajprije u odnosu na
građanske p artije koje se m oraju prilagoditi seoskim i
sitnoburžoaskim slojevim a tradicionalističke orijentacije.
Veća sličnost s tem eljnim političkim strujam a koje
postoje u drugim zem ljam a susreće se među lijevim p ar­
tijam a (više m eđu kom unističkim nego među socijalistič­
kim partijam a). R elativno skrom an uspjeh lijevih p artija
u Irskoj, Grčkoj i Španjolskoj mogao bi biti rezu ltat po­
nekad shem atskog prenošenja političkih ciljeva koji su
svojstveni industrijski razvijenim zem ljam a na društva
s tru k tu riran a na posve drugačiji način. U spjeh građan­
skih p artija mogao bi, upravo, ovisiti o njihovoj većoj
sposobnosti prilagođavanja specifičnim nacionalnim uv­
jetim a.
U slijedećim ćemo paragrafim a form ulirati nekoliko
općih razm atran ja i izvršiti usporedbe što se odnose na
tem eljne težnje p artija koje d je lu ju u najvećim i n ajraz­
vijenijim evropskim zem ljam a. S redišnju će tačku pred­
stavljati usporedba između p a rtija koje postoje u razvije­
nim zem ljam a EEZ i, posebno, u četiri zapadne zemlje
(Francuskoj, Velikoj B ritaniji, Italiji i SR Njemačkoj).
O dmah poslije toga bit će razm otrene visoko razvijene
industrijske zem lje koje ne pripadaju ni EEZ ni (izu­
zev Norveške) NATO paktu, to je st neutralne zemlje
(Finska, A ustrija, Švedska, Švicarska).
Tek će se usput pozivati na zem lje Zapadne Evrope
koje su još uvijek skrom no razvijene, a čiji su partijski
sistem i veoma osobeni (Irska, Grčka, Portugal, Španjol­
ska) i n a zemlje koje su organizirane u m ale države (Is­
land, Luksem burg, Malta).
K om unističke partije. Samo u tri najnaprednija ev­
ropska društva postoje kom unističke p artije koje, dobi­
vajući broj glasova koji oscilira izm eđu 20 i 30% (ili vi­

228
še), predstavljaju značajne činioce svojih partijskih siste­
ma. Riječ je o Italiji, Francuskoj i Finskoj. Pored toga,
još samo u tri zemlje Južne Evrope, to jest Portugalu,
Španjolskoj i Grčkoj, kom unističke partije im aju kvanti­
tativno znatan uticaj. Dok je snaga Islandske kom unistič­
ke p artije zanemariva, ako se prom atra s obzirom na
skrom nu brojnost stanovništva te zemlje koja iznosi oko
220 000 stanovnika, u svim su drugim evropskim zemlja­
ma komunističke partije, kad je riječ o njihovom birač­
kom utjecaju, male ili veoma male formacije.
P rije drugog svjetskog rata najveća je komunistička
p artija u Evropi bila njemačka, koja je dobivala u pro­
sjeku 13% glasova. Izišla oslabljena iz rata, uskoro je
izgubila svaki utjecaj na birače u Zapadnoj Njemačkoj
kako zbog uspostavljanja režim a koji se tem eljio na sta­
ljinističkom komunizmu u Istočnoj Njemačkoj tako i zbog
hladnog rata. Poslije 1945. K om unistička p artija F ran­
cuske, a osobito Italije, znatno je proširila svoju izbor­
nu bazu, u prvom redu zbog svog sudjelovanja u nacio­
nalnom P okretu otpora. Pa ipak, relativna se snaga ko­
munističkih partija u Italiji, Francuskoj, Finskoj i u tri
južnoevropske zemlje sa slabom ekonomskom razvijeno-
šću (Grčkoj, Portugalu, Španjolskoj), pored osobite djelo­
tvornosti mobilizacije što ju izvršio P okret otpora, objaš­
njava drugim razlozima. K om unističke su p a rtije imale
posebne mogućnosti razvoja tamo gdje je proces indust­
rijalizacije potaknut relativno kasno, tako da je politič­
ka em ancipacija širokih masa, koje su hile istrgnute iz
tradicionalnih ekonom skih stru k tu ra i uronjene u pro­
cese urbane industrijalizacije, došla u isto vrijem e kad i
izravna konkurencija među kom unističkim i socijaldemo­
kratskim p artijam a ili, pak, socijalističkim partijam a, kad
je bilo riječi o osvajanju tih novih političkih subjekata. S
druge strane, m eđutim , kom unističke su partije ostale
većinom slabe u zem ljam a brze industrijalizacije. Tu su
socijaldem okratske/socijalističke partije, koje su već us­
pjele vezati za sebe p ro le tarijat koji je tek nastajao, bile
u stanju zadržati tu povezanost i unatoč konkurenciji ko­
m unističkih p artija što su se na političkoj sceni pojavile
tek oko 1920. godine.
K akva je socijalna baza kom unističkih p artija u eko­
nomski razvijenim zemljama Zapadne Evrope kojima se
nam jeravam o pozabaviti? Nema sum nje da većinu bira­
ča PCI čine radnici, no uz njih se nalazi i znatan dio
srednjih sloieva ko j; obavljaju službeničke poslove ili ra­
de samostalno. P revlast radnika među komunističkim bi­
račima jača je u Finskoj nego u Italiji i Francuskoj. U
te tri zemlje kom unističke partije im aju veće radničko

229
sljedbeništvo nego socijaldem okratske/socijalističke par­
tije. U Italiji, gdje je poljoprivredni sektor još uvijek jak,
veća je prisutnost poljoprivrednika m eđu kom unističkim
biračim a (sitni posjednici, najam nici, težaci). I tradicio­
nalno sitno građanstvo (zanatlije, trgovci) daje znatan
kontingent biračim a PCI.
Dok su radnici u relativno visokoj m jeri zastupljeni
na organizacijskoj i srednjoj razini, i njihovo je prisustvo
u vladajućim grupam a brojnije u kom unističkim p artija­
ma nego u bilo kojoj p a rtiji s drugačijim težnjam a, ipak
je očigledno da elem enti koji potječu iz srednjeg sloja ili
profesionalni političari (»partijski funkcionerd«) um anju­
ju sveukupnu kvotu što je oni predstavljaju.
Toj složenoj form aciji odgovara socijalna stru k tu ra
rukovodeće razine koja se diferencira s obzirom n a poli­
tičke težnje u n u ta r partije. Tradicionalističku liniju naj­
žilavije zastupaju radnici; oni koji pripadaju starijim
generacjam a im aju jači osobni odnos spram Sovjetskog
Saveza. R eform atorsku liniju predstavljaju, međutim ,
mlađi koji pripadaju srednjim slojevim a i koji su bolje
obrazovani, oni koji su u većoj m jeri integrirani u poli­
tički sistem tim e što pokrivaju javne službe i oni koji
im aju slabe osobne odnose sa Sovjetskim Savezom ili čak
nikakve.
K omunističke su p artije dugo vrem ena zanem arivale
da se pozabave brzim rastom srednjih slojeva koji se
bave ovisnim poslovima. U prošlosti se njihova pažnja
usredotočila na radnike, n a poljoprivrednike i na srednje
slojeve koji su pripadali sitnom građanstvu, to je st na
društvene grupe čiji je postotak među proizvodnim sta­
novništvom bio u opadanju. Tek je posljednjih godina
zam ijećena veća pažnja spram srednjih slojeva koji se
bave ovisnim poslovima, tako da i one kom unističke p ar­
tije koje su najviše vezane za tradiciju pokazuju da su
sprem ne da osvoje pripadnike srednjih slojeva izlazeći
u su sret njihovim interesim a i njihovim orijentacijam a sa
program atskim koncesijam a.
Izm eđu ostalog, kom unističke p artije vrše jak utjecaj
na sindikalni pokret samo u zem ljam a u kojim a raspo­
lažu jakom izbornom bazom. U talijanskom i francuskom
sistem u gdie djeluju znatno politizirani sindikati (ten­
dencijski sindikati), oni vrše odlučujući utjecaj na po­
našanje d v aju naj jačih sindikata u svojim zem ljam a (CGIL
CGT — G eneralni savjet rada Italije i G eneralni rad­
nički savjet), koji se, m eđutim , ne sastoje samo od rad­
nika komunista. I u Finskoj radnici predstavliaju rela­
tivno jaku stru ju u n u ta r jedinstvenog sindikata (SAK)
koji je pretežno socijaldem okratske orijentacije. Što se

230
riče ostalih komunističkih partija, samo engleska vrši
sindikalni utjecaj koji u znatnoj m jeri prevladava nje­
gov relativno nizak postotak među biračim a.
K omunističke p artije Zapadne Evrope sm atraju za­
padni sistem monopolističkim državnim kapitalizmom , to
jest kapitalističkim sistem om gdje se financijski i mono-
polistički kapital u tolikoj m jeri isprepliće s državnim
aparatom , tako da se mogu njim e služiti kao instrum en­
tom za izrabljivanje i tlačenje svih nem onopolističkih slo­
jeva. Da bi se taj sistem srušio, sm atraju da je nužna po­
litička i ekonomska akcija što je razvija savezništvo kla­
sa i antim onopolističkih srednjih slojeva, u kojim a bi pro­
letarijat, a to znači kom unistička partija, imao rukovo­
deću ulogu. N ajznačajnije bi političko sredstvo trebale
predstavljati stru k tu ra ln e reform e, koje bi omogućio pri­
m jereni p ritisak baze i posredovanje političkih pred­
stavnika.
Među tim reform am a središnje m jesto zauzim aju
m jere podržavljenja i planiranja što ih prim jenjuju p ar­
lam ent i vlada. Izuzetak predstavlja PCI koja iznosi
ograničene zahtjeve za podržavljenje (farm aceutska in­
dustrija i šećerane), a to se u prvom redu objašnjava či­
njenicom da je javni ekonom ski sektor koji postoji u Ita­
liji, zbog politike nacionalizacije koju je provodio faši­
zam, raširen iji od onih koji postoje u svim drugim za­
padnoevropskim zemljama. Zbog tih su razloga u Italiji,
prije nego drugdje, u prvi plan stavljeni problem i efek­
tivnog i dem okratskog planiranja i alternativni model
potrošnje.
Sukobi u n u ta r kom unističkog pokreta tiču se dvaju
pitan ja: a) načina shvaćanja dem okracije i pravne drža­
ve; b) odnosa sa Sovjetskim Savezom (to je pitanje u ve­
zi sa prijašnjim ). S obzirom na to koje se od tih dvaju
pitanja, te dakle koji karakteristični elem ent »evrokom u-
mzma« želi istaknuti, govori se o »kom unistim a refor­
matorim a« ili o »autonomistima«, dok se za pobornike
protivnog stava, koji predstavljaju lenjinizam i dijelom
staljinizam , općenito upotrebljava definicija »tradiciona­
listi«.
Tamo gdje su za to im ale mogućnosti, komunističke
su p artije Zapadne Evrope surađivale u parlam entarnim
ristem im a svojih zemalja, često na apsolutno konstrukti­
van način. Zbog tih razloga, prvi se razdor koji smo ra ­
nije spomenuli ne tiče tog praktičnog ponašanja, koje mo­
že biti rezultat isključivo taktičkih razm atranja, nego
se tiče principijelne pozicije što su je te p artije zauze­
le s obzirom n a model dem okracije i pravne države svoj­

231
 stvene građanskom političkom sistem u. Položaj kom uni­
sta reform atora obilježen je slijedećim ciljevim a:
a) sačuvati pravo na političke slobode što ih je osvo­
jila buržoazija d a bi ih se potpunije ostvarilo u socijali­
stičkom sistem u;
b) zaštititi principijelno višepartijski sistem i parla­
m en tarn u dem okraciju i za vrijem e i nakon prijelaza u
socijalizam;
c) svakako osigurati glasove većine birača: to znači
p rih v atiti i raspuštan je socijalističke/kom unističke vlade
nakon protivnog glasanja stanovništva;
d) slijediti dosljedan princip politike reform i (struk­
turalnih) koji bi se provodio bez pribjegavanja sili i ogra­
ničiti prim jenu sile sam o n a slučajeve izuzetne i nedvo­
smislene političke nužde koja proizlazi iz prim jene sile
reakcionarnih snaga.
Tradicionalistički se kom unisti razlikuju od refor­
m atora ne toliko zbog najčešćeg odbacivanja tačaka na
koje smo sada podsjetili, nego zato što su, kad je o tim
tačkam a riječ, am bivalentni i d aju prostora nesporazu­
mima.
S obzirom na problem suradnje izm eđu kom unistič­
kih partija, autonom isti su svakako suglasni s neograni­
čenom autonom ijom nacionalnih kom unističkih partija
prilikom određivanja njihove politike, te se stoga opiru
prijedlozim a o partiji-vođi što ih ističe Sovjetski Savez
u okviru »proleterskog internacionalizm a«. To ne znači
p rekid s Moskvom, nego odnos al pari (partnership) koji
bi bio k ritički i solidaran. N asuprot tome, tradicionalisti
podliježu hegem onističkim pretenzijam a Sovjetskog Sa­
veza.
Na tem elju toga, ne čudi da evrokomunistdčke p arti­
je u oblasti vanjske politike, tem eljeći se na svom nacio­
nalnom interesu, zauzim aju položaje koji su, na prim jer,
izdiferencirani s obzirom na EEZ ili NATO, dok tra d i­
cionalističke p artije kopiraju sovjetsku vanjsku politiku.
Ali, bilo da se rad i o reform atorskim ili tradiciona­
lističkim partijam a, lenjinistički model p artije ostaje u
biti n etaknut. Osim Talijanske kom unističke p artije i
Švedske p a rtije nije bilo pokušaja za stvarnu dem okra­
tizaciju »dem okratskog centralizm a«. P a ipak. unatoč sli­
ci koju p ružaju o sebi i unatoč njihovoj ideologiji orga­
nizacije, u mnogim su kom unističkim partijam a protu­
rječnosti tako jake da se m anifestiraju u unutrašnjim
sukobima, a nerijetko i u organiziranim strujam a, koje,
međutim , sve kom unističke p artije sm atraju nelegitim ­
nim. Koncem pedesetih i početkom šezdesetih godina, na­
kon sovjetsko-kineskog sukoba, došlo je do razdora i os­

232
novane su komunističke partije maoističke orijentacije.
Sedam desetih su se godina u nekim zemljama tradicio­
nalističke siru je odvojile od kom unističkih p artija orijen­
tiranih u reform atorskom smislu (Švedska, Velika B rita­
nija, Finska i, prem da privrem eno, Španjolska).
Politika savezništava kom unističkih p artija ovisi u
prvom redu o prilikam a koje vladaju u sistem ima nacio­
nalnih partija. I ideološka orijentacija ima svoj značaj,
jer što je dublje u nekoj p artiji ukorijenjena težnja u
korist reformi, tim je veća okrenutost ka suradnji i kom­
promisu s drugim partijam a te, stoga, m anja inklinacija
da se na otvoren ili prikriven način podržavaju hegemo-
nističke pretenzije u odnosu na druge komunističke par­
tije. Općenito uzevši kom unističke m ini-partije koje dje­
luju u zemljama gdje je jako socijaldemokratsko i soci­
jalističko prisustvo, nastoje uspostaviti suradnju s poto­
njim grupicama, ili barem s njihovim lijevim strujam a.
U Finskoj su kom unisti sudjelovali u vladinim koalicija­
ma u prvom redu sa socijaldem okratim a i građanskom
partijom centra, dok je m anjinsko krilo, tradicionalističke
tendencije, dugo vrem ena bilo u žestokoj borbi protiv te
politike savezništava. U i tali j i PCI prije svega traži sa­
vezništvo sa DC (»povijesni kompromis«), gdje bi treba-
1: sudjelovati i socijalisti: dok francuski komunisti, ni
kad je riječ o takvom ograničenom cilju, nisu .pokazali
dovoljnu sprem nost za suradnju i kompromis.
PCI je prethodnica reform atorskog komunizma. Ona
je razvila i oživotvorila tu političku liniju prije svih os­
talih i s najvećom dosljednošou. Ali, nakon sovjetske in­
tervencije u Cehoslovačkoj, koja je za mnoge kom unistič­
ke partije Zapadne Evrope značila zaokret ka evr©komu­
nizmu, i Španjolska kom unistička partija je stala u red
boraca za taj pokret, a trenutno je među svima otišla
najdalje u tem eljnoj kritici Sovjetskog Saveza. Tradicio­
nalističku težnju, međutim , predstavljaju komunističke
partije Danske, Grčke (PCG), Luksem burga, A ustrije.
Portugala, Irske i Savezne Republike Njemačke.
K om unistička parlam entarna grupa u evropskom
P arlam entu okuplja danas u prvom redu talijanske i
francuske kom uniste.3 Tako se u oblasti evropske poli­
tike suprotstavljaju dvije različite strategije. Talijanski
su kom unisti razvili izravnu liniju za dem okratizaciju Za­
jednice i aktivno surađuju u nutar P arlam enta, dok fran­
cuski kom unisti zadržavaju obram eni položaj i suprot­

1 Nakon izravnih izbora 17. lipnja 1979, u evropskom Parla­

mentu sjede 44 komunistička poslanika: 24 talijanska, 19 francu­
skih i 1 danski.

233
stav ljaju se kako prestanku nacionalnog su v em iteta u
korist Zajednice tako i širenju evropske integracije.
K omunističke p artije nisu osnovale nikakvu orga­
nizaciju međusobnog sporazum ijevanja u oblasti Zapad­
ne Evrope. To je rezu ltat — osim suprotnosti oko sadr­
žaja njihovih politika i njihove ideologije, koje dijele au­
tonom iste od tradicionalista — i opozicije Sovjetskog Sa­
veza sp ram prisustva m eđunarodnih organizacija što bi
okupljale kom unističke p artije u Zapadnoj Evropi, koje bi
bile neovisne od njega i koje se, eventualno, u duljem
razdoblju ne bi mogle kontrolirati. Politička se koordina­
cija stoga postiže putem plenarnih sjednica kom unističkih
p artija istočnoevropskih i zapadnoevropskih zem alja (po­
sljednja je održana 1976. u Berlinu), užih konferencija
k om unističkih p artija Zapadne Evrope koje djeluju u re­
lativno homogenim područjim a i putem neform alnih su­
sreta do kojih dolazi ponajprije među partijam a koje na­
m jeravaju voditi politiku evrokom unizm a.
L ijeve socijalističke partije. Zbog njihovog skromnog
značaja u kvantitativnom sm islu u sistem u p artija Za­
padne Evrope, n a ovom ćemo m jestu tek u kratko spome­
n u ti lijeve socijalističke partije. N ajveći dio njih osnovan
je koncem pedesetih godina i početkom šezdesetih. U
N orveškoj, Finskoj, Nizozemskoj i Francuskoj one su u
prvom red u rezu ltat lijevih otcjepljenja od socijalističkih
p artija koje su se pomicale nadesno. U Danskoj je bilo
posrijedi odvajanje od kom unističke partije, dok je u
Italiji došlo do odvajanja lijevog krila p artije koje se
već moglo d efinirati kao lijevo socijalističko, to jest PSI.
K arak teristika je lijevih socijalističkih p artija da su
sm ještene na sredini između socijalista i kom unista, te
da svoju kritiku upućuju i jednim a i drugim a. Posebno
se protive: a) dogmatskom kom unizm u i centralističko-
-.lu to ritam o m kom unizm u (osobito m oskovske orijentaci­
je); b) h iperparlam entarizm u socijaldem okratskih/socija­
lističkih p artija i, djelomično, njihovom reform izm u, bu­
dući da su »revolucionarni« ciljevi ne samo prisutni na
različit način nego su i drugačijeg značenja.
U spjeh lijevih socijalističkih p artija bio je do sada
veoma ograničen. Postotak prikupljenih glasova iznosio
je između 2 i 4% (ponekad i manje), s izuzetkom narod­
nih socijalista u Danskoj koji su u prosjeku dosezali 7%.
Samo talijanska Socijalistička p artija posjeduje širi po-
Mtičiki sp ek tar od prethodnih, budući da je u različitim
prilikam a, tokom posljednjih desetljeća, prešla prag od
10°/o.
Lijeve socijalističke partije posjeduju biračku bazu
u kojoj je radničko prisustvo m anje dom inantno nego u

234
komunističkim partijam a, prem da to prisustvo ima ana­
lognu težinu kao i u socijaldemokratskim /socijalističkim
partijam a. One, s druge strane, izgledaju naročito pri­
vlačne za intelektualne slojeve koji obavljaju nezavisne
poslove. Prem da bi bilo pogrešno govoriti o »partijam a
intelektualaca«, ipak je postotak ljudi koji pripadaju tom
sloju članova, funkcionera i rukovodilaca, veoma visok.
Lijeve su socijalističke partije prem alene da bi mog­
le obavljati neku značajniju ulogu u sindikatim a: to vri­
jedi ponajprije za zemlje u kojima sindikate 'kontrolira­
ju socijaldem okrati (Norveška i Danska, gdje je zapravo
izražena recesivna težnja), dok više prostora im aju tamo
gdje postoje sindikati s izraženim političkim težnjam a,
koji, kao takvi, potiču pluralizam m išljenja (Italija, F ran­
cuska, Finska do 1969).
Birači i članovi lijevih socijalističkih partija pred­
stavljaju pretežno heterogenu grupu. Među njim a se, na­
ime, nalaze ne samo pobornici kom unističkih i socijalde­
m okratskih p artija koji su razočarani nego i lijevi libe­
ralni pacifisti (Norveška, Danska), radikalni lijevi kato­
lici (Francuska), pripadnici studentskog pokreta i, dije­
lom, aktivisti različitih ekstrem ističkih struja ljevice (troc-
kisti, maoisti, itd.). N erijetko, one i sljedbenicim a p arti­
ja tradicionalne službene ljevice daju mogućnost da izra­
ze »protestni glas« prilikom političkih izbora. No, češće
lijeve socijalističke partije privlače (mlade) ljude za ko­
je vrijednosti kao što je sam oostvarivanje, participacija,
seksualna sloboda i ideološke pozicije uopće im aju veći
značaj od »pitanja k ruha i onog što ide uz to«, naime
neposrednih m aterijalnih interesa koji su kod tih ljudi
srednjeg sloja što se bave ovisnim poslovima zadovoljeni
u mi eri koja im relativno dostaje.
Dvije se opasnosti nalaze pred lijevim socijalističkim
partijam a, a one ovise također, ali ne samo, o njihovoj
organičenoj dim enziji. S jedne strane, uoravo zbog jača­
ni a njihove izvanparlam entam e djelatnosti, često se otva­
raju grupam a koje ne žele sudielovati u institucionalnom
političkom sistem u: na taj način zapadaju u opasnost li­
jevog ekstrem ističkog sektaštva. S druee strane, budući
da pretežno dobijaju glasove u socijaldemokratskom/so­
cijalističkom izbornom području, mogu biti izložene pri­
tiscima koji potječu iz tih partija i koji su usm jereni na
to da opet pridobiju barem dio glasova na parlam entar­
noj razini: drugim riječima, da zauzmu tolerantan stav
spram m ladih socijaldemokrata, kako ne bi morali pre­
uzeti odgovornost za »veće zlo« (vladu samih građanskih
partija). O datle za te partije proizlazi opasnost da par­
lam ent za njih postane glavno polje djelovanja, kao što

235
 je to kod socijaldem okrata, s tom razlikom što su cilje­
vi kojim a strem e lagano pom aknuti ulijevo. Do sada so­
cijalističke lijeve p artije nisu uspjele ukazati nd na ka­
k av u v je rljiv izlaz iz te dilem e izm eđu ideološkog sek-
taštva i parlam entarnog oportunizm a.
M eđu p artija m a što smo ih sada razm otrili, samo
N arodna socijalistička danska p a rtija im a svoje zastupni­
ke u evropskom P arlam entu, gdje se priključila kom uni­
stičkoj parlam entarnoj grupi. Pored toga, nijedna lijeva
socijalistička p artija nije član Socijalističke intem acio-
nale.
S ocijaldem okratske/socijalističke partije. Socijalde­
m okratske/socijalističke p artije (PS) predstavljaju u Za­
padnoj Evropi težnje koje su mnogo jače od onih što su
svojstvene radničkom pokretu, te stoga predstavljaju n aj­
jaču političku grupaciju m eđu svim a koje postoje u Ev­
ropi. D anas one podržavaju više ili m anje širok program
d ruštvenih i ekonom skih reform i u interesu sirom ašnijih
i srednjih slojeva, u okviru građanskih sloboda i parla­
m en tarn e dem okracije.
Ako se uspjesi socijalističkih p artija usporede sa
srednjim brojem glasova koji su prikupljeni n a izborim a
počevši od 1945, skandinavske su zem lje (Švedska i Nor­
veška), zajedno s Velikom B ritanijom i A ustrijom , znat­
no ispred, n a čelu, s otprilike 45% glasova. U vijek u ok­
viru razvijenih industrijskih društava, Socijalističke su
p artije veom a slabe tam o gdje su se mogle razviti jake
kom unističke p artije (Italija, Francuska, Finska).
Slabost socijalističkih p a rtija u latinskim zem ljam a
(F rancuska i Italija) objašnjava se na tem elju različitih či­
nilaca: a) zakašnjelom industrijalizacijom ; b) jakim anar-
hosindikalističkim strujam a, osobito u 19. stoljeću, koje
su principijelno odbacivale osnivanje partije (koja bi u
ono vrij em nužno bila »socijaldem okratska«); c) sužava­
njem socijalističkog polja djelovanja, osobito počevši od
1945, što je djelo jakih kom unističkih pokreta. U tim je
zem ljam a konkurecija s drugim lijevim grupacijam a uči­
nila socijalističke p artije, barem na riječim a, ekstrem i-
stičkijim.
U situaciji različitoj od prethodne, obilježenoj brzom
industrijalizacijom i sasvim drugačijom političkom kul­
turom, razvoj engleske Labour P arty, koja je utem eljena
tok početkom ovog stoljeća kao politička ruka jakog sin­
dikalnog pokreta, odvijao se s posve različitim obilježji­
ma, kao što su bili brzo i principijelno priznavanje p ar­
lam entarizm a, pragm atizam i naglašavanje potrebe za po­
laganim i stupnjevitim reformizmom . Ta je reform istička
orijentacija relativno brzo prevladala i u skandinavskom

236
radničkom pokretu. N jem ačka je socijaldemokracija, koja
je predstavljala dom inantnu p artiju u Drugoj intem acio-
nali prije 1914, sm atrana radničkom partijom m arksistič­
ke orijentacije. Zapravo, što se može vidjeti iz njezinog
ponašanja 1914. godine i 1918— 1919, reform ističke su
težnje bile duboko ukorijenjene u SPD.
Razdori u kom unističkim partijam a između 1917. i
1922. postavili su socijalističke partije pred tešku alter­
nativu u njihovoj politici savezništava: surađivati s ko­
m unističkim partijam a, uz opasnost da se prejudicira
ostvarenje ciljeva što su svojstveni liberalno-dem okrat-
skim političkim institucijam a, ili surađivati s buržoaskim
partijam a, uz rizik da se iz vida izgubi cilj transform a­
cije društva u socijalističkom smislu. U nekim su zem­
ljam a razdoblja suradnje socijalističkih i komunističkih
partija bila u cijelosti kraća nego što su bila ona obilje­
žena sukobom. Do tih je perioda, u biti, došlo poslije
?934. i 1945. u okviru antifašističkih narodnih savezni­
štava, u pokretu otpora za vrijem e rata i, počevši od
konca šezdesetih godina, nakon politike m eđunarodnog
popuštanja i kao posljedica teškoća do kojih je došlo u
nekim partijskim sistem im a oko form iranja vladinih ko­
alicija.
Ako je reformizam , još od dvadesetih godina, pred­
stavljao najznačajnije obilježje socijaldemokratske/sooi-
jalističke politike, do ograničavanja ciljeva za transfor­
m aciju d ru štv a došlo je u nešto dužem vrem enskom raz­
doblju i pod jakim utjecajem razvojnih uvjeta prisutnih
u različitim sistem im a nacionalnih partija. Sudjelovanje
u vladi (počevši od konca prvog svjetskog rata), koalicije
s liberalno-građanskim partijam a, prom jene socijalne
stru k tu re ili jednostavno prilagođavanje ponašanju gra­
đanskih p artija, što je im alo uspjeha u razdoblju visoke
k o njunkture pedesetih godina — sve su to bili značajni
činioci koji su doveli do »m oderiranja« ekonomske i so­
cijalne socijaldem okratske politike. Koncem pedesetih go­
ri5na praksa gotovo svih socijalističkih p artija Zapadne
Evrope mogla je biti definirana kao socijal-liberalna, dok
je socijalistička ideologija, međutim , imala prom jenljivo
značenje i, u svakom slučaju, funkcionalno samo za re ­
toriku različitih socijalističkih partija.
U svakom slučaju, p artije što smo ih sada razm at­
rali ostale su radničke. Oko 90% njihovih birača žive
od nekog ovisnog rada, dok za najveći dio tih partija
radniici p redstavljaju dvije trećine njihovog biračkog ti­
jela. Postotak radnika opada nadasve u onim zemljama
gdje su prisutne jake komunističke partije i/ili kršćanski
pokreti radnika (Italija — osobito PSDI [Socijaldemokrat-

237
ska p artija Italije] — Francuska, Belgija, Nizozemska).
No, za razliku od kom unista, socijalističke p artije uspi­
jev aju m obilizirati u znatnijoj m jeri kvalificirane radni­
ke s višim prim anjim a. Od svih velikih lijevih partija, so­
cijalističke dobivaju najveći postotak konsenzusa među
biračim a srednjih slojeva koji se bave ovisnim poslovi­
ma, koji predstavljaju otprilike četvrtinu njihovog bi­
račkog tijela. M eđu tim slojevim a socijalističke partije
dobivaju mnogo brojnije konsenzuse od onih što su ih
prikupile građanske p artije kod kategorija koje su niže
po kvalifikaciji i prim anjim a. Ali, budući da njihov us­
pjeh nije ograničen na te kategorije, ni u tom se smislu
ne može govoriti o p artiji nižih slojeva.
Socijalističke su p artije »partije radnika«, prem da
loj definiciji nije moguće prispodobiti danas jedinstven
skup interesa. Ta je složenost interesa još složenija zbog
loga što se socijalna stru k tu ra rukovodećih grupa koje
se nalaze u n u ta r p artije u velikoj m jeri odvaja od stru k ­
tu re birača. P olitičari radničkog porijekla ne dospijevaju
više do rukovodećih položaja, dok su na toj razini i pre­
kom jerno zastupljeni činovnici i funkcioneri. Rukovode­
ći se kadar tih p artija reg ru tira ponajprije u oblasti ja v ­
nih ureda (adm inistracija i sektor školstva) i političkih
profesija (partijski funkcioneri kao i funkcioneri sindi­
kata, poslanici). S individualnog stajališta, pretežno obi­
lježje tog personala je st da posjeduje sveučilišno obra­
zovanje, ili da potječe s profesionalnih položaja na vi­
sokoj rizini. Iz te cjelovite pojave ne proizlazi izravno
►prilagođavanje« tih p a rtija na um jerenije pozicije. P ri­
h v atljiv ija je pretpostavka da se form irala grupa pro­
fesionalnih političara koja može djelovati na fleksibilan
način, prilagođavajući taktički vlastito djelovanje razli­
čitim postojećim situacijam a, to jest pomičući se, već
prem a slučajevim a, nadesno ili nalijevo, ali uvijek u ok­
virim a politike koja nije revolucionarna i koja je u stva­
ri usm jerena u pravou države.
S indikati predstavljaju jedine interesne grupe kvan­
titativnog značaja koje, n a društvenom planu, djeluju u
oblasti djelovanja socijalističkih partija. Pored njih, u
nekim zem ljam a i zadružni socijalistički pokret im a sta­
n ovitu ulogu. Ali, za p artije što ih tu razm atram o, sin­
dikati im aju nezam jenjiv značaj budući da u njim a d je­
luje veliki broj birača.
Sindikati vrše znatan utjecaj na un u tra šn je kontro­
verze koje su svojstvene socijalističkim partijam a. N jihov
uobičajeni stav koji je usm jeren na to da podržava p ra­
vac p artija i da oslaibd razvoj opozicionih grupa ljevice
posp jesen je nizom uvjeta, kao što su visoki stupanj or­

238
ganiziranosti sindikata, postojanje institucionalnih sple­
tova, ili osobnih povezanosti (znatne jačine) i, konačno,
sindikalna strategija suradnje i relativno visoka ideološ­
ka homogenost sam ih sindikata. P rim jere za situacije te
vrste dale su Švedska, Norveška i A ustrija. Međutim, ta
rekonstrukcija vrijedi samo uz pretpostavku opstojnosti
uvjeta relativnog društvenog m ira. Kad, naime, dolazi do
većih društvenih sukoba, ranije navedene prilike mogu
un u tar socijalističkih p artija stim ulirati upravo lijeve
tendencije. Čini se da to dokazuje engleska Labour P arty
i danska socijaldemokracija, gdje su situaaije akutnog
društvenog sukoba dovele sindikate do polarizacije unu­
trašnjih pozicija i do znatne heterogenosti njihovih ideo­
logija, a osim toga, otvorile su mogućnost ojačanim sin­
dikalnim snagam a ljevice da vrše utjecaj u n u ta r partije.
Paradoksalno, recipročna je autonom ija lijevih p ar­
tija i sindikata veća tamo gdje postoje politički kvalifici­
rani sindikati lijevih tendencija, kao u Francuskoj i Ita­
liji. U tom slučaju, u svim je sindikatim a slaba ideološka
homogenost, tako da se jaka konkurencija koja postoji
među lijevim partijam a nastavlja, da tako kažemo, unu­
tar sindikata. Ta situacija ne samo da priječi čvrste veze
sa socijalističkim partijam a, kakve su one što smo ih ra ­
nije opisivali, nego nudi veće mogućnosti za razvoj lje­
vica u n u ta r partija. Pojednostavljujući, u socijalističkim
se p artijam a Zapadne Evrope mogu razabrati dvije glav­
ne težnje:
a) socijal-liberalna (Sozialliberalismus) koja prihva­
ća ili je suglasna sa postojećim proizvodnim odnosima i
pokušava ostvariti socijalne reform e ne m ijenjajući ni u
kom slučaju postojeće institucionalne okvire, u okviru
kojih, dapače, stavlja naglasak na predstavničku struk­
tu ru političkog sistem a;
b) socijal-reform istička (Sozialistisćher Reformism us)
koja n am jerava u socijalističkom smislu transform irati
kapitalističke proizvodne odnose i koja se stoga zalaže i
za mobilizaciju masa, priklanjajući se, međutim , u p rin­
cipu, buržoaskoj dem okraciji.
P rijelaz iz jedne u drugu poziciju vrlo je fluidan, a
nadasve socijal«reformisticki stav očituje mnoge nijanse.
Možda je moguće bolje pojasniti razlike između dviju te­
meljnih pozicija ako se pozovemo na neka kontroverzna
pitanja. Na prim jer, zajedničko upravljanje (M itbestim -
mung), shvaćeno kao kooperacija između rada i kapita­
la, predstavlja za socdjal-liberalnu tendenciju konačni cilj
ekonomske dem okratizacije, dok za socijaliste reform iste
ono može u najboljem slučaju predstavljati »prijelaznu
etapu«, ili se pokazuje u cjelini nespojivim s ciljem eko­

239
nomskog sam oupravljanja u oblasti dem okratskog plani­
ranja. I »stvaranje radničke baze«, shvaćeno kao sudje­
lovanje korisnika, ili šire, sudjelovanje u najam ninam a
ili kapitalističkom sistem u, kojega s jedne stran e nadgle­
daju liberal-socijalisti, s druge stran e socdjalreformisti
pretežno odbacuju. P redm et su kontroverzi i zahtjevi lje­
vice koji se tiču najširih intervencija u kapitalistički
sistem, kao što je podruštvl javan je najvažnijih in d u strij­
skih postrojenja i financijskog kapitala ili usm jeravanje
investicija, ili drugi oblici državnog p laniranja ekono­
m ije s obavezujućim posljedicama.
Koncem pedesetih godina i početkom šezdesetih, niz
je socijalističkih p artija Zapadne Evrope evoluiralo nali­
jevo. To je razdoblje bilo obilježeno izbornim uspjesim a
i većim preuzim anjem rukovodeće odgovornosti od s tra ­
ne socijalističkih p artija . I poticaj ulijevo i izborni uspjeh
valja svesti, osim na specifične lokalne činioce, na dvije
činjenice koje predstavljaju njihove zajedničke uzroke:
a) politika popuštanja između Istoka i Zapada ponovno
je osvijetlila sukobe u n u tra šn je politike; b) konstatiran je
postojanja granica ekonom skog rasta, koji je do tada bio
snažan, usm jerilo je u većoj m jeri javnu pažnju na prob­
leme d istribucije dohotka i na zaostalije javne sektore
(obrazovanje, zdravstvo, itd.). U toj situaciji, im ajući na
um u zadatke što ih je valjalo riješiti, m nogim su b ira­
čima socijalističke p artije izgledale najkom petentnijim a,
dok je za neke članove i funkcionere tih p artija prilika
poslužila kao m otiv za zaborav oportunizm a p rijašn je fa­
ze visoke k onjunkture.
»Razvoj ulijevo« zahtijeva jedno objašnjenje. Opće-
n :to uzevši, on ne donosi sobom i porast u n u ta r p artije
»lijeve stru je« u užem smislu, nego pom icanje u nutrašnje
ravnoteže kroz prijelaz od sporazum a centra i desnice
la sporazum lijevog centra. Naime, u gotovo svim soci­
jalističkim partijam a prevladava centralistička stru ja ko­
ja se, već prem a različitim situacijam a, otvara više na­
desno ili više nalijevo.
Da je jačanje lijevih težnji realno, svjedoči i činje­
nica da je u nizu socijalističkih partija, u znak protesta
protiv te »ponovne ideologizacije« došlo do razdora me­
đu n ajtvrdokornijim desnim strujam a, koje su oživotvo­
rile nove socijaldem okratske p artije sa bitno desnom ori­
jentacijom (na prim jer, u Danskoj, Nizozemskoj i Luk­
semburgu). Posrijedi su nove form acije koje su postale
glasnogovornici interesa čije je porijeklo u sigurnosti i
obrani status quoa (red, sigurnost, m oralni tradicionali­
zam, jak a država, itd.).

240
 U većini najnaprednijih zemalja Zapadne Evrope so­
cijalističke su p artije tako jake, a komunističke (i even­
tualno lijeve socijalističke) tako slabe da samim socijalis­
tičkim p artijam a ne postavljaju značajne probleme li­
jevog savezništva. U tim zemljama one vladaju same ili
uz toleranciju neke druge lijeve partije (što je dugo vre­
m ena bio slučaj u skandinavskim zemljama) ili, a to je
najčešći slučaj, povezujući se sa buržoaskim partijam a,
osobito s liberalim a ili demokršćanima. M eđutim, u zem­
ljam a gdje postoje jake kom unističke partije, pitanje sa­
vezništva se danas postavlja na radikalniji način. Ovdje
suradnja s kom unistim a nudi socijalističkim partijam a
mogućnost da u većoj m jeri ostvare svoje ciljeve za tra n ­
sform aciju društva. Ali, i u tim zem ljam a odnosi snaga
su takvi da je nužno u strategiji za osvajanje vlasti uk­
ljučiti i buržoaiske p artije (Italija, Finska), ili između
dvije p artije vlada suparnički odnos u okviru savezništva
narodnog fronta koji ih ponovno gura jednu protiv dru­
ge (Francuska).
N ajjači kontingent u socijalističkoj parlam entarnoj
grupi evropskog Parlam enta4 predstavljaju SPD i engleski
laburisti. Ulazak Labour P arty (1975) izazvao je unutar
socijalističke parlam entarne grupe (koja je do tada bila
relativno homogena) proturječnost između pristalica i pro­
tivnika EEZ, pa tako i izraziti spor oko šire evropske in ­
tegracije.
Heterogenost političkih pozicija socijalističkih p arti­
ja koja se m anifestirala osobito koncem pedesetih i po­
četkom šezdesetih godina izražena je ne samo u parla­
m entarnoj grupi evropskog Parlam enta nego i u nadna­
cionalnom tijelu socijaldem okratskih p artija Evropske za­
jednice (od 1974), te u debatam a Socijalističke interna-
cionale (1951), koja je i dan-danas evropocentrična, una­
toč svom svjetskom karakteru. Pojednostavljujući mno­
go, može se reći da se međusobno suprotstavljaju dvije
temeljne pozicije. S jedne strane, perspektiva samoup­
rav ljan ja u okvirim a podruštvljene i dem okratski plani­
rane ekonom ije u njezinim najznačajnijim sektorim a: tu
tendenciju koja je vezana za m arksističku tradiciju po­
državaju u prvom redu francuski i talijanski socijalisti,
ali i nizozemski i belgijski. S druge strane nalazi se soci-
jalno-liberalno shvaćanje s obilježjim a narodne partije,
čija su glavna obilježja u modelima zajedničkog ravno­
4 Nakon izravnah izbora 10. lipnja 1979, u parlamentarnoj
socijalističkoj grupi u Straslburgu nalazi se devet partija sa 112
poslanika. Mjesta su ovako raspoređena: SR Njemačka 35, Fran­
cuska 22, Velika Britanija 18, Italija 13, Nizozemska 9, Belgija 7,
Irska 4, Danska 3, Luksemburg 1.

16 Marksizam u svetu 241

pravnog u p rav ljan ja poduzećima, u odbacivanju tem a po-
dru štv ljav an ja i opreznoj poziciji s obzirom na elabora­
ciju državnog planiranja i pribjegavanja sredstvim a jav­
nog in terv en iranja. Tem eljni su zastupnici potonjeg shva­
ćanja u prvom redu SPD te, unatoč čestim kritičkim nag­
lascima, skandinavski i austrijski socijaldem okrati. U en­
gleskoj Labour P arty, m eđutim , ne nedostaju danas jake
utjecajn e grupe koje, kad je riječ o pitanjim a ekonom­
ske i socijalne politike, naginju prem a lijevom krilu. Kad
je riječ o savezništvu s kom unistim a, socijalističke su
p artije znatno određene stanjem vlastitih sistem a nacio­
nalnih p artija. N jem ački i austrijski socijaldem okrati, ko­
ji su principijelno protivni politici frontalnog suprotstav­
ljan ja i n i u kom slučaju ne žele surađivati s kom unisti­
ma, su p ro tstavljaju se strategiji suradnje koja se razvija
u dvjem a zem ljam a s najjačim kom unističkim partijam a
(Francuskoj. Italiji). S druge strane, skandinavski su so­
cijaldem okrati, unatoč svojim um jerenim pozicijama, for­
m irali vlade s participacijom kom unista (Finska) ili su,
da bi mogli vladati, m orali nastojati da postignu dobro­
hotan stav kom unističkih ili lijevih socijalističkih p arti­
ja u parlam entu (Danska, N orveška, Švedska).
U cjelini uzevši, njem ački se socijaldem okrati nala­
ze na desnom krilu evropske socijaldem okracije, koje je
danas u m anjini. P a ipak, ekonom ski značaj i politička
važnost Savezne R epublike N jem ačke im omogućuje, oso­
bito kao p artiji u vladi, jači utjecaj koji proturječi tak­
vom m anjinskom ideološkom položaju.
D em okršćanske partije. Demokršćanske su p artije ve­
likim dijelom nastale kao protestne p artije što su ih ofor­
m ili katolici u obrani k u ltu rn ih interesa sam ih katolika
(osobito kad je riječ o p itan ju školstva), suprotstavljaju­
ći se liberalnom građanstvu. P a ipak, prem da tek nakon
1945, one su u svojoj većini uspjele u tolikoj m jeri pro­
širiti v lastite izborne baze tako da su postale n aju tje caj­
nije p artije u svojim zem ljam a. U pravo u razdoblju o ko­
jem je bilo riječi uspjele su se n am etnuti CDU/CSU u
Njem ačkoj i DC u Italiji, dok je u F rancuskoj MRP, os­
novan 1944, izvršio znatan utjecaj na poslijeratni razvoj
u toj zemlji (da bi ga kasnije apsorbirao golizam). I u Bel­
giji, A ustriji i Nizozemskoj kršćanske su p artije (kato­
ličke i protestantske) nakon 1945. dobile znatno veći broj
glasova u odnosu na p rijeratn o razdoblje.
Demokršćaniske su p artije doživljavale najsretnije
razdoblje u fazi obnove i zamašnog širenja kapitalizm a,
to jest koncem četrdesetih i u toku pedesetih godina. O t­
kako su, u skladu s narodnim međuklasndm partijam a,
odlučile d a prim ijene antikom unizam i »krišćanstvo« kao

242
 ideološki cement, mogle su raspolagati političkom lini­
jom koja je bala u stanju osigurati znatan uspjeh u ok­
virima kapitalističkog sistema, koji je tada bio u punoj
ekspanziji i koji je posjedovao velike sposobnosti za dru­
štvenu integraciju. Nakon što su vrlo brzo odbačene
socijalreform ističke pozicije, na koje smo podsjetili i ko­
je su ponovno stupile na scenu odmah nakon 1945. go­
dine (dijelom kao revandikacije inspirirane »kršćanskim
socijalizmom«), sveukupni je razvoj tih p artija usm je­
ren prem a liberalno-konzervativnom modelu, s ideološ­
kom vjerskom osnovicom koju su integrirale kom ponen­
te društvenog karak tera (prem da je između jedne i dru­
ge p artije bio različit intenzitet vjerske i socijalne ori­
jentacije).
Demokršćanske su partije građanske partdje-aglome-
rati, koje preovladavaju očito m eđu tradicionalnim sred­
njim slojevima, poduzetnicim a i poljoprivrednicim a. Te
društvene grupe ne privlače samo sektore sa vjerskim
vezanostima nego, zahvaljujući izostanku političkih kon-
tioverzi s vjerskim im plikacijam a, i sektore liberalne ori­
jentacije koji su indiferentni kad je riječ o religiji. Kao
konkurenti od nekog značaja u građanskom krugu osta­
ju samo liberalne partije, koje su u najvećem broju slu­
čajeva malih dim enzija. P arcijalni izuzetak predstavlja
Italija gdje treba i irebalo je uzeti u obzir i p artije mo-
narhijsko-konzervativne orijentacije,5 kao i neofašističke
orijentacije. Funkaija dem okršćanskih partija kao građan­
skih p artija-aglom erata izražava se i u činjenici da one
najčešće im aju tijesne veze s različitim interesnim gru­
pam a građanstva (udruženja poduzetnika, poljoprivredni­
ka itd.).
Drugo obilježje dem okršćanskih p artija jest njiho­
va m eđuklasna priroda. One uspijevaju vezati za sebe i
birače radničke provenijencije, u tolikoj m jeri da se do­
lazi i do trećine pripadnika te klase. Riječ je o radnici­
ma koji, osobito u zemljama s potkulturam a katoličke
provenijencije kao što su Italija i Belgija, u velikoj ve­
ćini ostaju vjerski vezani, a to znači da redovno posjeću-
iu crkvu. Ali, i u slučajevim a p artija koje su slabo vjer­
ski obilježene, kao što je na prim jer CDU, nem ali je broj
radnika koji su njezini birači kako na tem elju instrum en­
talnih m otivacija (bira se, naime, partija koja brani gra­
đansku ekonom iju da bi pokušala poboljšati i vlastiti po­
ložaj) tako i na tem elju tradicionalističkih m otivacija (po­
vlađivanje rukovodećim grupam a društva koje se sm at­
raju »prirodnim«).
5 Talijanska demokratska partija monarhijskog jedinstva
spojila se sa MSI (Talijanski socijalni pokret) 1972.

243
 Još više uspjeha im aju dem okršćanske p artije kod
srednjih slojeva koji rade potčinjene poslove, osbito me­
du najvišim njihovim kategorijam a (visoki funkcioneri
činovnici uprave), bez obzira na to da li su posrijedi
osobe koje su vezane za neku vjeru ili su indiferentne
spram nje. N apredne snage u p artijam a što smo ih sada
razm otrili predstavljaju naročito jaki sindikati dem okrš­
ćanske o rijentacije (evidentan je prim jer Belgije, a u pro­
šlosti i Francuske).
Treće je obilježje dem okršćanskih p a rtija njihova re-
iativno visoka u n u tra šn ja heterogenost. U analizi te poja­
ve tre b a razlikovati dvije razine. P rv a se odnosi na in te­
resne sukobe društveno-ekonom ske prirode, koji se čes­
to institucionaliziraju kao drugi p u t do form iranja volje
un u ta r p artija. D ruga se razina, međutim , odnosi na sup-
lo tstav ljen o st snaga u samoj partija koje su tradicional­
no vezane za crkvu i onih koje su liberalne. Djelomice
povezane s jednom ili drugom od ovih dviju razina, ali di­
jelom i bez ikakve povezanosti s njim a, u n u ta r p artija
se sve naglašenije ocrtavaju težnje koje su nosioci stra­
tegija usm jerenih n a form iranje »desnih« ili »lijevih« ko­
alicija u okviru p artijsk ih sistem a.
Iz znatne u n u tra šn je heterogenosti proizlazi očigled­
na pragm atska neodređenost. U pitanjim a ekonom ske i
socijalne politike često se pribjegava pragm atičnim od­
lukam a ad hoc, odlukam a što ih dik tiraju ekonom ski i
politički odnosi tog trenutka. Zapravo, više nego pojedi­
načnim specifičnim revandikacijam a, dem okršćanske su
p artije obilježene ideologijam a društvene integracije ko­
je obuhvaćaju u prvom redu tri elem enta:
a) »kršćanstvo« iz kojeg su u znatnoj m jeri izbrisa­
ne političke kontroverze vjerskog porijekla, budući da ono
m ora ostati otvoreno za snage koje su slabo povezane sa
crkvom, ili liberale;
b) »antikom unizam «, koji se često izražava i u obli­
cima antisocijalističkog križarskog rata, otkrivajući svoj
preovlađujući k arak ter ideološkog sredstva koje se pri­
m jenjuje za ublažavanje znatnih prom jena u odnosima
moći u društvim a pojedinih zem alja;
c) »ekonom ija slobodnog tržišta«, to je st ekonomski
sistem koji se tem elji na privatnom vlasništvu nad sred­
stvim a za proizvodnju; ona se u što znatnijoj m jeri oda-
lečuje od planova i državnih usm jerenja, i m ora biti ok-
valificirana kao »socijalna« s obzirom na blagostanje koje
proizlazi iz ekonomskog razvoja i društveno-političkih d r­
žavnih in tervencija pomoćnog karaktera. Naročito se gru­
pe koje p redstavljaju interese rad nika trude, u n u ta r de­
m okršćanskih p artija, u revandikacijam a socijalne politi­

244
 ke, kao što je »zajedničko upravljanje poduzećima« (Mit-
bestimm ung) i »form iranje fonda kojim bi upravljali rad­
nici« (Verm ogensbildung in Arbeitnehm erhand).
I strategije form iranja koalicija variraju u velikoj
m jeri u dem okršćanskim partijam a zbog posebnih uvjeta
koji vladaju u različitim partijskim sistemima. Od po­
četka hladnog rata (1947) one više nisu stvarale koali­
cije s kom unističkim partijam a.
U Italiji, gdje bi se takva koalicija nam etala zbog
slabljenja moći DC i njezinih propusta na planu reformi,
dem okršćanska je p artija do sada činila pogreške ne to­
liko zbog neprevladivih proturječnosti objektivno-politič-
kog karaktera, nego iz straha da, povezujući se sa PCI,
ne izgubi onaj instrum ent okupljanja svoje heterogene
baze što ga je predstavljao antikom unizam . Koalicije sa
socijaldem okratskim 'socijalističkim partijam a dugo su
prakticirane u fragm entam im sistem im a postojećih p a rti­
ja, u Italiji, Belgiji, Nizozemskoj i u francuskoj četvrtoj
republici. M eđutim, tam o gdje postoji koncentriran sistem
partija, kao u SR Njemačkoj, koalicije tog tipa trajale su
vrlo kratko, osim u A ustriji, gdje su potrajale sve do
1966, ali kao rezultat posebnih uvjeta.
U zemljama u kojim a se liberalne partije sm ještaju
lijevo od dem okršćana (kao danas u SRNj) dolazi do kon­
kurencije između potonjih i socijaldem okratskih partija,
s ciljem da im prvi postanu p artn eri u mogućoj koalici­
ji. Tamo, m eđutim , gdje su liberali na njihovoj desnici,
kao što je na prim jer slučaj u Belgiji i Nizozemskoj, za
dem okršćanske partije koalicija s njim a poprim a značenje
provjere otpornosti, budući da ta koalicija daje znatan
poticaj unutrašnjoj opoziciji progresističkih snaga. Samo
OVP u A ustriji i CDU/CŠU u Njem ačkoj im aju danas
toliku snagu da sebi mogu dopustiti strategiju osnivanja
vlasti vlastitim snagama, a kao alternativu i koaliciju s
liberalnom partijom .
Šezdesetih i sedam desetih godina demokršćanske su
p artije zapale u krizu koja se m anifestirala gubitkom gla­
sova i un u trašnjim sukobima što su se odnosili na stra­
tegije za program i. politiku koalicije. Tri su glavna uz­
roka te krize:
1) dekonfesionalizacija širokih sektora stanovništva
i liberalizacija K atoličke crkve nakon Drugog vatikan­
skog koncila predstavljaju elem ente koji ublažavaiu dje­
lotvornost, kao činioca integracije, onog ideološkog in­
strum enta okupljanja što ga čini »kršćanstvo«:
2) politika popuštanja između Istoka i Zapada slabi
u vjerljivost antikom unizm a u nedostatku vlastitog pri­
jedloga društvene reform e koji bi bio alternativan;

245
 3) kriza ekonom ske ekspanzije i asistencijalne drža­
ve p rijeti da m eđuklasnoj strategiji oduzme njezinu m a­
terijaln u bazu.
N ajjače p artije iz dem okršćanske parlam entarne gru­
pe u evropskom P arlam entu jesu CDU/CSU i DC, koje
dobivaju o tprilike slične postotke glasova.6
Na treće m jesto sm ještaju se dem okršćanske partije
država Beneluksa. U Francuskoj, međutim , nakon slab­
ljen ja MRP. ne postoji nikakva organizacija koja bi im a­
la karak teristike dem okršćanske p artije (usp. poglavlje
posvećeno F rancuskoj u vezi sa CDS). K ad se prom atra­
ju u cjelini, od dem okršćanskih se p artija CDU/CSU sm je­
šta najviše udesno. To se objašnjava činjenicom da je
ona u izravnoj konkurenciji sa socijaldem okratskom /soci­
jalističkom partijom i nije podložna pritisku kršćanskog
sindikalnog pokreta. S diruge strane, u Italiji i u drža­
vama Beneluksa dem okršćanske p artije često form iraju
koalicije sa socijaldem okratim a/socijalistim a i podložne su
u tjecaju kršćanskih sindikata. To jača progresističke tež­
nje. D rugi elem ent koji valja uzeti u obzir jest činjeni­
ca da se u p artija m a koje smo upravo spom enuli čini­
lac konfesionalnog (katoličkog) okupljanja pokazuje n aj­
jačim.
Demokršćanska parlam entarna grupa u evropskom
P arlam en tu u velikoj je m jeri suglasna s ciljem da se
provede evropska integracija. P a ipak, ona se čini m no­
go m anje objedinjenom kad je riječ o ekonom skim i dru­
štvenim problem im a. K ad je riječ o širenju državnih in­
tervencija, talijanski dem okršćani, koji u svojoj zemlji
u prav ljaju širokim sektorom privrede, im aju kruća shva­
ćanja od poslanika CDU/CSU. Cini se da su oni mnogo
više vezani za liberalnu ekonom iju tržišta. G odine 1976,
u toku prip rem a za prve izravne izbore za evropski P ar­
lam ent u S trasburgu, osnovana je N arodna evropska p ar­
tija, koja o b jedinjuje dem okršćanske p artije država EEZ.
Pored te grupacije, postoji i Evropska unija dem okršća­
na, koja, okupljajući p artije cijele Zapadne Evrope, pred­
stavlja oblik povezanosti koji se širi s onu stran u oblasti
EEZ.
K ad je riječ o evropskim p artijam a dem okršćanske
političke oblasti, treba podsjetiti na to da je jedna od
n aju tjecajn ijih i OVP u A ustriji, koja, kad su posrijedi
njezine teorijske pretpostavke i njezina politička orijen-

4 Na izravnim izborima za evropska Parlam ent 10. lipnja

1979. CDU/CSU je dobila 49,2%, a DC 37,1%. Mjesta su ovako
raspoređena: CDU/CSU 42, DC 30. Demokršćanske partije Bene­
luksa imaju 24 mjesta.

246
 taci ja, pokazuje znatne analogije sa CDU/CSU i, poput
nje, očituje naglašen karakter građanske partije-aglom e-
racije.
Liberalne partije. Liberalne partije Zapadne Evro­
pe danas su male partije, čiji je znatan utjecaj često
proporcionalno obrnut skrom nosti njihovih dimenzija. Taj
se posebni fenomen, s jedne strane, objašnjava slabošću
mnogih velikih partija, koje se često nalaze u situaciji da
mogu form irati većinu samo uz pomoć liberalnih poslani­
ka, a s druge, njihovim širokim spektrom ideologija i nji­
hovom flek.sibilnošću u izboru vlastitih p artn era u vladi­
nim koalicijama. Ako se zatim prom otri i njihova druš­
tvena baza i njihovi program i, u velikoj se m jeri potvr­
đuje utisak o nedostatnom političkom identitetu što bi
ga netko mogao steći na tem elju njihovog praktičnog
djelovanja.
Zapravo, liberalne p artije ne raspolažu prim am im
biračkim potencijalom : ne posjeduju naim e većinu ni u
jednoj posebnoj društveno-ekonom skoj grupi, niti mogu
istaknuti nekakvu tijesnu vezu s nekom velikom socijal­
nom organizacijom (crkvom, poljoprivrednim udruženji­
ma, sindikatim a, itd.). Do reg ru tiran ja njihovih birača
dolazi najčešće u privilegiranim dijelovima srednjih slo­
jeva, bilo da se bave nekim ovisnim poslom, ili samostal­
nim (trgovci, zanatlije, slobodne profesije, sitni poduzet­
nici). Među radnicim a, međutim , im aju veoma malo us­
pjeha, tako da liberalne partije nem aju nikakve potrebe
da o njim a vode računa, ni onako kako to čine — sim­
bolički — velike građanske partije.
Još od svog porijekla, te su partije bile obilježene
desnom i lijevom liberalnom težnjom, koje se u naše vri­
jeme ponekad objedinjavaju u jednu partiju, kao u SR
N jemačkoj, a ponekad stvaraju posebne partijske orga­
nizacije, kao što je slučaj u Francuskoj i Italiji. Pobor­
nici socijalno-liberalne težnje nam jeravaju osigurati kapi­
talizam služeći se socijalnim elem entim a (pravo sindikal­
nog okupljanja, državna intervencija, »zajedničko uprav­
ljanje« itd.), dok se na pravno-institucionalnom planu tru ­
de da obrane pozicije građanskog liberalizma, kao što su,
na prim jer, učvršćivanje prava na slobodu, čija bi garan­
cija trebala biti proširena, po njihovom m išljenju, i na
socijalističke i kom unističke grupe. U suprotnom se prav­
cu, m eđutim , kreće liberalno-konzervativna težnja čiji je
prim arni c'lj održavanje privatnog vlasništva. Rigorozno
antisocijalistička i protivna sindikatim a, ona otkriva, kad
ie riječ o pojedinačnim pitanjim a, izrazito divergentne
k arakteristike od prijašnje težnje, bilo s političkog, bilo
s ideološkog stajališta.

247
 Term inim a »sloboda« i »jednakost« liberali, dakle,
označavaju veom a različite stvari. N aprotiv, druga n ji­
hova konotacija, antiiklerikalizam, nikada nije predm et
političke diskusije. Dapače, tam o gdje je on mogao pred­
stav ljati veliku predrasudu za njihove izborne uspjehe,
nisu se libili da sklapaju dem onstrativna »prim irja« sa
crkvom, a osobito s katoličkim biračim a (usp. na prim ­
jer o brat u Liberalnoj p artiji Belgije 1961. godine).
Lišeni stabilne socijalne baze, podržavajući heteroge­
ne program e, s ideologijom koja se više ne može razli­
kovati od one koja je svojstvena najvećim građanskim
partijam a, kao i socijaldem okratskim , kojim a je svojstve­
na velika fleksibilnost u form iranju političkih koalicija,
liberalne p artije nerijetko doživljavaju da se taj njihov
m anjak identiteta prosuđuje kao oportunizam . No, vje­
ro ja tn ije je da ta K arakteristika predstavlja bitan uvjet
za njihovo preživljavanje.
U evropskom P arlam entu liberali se okupljaju u li­
beralnoj grupi, a djelomice i u grupi »naprednih demo­
krata«.7 N estanak francuskih golista (1963) i talijanskih
m onarhista (1973) ublažio je političku heterogenost libe­
raln e grupe, u kojoj je, ipak, i dalje prisutna, kao fran ­
cuska Republikanska partija, grupa znatnih dim enzija ko­
ja im a trad iciju i vrši većinom konzervativnu funkciju.
Uostalom, nakon slabog izbornog uspjeha svih nacional­
nih liberalnih organizacija, čak ie deset cd četrdeset p ar­
tija koje su dio grupe predstavljeno samo jednim pos­
lanikom.® U nutar evropske parlam entarne grupe, sudeći
po političkoj orijentaciji nacionalnih organizacija, lijeve
liberalne težnje ostaju u znatnoj m anjini.
Počevši cd 1947. liberalne su p artije organizirane na
svjetskoj razini u Liberalnoj internacionali, čije je te­
žište ipak u Evropi. G odine 1976. utem eljena je i federa­
cija liberalnih i dem okratskih p a rtija EEZ, za koju se
čmi da je n apravljena nrem a modelu političkih zahtjeva
svojstvenih Zajednici. U ovoj potonjoj program a tsko-ide-
ološke napetosti medu partijam a, koje su u biti iste one
koje se nalaze u evropskoj parlam entarnoj grupi, gcfo-
vo da i nisu prisutne, pa je čak jednoglasna suglasnost
u vezi s ciljem daljnje integracije i dem okratizacije Ev­
ropske zajednice.
7 Partijama te grupe mogu se smatrati liberalni sektori
okupljeni u RPR u Francuskoj, iako nisu nazvane liberalnim par­
tijama.
' Nedavno je evropsko glasanje od 10. lipnja 1979. liberali­
ma dalo 40 ovako raspoređenih m jesta: Francuska 14, Italija 5.
Velika Britanija 4, SR Njem ačka 4. Belgija 4, Danska 3. Luksem­
burg 2.

248
 Konzervativne partije. Velike konzervativne partije
Zapadne Evrope danas su demokršćanske. Samo u Veli­
koj B n ta n iji i Francuskoj postoje još velike i utjecajne
p artije koje se kreću na tradicionalnoj liniji političkog
konzervativizma. Slučaj za sebe predstavlja, za sada, go­
li stička p artija koja, iako je zaista integrirala svoje ide­
ološko nasljeđe preuzim ajući mnogo iz francuske tradici­
je, može biti shvaćena kao »nova« partija, osobito na te­
melju uloge što je imala de GaiuUeova ličnost. Tako je
partija, nakon de Gaulleovog povlačenja, postepeno evo­
luirala u smislu poprim anja obilježja koja su »normal­
na« i svojstvena konzervativnoj partiji, općenito uzevši,
britanskog tipa. Nezavisni francuski republikanci nalaze
se posve u n u tar tradicionalne linije klasične francuske
desnice, iako sada nastoje da se prikažu kao liberalna
reform istička partija, te su upravo zbog toga na evrop­
skoj razini objedinjeni i s liberalnim partijam a.
G rupi p artija šio smo ih sada razm atrali pripadaju
i konzervativne form acije skandinavskih zemalja, koje su,
istini za volju, m alene i bez utjecaja. One na vjerskom
terenu ne izgledaju podijeljene, dck su većinom orijen­
tirane u socijalno-liberalnom smislu.
Za razliku od skandinavskih, golistioki i britanski
konzerva ti vci su isto tako duboko ukorijenjeni u radnič­
koj klasi kao i velike kontinentalne dem okršćanske par­
tije, prem da je to nadasve na tem elju tradicionalističkih
i in strum entalnih m otivacija. Uostalom, konzervativne se
p artije oslanjaju n a (sitno)buržoaske i seljačke birače, a
imaju sljedbenike među funkcionerim a višeg stupnja i
činovnicima. Pored toga, iako su institucionalno poveza­
ni s raznim grupam a građanskih interesa, tijesno su po­
vezani s njim a na ideološkom planu, a djelomice, i na
tem elju osobnih odnosa. Izuzev engleskih konzervativaca,
nijedna od tih p artija nem a monopol nad zastupanjem
građanskih interesa.
U ideološkom smislu, konzervativne su se partije pri­
lagodile društvenim i političkim uvjetim a dvadesetog sto­
ljeća: to znači kapitalizm u, liberalnoj demokraciji, soci­
jalnoj državi. N estala je tradicionalna ideološka opozici­
ja protiv liberalnih partija, kao predstavnika kapitaliz­
ma i liberalne dem okracije. Na isti način ublažen je su­
kob sa socijaldem okratskim partijam a, kao predstavnici­
ma dem okratske socijalne države. Ono što ih danas obje­
dinjuje sa drugim građanskim partijam a jest odbaciva­
nje najkonsekventnijeg socijalizma i komunizma.
Unatoč proširenju njihove baze konsenzusa, položaj
konzervativaca s obzirom na socijalnu državu i dem okra­

249
ciju moguće je definirati na tem elju nekoliko bitnih obi­
lježja:
1. socijalna država i dem okracija in terp retiraju se u
restriktivnom smislu. U svakom se tre n u tk u sm atra da je
socijalna država dospjela do tačke punog zadovoljenja svo-
j’h d ru štv en ih postulata. S druge strane, dolazi do protiv­
ljen ja strateg ijam a poticaja društvenih revandikacija, što
su ih prom ovirale u prvom redu lijeve partije, prem da se
o stvarenja koja su postignuta na tom planu, osobito kao
rezu ltat progresističkih partija, radikalno ne revidiraju
(skandinavske zemlje, Velika B ritanija). D em okracija se
in terp retira većinom na au to rita ra n način koji je usre­
dotočen na političko-institucionalnu oblast;
2. socijalna država i dem okracija još se uvijek sm at­
raju koncesijam a, a ne neotuđivim pravim a. U slučaju
krize moguće je savršeno zastupati nužnost uskraćivanja
prav a dem okratske participacije i pretenzija na određe­
ne socijalne usluge;
3. socijalna država i dem okracija se u prvom redu
koriste kao sredstva za opravdanje postojeće situacije, a
ne kao k riteriji za političko djelovanje.
Drugo distinktivno obilježje konzervativnih p artija
pred stav lja relativno visok stupanj program atske neod­
ređenosti koja omogućuje pragm atičnu i fleksibilnu sva­
kodnevnu politiku. A ntikom unizam , antisocijalizam i uv­
jeren duh reda predstavljaju, općenito, efikasne integra­
cijske ideologije, dok je, naročito za goliste, nacionalizam
n ajznačajniji elem ent koji je vršio istu funkciju.
H eterogenost političkog konzervativizm a otkriva se
na evropskoj razini i u njegovim organizacijskim oblici­
ma. Do sada konzervativne p artije nisu uspjele da se
ć.kupe u zajedničku form aciju. U evropskom se P arlam en­
tu one dijele na dvije grupe: na grupu »progresivnih
dem okrata« (Golistička partija, irska F ianna F ail i finska
P artija progresa) i na konzervativnu evropsku grupu (tre­
nutno obuhvaća engleske konzervativce, danske dem okra­
te s centra sa socijaldem okratskim težnjam a nadesno i
danske konzervativce). O bje su grupe form irane slučaj­
no. G rupa evropskih dem okrata nastala je kad i golisti,
koji su se 1963. godine odvojili od liberalne grupe zbog
njihove politike koja se protivila evropskoj integraciji,
a deset godina kasnije (1973) nisu više raspolagali do­
voljnim brojem poslanika da oform e parlam entarnu gru­
pu. Oni su se tada udružili s irskom i danskom partijom ,
koje su tek prispjele u evropski Parlam ent, prem da pozi­
cije potonjih nisu bile identične sa tradicionalnom lini­
jom zapadnoevropskog konzervativizm a.

250
 I britanski su konzervativci, koji su u evropski P ar­
lam ent ušli 1973, tijesno surađivali sa demokršćamskim
partijam a, iako su stvarali zasebnu parlam entarnu gru­
pu. Razlike koje su dovele do stvaranja odvojenih orga­
nizacija nisu toliko u pitanjim a političke prakse, koliko
u ideološkim pitanjim a. »Kršćanski« elem ent svojstven mo­
tivaciji uspostavljanja parlam enta odalečuje konzervativ­
ce, dok izričito »'konzervativni« karakter britanske p ar­
tije odbacuje u prvom redu najprogresivnije dijelove
kontinentalnih dem okršćana.9
Partije u krizi: kriza partija? U Zapadnoj su Evropi
u velikoj m jeri rašireni nezadovoljstvo i sve veće opada­
nje identificiranja ljudi s političkim partijam a. Naročito
se u velikim partijam a znatno sm anjila akcija koja je
potjecala iz ideoloških modela (na prim jer, socijalizacija).
Veoma ograničena je postala njihova sposobnost da mo­
biliziraju građane izvan izbora. Novi problemi i novi kon­
flikti sve se češće artikuliraju izvan partija (studentski
ro k ret, p ck ret za zaštitu okoline).
Pored tih a&pekata, koji su vjerojatno pokazatelji po-
liličke knize, postoje i drugi, neizračunljivi oblici m ani­
festacija ekonomske krize: masovna nezaposlenost infla­
cija, izražene pokrajinske nejednakosti, revokacija bene­
ficija zadobivenih putem »asistenci jalne države« i tako
dalje.
Pa ioak, stabilnost p a rtija u Zapadnoj Evropi i da­
lje postoji: prem a nekim stajalištim a, ona čak može im­
presionirati i uznem iriti. N edostaju »jaki« indikatori eve­
ntualne političke krize partija. Ni na ljevici, kao ni na
desnici, ne registrira se poiava novih partija koje bi bi­
le u stanju organizirati potencijal krize, nema ooadanja
broja članova već form iranih partija, ndti dolazi do znat­
nih zaostataka u biračkoj n a rt’cipaciii. što bi moglo
biti indikator moguće alternativne podrške u korist no­
vih partija.
Situacija je proturječna. Budući se razvoji teško mo­
gu orociieniti. Zanimlinviia su druga nitanja od tvrdnii o
postojanju ili nepostojanju krize: zašto se danas mani­
festacije kriza odražavaju m anje nego nelkad na sistem
p artija? Do kojeg se stupnja izmijenila Dolitička zbilja,
ili u koioi bismo mi eri mi morali izm ijeniti naš način
prom atranja kako bismo na pravi način uočili oblike iz­
ražavanja krize u sistemima institucionalnih partiia?
Ako se traže uzroci nairazličitiiih orvdiedica »sviet-
r-kih ekonomskih kriza« do koiih je dolazilo početkom
’ Nakon evropskog glasanja od 10. lipnja 1973. konzerva­
tivna parlamentarna grupa u Strasburgu se sastoji od 61 Engle­
za i tri Danca.

251
tridesetih godina i sredinom sedam desetih, sukobljavam o
se s brojnim razlikam a. U prvom redu, objektivna dim en­
zija kriza m anjeg je opsega. S d ruge strane, m nogo je
viša razina socijalne sigurnosti.
Zbog b rojnih u tjecaja boji se m ogu povezati i s p ar­
tijskim djelovanjem , klasna se svijest radnika pokazuje
slabijom. Mnogi su radnici prisvojili ideologije i norm e
asistencijalnog društva koje se tem elji na individualis-
tičkim vrijednostim a, što određuju uspjeh ili neuspjeh
više od sposobnosti i sudlbine pojedinaca. Neokorporatdvi-
zam, to je st tijesna su rad n ja između države, velikih eko­
nomskih grupacija i partija, učinio je velike korake nap­
rijed. Dok, s jedne strane, u velikoj m jeri pridonosi ub­
lažavanju krize, s druge, dovodi do toga da su partije
m anje p rijem ljive za proteste koji dolaze odozdo. Šved­
ska i A ustrija, dvije evropske države koje su otišle n aj­
dalje u razvoju neokorporativizm a, m anje od drugih d r­
žava pokazuju pojave političko-partijske krize. K ritičku
djelatnost usporava i nedostatak uvjerljivih alternativa:
socijalističke se zem lje pod različitim vidovim a sm atraju
zaostalim m odelim a razvoja, dok druge altern ativ e ne
raspolažu perspektivom u tolikoj m jeri, ne posjeduju-kon-
zistentnost i uvjerljivost, koje su, pored nezadovoljstva,
nužne za duboki politički obrat.
Isp itiv anje razm rvljenosti i ideološke polarizacije
p artijsk ih sistem a kao posljedica krize pokazuje se ana­
litički dovršenim samo u odnosim a između različitih kom ­
ponenti koje su svojstvene partijam a. U p artijskim sis­
tem im a koji postoje u Zapadnoj Evropi konflikti i poli­
tičke prom jene zbivaju se velikim dijelom u n u ta r sam ih
p artija. M eđu njim a nem a nijedne koja ne zna za raz­
ličite u n u tra šn je tendencije, dok su mnoge obilježene su­
protnostim a među organiziranim strujam a. N aročito to­
kom sedam desetih godina te su se frak tu re povećale, kao
i ideološka polarizacija u n u tra šn jih struja. Velike građan­
ske p artije, poput francuskih golista, engleskih konzerva­
tivaca i njem ačke CDU/CSU registrirale su posljednjih
godina n ajjači razvoj političkih snaga desnice. Socijalde­
m okratske/socijalističke partije, kao što je Labour P arty,
francuski, talijanski ili nizozemski socijalisti, znali su za
lijeve evolucije. Razm rvljenost i ideološka polariziranost
stru ja u n u ta r form iranih p artija podložne su većim og-
lan ičen jim a nego što bi ih mogla im ati neka njihova or­
ganizacija u autonom ne političke partije. K ompromisi s
u m jerenijim unutrašnjim snagam a i potreba za kom pakt-
nošću prem a vani vrše funkciju prigušivan ja.
K riza razvoja (podrhtava ekonoihska baza dem okra­
cije »partijskih država«), problem i okoline (partije nisu

252
sprem ne ili nisu u stanju nam etnuti ekološke interese
većine spram ekonom skih grupa moći), kriza participa­
cije (golemi sektori građana koji su sposobni i posjeduju
političku svijest djeluju izvan form iranih institucija ili
su posve neaktivni), kriza legitim iteta (partije su sve m a­
n je u stanju održati svoja obećanja) — sve te m anifesta­
cije krize nisu očito bile u stanju uzdrm ati partijski si­
stem Zapadne Evrope. Većina p artija toliko se već p ri­
lagodila državi da p artije više nisu u stanju biti seizmo-
grafi društvenih prom jena, ali njihova sposobnost da
apsorbuju društvene sukobe još se više pojačala. Tako
je evropski studentski pokret integriran, u nezanem ari-
voj m jeri, od strane postojećeg sistem a partija, a isto bi
se moglo dogoditi ekološkom pokretu. Velike političke
partije, svaka u vlastitoj specifičnoj oblasti, postale su
»svežderi«. Ta činjenica, prem da povećava njihovu unu­
trašn ju proturječnost, istodobno povećava i njihove iz­
borne uspjehe. Cini se da se i jedna i druga težnja me­
đusobno isključuju na logičkom planu. Ali, na praktičnom
planu nije tako.
P artije su danas dio institucionaliziranog političkog
sistem a i, kao institucije, tem elje se na tra ja n ju d pred-
vidljivosti. P rikupiti m aksim um glasova na tem elju spe­
cifičnih nacionalnih uvjeta konkurencije i koalicije d os­
vojiti vlast — njihovi su glavni ciljevi. To objašnjava
zašto razlike u n u ta r tem eljnih političkih težnji postaju
veće kad se međusobno usporede u okviru zapadnoevrop­
skih država. To objašnjava također zašto se u situacija­
ma ekonomske krize partije ponašaju na tako različite
načine: um jerene partije, kao što je engleska Labour P ar­
ty, pomiču se ulijevo, dok se ekstrem ističke partije, kao
što su talijanski komunisti, pomiču udesno. Samo speci­
fična analiza za svaku pojedinu zemlju može pokazati
preko kojih proturječnosti treba nužno osvojiti tu vrstu
^autonomije« (Verselbststandigung) partija; budući da su
one u Zapadnoj Evropi, one predstavljaju, unatoč gubit­
ku legitim iteta, još uvijek najznačajnije nosioce društve­
nih interesa.
(Joachim Raschke, I partiti dell’ Europa
occidentale. Dizionario tem atico, Antonio
Baldassarre, ur., Editori Riuniti, Roma,
1983, str. 1—54)

Prevela Sanja Roić

253
1/1984.
sh v a t a n je is -
m a r k s is t ič k o
TORIJE • Drago R oksandić, O ovom
izboru • H elm ut Fleischer, Totali­
tet povijesnog procesa • Michel
Henry, Redukcija totaliteta • Jur­
gen H aberm as, O subjektu povesti
• Jiirgens H aberm as, Povest i evo­
lucija • M aurice G odelier, Prela­
zak iz jednog načina proizvodnje u
drugi • Jerzy T opolski, Istorijska
činjenica • Jerzy Topolski, Istorij-
ski proces (istorijske zakonitosti) •
2—3/1984.
AKTUELNA PITANJA RATA I MIRA
• Anton B ebler, O razvoju stavo-
vova m arksista prema miru i razo­
ružanju • Fred H alliday, Izvori
novog hladnog rata • Alan Wolfe,
Izopačena politika i hladni rat •
Mike Davis, Nuklearni imperijali­
zam i mogućnosti odvraćanja •
R aym ond W illiam s, Politika nukle­
arnog razoružanja • R oy M edve­
dev, Zhores M edvedev, SSSR i trka
u naoružavanju • R udolf Bahro,
Novo polazište mirovnog pokreta u
Nemačkoj • E dw ard Thom pson,
Evropa, slaba karika hladnog rata
• R edakcijski kom en tar, Politika
učvršćivanja mira i obuzdavanje
ratnih huškača • V. Kortunov,
Ideologija mira protiv ideologije
rata • M ary Kaldor, Rat i kapita­
lizam • E m m a R othchild, Američ­
ki bum u naoružavanju • David
H olloway, Rat, militarizam i sovjet­
ska država • Alva M yrdal, Dinami­
ka evropskog nuklearnog razoruža-
vanja • Bogdan Denitch, Za jednu
razboritu politiku odbrane • Ken
K oates, Evropsko atom sko razoru­
žanje • M ieczyslaw Michalik,
M arksistička teorija o ratu • poslenost i trajna preterana aku­
W tadyslaw J. H. Kuncki-Goldfinger,
Ratovanje, agresija, ugnjetavanje i
biologija • Jozef B orgosz, Polemo-
logija — naučni lek za mir? •
Svet danas • Ken Coates. Aktiv
nosti mirovnih pokreta •
4/1984.
KRITIKA POLITIČKE EKONOMI­
JE I TEORIJA DR2AVE • Elmar
A ltvater i Jiirgen H offm ann, Zapad-
nonemačka diskusija o izvođenju
države — odnos između politike i
ekonom ije kao problem marksistič­
ke teorije države • Elm ar Altvater,
O nekim problemima državnog in-
tervencionizm a • Bernhard Blan-
ke, Ulrich Jiirgens, Hans K asten
diek, Prilog novijoj marksističkoj
diskusiji o analizi oblika i funkcija
građanske države • Joachim
H irsch, Reprodukcija kapitala, klas­
ni obračuni i protivrečnosti u dn
žavnom aparatu • H eide G ersten
berger, Klasni antagonizam, konku­
rencija i funkcija države • Bern-
hard Blanke, Oblici i promene ob b
ka političkog sistem a u građans­
kom društvu • Jurgen Hoffmann,
Državna privredna politika kao pro­
ces prilagođavanja politike kapita­
lističkoj ekonom iji • Joachim
H irsch, Posle „Izvođenja države" •
AKTUELNA TEMA • E rnest Man-
del, Ratna pretnja i borba za soci­
jalizam •
g 6/1984
SAVREMENA EKONOMSKA KRI­
ZA • E lm ar A ltvater, Kapitalizam
u krizi oblika • Thomas Weis-
skopf, Tekuća ekonom ska kriza u
istorij skoj perspektivi • Armando
C ćrdova, Osnovna obeležja savre­
mene krize i strategija krupnog ka­
pitala • Luciano G. Coutinho, Lu-
iz Gonzaga de Mello Belluzzo, Ra­
zvoj poznog kapitalizma i regionali­
zacija svetske privrede posle rata
• Alexander Sch ubert, Od križ®
zaduživanja do međunarodnog n-
nansijskog haosa • Elm ar Altva­
ter, Svetski monetarni sistem i in­
flacija • Augusto Graziani, Kapi­
talistička inflacija • Paul Bocca-
ra, Visoka inflacija, raširena neza­
m ulacija • C hristine Buci-Glucks-
m an, Socijaldemokracija i kejnzi-
janska država • Willi S em m ler,
Kriza ekonom ije ponude • John
H ollow ay, Sol Picciotto, Kapital,
kriza i država • Carlo Donolo,
Političke forme u društvenoj k n :
zi • N orbert Lechner, Sta znači
voditi politiku? • K evin McDon­
nell, Ideologija, kriza i redukcija
javnih rashoda • M ichael A. Le-
b cw itz. Opšte i posebno u Marxo-
voi teoriji krize • Johannes Ber­
ger, Osnovna misao Marxove teo­
rije krize • M akoto Itoh, Mark­
sističke teorije krize • Giovanni
Arrighi, Ka jednoj teoriji kanita-
lističke krize • John W eeks, Pro­
ces akumulacije i hipoteza o padu
profitne stope • D avid M. Gordon,
Faze akumulacije i drugi privredni
ciklusi • Andre Gunder Frank.
Sta posle reganomije i tačerizma?
• Jorg G lom bow ski, Marx i Key­
nes: Teorija krize i »alternativna
ekonomska politika« •
7/1984.
SUBJEKTI OSLOBODILAČKIH PO­
KRETA U „TREĆEM SVETU"
• Zoran V idaković, Preobražaj i
subjekti em ancipacije u trećem sve­
tu • G erard Chaliand, Revolucio­
narni mitovi trećeg sveta • Eric
W olf, Seljački ratovi u dvadesetom
veku • G errit Huizer, Pokreti se­
ljaštva i njegovo reagovanje na
pauperizaciju: dijalektika oslobođe­
nja • Sidn ey W. M intz, Seoski
proletarijat i problem njegove sve­
sti • Roger Bartra, Kapitalizam
i seljaštvo u Meksiku • Francesco
Castiello, Revolucije u trećem sve­
tu; slučaj Portugalske Afrike •
John S. Saul, Afričko seljaštvo i
revolucija • IZ ISTORIJE MARK­
SIZMA • N ikola} Buharin, Nova
otkrića o sovjetskoj privredi ili
kako upropastiti savez radnika i
seljaka •
8—9/1984.
MARKSIZAM U ITALIJI • Franco
de Felice, Analiza i perspektive
međunarodnog komunističkog pok­
reta u delima Togliattija (1926—1935)
• Giuseppe Bedeschi, Parabcla
marksizma u Italiji (1945— 1983) •
G iuseppe Vacca, Politika i teorija
u italijanskom marksizmu 1959—
1969 • Nicola Badaloni, Talijan­
ski marksizam šezdesetih godina •
Constanzo Preve, Okrenuti stranicu:
operaizam, negativna misao, radi­
kalno društvo • AKTUELNI TRE­
NUTAK MARKSIZMA • Am edeo
Vigorelli, Nietzsche ili Marx: za kri­
tiku francuske ideologije • Fran­
cesca Agrillo, Gdje se nalazi teo­
rija potreba? • AKTUELNA TEMA
• Ernesto M ascitelli, Kriza neopo-
zitivističkog uma i marksistička pa­
radigma •
10— 11/1984.
RADNIČKA KLASA U KAPITALI­
STIČKIM ZEMLJAMA • E rikO lin
W right, Opšti okvir analize klase •
A dam Przew orski, Postajanje prole­
tarijata klasom: proces nastajanja
klase od K lasne borbe Karla Kaut-
skog do najnovijih sporova • M i­
chael B uraw oy, Ka marksističkoj te­
oriji radnog procesa: Braverman i
posle njega • Horst Kern, Michael
Schumann, Industrijsi rad i rad­
nička svijest • Ruth M ilkman,
Ženski rad u fabrici i industrijska
struktura: kontrola i konflikt povo­
dom »mesta žene« u automobilskoj i
elektroindustriji • Josef Mooser,
Raspad proleterskih m ilieua • Mi­
chael B uraw oy, Između radnog pro­
cesa i države • M ike Davis, Zašto
je američka radnička klasa druga­
čija? • Gunnar Olofsson, Klasa i
klasna organizacija • Eric Hobs-
baw m , Da li je napredovanje rada
zaustavljeno? • W alter K orpi, Rad­
nička klasa u kapitalizmu blago­
stanja •
12/1984.
RADNIČKA SVEST (II) • Joachim
Bischoff, Pluralizam i hegemonija
• Imsf, Oblici svesti proizvodnih
radnika, identifikacija i ravnoduš­
nost • Istraživačka grupa R a d ­
nička svest u privrednoj krizi”, In­
teresna i nadnična orijentacija na­
jam nih radnika • Michael Schu­
mann, Svijest radnika o krizi •
Sebastian Herkommer, Joachim Bi­
schoff i saradnici, Društvena svest
radničke klase • IZ ISTORIJE
MARKSIZMA • Costanzo Preve,
Sta možemo da tražim o od m ark­
sizma? •
U sledećem broju
SAV REM ENI
KINESKI
M AR K SIZA M
Predrag S im ić
K IN E S K I M A R K S IZ A M
OCENA M AO Z ED O N G A I »K U L­
TU RN E REVO LU C IJE« — iz „Rezo­
lucije o istoriji K P K in e ”
H u Y aobang
Z R A Č E N JE V E L IK E IS T IN E M A R K ­
S IZ M A O S V E T L JA V A N A S P U T N A -
PRED
L i Y u a n m in g
O IS T O R IJS K O M IS K U S T V U P A R I­
ŠK E KO M U N E
W u D akun
PR O BL EM A Z IJS K O G N A Č IN A P R O ­
IZ VO D N JE
L i H onglin
A U T O R IT E T D E M O K R A T I JE
Ru X in
DA L I JE H U M A N IZ A M R E V IZ IO N I­
ZAM ?
X u e M uqiao
K IN E S K A S O C IJ A L IS T IČ K A P R IV ­
RED A
Ren Tao i Z heng Jingsheng
O T K U D A PRO M E N A U N A G L A SK U ?
R en Tao i W ang S hunsheng
PR IR O D A I K A R A K T E R IS T IK E K I ­
N E SK E M O D E R N IZ A C IJE
L u B aiju
R A Z V O J P O L JO PRIVRED E
Pang Y ongjie i L i Shanquan
IZ G R A D N J A S O C IJ A L IS T IČ K E DU­
HO VNE C IV IL IZ A C IJE
Su X in g
R A Z U M E V A N JE K IN E SK O G SO C I­
JA L IZ M A
OD LU K A C E N T R A L N O G K O M IT E T A
K O M U N IST IČ K E P A R T IJ E K IN E O
REFORM I EK O N O M SK E S T R U K T U ­
RE